Hanna Konopka Adrian Konopka
LEKSYKON
HISTORII POLSKI
PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ
1944-1997
Gryf - wyd. I, Warszawa 1999

OD AUTORÓW
Leksykon historii Polski po II wojnie światowej (1944-1997) stanowi rozszerzone ujęcie treści zawartych w programach nauczania powojennej historii Polski oraz w podręcznikach szkolnych do nauki tego przedmiotu. Służyć więc może porządkowaniu wiedzy wynoszonej ze szkoły oraz rozszerzaniu jej zakresu na dalszych etapach nauki. Adresujemy więc tę książkę zarówno do młodzieży szkół średnich, jak i wyższych, a także do tych osób, które interesują się naszymi dziejami najnowszymi.
Leksykon zawiera podstawowe informacje o głównych wydarzeniach politycznych i społecznych, o partiach i organizacjach oraz głównych postaciach naszych powojennych dziejów. Jako umowną cezurą początkową przy-jęliśmy lipiec 1944 roku - czas rozpoczęcia wyzwalania naszego państwa -w powojennych granicach - spod okupacji hitlerowskiej oraz związany z tym fakt utworzenia Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. I choć do końca wojennych zmagań na ziemiach polskich i w Europie pozostawało jeszcze wówczas prawie dziesięć miesięcy, w zasadzie nie podejmowaliśmy zagadnień związanych z działaniami wojennymi, gdyż uznaliśmy, iż należą one do dziejów kończącej się wojny, a nie zaczynającego się polskiego, powojennego pokoju. Równie umowna okazała się cezura końcowa - rok 1997 - związana z uchwaleniem Konstytucji Rzeczypospolitej Polski, gdyż wart-kość bieżących wydarzeń nakazała wspomnieć o niektórych sprawach zupełnie współczesnych.
Książka zawiera 241 haseł rzeczowych i 90 biograficznych. Dokonując subiektywnego z natury rzeczy doboru haseł, staraliśmy się oprócz spraw zasadniczych ukazywać zagadnienia mniej znane, słabiej eksponowane w dotychczasowych opracowaniach. Niektóre hasła, zwłaszcza dotyczące literatury, teatru, filmu, sztuk plastycznych, radia i telewizji, muzealnictwa i ochrony zabytków, turystyki i sportu itp. z konieczności pominęliśmy. Co prawda stanowią one integralną część naszych dziejów, leżą jednak poza obszarem tradycyjnie pojmowanego przedmiotu historii.

OD AUTORÓW
Zagadnienia te same w sobie stanowią przedmiot wielu specjalistycznych opracowań. Z tych samych powodów marginesowo potraktowaliśmy także wiele szczegółowych zagadnień gospodarczych: budownictwo, różne gałęzie przemysłu, górnictwo, energetykę, transport, łączność, komunikację, rolnictwo itp.
Cała problematyka zawarta w Leksykonie dotyczy historii ciągle jeszcze żywej - zdecydowana większość Polaków urodziła się wszakże po lipcu ł 944. Przedstawiając materię tak świeżą zdajemy sobie sprawę, iż ocena minionych nie tak dawno dziejów Polski Ludowej budzi wiele kontrowersji. Pamiętamy jednak o zasadzie, którą warto w tym miejscu przypomnieć, że to właśnie byt społeczny weryfikuje teorię społeczną. Ocena ta okazała się w sumie niezadowalająca, prowadząca do głębokich przemian ustrojowych, politycznych i społecznych, zapoczątkowanych -no właśnie... obradami "okrągłego stołu", a może wydarzeniami Sierpnia '80, a może jeszcze wcześniej... Pojawiają się tu także pytania o siły i osoby sprawcze tych zmian. Wszyscy jesteśmy uczestnikami lub świadkami opisywanych tu spraw. Rodzi to wiele obaw - zwłaszcza o mogące powstawać w związku z tym namiętności.
W lutym 1999 roku
Hanna Konopka i Adrian Konopka

WYKAZ NAJCZĘŚCIEJ UŻYWANYCH SKRÓTÓW
-Armia Krajowa
- Armia Ludowa
- Akcja Wyborcza Solidarność
- Brygada Artylerii Ciężkiej
- Brygada Artylerii Haubic
- Brygada Artylerii Przeciwpancernej
- Bezpartyjny Blok Wspierania Reform
- Brygada Moździerzy
- Biuro Polityczne
- Brygada Pancerna
- Brygada Saperów
- Blok Stronnictw Demokratycznych
- Brygada Zmotoryzowana
- Central European Free Trade Agreement - (Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu)
- Centralny Komitet Wykonawczy
- Centralna Rada Związków Zawodowych
- Centralny Urząd Planowania
- Dywizja Artylerii
- Dywizja Artylerii Przeciwlotniczej
- Dywizja Lotnictwa Bombowego
- Dywizja Lotnictwa Myśliwskiego
- Dywizja Lotnictwa Szturmowego
- Dywizja Piechoty
- Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj
- Dywizja Zmechanizowana
- Europejska Wspólnota Gospodarcza
- Front Jedności Narodu
- Federacja Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej

WYKAZ NAJCZĘŚCIEJ UŻYWANYCH SKRÓTÓW
GL - Gwardia Ludowa
KBW - Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego
KBWE - Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
KC - Komitet Centralny
KdR - Koalicja dla Rzeczypospolitej
KERM - Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów
KED - Kongres Eiberalno-Demokratyczny
KEotn. - Korpus Lotniczy
KMW -Koła Młodzieży Wojskowej
KPanc. - Korpus Pancerny
KPP - Komunistyczna Partia Polski
KPZR - Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego
KRN - Krajowa Rada Narodowa
KRRiTV - Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
KUL - Katolicki Uniwersytet Lubelski
MBP - Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego
MDL - Mieszana Dywizja Lotnictwa
min. - minister
MON - Ministerstwo Obrony Narodowej
MSW - Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
MSWiA - Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji
MSZ - Ministerstwo Spraw Zagranicznych
NATO - North Atlantic Treaty Organization, Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego
NBP - Narodowy Bank Polski
NIE - "Niepodległość"
NKGB - skrót: Narodnyj Komissariat Gossilf/arstwiennoj Bie- zopasnosti (Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Pań stwowego)
NKWD - skrót: Narodnyj Komissariat Wmitriennich Diel (Lu dowy Komisariat Spraw Wewnętrznych)
NSA - Naczelny Sąd Administracyjny
OBWE - Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
OKP - Obywatelski Klub Parlamentarny
ONZ - Organizacja Narodów Zjednoczonych
OPZZ - Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych
PAN - Polska Akademia Nauk
PGR - Państwowe Gospodarstwo Rolne

WYKAZ NAJCZĘŚCIEJ UŻYWANYCH SKRÓTÓW
-(ang.: Poland-Hungary Assistance in Restructuring their Economies), Polska i Węgry - Pomoc w Przebudowie Gospodarki
- Polski Komitet Narodowy
- Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego
- Polska Partia Robotnicza
- Polska Partia Socjalistyczna
- Polska Partia Socjalistyczna (Wolność-Równość--Niepodległość)
- Polska Rzeczpospolita Ludowa
- Polskie Stronnictwo Ludowe
- Polskie Stronnictwo Ludowe - Porozumienie Ludowe
- Polskie Siły Zbrojne
- Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze
- Polski Związek Katolicko-Społeczny
- Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
- Ruch dla Rzeczypospolitej
- Rada Jedności Narodowej
- Rada Ministrów
- Ruch Obywatelski -Akcja Demokratyczna Rzeczpospolita Polska
- Rzecznik Praw Obywatelskich
- Ruch Trzeciej Rzeczypospolitej Radio "Wolna Europa"
- Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej
- Stowarzyszenie Ateistów i Wolnomyślicieli
- Stronnictwo Demokratyczne
- Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej
- Stowarzyszenie Konserwatywne- Ludowe
- Sojusz Lewicy Demokratycznej Stronnictwo Pracy
- Socjalistyczny Związek Młodzieży Wojskowej
- Służba Zwycięstwu Polski
- Socjalistyczny Związek Studentów Polskich
- Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej
-Towarzystwo Szkoły Świeckiej
-Unia Europejska
- United Nations Relief and Rehabilifation Administra-

WYKAZ NAJCZĘŚCIEJ UŻYWANYCH SKRÓTÓW
UP
UPA
UPR
UW
UZE
WiN
WKP(b)
WMG
WNP
WOP
WP
WRON
WSW
ZBoWiD
ZChN
ZHP
ZMP
ZMS
ZMW
ZNP
ZPP
ZSP
ZSRR
ZWM
ZWZ
tion (Admistracja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy)
- Unia Pracy
- Ukraińska Powstańcza Armia
- Unia Polityki Realnej
- Unia Wolności
- Unia Zachodnioeuropejska
- "Wolność i Niezawisłość"
- Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)
- Wolne Miasto Gdańsk
- Wspólnota Niepodległych Państw
-Wojska Ochrony Pogranicza
-Wojsko Polskie
- Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego
- Wojskowa Służba Wewnętrzna
- Związek Bojowników o Wolność i Demokrację
- Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe
- Związek Harcerstwa Polskiego
- Związek Młodzieży Polskiej
- Związek Młodzieży Socjalistycznej
- Związek Młodzieży Wiejskiej
- Związek Nauczycielstwa Polskiego
- Związek Patriotów Polskich
- Zrzeszenie Studentów Polskich
- Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich
- Związek Walki Młodych
- Związkek Walki Zbrojnej

A
ADMINISTRACJA APOSTOLSKA, tymczasowa organizacja kościelna. Po zakończeniu II wojny światowej organizowana na ziemiach polskich z powodu znacznych zmian terytorialnych państwa i ustroju metropolitalnego Kościoła. Po 1945 poza granicami wschodnimi pozostała znaczna część metropolii wileńskiej i lwowskiej. Z metropolii wileńskiej w nowych granicach Polski znalazła się cała diecezja łomżyńska, część archidiecezji wileńskiej (56 parafii i ok. 234 tyś. wiernych; utworzono dla nich administrację apostolską w Białymstoku) i skrawek diecezji pińskiej (35 parafii i ok. 90 tyś. wiernych; utworzono dla nich administrację apostolską w Drohiczynie). Z metropolii lwowskiej w Polsce znalazła się większa część diecezji przemyskiej oraz mały skrawek archidiecezji lwowskiej (27 parafii;
utworzono dla nich administrację apostolską w Lubaczowie). Znacznie większe zmiany zaistniały na -�Ziemiach Odzyskanych. Po polskiej stronie granicy pozostała prawie cała diecezja gdańska, prałatura pilska i prawie cała archidiecezja wrocławska, diecezja warmińska, znaczna część diecezji berlińskiej, część archidiecezji praskiej (Kotlina Kłodzka), część archidiecezji ołomunieckiej (okręg Głubczyc) i skrawek diecezji miśnieńskiej (rejon Bogatyni). Tereny te, na mocy dekretu z 15 VIII 1945 kard. -Augusta Hionda, zorganizowane zostały jako administracje apostolskie w Gdańsku (ks. Andrzej Wronka), Olsztynie (ks. T. Bensch), Gorzowie (ks. E. Nowic-ki), Wrocławiu (ks. K. Milik) i Opolu (ks. B. Kominek). 27 I 1951 rząd ogłosił komunikat o zniesieniu stanu tymczasowości w administracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich; dotychczasowi administratorzy apostolscy zmuszeni zostali do opuszczenia swych biskupstw. Wybrani zostali nowi wikariusze kapitulni, którym prymas -S. Wyszyński zdecydował się udzielić jurysdykcji kanonicznej, aby uchronić Kościół w Polsce przed rozbiciem.
11

