4597124131

i

ntcr Fofedsoira.op

^ pidiSmipiclauillAp

s, rum klonowo. AC. ' •

'4 PodlcaOttO.^CRET^.

l^fLctum in loco.    ,

Akt graniczny dotyczący sporu Arciszewskich z Brzeźnicklm, zakończonego zabójstwem Brzeżnickiego i banicją Krzysztofa Arciszewskiego przyszłego generała i admirała

Polowego procesu granicznego. Wiele miejsca, zwłaszcza w siedemnastowiecznych księgach, zajmują sprawy formalno-prawne. Przedmiotem naszych badań jest ta część dekretu, która poświęcona jest opisowi przebiegu granicy i sposobom ijej ustanowienia na gruncie. Treść techniczna dekretów w księgach podkomorskich nie jest jednakowo bogata. Niektóre akta nie zawierają jej wcale, ponieważ na skutek przeszkód prawnych nie doszło do ustanowienia granicy. Najbardziej zwięzłe dekrety ograniczają się do podania położenia węgielników i liczby kopców ściennych. Bardziej szczegółowe omawiają odzielnie każdy fragment granicy o odrębnym charakterze topograficznym. Znaki graniczne lokalizuje się grupowo podając ich ilość na poszczególnych odcinkach⁸). Wreszcie najbardziej rozwinięte dekrety informują dokładnie o położeniu i typie każdego znaku oraz o sposobach tyczenia granicy.

Elementy techniczne pojawia ja się w dekrecie granicznym dwukrotnie: z racji okazania duktów przeć: powoda i pozwanego oraz w rezultacie wytyczenia ostatecznej granicy przez sąd podkomorski.

W rzeczywistości tylko niektóre aikta zawierają obie charakterystyki. Zwykle tylko wzmiankuje się o ukazaniu duktów przez strony, a umieszcza się opis granicy ustanowionej przez podkomorzego. Więcej miejsca poświęca się wskazywanym duktem, gdy były one sprzeczne.

Po zbadaniu wcześniejszych źródeł będzie można stwierdzić, czy różne typy dekretów są charakterystyczne dla poszczególnych okresów chronologicznych. Z pewnością reprezentują one nie tylko stadia rozwoju opisu, lecz są uzależnione od rodzaju terenu, spornego charakteru sprawy, społecznej pozycji właściciela. Przypuszczamy, że dawniejsze opisy zajmowały się raczej terenem granicznym niż położeniem znaków.

Na treść techniczną dekretu składa się charakterystyka topograficzna terenu oraz wiadomości o sposobach tyczenia właśoiwej linii granicznej, rozmieszczania i stabilizacji znaków. W tej kolejności omówimy technikę rozgraniczenia.

2. Opis topograficzny granicy. Zanim sad podkomorski przystąpił do tyczenia ostatecznej granicy, zapoznawał się szczegółowo z terenem badając dukty stron. Znajomość topografii była potrzebna nie tylko do poprowadzenia pra-

widłowej granicy, lecz także do charakterystyki przebiegu granicy w dekrecie. W ten sposób powstawał opis topograficzny granicy.

Badanie opisów topograficznych sprawia dziś wiele trudności. Opis jest rodzajem nie kontynuowanym już przez geodezję. Został on wyparty przez mapę, która wierniej przedstawia stosunki przestrzenne. Niniejsza praca nie wyczerpie problematyki opisów topograficzny?h. Linię rozwojową opisu będzie można zbadać po zapoznaniu się z aktami wieczystymi XIV—XVIII w. oraz wcześniejszymi przywilejami.

Obecnie spróbujemy scharakteryzować opis od strony jego treści. Zagadnieniu temu poświęcimy więcej uwagi, ponieważ opis jest jedynym źródłem do topografii kraju w tym okresie. Zawiera on wiadomości o układzie pól, szacie leśnej, sieci drożnej, stosunkach wodnych, rzeźbie terenu, budowlach i urządzeniach.

Zasadniczo teren traktowano w kategoriach użytkowych — rola, łaka, las. Ponieważ granicę przebywano pieszo, opis odzwierciedlał też stopień dostępności terenu.

Na rolach przygranicznych podawano rodzaj gleby (piaski) oraz uprawy, układ zagonów na polach (podłużny czy poprzeczny do granicy), wspominano o miedzach i uwro-ciach.

W lasach wymieniano gatunki drzew. Szczególnie liczne były dąbrowy. Obok borów wyróżniało się gaje i zarośla. Ze względu na trudny dostęp notowano lasy podmokłe. Wspominane są wygorzeliny w lasach. Poza lasami dekrety wymieniają moc pojedynczych drzew przeważnie dębów, buków i olszyn.

Spośród łąk i pastwisk wspomina się łąki zarosłe, podmokłe, zalewane przez wody.

Dokładnie opisywano drogi prowadzące wzdłuż granicy lub przecinające ją. Zaznaczano miejsca, w których droga schodziła z linii granicznej. Wspominano o skrzyżowaniach i rozwidleniach z podaniem miejscowości, które łączy droga. Oprócz dróg łączących wsie i dróg okresowych (do wywozu drewna z lasu) mieliśmy w opisach drogi wielkie poznańskie (viae latae, magnae).

Opisy topograficzne wzmiankują także o wodach przygranicznych: wodociekach, jeziorach, stawach. Informują

0    ich stanie, głębokośoi, głównym nurcie, stopniu zarośnięcia, rodzaju brzegów. Podają tereny podlegające zalewom, podmokliska. Niekiedy można znaleźć nazwy sąsiednich miejscowości, przez które przepływa strumień. Z wodami wiąże się sposób ich użytkowania. Stąd wzmianki 6 rybołówstwie i budowlach wodnych: młynach, groblach, jazach.

Równie często jak o wodach wspomina się o błotach

1    bagnach. Widocznie te elementy najczęściej rozgraniczały wsie. Podmokłość gruntu bywała -czasem tak wielka, że podkomorzy musiał przenieść termin zjazdu na dogodniejszą porę.

Na terenach o wyraźnym ukształtowaniu pionowym dekret zawiera wiadomości o rzeźbie: wzgórzach, wąwozach, krawędziach tarasów. Na niżej położonych obszarach wy-*mienia się grądy, ostrówki i smugi. Rejestruje się odcinki graniczne o dużych spadkach zaznaczając, czy teren wznosił się, czy opadał.

Wzmianka o mierzeniu odcinka granicznego za pomocą sznura

Podpis komornika granicznego na ostatniej karcie księgi

451