5399619330

Teoria czynności Tadeusza Tomaszewskiego

W roku 1968 ukazała się Próba zdefiniowania terminu „ czynność ” autorstwa profesora Mieczysława Kreutza. Jest to finezyjna analiza logiczna znaczenia wszystkich pojęć, którymi posłużył się Tomaszewski w pierwszej wersji swojej teorii w celu określenia czynności i jej cech. Kreutz, którego asystentem był Tomaszewski jeszcze we Lwowie, zarzuca tym pojęciom wieloznaczność i nieostrość oraz próbuje nadać im właściwy, jego zdaniem, sens prowadzący do sformułowania twierdzeń całkiem odmiennych od tez Tomaszewskiego (Kreutz, 1968). Polemika ta zawierała wiele nieporozumień wynikających z odmienności paradygmatów badawczych, jakie reprezentowali obaj profesorowie. Część zarzutów, dotyczących np. niejasności pojęcia wyniku i jego niedookreślonej relacji do pojęcia celu, nie dawała się jednak łatwo odeprzeć. Przekonałam się o tym starając się odpowiedzieć na tę krytykę w kilka lat później (Materska, 1972b), niestety już po śmierci Kreutza. Było to po ukończeniu mojej pracy doktorskiej, jednej z niewielu prac empirycznych, w których bezpośrednio zastosowano teorię czynności w jej pierwotnej wersji (Materska, 1972a). W trakcie przeprowadzania badań natknęłam się na szereg problemów, które wynikały nie tyle z niedoskonałości aparatu pojęciowego, ile z trudności w operacjonalizowaniu zmiennych. Jednym z największych kłopotów było określenie jednostek zachowania i ich następstwa w trakcie wykonywania realnych czynności, trochę bardziej skomplikowanych niż „wbijanie gwoździa w deskę” w popularnym przykładzie jednostki T-O-T-E zaproponowanej przez Millera i in. w cytowanej już pracy z 1960 roku. Innym problemem było obiektywne określenie funkcji poszczególnych elementów czynności (przygotowawcze, korekcyjne, właściwe), a także rozróżnienie poszczególnych typów błędów. Pierwsza wersja teorii czynności (nie tylko Tomaszewskiego) była niewątpliwie niedopracowana.

Dużo prostsze okazało się wykorzystanie aparatu pojęciowego tej teorii do opisywania i wyjaśniania różnych zachowań ludzkich. Próby takich zabiegów interpretacyjnych przedstawiają wydane w 1975 roku pod redakcją Idy Kurcz i Janusza Reykowskiego Studia nad teorią czynności ludzkich. Zawierają one analizę czynności decyzyjnych dokonaną przez Józefa Kozieleckiego, czynności agresywnych przeprowadzoną przez Adama Frączka, czynności językowych opracowaną przez Idę Kurcz, a także czynności komunikowania się dokonaną przez Marię Materską. W tomie tym znalazło się też parę przykładów szczegółowych zastosowań tej teorii. Xymena Gliszczyńska przedstawiła wynikający z niej model motywacji do pracy, zaś Zbigniew Pietrasiński model kształcenia umysłu. Jan Strelau dołączył rozważania nad temperamentem jako jednym z mechanizmów regulacyjnych czynności, które wkrótce stały się podstawą serii badań eksperymentalnych prowadzonych przez niego i jego współpracowników (zob. Strelau, 1983).

W tomie Kurcz i Reykowskiego (1975) pojawiają się też rozważania Stanisława Miki poświęcone regulacyjnej funkcji zadań i Janusza Reykowskiego poświęcone szczególnego rodzaju zadaniom, jakimi są zadania pozaosobistc. Pojęcie zadania pochodzi już z drugiej wersji teorii czynności, którą opublikował Profesor Tomaszewski w zredagowanym przez siebie podręczniku psychologii (1975).    15