ADMINISTRACYJNY PODZIAŁ POLSKI
ADMINISTRACYJNY PODZIAŁ POLSKI. W VIII 1944 PKWN uchylił niemiecki okupacyjny podział administracyjny ziem polskich i przywrócił województwa istniejące przed wojną (z wyjątkiem ziem zaanektowanych przez ZSRR). Utrzymano trójstopniowy podział administracji terytorialnej:
województwa, powiaty, gminy (które składały się z gromad). Nowością było wprowadzenie rad narodowych jako przedłużenia w terenie -KRN, początkowo o kompetencjach organów kontrolnych. Była to próba częściowego naśladownictwa systemu radzieckiego ("sowietów"). Na -Ziemiach Odzyskanych powołano przejściowo cztery okręgi administracyjne. Już w IIł 1945 utworzono woj. gdańskie, a w V 1946 nowe województwa: olsztyńskie, szczecińskie i wrocławskie. Polska liczyła 14 województw, 2 miasta wydzielone na prawach województwa (Warszawa i Łódź), 299 powiatów (w tym 29 grodzkich), 3006 gmin wiejskich i 703 miasta. W 1951 utworzono nowe województwa z siedzibami w Opolu, Zielonej Górze i Koszalinie.
20 III 1950 Sejm przyjął ustawę o terenowych organach jednolitej władzy państwowej. Wprowadzała, na wzór radziecki, rady narodowe jako terenowe organy jednolitej władzy państwowej mające kompetencje zarówno ustawodawcze, jak i wykonawcze. Równocześnie znosiła elementy samorządu terytorialnego, urzędy wojewódzkie, starostwa powiatowe, stanowiska wojewodów, starostów, prezydentów i burmistrzów miast oraz wójtów. W ich miejsce wprowadzono prezydia rad narodowych (wojewódzkie, powiatowe, miejskie i gminne) z przewodniczącymi. Rady narodowe były organami władzy państwowej wyłanianymi w wyborach. Organem wykonawczym rady było prezydium oraz komisje jako organy pomocnicze. Nadzór zwierzchni nad radami narodowymi sprawowała -Rada Państwa, która zarządzała wybory oraz udzielała wytycznych do działania i sprawowania kontroli społecznej. Prowadziło to do centralizacji aparatu państwowego i jego zbiurokratyzowania, co stało w sprzeczności z jego teoretycznie przedstawicielskim charakterem. Znaczenie prezydiów rosło, prowadząc do ich uniezależnienia się od rad, woli radnych i wyborców. Faktyczną władzę sprawowały już w tym czasie odpowiednie komitety PZPR.
25 IX 1954 Sejm PRL wprowadził w życie kolejną reformę administracyjną kraju. W miejsce ok. 3 tyś. gmin (składaj ących się z ok. 40 tyś. gromad) utworzono ok. 8 800 gromad (ich liczba z biegiem lat malała). Układ ten przetrwał do 1972, kiedy w miejsce ok. 4 300 gromad powołano ponad 2 300 gmin.
28 V 1975 Sejm wprowadził dwustopniowy podział administracyjny kraju: utworzono 49 województw, zniesiono 390 powiatów i utrzymano zreformowane w 1972 gminy.
12

AKCJA "WISŁA"
Reforma administracyjna kraju, dojrzewająca w końcu lat dziewięćdziesiątych, dzieliła ugrupowania polityczne również pod względem preferowanej liczby województw (od pozostawienia 49 - PSL, do 8-10 - SKL i Ruch Stu). 2 VII 1998 Prezydent skutecznie zawetował ustawę dzielącą Polskę na 15 województw. 18 VII 1998 Sejm uchwalił ustawę o podziale kraju na 16 województw, którą Prezydent podpisał 27 VII.
Nowy podział administracyjny kraju wprowadzono l I 1999, kiedy to powstało 16 nowych województw, 303 powiaty, 65 miast na prawach powiatu, 2436 gmin (w tym 253 miasta na prawach gminy).
Województwo

Powiaty

Miasta na prawach powiatów

Gminy

Miasta na prawach gmin

Dolnośląskie

23

4

146

32

K-ujawsko-pomorskie

18

4

128

13

Lubelskie

20

4

193

16

Lubuskie

11

2

74

7

Łódzkie

20

3

159

15

Małopolskie

19

3

166

13

Mazowieckie

38

4

280

42*

Opolskie

11

1

68

2

Podkarpackie

20

4

144

12

Podlaskie

14

3

106

10

Pomorskie

14

4

92

21

Śląskie

17

19

118

29

Świętokrzyskie

13

1

97

4

Warmińsko-mazurskie

17

2

100

14

Wielkopolskie

31

4

209

15

Zachodniopomorskie

17

3

103

8

Razem:

303

65

2183

253


*/ - w tym gminy warszawskie.
AKCJA "WISŁA", kryptonim zmasowanej, antyukraińskiej operacji wojskowej , przeprowadzonej 24 IV - 31 VII 1947 na podstawie uchwały Państwowej Komisji Bezpieczeństwa z 17 IV 1947. Bezpośrednim powodem intensyfikacji działań przeciwko --Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) była śmierć wiceministra obrony narodowej gen. -K. Świerczewskiego 28 III 1947 w przypadkowej zasadzce pod Baligrodem, której okoliczności nie zostały do końca wyjaśnione. Na obszarze operacji działały 4 kurenie (batalio-

AKCJA WYBORCZA SOLIDARNOŚĆ
ny) UPA, łącznie ok. 2,5 tyś. ludzi w oddziałach zbrojnych, ponad 200 członków ukraińskiej Służby Bezpieczeństwa i kilka tysięcy członków Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (wg danych UPA jedynie 1390 żołnierzy tej formacji). Działania prowadziła Grupa Operacyjna "Wisła" (dowódca gen. S. Mossor, zastępcy - wiceminister bezpieczeństwa publicznego płk -"G. Korczyński i dowódca KBW płk J. Hubner). W akcji uczestniczyło ponad 17 tyś. żołnierzy WP, WOP i KBW oraz funkcjonariuszy MO i UB. W jej wyniku z terenów woj. rzeszowskiego i lubelskiego przesiedlono ok. 150 tyś. osób pochodzenia ukraińskiego, początkowo na teren woj. szczecińskiego (ok. 48,5 tyś.) i olsztyńskiego (55 tyś.), a następnie również do wrocławskiego (ok. 21 tyś.), gdańskiego (8 tyś.), poznańskiego (ok. 8 tyś.), białostockiego (l tyś.), zielonogórskiego i opolskiego. W czasie jej trwania rozbito większość istniejących jeszcze sotni UPA; zabito lub ujęto 1,5 tyś. członków UPA. Działania oczyszczające kontynuowano jeszcze przez kilka miesięcy. Opuszczane przez Ukraińców wsie palono. Członkowie i zwolennicy podziemia oraz podejrzani o to kierowani byli do obozu koncentracyjnego w Jaworznie (ok. 4 tyś. osób, w tym ok. 700 kobiet i dzieci) --Przesiedlenia ludności ukraińskiej.
AKCJAWYBORCZA SOLIDARNOŚĆ (AWS), największe polskie ugrupowanie prawicowe, skupiające ok. 40 partii, stowarzyszeń i organizacji młodzieżowych. PomysłAWS zrodził się po przegranych przez prawicę --wyborach parlamentarnych 1993 i --wyborach prezydenckich 1995. 8 VI 1996 w Warszawie, z inicjatywy -NSZZ "Solidarność", na spotkaniu liderów ponad dwudziestu ugrupowań politycznych, podpisano deklarację powołania AWS. Inauguracyjne posiedzenieAWS odbyło się 11 VII 1996; liderem ugrupowania został -M. Krza-klewski. W jego skład, obok NSZZ "Solidarność", weszły: -PC, -ZChN, -BBWR - Solidarni w Wyborach, Koalicja Konserwatywna, Partia Chrześcijańskich Demokratów, Porozumienie Ludowe, PSL "Mikołajczykowskie", Chrześcijańsko-Demokratyczne Stronnictwo Pracy, Stronnictwo Polityki Realnej, -RdR (R. Szeremietiewa i S. Węgłowskiego), -KPN (L. Moczulskiego i A. Słomki), Prawica Narodowa, Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, Niezależne Zrzeszenie Studentów, Instytut Lecha Wałęsy i Zjednoczenie Polskie. Podczas sondażu społecznego AWS uzyskała w tym czasie 15% poparcie. Rada Krajowa AWS powstała w X 1996; 50% miejsc w radzie otrzymał NSZZ "Solidarność". W III 1997 Rada Krajowa AWS wybrała zastępców lidera ugrupowania: J. Tomaszewskiego ("Solidarność"), A. Słomkę (KPN-OP), M. Piłkę (ZChN) i K. Kaperę (Federacja Stowarzyszeń Rodzin Katolickich). W I 1999 przewodniczącym Ruchu SpołecznegAWS wybrany został -J. Buzek.
14

ANDERS
ANALFABETYZM, brak umiejętności czytania i pisania u dorosłych i młodzieży; a. pierwotny, będący wynikiem braku nauki czytania i pisania;
a. wtórny, zatracenie umiejętności spowodowane brakiem kontaktu z czytaniem i pisaniem. W Polsce w okresie międzywojennym analfabetyzm wśród ludności w wieku powyżej l O roku życia zmalał z ok. 36% w 1919 do ok. 20% w 1938, głównie w wyniku wprowadzenia obowiązku szkolnego dla dzieci, zwalczania analfabetyzmu dorosłych (alfabetyzacji), zwłaszcza w czasie służby wojskowej. Po zakończeniu II wojny światowej w Polsce było ok. 3,5-4 min analfabetów, z czego połowa przypadała na ludność w wieku 18-50 lat. 9 IV 1949 Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę o likwidacji analfabetyzmu. Akcja zwalczania analfabetyzmu miała, oprócz celów oświatowo-kul-turowych, tło polityczne. Premier ->J. Cyrankiewicz stwierdził m.in., że analfabeci "są i nie przestaną być podstawową bazą reakcji, w szczególności kleru, podczas gdy my z analfabetów uczynić musimy jeden z ważnych czynników realizacji planu 6-letniego". Do VII 1951 zorganizowano 58 400 zespołów i kursów czytania i pisania, które objęły ponad l min osób. Zgodnie z zarządzeniem Państwowego Komitetu Planowania Gospodarczego (5 XII 1950) do l V 1951 należało zlikwidować analfabetyzm we wszystkich zakładach pracy. Ogólnokrajowa akcja rejestracji analfabetów odbyła się 7-14 X 1951. W latach 1949-1952, dzięki upowszechnieniu szkoły podstawowej i przeprowadzonej akcji bezpłatnej nauki dorosłych analfabetów i półanalfabetów, analfabetyzm zmalał do zjawiska marginalnego (ok. 1,2-2,2%). 21 XII 195 ł minister S. Matuszewski poinformował, że a. w Polsce został zlikwidowany. W 1195 8, na 250 kursach rozpoczęto walkę z wtórnym analfabetyzmem. W 1960 sięgał 2,7% ludności, a w 1978 - 0,9%). Obecnie, wg różnych badań, a., głównie wtórny, nie przekracza kilku % populacji.
ANDERS WŁADYSŁAW (1892-1970), generał, polityk. W czasie I wojny światowej w armii rosyjskiej i I Korpusie Polskim; od 1918 w Wojsku Polskim; w 1939 był dowódcą Nowogródzkiej Brygady Kawalerii; internowany w ZSRR; w 1941 mianowany dowódcą Armii Polskiej w ZSRR, którą w 1942 wyprowadził na Bliski Wschód; dowódca II Korpusu Polskiego w czasie kampanii włoskiej; mianowany Naczelnym Wodzem PSZ na Zachodzie (II 1945). Był przeciwnikiem układów poczdamskich. Pozbawiony obywatelstwa polskiego 28 IX 1946 (Rada Ministrów pozbawiła ponadto obywatelstwa polskiego przebywających na emigracji generałów: A. Chruściela, S. Mączka, S. Kopańskiego, T. Malinowskiego, 14 pułkowników, 28 podpułkowików i 30 majorów). W czasie "kryzysu berlińskiego" 1948
15

ANTYSYJONIZM
proponował utworzenie Legionu Polskiego, mającego wziąć udział w wojnie przeciwko ZSRR. Był przywódcą powojennej polskiej emigracji politycznej, m.in. przywódcą Obozu Zjednoczenia Narodowego (1954-1970). Występował zdecydowanie przeciwko układom poczdamskim i dominacji radzieckiej w Europie Środkowowschodniej. Pochowany na cmentarzu wojskowym na Monte Cassino.
ANTYSYJONIZM - poglądy i postawy przeciwne syjonizmowi. Pojęcie stosowane niekiedy zamiennie wobec pojęcia antysemityzm, określającego wrogość wobec Żydów i poglądy uzasadniające taką postawę. Korzenie antysemityzmu sięgają odległych wieków, czerpały uzasadnienie z różnic religijnych, społecznych, obyczajowych i ekonomicznych. W XX w. przyjął najbardziej wynaturzoną postać w Niemczech hitlerowskich w postaci masowej zagłady Żydów (holocaust). W Polsce zachowania antysemickie ujawniały się w pierwszych powojennych latach (->pogrom kielecki, żydowska ludność). W latach sześćdziesiątych falę zarówno antysyjonizmu, jak i antysemityzmu wywołała wojna izraelsko-arabska, rozpoczęta 5 VI 1967. Jej reperkusje widoczne były na arenie międzynarodowej i w Polsce. Większość krajów socjalistycznych zerwała stosunki dyplomatyczne z Izraelem (Polska 10 VI). Władze partyjno-państwowe oceniły, że sukcesy armii izraelskiej zostały przyjęte w środowisku Żydów - obywateli polskich na ogół entuzjastycznie. W takim duchu wypowiedział się -W Go-mułka 19 VI 1967: "Ale nie możemy pozostać obojętni wobec ludzi, którzy w obliczu zagrożenia pokoju światowego, a więc również bezpieczeństwa Polski i pokojowej pracy naszego narodu, opowiadają się za agresorem, za burzycielami pokoju i za imperializmem. Niech ci, którzy czują, że te słowa skierowane są pod ich adresem - niezależnie od ich narodowości - wyciągną z nich właściwe dla siebie wnioski".
Apel Sztokhoimski, uchwalony na III Sesji Światowej Rady Pokoju w Sztokholmie (15-21 III 1950) nawoływał do przeprowadzenia ogólnoświatowego plebiscytu w sprawie zakazu broni jądrowych, poprzez składanie indywidualnych podpisów pod jego tekstem. Komunistyczna i lewicowa inspiracja Ruchu Obrońców Pokoju, zaostrzająca się sytuacja międzynarodowa (m.in. wybuch wojny w Korei) spowodowały sprzeciw rządu USA i wielu krajów antykomunistycznych wobec podpisywaniaApe-lu. Przeciwko składaniu podpisów pod Apelem Sztokhoimskim wypowiedział się też papież Pius XII (26 VII 1950). Polski Komitet Obrońców Poko-
16

