456719666

».X2

^l0H Nrtor, O de tuc«, !ntervir\c 'nth Aranka Sierot „The Lic-nwwJlbc Unicom" nr 1 19X8

cic, w który tu zdarzają się straszliwo rzeczy, i jeśli dzieci nic będą miały żądny eh doświadczeń w przezwyciężaniu trudności, mogą pomyśleć, że nic są zdolne do ich pokonywania A przecież, trudności w taki czy inny sposób dotykają w życiu każdego. Pozwólmy dzieciom doświadczać ich od samego początku ( .) Sądzę, że jest wielkim błędem traktowanie dzieci lak. jakbv bvły one bardzo kruche"^.

Ta wypowiedź Aranki Sięgał, która pisze dla dzieci o holocauście, jest bardzo charakterystyczna dla trzeciej grupy argumentów. Trudno — stwierdzają autorzy — świat jest nic tylko dobiy, ale i zJy. Nic możemy tej prawdy przed dziećmi ukrywać — nawet jeśli to będzie dla nich nieprzyjemne

Tc trzy autorskie stanowiska mogą być pomocne pn>y określaniu zasadniczych funkcji, jakie pełnią utwory czy tematy budzące strach w literaturze adresowanej do dzieci. Pozwalają one także na dokonanie pewnej typologii utworów. w których strach jest obecny. Nic pokrywa się ona z podziałem gatunkowym literatury możemy odnaleźć poszczególne typy strachu w fantastyce, jak i w utworach realistycznych, w powieściach, opowiadaniach, poezji czy nawet w beztekstowych albumach ilustrowanych Nic pokrywa się ona także 7. podziałem literatury stosow nie do wieku odbiorcy, natomiast dość precyzyjnie wyznacza zakres tematyczny utworów, a także pcw nc cechy warsztatu pisarskiego, sposoby komunikowania się z czytelnikiem. Typologii tej, rzecz jasna, nic możemy traktować z matematyczną ro/łącznością Wielu pisarzy łączy w jednym utworze elementy więcej niż jednej funkcji naraz — możemy więc raczej mówić o przewadze czy dominancie danej funkcji w utw orze.

I. Utwoiy pierwszej grupy zmierzają niemal z reguły do unicestwienia strachu, ośmieszenia go i skompromitowania lub też usy tuowania go w płaszczyźnie iluzji, w której autor i czytelnik biorą udział dobrowolnie i świadomie. Repertuar stosowany ch tu środków literackich zaczerpnięty jest przeważnie nic z opow ieści grozy, lecz z ich pastiszu czy parodii, znanych nam z takich utworów jak Duch zamku Canh'rvillc Oskara Wildc'a czy też \ursemaid ta Night Mores {Kos&uirna mama) Roberta Blocha. Charakterystyczna dla budowy takich utworów jest ostcniacyjność. przerysowanie elementów grozy do granic absurdu. w taki sposób, aby utrzymać czytelnika w przekonaniu o ftkcyjności sytuacji Kolejnym ważnym elementem strategii autorskiej będzie przekazywanie czytelnikowi sy gnałów fikcji, iluzji, kreacyjności tekstu, przez naprzemienne uruchamianie mechanizmów identyfikacji, a następnie niszczenie ich tak, aby znajdował się w święcie fikcji, a w chwilę potem czynił krok na zew nątrz i dystansował się doń.

Często samo już brzmienie tytułów ujawnia istotę konwencji, gdy 3utor zapowiada. że opowieść jego będzie „straszna". ..zakłóci mój sen", sugerując jakby. że ci. którzy nic są dosyć odważni, nic powinni wcale jej czytać. Niektóre tytuły wykorzystują ten sam mechanizm, sięgając do klasycznej rekwizytorni strachu poprzez słowa takie, jak nawiedzony, potwór, bezgłowy jeździec iip. Często tytuły budowane są na zasadzie paradoksu czy oksyinoronu' maleńka — czarownica, mały. dobry — smok. maleńka — olbrzymka. duchy — w przedszkolu. babcia — czarownica. Innego rodzaju zabezpieczeniem jest zawarty już w tytule sygnał, że strach będzie tu pokonany i sugestia, że utwór zawiera receptę, jak odnieść nad mm zwycięstwo, na przykład Trucizna na smoki czy Jak oswoić czarownicę.

Strategie pisarskie są oczywiście zróżnicowane w zależności od czytelniczego adresu i stopnia (rodności utworu. I tak budowanie dystansu czytelniczego w utworach dla najmłodszych może być osiągane przez rozbudowanie wstępnej i finalnej sytuacji narracyjnej, podkreślenie, że „wszystko to ktoś sobie wymyślił", że historia ta powstała w czy jejś bujnej wyobraźni

W utworach bardziej trudnych i finezyjny ch strategia ta przekształcić się może w swoistą grę literacką o walorach autotcmatycznych, gdzie w momencie największej kulminacji grozy’ pisarz ptzeiywa akcję komentarzem w rodzaju ..ale też się zagalopowałem w tym straszeniu” czy zgoła wkłada podobny komentarz w usta bohatera lub dzieli się z czytelnikami swoimi twórczymi kłopotami, obnażając maszynerię strachu i pokazując, że te „straszne" rekwizyty to tylko pomalowane po jednej stronic atrapy. Taką metodę wciągania czy telnika do gry ze strachem stosuje w swej powieści Kupukupu the Sailor (Kupukupu Żeglarz) japoński pisarz Mono Kita. a także polski autor Jerzy Broszkicwicz w powieści Kluska. Kefir i Tutejszy. Koncepcja czarodziejskiej kredki, za której pomocą bohater kreuje awanturnicze sytuacje i sam bierze w nich udział, lecz w sytuacji krytycznej może skreślić lub zetrzeć potwora i tym samy iii unicestwić zagrożenie, z czym spotykamy się w utworach takich, jak Czarodziejska kreda Zinken Kopf czy Wielki pościg spółki autorskiej Julia Hartwig i Artur Międzyrzecki, wydaje się należeć do tego samego repertuaru chwytów. Podobne zastosowanie mogą mieć także tradycyjne chwyty oni tyczne, pozwalające unieważnić strach i wykazać, że jest on tylko urojeniem.

Ale również, i konwencja realisty czna pozwala na zastosowanie takich kon-suukcji. gdzie źródło przerażenia zostaje zdemaskowane, unicestwione w świetle racjonalnego oglądu. Złowroga czarownica okazuje się sympatyczną babcią dzieci z sąsiedztwa, smok. zaglądający przez, okno sypialni w księżycowe noce — cieniem czapeczki zaw ieszonej na brzegu łóżka, majacząca zaś za szklanymi drzwiami sylwetka ducha — postacią manty w deszczowej pelerynie.

Stworzona w początkowych paniach utworu sytuacja grozy może być pokonana poprzez takie operacje literackie, które doprowadzą ją do absurdu. Znana z baśni ludowej metoda wy korzystania -pięty acłullcsowcj'' potwora przekształcona zostaje w taki sposób, że okazuje się. iż to właśnie dziecko rozporządza bronią niezawodną, która zapewnia mu zwycięstwo. Jeżeli dosyć trywialnym rozw lązanicmjest pokonywanie czarnej magu za pomocą nowoczesnej tccłuuki —jak to czynią W. Łagin czy G. Masterton — to ciekawym wydaje się zderzenie sił czarnej magii ze swoistą magią dzieciństwa. I tak w bajce francuskiej spółki auloiskiej Henriettę Biełtonnier i Pcf Pincemi. Pincemoi et la sordere

83