PODSTAWOWĄ ZASADĄ jest to, że odpowiedzialność kamą poniesie tylko ten, kto i popełni czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Osobę, która popełni przestępstwo można ukarać karami i środkami karnymi przewidzianymi przez kodeks kamy.
Nie każdy, kto dokona czynu, opisanego przez prawo jako przestępstwo, będzie odpowiadał kamie. Czyn taki może wyglądać jak przestępstwo, ale przestępstwem z mocy prawa nie jest.
Prawo karne określa kilka takich przypadków m.in.:
• Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma.
PRZYKŁAD: przestępstwem jest posiadanie bez zezwolenia broni wyprodukowanej po 1850 roku; Jesteśmy kolekcjonerami starej broni, pośród wielu egzemplarzy naszej kolekcji, odpowiednio sklasyfikowanej i zabezpieczonej znalazł się pistolet z 1851 roku, na który nie mieliśmy odpowiedniego pozwolenia. Nie ma tu przestępstwa, gdyż czy ten jest społecznie szkodliwy w stopniu znikomym.
•Nie popełnia przestępstwa ten, komu nie można przypisać winy w czasie popełniania czynu. Winy nie można przypisać także osobie, która jest niepoczytalna, czyli z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie mogła w chwili dokonywania czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem PRZYKŁAD: chory psychicznie, którego choroba przejawia się w konieczności zabierania innym ich rzeczy, wynosi rzeźbę z domu sąsiada.
• Nie popełnia przestępstwa i nie ponosi odpowiedzialności karnej z zasady ten kto nie ukończył 17 lat. W pewnych przypadkach, gdy czyny godzą w życie, zdrowie, mienie, bezpieczeństwo publiczne, odpowiedzialność kamą mogą ponosić osoby, które ukończyły 15 lat.
PRZYKŁAD: szesnastolatek, który napada na kolegę bijąc go zabiera mu telefon komórkowy (rozbój) będzie odpowiadać karnie, jeżeli okaże się, że jest zdemoralizowany.
• Nie popełnia przestępstwa ten, który działa w obronie koniecznej. Obrona konieczna ma miejsce wtedy, gdy odpieramy bezpośredni i bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro, które jest chronione przez prawo. Tymi dobrami może być życie, zdrowie, majątek.
PRZYKŁAD: w autobusie ktoś chce wyrwać torebkę koleżance, silą uniemożliwiamy mu jej zabranie, mimo tego, że w trakcie obrony koleżanki uszkodziliśmy zdrowie napastnika nie popełniliśmy przestępstwa, bowiem działaliśmy zgodnie z prawem.
• Nie popełnia przestępstwa ten, kto działa w stanie wyższej konieczności. Stan ten ma miejsce, gdy poświęcamy jedno dobro by chronić inne dobro chronione prawem.
PRZYKŁAD: w mieszkaniu sąsiada jest pożar, w celu jego ugaszenia wyważamy drzwi niszcząc je.