ATEIZACJA
ju 16 IV 1950 wezwał do podpisywania Apelu Sztokhoimskiego. BP KC PZPR zatwierdziło szczegółowy plan wszechstronnych działań organizacyjnych, mających zapewnić sprawne i skuteczne zebranie maksymalnej ilości podpisów. W IV 1950 władze partyjne i państwowe rozpoczęły szeroko zakrojoną akcję propagandową. Propagandzie prasowej towarzyszyła bezpośrednia akcja w zakładach pracy, szkołach itp. Powołano "trójki" mające zbierać podpisy obywateli podczas zebrań i masówek organizowanych w zakładach pracy, instytucjach, szkołach i uczelniach oraz w mieszkaniach prywatnych. W krótkim czasie utworzono ogromny aparat, sieć Komitetów Obrońców Pokoju - Ogólnopolski, wojewódzkie, powiatowe, gromadzkie i zakładowe. Przygotowawcza kampania propagandowa miała trwać 3-4 miesiące. Akcję składania podpisów zainaugurował 10 V 1950 roku prezydent Bierut. Akcja dała pretekst do usunięcia ze szkół kilkuset katechetów. Episkopat Polski w spóźnionym oświadczeniu (22 VI 1950) pozytywnie ustosunkował się do Apelu Sztokhoimskiego.
ARMIA CZERWONA, wł.: Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona, a także Robotniczo-Chłopska Marynarka Wojenna (utworzone w I i II 1918), części składowe sił zbrojnych Rosji Radzieckiej, a następnie ZSRR. Po reorganizacji centralnych władz wojskowych ZSRR (II-III 1946) i utworzeniu Ministerstwa Obrony, w VII 1946 przemianowano Armię Czerwoną na Armię Radziecką. W języku potocznym często stosowano nadal określenie Armia Czerwona lub Armia Sowiecka. Po rozpadzie Związku Radzieckiego (XII 1991) przyjęła nazwę Armia Federacji Rosyjskiej.
ATEIZACJA, proces mający na celu upowszechnienie postaw ateistycznych, odrzucających wiarę w Boga, przeczących istnieniu wszelkich sił nadprzyrodzonych. Statutową działalność w tym zakresie prowadziło Stowarzyszenie Ateistów i Wolnomyślicieli (SAiW), które powstało w II 1957 (zjazd założycielski odbył się 9-10 XI 1957), organizacja, której celem była m.in. "walka ideologiczna o odrzucenie poglądów irracjonalnych - w szczególności religijnych". Działalność o podobnym charakterze prowadziło Towarzystwo Szkoły Świeckiej (TSŚ) utworzone 23 I 1957 (l Krajowy Zjazd TSŚ 23-25 V 195 8), deklarujące konieczność przestrzegania zasad tolerancj i rów-nieżw stosunku do dzieci osób niewierzących. KonsekwencjąpowstaniaTSS i SAiW okazało się powołanie w IV 1957, decyzją Sekretariatu KC PZPR, komisji ds. propagandy ateistycznej pra^Vydziale Propagandy i Agitacji KC. y.<^CTr>v

B
BABIUCH EDWARD (ur. 1927), działacz komunistyczny, polityk. Członek PPR i PZPR od 1948. Pracował w aparacie Związku Młodzieży Polskiej (1949-1955), etatowy pracownik PZPR; po 1970 jeden z najbliższych współpracowników -�E. Gierka, m.in. członek BP i sekretarz K.C PZPR, członek i zastępca przewodniczącego Rady Państwa (1976-1980); poseł na Sejm PRL (1969-1980). Prezes Rady Ministrów (18 11-24 VIII 1980). Odwołany z BP i KC PZPR w 1980. IX Zjazd PZPR uznał go współodpowiedzialnym za doprowadzenie kraju do kryzysu i usunął z partii. Po 13 XII 1981 internowany wraz z grupą dawnych prominentów.
BALCEROWICZ LESZEK (ur. 1947), absolwent Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie, pracownik naukowy tejże uczelni, a od 1978 Instytutu Podstawowych Problemów Marksizmu-Leninizmu przy KLCPZPR. Członek PZPR (1970-1981). W 1981 doradca "Sieci" NSZZ "Solidarność". We IX 1989 objął tekę ministra finansów i stanowisko wicepremiera ds. gospodarczych w rządzie -�T. Mazowieckiego. Autor programu reformy gospodarczej Polski, znanego jako -*"plan Balce-ro-wicza" z 1989. W gabinecie premiera -"J.K. Bieleckiego był wicepremierem i min. finansów. Od II 1995 członek ->Unii Wolności, od IV 1995 jej przewodniczący. W rządzie -Jerzego Buźka ponownie wicepremier i minister finansów.
BARCIKOWSKI KAZIMIERZ (ur. 1927), działacz komunistyczny i młodzieżowy, polityk. W PZPR od 1953; sekretarz Zarządu Głównego -^Związku Młodzieży Polskiej (IX 1956-1195 7), wiceprzewodniczący (1957-1960)
18

BERLING
i przewodniczący (1963-1965) ZG ->Związku Młodzieży Wiejskiej; zastępca członka (l 964-1968), a następnie członek (do 1990) KC PZPR, sekretarz KW PZPR w Poznaniu (1968-1970) i w Krakowie (1977-1980), sekretarz KC PZPR (1970-1974 i 1980-1985), zastępca członka (1971-1980), a następnie członek (1980-1989) BP KC PZPR; minister rolnictwa (1974-1977);
wicepremier w rządzie ->E. Babiucha (II-X 1980); poseł na Sejm PRL (1965-1989); zastępca przewodniczącego -Rady Państwa. W VIII 1980 przewodniczył komisji rządowej prowadzącej negocjacje z Międzyzakładowym Komitetem Strajkowym w Szczecinie, współsygnatariusz Porozumień Szczecińskich (30 VIII 1980). Przedstawiciel grupy liberalnej w kierownictwie partyjnym.
BARTOSZEWSKI WŁADYSŁAW (ur. 1922), historyk i polityk. W czasie II wojny światowej żołnierz AK, więzień KL Auschwitz, działacz Rady Pomocy Żydom "Żegota". Po wojnie publicysta i wykładowca m.in. Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Ambasador RP w Wiedniu;
min. spraw zagranicznych w rządzie -J. Oleksego (III-XII 1995).
BERLING ZYGMUNT HENRYK (1896-1980), gen. Od 1915 w Legionach Polskich, od 1918 w WP. Po IX 1939 internowany w ZSRR. VIII 1941-VII 1942 w Armii Polskiej w ZSRR, szef sztabu 5 DP, następnie komendant bazy ewakuacyjnej w Krasnowodsku. Nie podporządkował się rozkazowi o ewakuacji Armii Polskiej, pozostał w ZSRR, uznany za dezertera został skazany zaocznie na karę śmierci. Współorganizator i dowódca l Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, dowodził dywizją w bitwie pod Lenino (12-13 X 1943); mianowany przez władze radzieckie generałem-majorem (odpowiednik gen. bryg.) objął dowództwo I Korpusu PSZ w ZSRR, następnie Armii Polskiej w ZSRR, VII-XI 1944 zastępca naczelnego dowódcy WP i dowódca l AWP, odwołany ze stanowiska 30 IX 1944, formalnie pod zarzutem samowolnego i złego przeprowadzenia desantu 3 Dywizji Piechoty przez Wisłę, faktycznie ze względu na nieufność komunistów wobec niego. Wyeliminowany następnie również z PKWN i Naczelnego Dowództwa WP. Skierowany na studia wojskowe w ZSRR, powrócił do kraju w 1947. Był m.in. komendantem Akademii Sztabu Generalnego WP (do IV 1953), następnie przeniesiony do rezerwy był m.in. wiceministrem Państwowych Gospodarstw Rolnych (do XI 1956), a potem, do emerytury (1970) głównym inspektorem łowiectwa w Ministerstwie Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego.
19

BERMAN
BERMAN JAKUB (1901-1984), działacz komunistyczny i państwowy W Komunistycznej Partii Polski od 1925; od X 1939 w ZSRR. Działacz
-"Związku Patriotów Polskich, współtwórca -"Centralnego Biura Komunistów Polski w ZSRR. Członek -Krajowej Rady Narodowej (1944-1947), poseł na Sejm (do 1956). Członek BP KC PPR (VIII 1944-XII 1948), a następnie BP KC PZPR (do V 1956). 1949-1954 członek Komisji BP KC PZPR do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego; podsekretarz stanu w Prezydium Rady Ministrów (1945-1952), a następnie członek Prezydium Rady Ministrów (1950-1952). W szczytowym okresie stalinizmu, wraz z -B. Bierutem i I-I. Mincem należał do najściślejszego kierownictwa partyjno-państwowego; współodpowiedzialny za bezprawie i terror w tym okresie. Współautor tezy o "prawicowo-nacjonalistycznym odchyleniu". III 1954-X 1956 wicepremier. W latach 1956-1957 usunięty z władz partyjnych i wydalony z partii.
BEZPARTYJNY BLOK WSPIERANIA REFORM (BBWR), prezydenckie ugrupowanie wyborcze powstałe w VI 1993. Z przewidywanych czterech grup (tzw. "nóg"), mających poprzeć BBWR - pracodawców, pracowników, chłopów-nie poparli tej idei działacze samorządowi. Szefem komitetu wyborczego BBWR został -Andrzej Olechowski. BBWR wprowadził do Sejmu 16 posłów. W II 1995 część posłów odeszła z Klubu BBWR, tworząc Koło Poselskie "Republikanie" nowo powstałej partii (m.in. Z. Re-liga, J. Eysymontt i in.). W III 1996 prezesem BBWR został S. Kowolik.
BIELECKI JAN KRZYSZTOF (ur. 1951), ekonomista, polityk. W "Solidarności" od 1980. Współzałożyciel Kongresu Liberalno-Demokratycz-nego. Poseł na Sejm (1989-1991). Jeden z organizatorów kampanii prezydenckiej -L. Wałęsy. Prezes Rady Ministrów (4 1-5 XII 1991). W rządzie
-H. Suchockiej był ministrem - członkiem RM ds. kontaktów z -EWG;
od XII 1993 przedstawiciel Polski w Europejskim Banku Rozbudowy i Rozwoju.
BIERUT BOLESŁAW, ps. Tomasz (1892-1956), działacz komunistyczny i państwowy. Od 1912 w PPS-Lewicy, od 1918 w Komunistycznej Partii Robotniczej Polskiej, następnie Komunistycznej Partii Polski; funkcjonariusz Międzynarodówki Komunistycznej i Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom. X 1939 -VIII 1943 w ZSRR; następnie wrócił do kraju, członek KC PPR, od XII 1943 członek Sekretariatu PPR;
20

BITWA O HANDEL
współtwórca i przewodniczący KRN (od 31 XII 1944 - prezydent), jednocześnie, niejawnie członek BP KC PPR, reprezentował linię dogmatyczną w kierownictwie partii. Przewodniczący delegacji polskiej na konferencję poczdamską 1945. Współautor tezy o "prawicowo-nacjonalistycznym odchyleniu" w kierownictwie PPR, odpowiedzialny za odsunięcie od władzy w partii -W. Gomułki i jego zwolenników (IX 1948), po którym przejął funkcję sekretarza generalnego partii (IX-XII 1948). Był przywódcą grupy działaczy reprezentujących stalinowskie koncepcje budowy socjalizmu w Polsce. Na Kongresie Zjednoczeniowym PPR i PPS (15 XII 1948) wybrany przewodniczącym KC (w 1954 - I sekretarzem) PZPR (do 12 III 1956). Prezydent RP (5 II 1947-22 VII 1952), przewod-niczący Rady Państwa (VII-XI 1952); prezes Rady Ministrów (201 1952-18 III 1954). Przewodził nieformalnej, pozastatutowej "trójce kierowniczej" (B. Bierut, -J. Berman i -�H. Minę). Był głównym odpowiedzialnym za rozwój w Polsce systemu stalinowskiego, opartego przede wszystkim na politycznym podporządkowaniu ZSRR oraz za terror wobec społeczeństwa i sfingowane procesy przeciwko rzeczywistym i urojonym przeciwnikom politycznym. Obiekt polskiej wersji -'"kultu jednostki". Zmarł w Moskwie 12 III 1956, gdzie przebywał na czele delegacji polskiej na XX Zjeździe KPZR, podczas którego N. Chruszczow w tajnym referacie zdemaskował zbrodnie Stalina.
BITWA O HANDEL, działania zainicjowane wiosną 1947 przez PPR, mające doprowadzić do likwidacji prywatnego handlu poprzez jego --nacjonalizację. Po zakończeniu II wojny światowej handel pozostawał głównie w rękach prywatnych. Sieć stałych sklepów uzupełniały targi i bazary. W 1946 w rękach prywatnych było 80% handlu hurtowego i 89% detalicznego. Handel państwowy ograniczał się w zasadzie do artykułów monopolowych (wyroby alkoholowe i tytoniowe) i przemysłowych. Zniszczenia wojenne, --migracje powojenne, niska produkcja artykułów konsumpcyjnych i przemysłowych itp. powodowały niedobory w zaopatrzeniu oraz gwałtowny wzrost cen i spekulację, tj. wykup towarów deficytowych i ich gromadzenie w celu późniejszej sprzedaży z wysokim zyskiem. Na Plenum KC PPR (13-14 IV 1947) założenia "bitwy o handel" przedstawił -H. Minc, mówiąc m.in.: "Walka o opanowanie rynku nie oznacza likwidacji elementów kapitalistyczno-rynkowych. Nie oznacza przekreślenia możliwości rozwoju elementów rynkowo-kapitalistycz-nych. Oznacza jednak walkę o kontrolę nad tymi elementami przez pań-
21

BITWA O HANDEL
stwo demokratyczno-ludowe. Ta walka musi zostać wygrana, a wówczas elementy rynkowo-kapitalistyczne w naszej gospodarce, zachowując możliwość rozwoju, a pozostając elementami kapitalistycznymi, staną się przez poddanie kontroli państwowej i kontroli ekonomicznej sektora państwowego elementami państwowo-kapitalistycznymi w warunkach państwa demokratyczno-ludowego". W V 1947 Prezydium CKW PPS krytycznie odniosła się do PPR-owskiej koncepcji bitwy o handel, wysuwając własne propozycje doprowadzenia do równowagi rynkowej. W V i VI 1947 Rząd i Sejm wprowadziły kilka aktów prawnych związanych z "bitwą o handel": uchwałą Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów (KERM) powołano komisarza rządowego ds. organizacji gospodarki mięsnej, Rada Ministrów podjęła uchwałę w sprawie stabilizacji cen oraz wydała rozporządzenie w sprawie organizacji i zakresu działania Komisji Cennikowej, zaś Sejm uchwalił (2 VI 1947) ustawę o zwalczaniu drożyzny i nadmiernych zysków w obrocie handlowym. Ustawa przewidywała kary więzienia do 5 lat i grzywny do 5 min zł dla każdego, kto dla osiągnięcia nadmiernego zysku skupuje, gromadzi lub ukrywa towary. -�Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (przewodniczący -R. Zambrowski) mogła bez decyzji sądu nakładać kary grzywny, kierować do -obozów pracy przymusowej na okres do 2 lat, konfiskować towary i urządzenia przedsiębiorstw handlowych, pozbawiać koncesji handlowych i produkcyjnych oraz praw do zajmowania lokalu handlowego. Głównymi instrumentami kontroli handlu było wprowadzenie cen maksymalnych ustalanych przez komisje cennikowe, których przestrzeganie kontrolowały "czynniki społeczne". W V 1948 handel spółdzielczy uspołeczniono, tj. poddano takim samym zasadom w zakresie planowania, dystrybucji i finansowania, jakie obowiązywały w przedsiębiorstwach państwowych, z zachowaniem jednak w nazwach określenia "spółdzielnia". Centrala Rolnicza Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" i Centrala Spółdzielni Spożywców "Społem" przejęły dotychczasowe spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu na wsi oraz lokalne spółdzielnie spożywców. Powstało ponadto kilka central państwowych "spółdzielni" handlowych (tekstyliami, wyrobami mięsnymi, rybami itp.) i rzemieślniczych. Prywatny handel hurtowy uległ pełnej likwidacji do 1950. Prywatny handel detaliczny ograniczony został do sklepików i straganów bazarowych. Zatrudnienie w prywatnych zakładach handlowych, wynoszące w 1947 ok. 55% ogółu zatrudnionych w handlu, zmalało w 1950 do 8,9%.
22

BLOK STRONNICTW DEMOKRATYCZNYCH
BIURO INFORMACYJNE PARTII KOMUNISTYCZNYCH I ROBOTNICZYCH (Kominform), utworzone w Szklarskiej Porębie 22-27 IX 1947 na naradzie przedstawicieli 9 partii komunistycznych z Bułgarii, Czechosłowacji, Francji, Jugosławii, Polski, Rumunii, Węgier, Włoch i ZSRR. W referacie A. Żdanowa O sytuacji międzynarodowej przedstawiono tezę o uformowaniu się i rozpoczęciu konfrontacji dwóch przeciwstawnych obozów: imperialistycznego i antydemokratycznego (kapitalistycznego) oraz antyimperialistycznego i demokratycznego (socjalistycznego). -"W Gomułka wygłosił referat o wymianie doświadczeń i koordynacji działalności partii komunistycznych. Biuro Informacyjne utwierdzało dominację ZSRR w tzw. krajach demokracji ludowej, przyspieszało proces ich -stabilizacji, ograniczało suwerenność. W Polsce doprowadziło do odsunięcia od władzy W. Gomułki i jego zwolenników (VIII-IX 1948) przez grupę kierowaną przez -B. Bieruta, a opowiadającą się za przyspieszeniem stabilizacji w Polsce. Organem roboczym Ko-minformu było Biuro Informacyjne, w skład którego wchodzili przedstawiciele ww. partii. Celem Biura była wzajemna wymiana informacji i doświadczeń, dyskutowanie i wypracowywanie wspólnego stanowiska w ważnych zagadnieniach międzynarodowych i w miarę potrzeby koordynacja działalności na zasadzie wzajemnego porozumienia. BI odbyło cztery narady: w Polsce (w 1947, założycielską), w Rumunii (VI 1948), na Węgrzech (XI 1949) oraz w Rumunii (XI 1950). Na posiedzeniu BI w Bukareszcie (28 VI 1948) delegacje 8 partii podjęły uchwałę o sytuacji w Komunistycznej Partii Jugosławii (KPJ), potępiającą ten kraj i jego przywódcę -J.B. Titę, w związku z czym KPJ wystąpiła z Biura. Po XX Zjeździe KPZR partie członkowskie BI podjęły decyzję o jego rozwiązaniu (17 IV 1956).
BLOK STRONNICTW DEMOKRATYCZNYCH, koalicja PPR, PPS, SL i SD utworzona przed -referendum ludowym 1946, zdominowana przez komunistów. Jego geneza sięga VII 1944, okresu tworzenia z inicjatywy PPR sojuszu politycznego 4 partii wchodzących w skład KRN i PKWN; w XI 1944 powołano centralną, wojewódzkie, powiatowe i miejskie Komisje Porozumiewawcze Stronnictw Demokratycznych. W IX 1945 PPR, za pośrednictwem PPS, przedstawiła koncepcję bloku wyborczego partii współtworzących -Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (PPR. PPS, PSL, SL, SD i SP). W II 1946 PPR i PPS zaproponowały po 20% mandatów w przyszłym -Sejmie Ustawodawczym pierwszym czterem partiom. PSL, mające wielkie poparcie na wsi
23

BUDŻET
i w miastach, domagało się 75% mandatów dla partii chłopskich. W II 1946, po zerwaniu rozmów PSL i SD pozostały poza BSD. Po odłożeniu terminu wyborów, od III 1946 PPR forsowała koncepcję -"referendum ludowego". BSD w wyborach do -Sejmu Ustawodawczego 19 I 1947 wspólnie ze Związkami Zawodowymi (na Ziemiach Odzyskanych również z SP) zdobył większość głosów i mandatów. Wyniki te zostały zakwestionowane przez PSL.
BUDŻET, plan przyszłych dochodów i wydatków państwa lub wspólnoty samorządowej, najczęściej roczny. Budżet państwa uchwalany jest w formie ustawy. Jest instrumentem polityki finansowej państwa oraz narzędziem parlamentarnej kontroli nad rządem, wyrazem dominacji parlamentu w procesie decydowania o gromadzeniu i dysponowaniu zasobami finansowymi państwa oraz o rozmiarach tzw. deficytu budżetowego. Wykonanie budżetu kontroluje Sejm, wykorzystując -Najwyższą Izbę Kontroli. Dochody państwa pochodzą głównie z podatków, opłat, konfiskat mienia, obligacji, pożyczek i darowizn na rzecz Skarbu Państwa. Wydatki to przede wszystkim wynagrodzenia i inne osobowe świadczenia pieniężne (pracowników tzw. sfery budżetowej), spłata długu wewnętrznego i międzynarodowego, inwestycje, finansowanie zadań zleconych samorządowi, dotacje i subwencje. Dochody gmin to daniny publiczne (podatki i opłaty lokalne), dochody z użytkowania mienia komunalnego, subwencje i dotacje z budżetu państwa, pożyczki i kredyty, dochody z samoopodatkowania się mieszkańców, darowizny, nadwyżki budżetowe z lat ubiegłych oraz 15% podatku dochodowego od osób fizycznych i prawnych zebranych na terenie gminy. Z uzyskanych dochodów gmina finansuje zadania własne (gospodarka komunalna, oświata, zapewnienie porządku i bezpieczeństwa publicznego, transport lokalny, ochrona zdrowia i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz utrzymanie obiektów użyteczności publicznej).
BUDŻET WOJSKOWY, wydatki państwa związane z obronnością. Większość budżetu MON (w 1995 wynosił on 63 629,9 mld starych zł) pochłaniały koszty utrzymania stanów osobowych (45,8%), ubezpieczenia społeczne (19,7%), eksploatacja wyposażenia technicznego, remonty i części zamienne (10,4%), eksploatacja budynków i budowli (8,5%), zakup wyposażenia technicznego (6,5%). Zestawienie wydatków budżetowych MON w latach 1986-1994 przedstawia tabela:
24

BUDŻET WOJSKOWY
Lata

Ceny bieżące kwota

Ceny stałe z 1994



kwota

zmniejszenie w %


(mitl starych zł)

do roku poprzedniego

do 1986

1986

411

109747





1987

506

106565

2,9%

2,9%i

1988

768

99318

6,8%

9,5%

1989

2 147

89 386

10,0%

18.6%

1990

14637

80448

10,0%

26,7%)

1991

18212

52291

35,0%

52,4%)

1992

25 644

50 199

4,0%

54,3%,

1993

38 390

48 603

3,2%

55,7%,

1994

47055

47 855

1,5%

56,4%


Od połowy lat osiemdziesiątych wydatki na obronę systematycznie malały. W 1989 stanowiły one 1,9% produktu krajowego brutto i 6,4% budżetu państwa. Wysokość wydatków wojskowych jest czynnikiem decydującym o jakości sił zbrojnych (ich wyposażenia w sprzęt techniczny, możliwości rozwoju i wdrażania nowych technologii, systemów i struktur organizacyjnych) i ich stanie liczebnym. Porównanie wydatków Polski i niektórych innych państw europejskich na obronę w 1992 przedstawia tabela:
Państwo

Budżet wojskowy

Wydatki w USD


min USD

na l mieszkańca

na l żołnierza

Francja

28 280

497

54 176

Hiszpania

5 108

121

22403

Niemcy

25563

321

53 703

W. Brytania

33 572

589

11 458

Włochy

15225

265

32325

Czechosłowacja

2 174

141

18 117

Węgry

1 154

109

10587

Polska

1882

48

6745


W 1998 wydatki na obronę, przypadające na l statystycznego obywatela, wyniosą: w Polsce - 88 USD, w Rosji - 322, w Niemczech - 414, w Czechach - 125, na Ukrainie - 15, a w Izraelu - 1223.
25

BUZEK
BUZEK JERZY KAROL (ur. 1940), profesor nauk technicznych, działacz społeczny, polityk. Od 1980 we władzach regionalnych i krajowych "Solidarności"; przewodniczył I Zjazdowi Krajowemu "Solidarności" w gdańskiej hali "Oliwią" (1981) oraz IV, V i VI zjazdom. Od 1982 współpracował z ->M. Krzaklewskim. Uczestnik zespołu ekspertów -*Akcji Wyborczej "Solidarność", założonej w pół. 1996. Po wyborach 21 IX 1997 desygnowany przez Krzaklewskiego na urząd prezesa Rady Ministrów, co opinia publiczna przyjęła z pewnym zaskoczeniem. Po negocjacjach koalicyjnych z -"Unią Wolności, 30 X 1997 przedstawił skład Rządu z -L. Balcerowiczemjako wicepremierem.

c
CEFTA (Central European Free Tracie Agreement - Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu), zawarte 21 XII 1992 w Krakowie przez Polskę, Węgry, Czechy i Słowację. Dotyczy utworzenia strefy wolnego handlu między jego członkami (Czechy i Słowacja pozostają po podziale Czechosłowacji w unii celnej i walutowej); weszło w życie l I 1994; dotyczy towarów przemysłowych oraz niektórych maszyn i urządzeń; docelowo ma też doprowadzić do liberalizacji barier celnych. Celem CEFTYjest także ochrona własnego rolnictwa - handel towarami rolno-spożywczymi ma być liberalizowany selektywnie (kontyngenty celne). Zgodnie z deklaracją podpisaną w Pradze 4 II 1994 termin docelowy stopniowego znoszenia ceł skrócony został do końca 1997.
CENTRALNA RADA ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH (CRZZ), powołana na podstawie ustawy z ł VII 1949 (poprzedniczką CRZZ była Komisja Centralna Zwiąków Zawodowych - KCZZ). Teoretycznie CRZZ była organem wykonawczym Zrzeszenia Związków Zawodowych, w praktyce jednak była organem decydującym. Reprezentowała oficjalny ruch związkowy w Światowej Federacji Związków Zawodowych. Rozwiązana 5 XII 1980. Przewodniczący KCZZ - K. Witaszewski (1945-1948) i ^E. Ochab (1948-1949), przewodniczący CRZZ - -A. Zawadzki (1949-195 0), K. Witaszewski (1950-1956), -I. Loga-Sowiński (1956-1971), W. Kruczek (1971-1980), R. Jankowski (1980).
CENTRALNE BIURO KOMUNISTÓW POLSKI W ZSRR - powołany przez KC WKP(b) w I 1944, w Moskwie, partyjny ośrodek komunistów polskich. Początkowo planowało utworzenie własnej, niezależnej od PPR konspiracji komunistycznej w kraju; utrzymywało łączność z KC
27

CENTRALNY URZĄD PLANOWANIA
PPR, pretendując do roli jego zwierzchnika i pośrednika w kontaktach z KC WKP(b); sprawowało zwierzchnictwo polityczne nad Związkiem Patriotów Polskich i Armią Polską w ZSRR; powołało (21 IV 1944) Polski Sztab Partyzancki na czele z -A. Zawadzkim; kierowało pracami nad utworzeniem --PKWN. Po jego utworzeniu przekształcone w Przedstawicielstwo KC PPR w Moskwie. Przewodniczący A. Zawadzki, sekretarz -�S. Radkiewicz, członkiem: -"K. Świerczewski, ->J. Berman, -W Wasi-lewska oraz -H. Minc i -M. Spychalski (w VII 1944), pełnomocnicy:
H. Minc i S. Wierbłowski.
CENTRALNY URZĄD PLANOWANIA (CUP), istniał w latach 1945-1949 przy Komitecie Ekonomicznym Rady Ministrów (KERM); opracował -Plan trzyletni i założenia wstępne do -� Planu sześcioletniego. W 1948 działalność CUP krytyce poddali ekonomiści PPR (m.in. -�H. Minc), a jego kierownictwo zmieniono. Na miejsce CUP powołano Państwową Komisję Planowania Gospodarczego (PKPG). Prezes CUP - C. Bobrowski (do II 1948).
CENZURA, system kontroli wszelkiego typu publikacji (prasowych, książkowych, radiowych, telewizyjnych, filmowych, widowisk itp.) pod względem wartości uznawanych za szczególnie ważne pod względem politycznym, moralnym itp. przez powołane do tego instytucje, najczęściej państwowe. Przybiera formy cenzury prewencyjnej (kontroli przed publikacją) lub represyjnej (po przygotowaniu do rozpowszechnienia lub po rozpowszechnieniu). W Polsce po II wojnie światowej wprowadzono cenzurę prewencyjną. Ponadto zdecydowaną większość środków masowej komunikacji, teatry, produkcję filmową itp. w Polsce upaństwowiono lub oddano do dyspozycji propagandy partyjnej (PPR) PZPR i jej sojuszników. Organem cenzury było początkowo Centralne Biuro Kontroli Prasy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, przekształcone na podstawie dekretu 5 VII 1946 w Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPPiW; dyrektor - L. Wojtyga), podległy początkowo Radzie Ministrów. W terenie funkcje cenzorskie spełniały wojewódzkie urzędy KPPiW oraz urzędy terenowe I instancji: w miastach wydzielonych - grodzkie urzędy KPPiW, a w powiatach - starostowie za pośrednictwem referentów społeczno-politycznych. Kontrolowały one wszystkie publikacje krajowe, a także udzielały zezwoleń (lub zakazywały) sprowadzania z zagranicy, prenumerowania lub rozpowszechniania określonych wydawnictw, filmów itp. Zagraniczne audycje radiowe, które uznano za szkodliwe, zagłu-
28

CHRZEŚCIJAŃSKIE STOWARZYSZENIE SPOŁECZNE
szano. Ingerencje cenzury polegały na usuwaniu lub zmienianiu fragmentów tekstu (utworu) lub całego dzieła. Zakaz publikacji (tzw. zapis cenzorski) dotyczyć mógł określonych autorów lub też treści, tematów. Do lat osiemdziesiątych ingerencje cenzury nie były oznaczane. Pewne osłabienie działania cenzury następowało w okresach przesileń politycznych, np. w 1956 poddawano krytyce praktykę cenzury na forum ZG Związku Dziennikarzy Polskich (18-20 IX 1956). W XI 1956 zlikwidowano radiostacje zagłuszające. Niebawem jednak obostrzenia przywrócono, np. w X 1957 Sekretariat KC PZPR zaaprobował wniosek GUKPPiW o zawieszenie wydawania popularnego tygodnika "Po prostu"; doprowadziło to do zajść ulicznych w Warszawie (3-6 X 1957). Wprowadzenie rzeczywistych gwarancji wolności słowa i częściowe ograniczenie zakresu kontroli czynników państwowych i partyjnych nad środkami społecznej komunikacji było jednym z ważniejszych osiągnięć --okrągłego stołu 1989. Cenzura została zniesiona w Polsce ustawą z 11 VI 1990.
CHRZANOWSKI WIESŁAW (ur. 1923), prawnik, profesor KUL, działacz społeczny i polityczny. W czasie II wojny światowej żołnierz Narodowej Organizacji Wojskowej i AK, więziony za nielegalną działalność (1948-1954). Po uwolnieniu kontynuował pracę naukową, jako radca prawny i adwokat (od 1981). Działał w środowiskach katolickich; członek Społecznej Rady Prymasowskiej (1982-1984). Współzałożyciel i pierwszy przewodniczący Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego (1989). Od 1990 w Komitecie Obywatelskim przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność". Minister sprawiedliwości i prokurator generalny w rządzie ->J.K. Bieleckiego. Poseł na Sejm RP I kadencji i jego marszałek (1991-1993).
CHRZEŚCIJAŃSKIE STOWARZYSZENIE SPOŁECZNE (ChSS), utworzone w X 1957 przez secesjonistów z -�"Pax"(m.in. J. Frankowski); od 1989 dzialajako organizacja ogólnochrześcijańska: Unia Chrześcijańsko-Spo-łeczna (UChS). Prowadzi działalność gospodarczą (Ars Christiana), wydawniczą (Novum), wydaje m.in. tygodnik "Za i przeciw", od 1982 "Tygodnik Polski", a od 1983 kwartalnik "Studia i Dokumenty Ekumeniczne". Wchodziło w skład -FJN, miało posłów w -^Sejmach PRL. W III 1996 UChS zgłosiła akces do Sojuszu Lewicy Demokratycznej (SLD). W 1970 ChSS liczyło ok. 700 członków, a w 1983 ich liczba wzrosła do ok. l O tyś. Prezesi Zarządu Głównego: J. Frankowski (do 1968), Z. Filipowicz (do 1974), K. Morawski (od 1974).
29

CIMOSZEWICZ
CIMOSZEWICZ WŁODZIMIERZ (ur. 1950), prawnik, działacz socjaldemokratyczny, polityk. Członek PZPR (1971-1990). Poseł na Sejm od 1989; od 1990 przewodniczący Parlamentarnego Klubu Lewicy Demokratycznej. W wyborach prezydenckich uzyskał 9,21% głosów. Współtwórca i pierwszy przewodniczący (od 1991) -Sojuszu Lewicy Demokratycznej (SLD). W rządzie -W. Pawlaka (od X 1993) i -J. Oleksego (1995-1996) był wicepremierem, min. sprawiedliwości i przewodniczącym Komitetu Społecznego Rady Ministrów; po ustąpieniu Oleksego, 7 II 1996 objął stanowisko premiera. Podał się do dymisji po wyborach parlamentarnych we IX 1997, pełnił obowiązki do sformowania rządu przez
-J. Buźka, tj. do końca X 1997.
CIOŁKOSZADAM (1901-1978), działacz PPS. Członek Rady Naczelnej PPS (1931-1939) i Centralnego Komitetu Wykonawczego (1937); jeden z przywódców Centrolewu. Po IX 1939 przedostał się na Zachód. Od II 1940 sekretarz generalny Komitetu Zagranicznego PPS, od III 1940 członek Rady Narodowej RP. Był negatywnie nastawiony do układu pol-sko-radzieckiego 1941 z uwagi na brak wyraźnego potwierdzenia integralności terytorialnej Polski po wojnie. Po wojnie pozostał na emigracji. Uczestniczył w pracach Międzynarodówki Socjalistycznej. Do 1959 był przewodniczącym Rady Centralnej PPS, a w 1960, na skutek różnic w ocenie wydarzeń 1956 w Polsce, został wydalony z Partii. W 1964 ponownie objął przewodnictwo PPS.
CYRANKIEWICZ JÓZEF (1911-1989), działacz socjalistyczny i komunistyczny, polityk. Podczas okupacji działał w -PPS-WRN. W latach 1941-1945 więziony w KL Auschwitz i Mauthausen. Zasiadał w --Krajowej Radzie Narodowej, a następnie w Sejmie (do 1972). W okresie VII 1945-XII 1948, jako sekretarz generalny CKW PPS i zwolennik programu przemian społeczno-politycznych forsowanych przez PPR, przyczynił się do połączenia, a właściwie włączenia PPS do PPR i powstania
-PZPR. W okresie XII 1948-XII 1971 członek BP KC PZPR. Był ministrem bez teki w -Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej. Od II 1947-XII 1970 prezes Rady Ministrów (1952-1954 - wiceprezes). W 1956 uchodził za centrystę; w osławionym przemówieniu radiowym ostro zaatakował uczestników wydarzeń czerwcowych w Poznaniu. Odwołany ze stanowiska w czasie wydarzeń -Grudnia '70. Od XII 1970-III 1972 przewodniczący Rady Państwa.
30

CZERWIEC '76
CZERWIEC '56, wydarzenia, które rozegrały się 28-29 VI 1956. Rozpoczęły się o 6.30 strajkiem w Zakładach im. Stalina w Poznaniu - ZISPO. (obecnie: im. H. Cegielskiego). Żądano podwyżki płac i obniżki cen. Do pochodu robotników dołączali pracownicy innych zakładów; kilkunastotysięczny tłum zebrał się przed Zamkiem, w pobliżu gmachów Miejskiej Rady Narodowej i K.W PZPR. Po nieudanych próbach pertraktacji i nadejściu wiadomości o aresztowaniu delegacji załogi ZISPO w Warszawie, doszło do serii wtragnięć demonstrantów do budynków publicznych: siedziby MRN, KW PZPR, Wojewódzkiego więzienia i Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, gdzie padły pierwsze strzały. Akcja pacyfikacyjna prowadzona była przez dywizję pancerną do rana 29 VI, na oczach gości Międzynarodowych Targów Poznańskich. Łącznie w Poznaniu poległy co najmniej 74 osoby, a kilkaset zostało rannych. Według pierwszych oficjalnych ocen zamieszki sprowokowali "agenci wroga". W osławionym przemówieniu radiowym premier -Cyrankiewicz mówił m.in.: "Każdy prowokator czy szaleniec, który odważy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będzie pewien, że mu tę rękę władza odrąbie w interesie klasy robotniczej, w interesie chłopstwa pracującego i inteligencji, w interesie walki o podniesienie stopy życiowej ludności, w interesie dalszej demokratyzacji naszego życia, w interesie naszej Ojczyzny". Niebawem ocena ta uległa zasadniczej zmianie. Wydarzenia poznańskie okazały się katalizatorem nadchodzących przemian. Już 6 VII "Trybuna Ludu" stwierdzała, że do wybuchu wydarzeń w niemałym stopniu przyczyniły się biurokratyczne wypaczenia. Dopiero na VIII Plenum KC PZPR ( -Październik '56) Gomułka stwierdził, że "robotnicy nie protestowali przeciwko Polsce Ludowej, przeciwko socjalizmowi, kiedy wyszli na ulice miasta. Protestowali oni przeciwko złu, jakie szeroko rozkrzewiło się w naszym ustroju społecznym".
CZERWIEC '76, fala strajków i demonstracji robotniczych, najgwałtow-niejsze w Radomiu i Ursusie. Ich bezpośrednią przyczyną była zapowiedziana przez premiera -Piotra Jaroszewicza w Sejmie (24 VI) "zmiana w strukturze cen detalicznych" (podwyżka) żywności oraz zasad rekompensaty tych zmian. Wzrosnąć miały ceny mięsa średnio o 69% (lepszych wędlin o 100%, słoniny, smalcu i masła o 50%), cukru o 100%. Rekompensaty dla najwięcej zarabiających wynosić miały 600 zł, a najmniej -240 zł. Wcześniejsza informacja spowodowała ogołocenie sklepów. Strajki odbyły się w 40 zakładach na terenie 10 województw (największe w Radomiu, Ursusie i w Płocku). Demonstracje zapobiegły wprowadzeniu

CZERWIEC '76
podwyżki. W Radomiu demonstranci opanowali i podpalili gmachy KW PZPR, Wojewódzkiej Rady Narodowej i Biura Paszportów KW MO. W Ursusie robotnicy wykoleili lokomotywę i rozkręcili szyny. Tzw. jednodniowe "konsultacje społeczne" (25 VI), które przerodziły się w strajki i wystąpienia uliczne spowodowały, że władze wycofały się z podwyżek, a decyzję o tym ogłosił P. Jaroszewicz. Władze zastosowały wobec uczestników zajść represje administracyjne i milicyjne. W wielu miastach kraju władze zorganizowały wiece protestacyjne przeciw "warchołom radomskim" i "wichrzycielom". Nieoczekiwanym skutkiem wydarzeń czerwcowych było uaktywnienie się środowisk inteligenckich w obronie robotników. W sądach bezpłatnie bronili robotników m.in. -"J. Olszewski i W. Siła-Nowicki W obronie represjonowanych robotników i ich rodzin wystąpił Komitet Obrony Robotników (-�Komitet Samoobrony Społecznej "KOR"). Według danych KOR, z powodu interwencji ZOMO, licznych pobić i stosowania środków przemocy w czasie przesłuchań, śmierć poniosło ok. 17 osób. W całej Polsce zatrzymano ok. 2500, w trybie przyspieszonym ukarano 373, a wobec 500 osób wszczęto postępowanie sądowe. Wobec osób, które "brały szczególnie aktywny udział w zajściach ulicznych w Radomiu" oraz w "chuligańskich zajściach, które zakłóciły porządek publiczny na stacji PKP w Ursusie", zapadły wyroki od 3 do 10 lat więzienia. Wywołały one liczne protesty płynące ze środowisk twórczych i intelektualnych. W wyniku działań podejmowanych przez KOR, a także ,,miękkiej" polityki -�E. Gierka wobec opozycji, w V 1977 w więzieniach pozostało już tylko 5 robotników z najwyższymi wyrokami. W najbardziej znanym "Liście 13" stwierdzano, że "odpowiedzialność za wydarzenia w Ursusie i Radomiu spada na władze, które swoim postępowaniem doprowadziły do zniszczenia podstawowych form demokracji robotniczej". Wydarzenia czerwcowe, a także trwanie władz przy realizacji dotychczasowej, szkodliwej dla kraju polityki społeczno-gospodarczej, przyspieszyły proces powstawania i umacniania się niezależnych i opozycyjnych wobec władz partyjnych i państwowych organizacji demokratycznych i wolnościowych, m.in.: KSS "KOR", Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO, III 1977), Niezależnej Oficyny Wydawniczej ("NOW-a", VIII 1977), Towarzystwa Kursów Naukowych (TKN, I 1978), komitetów założycielskich Wolnych Związków Zawodowych (od II 1978), klubu dyskusyjnego "Doświadczenie i Przyszłość" (XI 1978), Konfederacji Polski Niepodległej (IV 1979).

D
DEKLARACJA JAŁTAŃSKA W SPRAWIE POLSKI, przyjęta na -^Jałtańskiej Konferencji 4-11 II 1945. Przywódcy "wielkiej trójki"- Churchill, Roosevelt i Stalin wyrazili w niej życzenie, by Polska była państwem silnym, wolnym, niepodległym i demokratycznym oraz ustalono zasady utworzenia, na szerszej niż dotychczas płaszczyźnie polskiego -'Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, tak aby uzyskał on uznanie trzech głównych mocarstw. Wymagać to miało włączenia do rządu przywódców demokratycznych z terenu kraju i z zagranicy. Do uzgodnienia sprawy ze stronami polskimi powołano komisję w składzie:
W. A. Harriman (ambasador USA w Moskwie), sir Archibald John Ciark Kerr (ambasador W. Brytanii w Moskwie) i W. Mołotow (min. spraw zagranicznych ZSRR), która zobowiązana została do porozumienie się w Moskwie z przywódcami polskimi w celu zreorganizowania dotychczasowego ->Rządu Tymczasowego. Nowy, Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN) zobowiązany został do przeprowadzenia, możliwie najprędzej, wolnych i nieskrępowanych wyborów, opartych na głosowaniu powszechnym i tajnym. W wyborach tych miały mieć prawo uczestniczenia i wystawiania kandydatów wszystkie partie demokratyczne i antynazistowskie. Z chwilą utworzenia TRJN na określonych przez mocarstwa zasadach rządy mocarstw nawiązać miały z nim stosunki dyplomatyczne i wymienić ambasadorów. Przywódcy trzech mocarstw uznali, "że wschodnia granica Polski powinna biec wzdłuż linii Curzona z odchyleniami od niej w pewnych okolicach o pięć do ośmiu kilometrów na korzyść Polski"; uznali, "że Polska powinna uzyskać istotny przyrost terytorialny na północy i zachodzie". W sprawie wielkości tego "przyrostu" miała być zasięgnięta opinia TRJN, a ostateczne ustalenie zachodniej granicy Polski odroczone do konferencji pokojowej.
33

DEKOMUNIZACJA
DEKOMUNIZACJA, w krajach postkomunistycznych proces usuwania z najwyższych stanowisk państwowych lub niedopuszczania do nich osób, które w minionym okresie zajmowały etatowe stanowiska w aparacie partii komunistycznej, a także pracowały (lub współpracowały) ze służbami specjalnymi (cywilnymi i wojskowymi). W Polsce po 1989 Sejm, pomimo istnienia kilku projektów, nie zdołał uchwalić ustawy dekomunizacyjnej. Z procesem tym ściśle wiąże się pojęcie -lustracji.
DELEGATURA RZĄDU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ NA
KRAJ, konspiracyjny organ władzy administracyjnej w okupowanym kraju powołany dekretami Rządu RP na uchodźstwie, utworzony 3 XII 1940. Zapleczem politycznym Delegatury były: Stronnictwo Ludowe Roch, organizacja Wolność, Równość, Niepodległość (-PPS), Stronnictwo Narodowe i Stronnictwo Pracy, skupione w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym (PKP). Na czele Delegatury stał delegat mianowany przez Rząd, na wniosek PKP. Do 1943 Delegatura tworzyła administrację podziemnego państwa (-Polskie Państwo Podziemne): departamenty, delegatury okręgowe i powiatowe, zalążki przyszłej policji - Państwowy Korpus Bezpieczeństwa. W VI 1944 prezydent RP mianował delegata wicepremierem, a trzech jego zastępców - ministrami. Po wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie polskie członkowie Delegatury, zagrożeni aresztowaniem, działali w podziemiu. Po ofensywie styczniowej Armii Czerwonej (1945) pod pretekstem nawiązania rozmów NKWD wywabiło z ukrycia i uwięziło głównych przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. Aresztowania uniknęli dyrektorzy departamentów i aparat Delegatury. 7 IV 1945, z inicjatywy S. Korbońskiego, dyrektora departamentu spraw wewnętrznych, pozostający na wolności przywódcy stronnictw wchodzących w skład -Rady Jedności Narodowej (RJN) postanowili kontynuować działalność podziemną do czasu wyjaśnienia sytuacji Polski. Zakończenie wojny i nasilenie prześladowań ludzi pozostających w konspiracji, brak perspektyw trwania w podziemiu oraz nadzieje wiązane z powstaniem -Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej przyspieszyły proces rozpadu struktur Państwa Podziemnego. Po powstaniu TRJN, podczas posiedzenia RJN (27 VI 1945) S. Korboń-ski zgłosił ustąpienie ze stanowiska tymczasowego delegata, l VI 1945 Rada ogłosiła tekst swojej ostatniej odezwy do narodu polskiego, zwanego też Testamentem Polski Walczącej. Delegatura rozwiązała się l VII 1945. Delegaci:
A. Bniński (w Poznaniu, XII 1940-VH 1941), C. Ratajski (w Warszawie, XII1940-IX 1942), J. Piekałkiewicz (IX 1942-11 1942), J.S. Jankowski (II 1942-III 1945), p.o. S. Korboński (IV-VI 1945).
34

DELEGATURA SIŁ ZBROJNYCH NA KRAJ
DELEGATURA SIŁ ZBROJNYCH NA KRAJ (DSZ), organizacja wojskowa powołana rozkazem p.o. Naczelnego Wodza gen. -W. Andersa 7 V 1945 (delegat płk -J. Rzepecki) w celu opanowania organizacyjnego partyzantki tworzącej się na skutek terroru wprowadzanego przez władze radzieckie i polskie oraz utrzymania łączności z dowództwem w Londynie. Delegat otrzymał uprawnienia Komendanta Armii Krajowej, pod względem politycznym podlegał Delegatowi Rządu na Kraj (S. Korboński), kierującemu całością akcji oporu przeciw sowietyzacji Polski. Odezwa płk. J. Rzepec-kiego do żołnierzy AK pozostających w lesie, wzywająca do powrotu do "pracy nad odbudową Kraju", nie zalecająca ujawniania się i ostrzegająca przed prowokacjami, praktycznie pozostała bez echa. Działo się tak m.in. dlatego, że wiosną 1945 na Białostocczyźnie i Lubelszczyźnie rozpoczęły się akcje pacyfikacyjne prowadzone przez NKWD, UB, KBW i WP, połączone z wywózkami żołnierzy AK do ZSRR. Spowodowało to ożywienie partyzantki poakowskiej. W konspiracji pozostały całe okręgi (białostocki, krakowski, lubelski, poznański), skutecznie atakowano więzienia w wielu miastach. Fala aresztowań rozpoczęła się w VI 1945 (m.in. aresztowano szefa sztabu DSZ, płk. W. Borzobohatego). Po powstaniu -Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, rozwiązaniu się Rady Jedności Narodowej (l VII 1945), rozpoczęciu likwidacji -Delegatury Rządu na Kraj dowództwo DSZ skupiło się na zapewnieniu bezpieczeństwa prześladowanym żoł-nierzomAK. Nadzieje wiązane w tej sprawie z osobą wicepremiera -S. Mi-kołajczyka nie mogły być spełnione. Cofnięcie uznania dla Rządu RP na uchodźstwie przez mocarstwa zachodnie ostatecznie przekreśliło polityczny sens istnienia konspiracji wojskowej podległej temu rządowi. Instrukcja Naczelnego Wodza (gen. T. Komorowski) i Rządu nakazywała rozwiązanie DSZ, potwierdzała rozwiązanie AK i NIE oraz ograniczała pracę w kraju do akcji informacyjnej. Delegat Sił Zbrojnych odezwą z 24 VII 1945 wezwał żołnierzy oddziałów leśnych do wyjścia z konspiracji, jeśli tylko pozwalają na to warunki bezpieczeństwa. 6 VIII 1945 płk Rzepecki rozwiązał DSZ. W wyniku amnestii z 22 VII 1945 (weszła w życie 21 VIII 1945) do X 1945 wyszło z podziemia i ujawniło się ok. 30 tyś. osób. Nie powiodły się propozycje ujawnienia DSZ, przedstawione płk. Rzepeckiemu przez gen. -"Mariana Spychalskiego. Płk Rzepecki, nie ufając komunistom, nalegał by partnerem w rozmowach był Mikołajczyk, osoba mająca stanowić gwarancję dla byłych żołnierzy AK. Nie godząc się na kapitulację na warunkach komunistów, płk Rzepecki z grupą współpracowników powołał 2 IX 1945 organizację polityczną -""Wolność i Niezawisłość" (WiN).
35

DENOMINACJA
DENOMINACJA, równowartościowa wymiana pieniądza w państwie na banknoty o niższych nominałach, zazwyczaj wielokrotność 10, w celu usunięcia trudności technicznych w posługiwaniu się banknotami o bardzo dużych nominałach (najczęściej milionowych lub większych). Zazwyczaj, w celu zmniejszenia kosztów operacji, wprowadzony jest okres przejściowy, w czasie którego w obiegu znajdują się równocześnie stare i nowe banknoty. Denominacja w Polsce przeprowadzona na podstawie ustawy z dnia 7 VI 1994 polegała na wprowadzeniu z dniem l I 1995 nowej polskiej jednostki monetarnej - l nowego złotego (PLN) dzielącego się na 100 groszy, tj. "obcięciu czterech zer" z dotychczasowych nominałów. 10 000 starych złotych równało się jednej nowej złotówce (l PLN). Stare banknoty były w obiegu do 3 ł XII 1996. Do 31 XI 2010 można wymieniać starą walutę na nową w NBP. W okresie od wprowadzenia nowej jednostki pieniężnej do 31 XII 1996 w obiegu znajdowały się bez żadnych ograniczeń dotychczas obowiązujące banknoty ("stare złote") stopniowo zastępowane nowymi banknotami i monetami. Stare złote przestały być prawnymi środkami płatniczym od l I 1997. Wszelkie należności i płatności powstałe przed wprowadzeniem denominacji, bez względu na tytuł ich powstania, wartości materiałów i surowców, wkładów oszczędnościowych, lokat i depozytów bankowych, wynagrodzenia za pracę, emerytury, renty itp., a także kary pieniężne, kary porządkowe, nawiązki, poręczenia majątkowe, odszkodowania, zadośćuczynienia, koszty postępowania, opłaty i inne świadczenia orzeczone w postępowaniu sądowym, administracyjnym oraz przez inne upoważnione do ich nakładania organy podlegały przeliczeniu zgodnie z współczynnikiem: 10 000 złotych "starych" = = l PLN. Detaliczne ceny sprzedaży wszystkich towarów i usług w okresie od l I 1995 do 31 XII 1996 były wyrażane w nowej jednostce pieniężnej z jednoczesnym podaniem ich wysokości w starych złotych.
DOKTRYNA BREŻNIEWA, założenia polityki zagranicznej ZSRR wobec państw --Układu Warszawskiego, sformułowane po -^interwencji wojsk UW w Czechosłowacji (1968). Główne założenia doktryny (ograniczonej suwerenności) sprowadzały się do stwierdzenia, że socjalizm nie jest "prywatną" sprawą poszczególnych partii, a szerzej, że wspólnota państw socjalistycznych (ZSRR) ma prawo określać kryteria i zakres wolności i suwerenności jej członka; obowiązująca we wspólnocie zasada solidarności socjalistycznej stanowi przesłankę i uzasadnienie dla ingerencji wewnętrznej, gdyby interes wspólnoty i jej członka został narażony przez
36

DOSTAWY OBOWIĄZKOWE
imperializm; państwa socjalistyczne mają prawo do użycia różnych form presji (w tym militarnej) wobec kraju chcącego zerwać ze wspólnotą socjalistyczną; takie użycie siły nie jest agresją lecz "zbiorową samoobroną" przeciw ingerencji zewnętrznej wrogiej ideologii; na terytorium państwa -członka wspólnoty socjalistycznej mogą wkroczyć siły zbrojne innych państw socjalistycznych na wezwanie "lojalnych" polityków danego kraju, nawet jeśli nie byli oni uznani wcześniej jako przedstawiciele rządu i państwa przez innych członków wspólnoty; wspólnota może jako całość narzucić określone standardy zachowań wobec siebie, zarówno w zakresie polityki zagranicznej, jak i wewnętrznej. Istota doktryny, przedstawiona na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ (3 X 1968) przez ministra spraw zagranicznych ZSRR A. Gromykę, uznana została na arenie międzynarodowej za przejaw polityki mocarstwowej ZSRR, łamania suwerenności innych państw i ingerencji w ich wewnętrzne sprawy.
DOSTAWY OBOWIĄZKOWE, obowiązkowe świadczenia rzeczowe i dostawy produktów rolnych na rzecz państwa były problemem istniejącym w Polsce przez ok. 30 powojennych lat. Początkowo wynikały ze zniszczeń wojennych oraz trudności zaopatrzeniowych, z czasem ich głównym powodem stały się zaniedbania gospodarki rolnej, brak inwestycji w tym sektorze, nieopłacalność produkcji rolnej oraz nieprawidłowości we wprowadzaniu spółdzielczości wsi itp. Utworzenie państwowych gospodarstw rolnych (PGR, 12 U 1949), a następnie państwowych ośrodków maszynowych (POM, I 1950) dało początek bezpośredniemu sterowaniu przez państwo produkcją rolną. Również tzw. spółdzielczość wiejska (Związek Samopomocy Chłopskiej) uznała (IV 1949), że gospodarka planowa jest warunkiem rozwoju wsi. Zjednoczony ruch ludowy (-> Zjednoczone Stronnictwo Ludowe) również stanął na stanowisku przeobrażeń socjalistycznych na wsi. Założony w -^Planie sześcioletnim wzrost produkcji rolnej o ponad 50% okazał się nierealny - wg oficjalnych danych zdołano osiągnąć przyrost 19%. Dostawy obowiązkowe produktów rolnych wprowadzono z powodu niepowodzenia rozwoju produkcji rolnej. Polegały na obowiązkowej dostawie zwierząt rzeźnych (15 II 1952) i mleka (24 IV 1952), a także zbóż i ziemniaków. Chłopi mieli obowiązek dostarczać produkty po cenach niższych od kosztów; obowiązywała progresja wielkości dostaw w zależności od areału gospodarstwa. Miało to skłaniać rolników do wstępowania do spółdzielni albo zmuszało do dzielenia większych, najbardziej produkcyjnych gospodarstw na mniejsze (ich liczba wzrosła o 20 %), z których obowiązkowe dostawy
37

DROBNER
były niższe. Świadczenia obejmowały 85% produkcji zbóż, 51% ziemniaków i 50% żywca. Za niewywiązanie się z obowiązkowych dostaw stosowano grzywnę z zamianą na areszt. Ukarano za to; w 1952 - 96 tyś. osób, w 1953 - 250 tyś., 1954 - 103 tyś., 1955 - 70 tyś. W 1957 obniżono obowiązkowe dostawy zbóż o 35%, a trzody chlewnej i ziemniaków o 19% oraz zniesiono obowiązek dostarczania mleka. Złagodzono również progresję dostaw oraz podniesiono ceny skupu. W 1962 dostawy obowiązkowe zwierząt rzeźnych wynosiły ponad 421 tyś. t (ok. 25% skupu), czterech zbóż - l 161 tyś. t (bez dostaw z gospodarstw państwowych), a ziemniaków l 782 tyś. t. Obowiązkowe dostawy zniesiono 111972.
DROBNER BOLESŁAW (1883-1968), działacz socjalistyczny i komunistyczny. W Polskiej Partii Socjaldemokratycznej od 1898. W czasie I wojny światowej żołnierz Legionów Polskich. Od 1919 w PPS, następnie w Partii Niezależnych Socjalistów (późniejsza Niezależna Socjalistyczna Partia Pracy), a od 1928 ponownie w PPS jako lider skrajnej lewicy; wykluczony z PPS w 1936. W czasie II wojny światowej przebywał w ZSRR; w 1940 więziony przez NKWD; działacz -^Związku Patriotów Polskich. Poseł -Krajowej Rady Narodowej i na Sejm (do 1968). Od 1944 ponownie w PPS ("lubelskiej"). Był pierwszym prezydentem Wrocławia, następnie sekretarzem WK PSS w Krakowie (1946-1948); przeciwny koncepcji zjednoczenia z PPR na warunkach komunistów, przystąpił do PZPR. Przejściowo (X 1956 - II 1957) był I sekretarzem KW PZPR w Krakowie.
DRUGI OBIEG, wydawnictwa ukazujące się poza oficjalnym, podlegającym -"cenzurze państwowej (pierwszym) obiegiem. Nabrał rozmachu w drugiej połowie lat siedemdziesiątych, na fali obrony represjonowanych po -'�Czerwcu '76 oraz jako przejaw walki o przestrzeganie praw człowieka i obywatela. Powstało wówczas wiele pism opozycyjnych, m.in. "Zapis", "Opinie" (IV 1977), "Robotnik" (X 1977) oraz wydawnictw o różnej żywotności, wśród nich Niezależna Oficyna Wydawnicza "NOW-a" (IX 1977), kierowana przez M. Chojeckiego.
21 POSTULATÓW, żądania wobec władz państwowych, przedstawione 17 VIII 1980 na posiedzeniu Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego w Gdańsku:
l. Zalegalizowanie niezależnych od partii i pracodawców związków zawodowych.
38

X DEPARTAMENT
2. Zagwarantowanie prawa do strajków.
3. Przestrzeganie zagwarantowanej w Konstytucji PRL wolności słowa, druku i publikacji.
4. Przywrócenie do poprzednich praw ludzi zwolnionych z pracy po strajkach 1970 i 1976 i studentów wydalonych z uczelni za przekonania, zniesienie represji za przekonania.
5. Podanie w środkach masowego przekazu informacji o utworzeniu Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego oraz opublikowanie jego żądań.
6. Podjęcie radykalnych działań wyprowadzających kraj z kryzysu.
7. Wypłacenie strajkującym zarobków za strajk, jak za urlop wypoczynkowy, z funduszu Centralnej Rady Związków Zawodowych (CRZZ).
8. Podniesienie zasadniczej płacy o 2 tyś. zł.
9. Zagwarantowanie wzrostu płac równolegle do wzrostu cen.
10. Realizowanie pełnego zaopatrzenia rynku. Eksport wyłącznie nadwyżek.
Ił. Zniesienie cen komercyjnych oraz sprzedaży za dewizy w tzw. eksporcie wewnętrznym.
12. Wprowadzenie doboru kadry kierowniczej na zasadach kwalifikacji, a nie przynależności partyjnej oraz zniesienie przywilejów Milicji Obywatelskiej, Służby Bezpieczeństwa i aparatu partyjnego.
13. Wprowadzenie bonów żywnościowych na mięso.
14. Obniżenie wieku emerytalnego - dla kobiet do 50 lat, dla mężczyzn do 55, lub zapewnienie emerytur po przepracowaniu w PRL - 30 lat dla kobiet i 35 - dla mężczyzn.
15. Zrównanie rent i emerytur starego portfela.
16. Poprawienie warunków pracy służby zdrowia.
17. Zapewnienie odpowiedniej ilości miejsc w żłobkach i przedszkolach.
18. Wprowadzenie urlopów macierzyńskich płatnych przez 3 lata.
19. Skrócenie czasu oczekiwania na mieszkanie.
20. Podniesienie diety z 40 do 100 złotych i dodatku za rozłąkę.
21. Wprowadzenie wszystkich sobót wolnych od pracy.
X DEPARTAMENT Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, powołany w I 1952. (-> Komisja BP KC PZPR do Spraw Bezpieczeństwa). W zasadzie miał on chronić centralne instancje partii przed obcą agenturą, w rzeczywistości jednak inwigilował jej kierownictwo i pracowników. Dyrektorem departamentu został płk A. Fejgin, a zastępcą ppłk J. Światło. Nadzór nad departamentem sprawowali wiceministrowie MBP, początko-
39

X DEPARTAMENT
wo W. Lewikowski, a od końca 1952 R. Romkowski. Z ramienia BP KC PZPR za działanie MBP odpowiadał F. Mazur, a departamentu -J. Ber-man. Więźniów (->W. Gomułka, ->G. Korczyński, W. Lechowicz i in.) przetrzymywano m.in. w willi "Spacer" w Miedzeszynie. Szczytową fazę rozwoju aparat bezpieczeństwa osiągnął w latach 1951-1952. Według niektórych danych w ewidencji agentury operacyjnej znalazło się ok. 1/3 dorosłej ludności kraju. W 1954 liczebność agentury wynosiła ok. 76 tyś. osób. W III 1954, po naradzie w MBP, zwolniono płk. J. Różańskiego -szefa Departamentu Śledczego (aresztowany w XI 1954, po audycjach płk. Światły w ->RWE), a w VI 1954 rozwiązano X Departament. Nadzór nad aparatem partyjnym i państwowym w terenie sprawował V Departament (dyr. J. Brystygierowa).

E
EKSPORT WEWNĘTRZNY, wprowadzona w 1960 przez Bank Polska Kasa Opieki (Pekao) możliwość zakupu towarów, uznawanych przez władze za "luksusowe", dla posiadaczy rachunków walutowych za tzw. bony towarowe (zamiennik banknotów walut obcych), którego pojedynczy odcinek określono na l dolara (USD). Początkowo korzystano głównie z sieci sklepów prowadzonych przez Bank PKO SA. W 1974 Pekao przekazało działalność handlową do sieci sklepów "Pewex". Ceny w tych sklepach utrzymywano poniżej cen światowych, co skłaniało do wydawania zarobionych za granicą walut w Polsce. W latach siedemdziesiątych posiadacze walut obcych, niezależnie od ich pochodzenia, mogli zakładać konta dewizowe w NBP, Banku Handlowym lub Banku PKO SA. Oprocentowanie kont dewizowych zachęcało do ich utrzymywania. Znacznie rozwinięta też została sieć sklepów dewizowych "Pewexu" i "Baltony". Rozwijał się równocześnie nielegalny handel bonami, których czarnorynkowy kurs odpowiadał kursowi dolara. Obroty w sieci "Pewexu" osiągnęły w 1980 ok. 478 min. USD; w latach następnych zmniejszył się do ok. 350 min. USD (w tym ok. 100 min USD rocznie za alkohole). Liberalizacja wymiany złotówki na waluty obce oraz zezwolenie na otwarcie sieci prywatnych kantorów walutowych spowodowały na początku lat dziewięćdziesiątych wycofanie z obiegu bonów towarowych.
EPISKOPAT, ogół biskupów danego kraju. Konferencja Episkopatu Polski (KĘP) stanowi najwyższą władzę w Kościele w Polsce; jest to przejaw dominacji hierarchicznej formy kierowania Kościołem, w którym biskupi mają władzę nad poziomami organizacyjnymi. Episkopat zbiera się na Konferencjach Plenarnych Episkopatu. Do Rady Głównej Episkopatu wchodzą kardynałowie, arcybiskupi i biskubi z wyboru. W 1985 było w Polsce 86 biskupów (w tym 27 ordynariuszy diecezjalnych). Przewodni-
41

EUROPEJSKA KONWENCJA (KARTA) SAMORZĄDU...
czącym episkopatu w Polsce jest prymas. W okresie internowania kard. S. Wyszyńskiego przewodniczącym episkopatu został ordynariusz łódzki, bp M. Klepacz (od 28 IX 1953). Organami KĘP są: Prezydium Konferencji Episkopatu, Rada Główna oraz Sekretariat. Prymasi Polski po II wojnie światowej: -kard. A. Hiond (do 22 X 1948), -kard. S. Wyszyński (12 XI 1948 - 28 V 1981), -kard. J. Glemp (od 7 VII 1981). Sekretarze Episkopatu Polski: bp Z. Choromański (do 1968), bp B. Dąbrowski (1969-1993), bp T. Pieronek (1993-1998), bp P. Libera (od V 1998). W 1998 episkopat Polski liczył 127 biskupów. (Kościół rzymskokatolicki).
EUROPEJSKA KONWENCJA (KARTA) SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO, umowa międzyrządowa podpisana 15 X 1985 w Strasburgu przez Stalą Konferencję Gmin i Regionów Europy, działającą przy -Radzie Europy. Jej celem jest koordynacja działań na rzecz rozszerzania udziału obywateli w kierowaniu sprawami publicznymi. Karta określa standardy struktury i sposobu funkcjonowania samorządów terytorialnych: wybieralność rad (zgromadzeń); ustawowe unormowanie praw społeczności lokalnych; domniemanie kompetencji na rzecz samorządu we wszystkich sprawach nie zastrzeżonych dla innych organów; zasięganie opinii społeczności lokalnych w sprawach jej dotyczących; zasada odpowiedzialności władz gminy za sprawy publiczne; samodzielność i wyłączność władz gminy w sprawach lokalnych oraz w kształtowaniu wewnętrznej struktury administracyjnej; ograniczenie nadzoru nad działalnością samorządu; prawo posiadania zasobów finansowych przez gminy; ochrona finansowa społeczności lokalnych słabszych finansowo; prawo społeczności lokalnych do współpracy między sobą; prawna ochrona samorządu terytorialnego. Polska, po przystąpieniu do Rady Europy, ratyfikowała Kartę, która obowiązuje od l II 1994. Jej wymogi są respektowane przez polską ustawę o samorządzie terytorialnym z 8 II 1990. :
EUROPEJSKA KONWENCJA PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA
(właściwie: Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wól- ;
ności), podpisana 4 XI 1950 w Rzymie, zawiera standardy ochrony praw . obywatelskich w państwach zrzeszonych w -Radzie Europy. Nawiązuje | do powszechnej deklaracji praw człowieka uchwalonej przez Zgromadzę- ;
nie Ogólne ONZ 10 XII 1948. Państwa sygnatariusze konwencji zobowiązały się do przestrzegania m.in. nakazu ochrony życia, zakazu tortur, poddaństwa i niewolnictwa, respektowania wolności i bezpieczeństwa
42

EUROREGION
osobistego, niezawisłości sądów, orzekania na zasadzie domniemania niewinności, poszanowania prywatności, przestrzegania prawa do wolności sumienia i wyznania, swobody wyrażania opinii i zrzeszania się, a ponadto prawa do demokratycznych wyborów, swobody opuszczania kraju, zakazu zbiorowego wydalania cudzoziemców oraz zniesienia kary śmierci. Polska, po przystąpieniu do Rady Europy, ratyfikowała konwencję w 1992; obowiązuje ona od 19 I 1993. Konwencja stwarza możliwość dochodzenia przestrzegania praw obywatelskich przed Europejską Komisją Praw Człowieka i Europejskim Trybunałem Praw Człowieka. Polska podpisała protokół w tej sprawie 14 IX 1992.
EUROPEJSKA WSPÓLNOTA GOSPODARCZA (EWG) ^Wspólnoty Europejskie
EUROREGION (region transgraniczny), obszar przekraczający co najmniej jedną granicę państwową i łączący co najmniej dwie przestrzenie (wspólnoty) społeczno-gospodarcze o zróżnicowanym sposobie organizacji. Współpraca transgraniczna: wspólnie podjęte działanie mające na celu umocnienie i dalszy rozwój sąsiedzkich kontaktów między wspólnotami i władzami terytorialnymi dwóch lub większej liczby państw. Zgromadzenie Regionów Europy (ŻRE) utworzono w 1987 w Strasburgu, reprezentuje ponad 170 regionów z Europy, w tym z Polski. 21 V 1980 przyjęta została Europejska Konwencja Ramowa o Współpracy Transgranicznej, a w X 1985 -^Europejska konwencja samorządu terytorialnego dająca podstawy prawne instytucji regionów transgranicznych. Polska, przystępując do Europejskiej konwencji samorządu terytorialnego w 1993 oraz Konwencji Ramowej -Rady Europy, wypracowała dwa modele współpracy: transgranicznej i międzyregionalnej. Dwustronne umowy o współpracy transgranicznej lub międzyregionalnej: z Białorusią (24 IV 1992) i z Ukrainą (24 V 1993), umowa o współpracy polskich województw z obwodem kaliningradzkim (22 V 1992). Polska uczestniczy w 6 Euroregio-nach: Karpackim (Polska, Ukraina, Węgry, Słowacja), Nysa (Polska, Czechy i Niemcy), ProEuropa Viadrina (Polska, Niemcy), Tatry (Polska, Słowacja), Region Transgraniczny Śląsk-Morawy (Polska, Czechy, Słowacja); Projektowane: Euroregion Pomerania (Polska, Niemcy, Dania, Szwecja) i Euroregion Bug (Polska, Białoruś, Ukraina).

F
FEDERACJA SOCJALISTYCZNYCH ZWIĄZKÓW MŁODZIEŻY POLSKIEJ (FSZMP), ogólnokrajowa reprezentacja polskiego ruchu młodzieżowego, utworzona 11 IV 1973 grupująca -Związek Młodzieży Socjalistycznej (ZMS), -Związek Młodzieży Wiejskiej (ZMW), -Socjalistyczny Związek Studentów Polskich (SZSP), Koła Młodzieży Wojskowej (KMW) i -Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP); miała na celu zintegrowanie działalności wszystkich organizacji młodzieżowych w dziedzinie tzw. socjalistycznego wychowania. Działała pod ideowym kierownictwem PZPR. W III 1981, po wystąpieniu ZHP i SZSP, zaprzestała działalności. Przewodniczący ZG FSZMP: S. Ciosek, Z. Kurowski, K. Trębaczkiewicz, A. Kołtek.
FIELDORF AUGUST EMIL (1895-1953), ps. Nil i in., generał. W czasie I wojny światowej żołnierz Legionów Polskich; od 1918 w Wojsku Polskim. Po IX 1939 przedostał się do Francji; w V 1940 wrócił do kraju jako pierwszy emisariusz Naczelnego Wodza. Pełnił odpowiedzialne funkcje w Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej, m.in. był szefem Kierownictwa Dywersji KG AK - "Kedywu". Od II 1942 organizował głęboko zakonspirowaną organizację społeczno-wojskową -"Niepodległość" (NIE). Od X 1944 był zastępcą ostatniego dowódcy AK. Aresztowany w 1945 przez NKWD, nie rozpoznany, wywieziony w głąb ZSRR. Wrócił do kraju w 1947; ponownie aresztowany w 1949, skazany na podstawie fałszywych oskarżeń na karę śmierci i stracony. Zrehabilitowany w 1989.
FRONT JEDNOŚCI NARODU (FJN). 30 VIII 1952 odbyła się ogólnopolska konferencja Frontu Narodowego w sprawie kampanii wyborczej do Sejmu. Powołano Ogólnopolski Komitet Wyborczy Frontu Narodowego
44

FRONT JEDNOŚCI NARODU
i uchwalono program wyborczy. Formalnie stanowił ogólnopolski ruch społeczno-polityczny, utworzony 31 X 1952 w wyniku przekształcenia Ogólnopolskiego Komitetu Wyborczego w Ogólnopolski Komitet Frontu Narodowego, działający od 1956 pod nazwą FJN. Skupiał organizacje i obywateli różnych orientacji politycznych, wyznań i pochodzenia społecznego w celu współdziałania w budowie socjalizmu w PRL. Siłą decydującą w FJN była PZPR. Przed wyborami do Sejmu i rad narodowych FJN przedstawiał program wyborczy i zgłaszał listy kandydatów. Zgodnie z ordynacją wyborczą z 1957 istniała możliwość zgłaszania kilku list wyborczych, chociaż w praktyce z prawa tego w kolejnych wyborach nie korzystano. Ordynacja wyborcza uchwalona przez Sejm we IX 1973 określała, że listy kandydatów do rad narodowych poszczególnych stopni ustalają właściwe komitety FJN. FJN zakończył działalność 16 VII 1983.

G
GEREMEK BRONISŁAW (ur. 1932), historyk, polityk. Członek PZPR (1950-1968). Od lat siedemdziesiątych w opozycji; wystąpił przeciwko poprawkom do Konstytucji PRL (II 1976), członek Towarzystwa Kursów Naukowych (od 1978); od 1980 członek Komisji Ekspertów Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego w Gdańsku i jeden z głównych ekspertów Komitetu Założycielskiego NSZZ -�"Solidarność"; szef zespołu doradców L. Wałęsy. Był zwolennikiem umiarkowanej strategii działania związku. Internowany 13 XII 1981, zwolniony w XII 1982. Współpracował z podziemną "Solidarnością", był doradcą Wałęsy. Był współorganizatorem Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność". Brał udział w obradach -okrągłego stołu (1989) jako współprze-wodniczący zespołu ds. reform politycznych. Od 1989 poseł na Sejm, przewodniczący Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego (OKP, VI 1989-XI 1990). Przewodniczący Klubu Parlamentarnego Unii Demokratycznej (1991-1994), a następnie Unii Wolności (1994-1997). Po wyborach parlamentarnych we IX 1997, min. spraw zagranicznych w rządzie
-J. Buźka.
GIEDROYĆ JERZY, (ur. 1906), publicysta, wydawca. W okresie międzywojennym zagorzały piłsudczyk. Po IX 1939 przedostał się do Rumunii, a następnie do Palestyny; przyjęty do Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich jako oficer oświatowy; w II Korpusie Polskim wydawał serię "Biblioteki Orla Białego". Od 1946 na czele Instytutu Literackiego w Rzymie, przeniesionego w 1947 do Maisons-Laffitte pod Paryżem. Na łamach miesięcznika "Kultura" wydawanego od VII 1947 (nr l w Rzymie, następne w Paryżu) podejmował najważniejsze problemy współczesności
- sprawy światowe i krajowe. Do "Kultury" pisali m.in.: J. Czapski,
46

GIEREK
G. Herling-Grudziński, K.A. Jeleński, J. Mieroszewski, J. Stempowski, C. Miłosz, W. Gombrowicz, M. Hłasko oraz, pod pseudonimami, wielu autorów krajowych. Od 1962 zaczął wydawać "Zeszyty Historyczne". Wydawnictwa Instytutu Literackiego wywierały znaczący wpływ na kształtowanie się i umacnianie środowisk opozycyjnych w kraju.
GIEREK EDWARD (ur. 1913), działacz komunistyczny. 1923-1948 we Francji i Belgii, członek tamtejszych partii komunistycznych, przewodniczący Rady Narodowej Polaków w Belgii (1946-1948); od 1948 w -^Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, członek KC PZPR (od 1954), sekretarz KC (1956-1957), członek Biura Politycznego KC (VII-X 1956 i 1959-1980), I sekretarz KW PZPR w Katowicach (1957-1970), I sekretarz KC PZPR (XII 1970-IX 1980); wykluczony z PZPR w 1981 za szczególną odpowiedzialność za doprowadzenie do katastrofy gospodarczej oraz kryzysu politycznego i społecznego. Internowany w stanie wojennym. W czasie pracy w Katowicach zdobył opinię dobrego gospodarza, skupił wokół siebie grupę działaczy (tzw. "grupę śląską"). Po objęciu funkcji I sekretarza KC PZPR niebawem wyeliminował głównego rywala -M. Moczara i jego grupę tzw. "partyzantów", a w 1974 kolejnego konkurenta - F. Szlachcica. Umiejętnie zahamował falę strajkową słynnym hasłem - pytaniem: "Pomożecie? - Pomożemy!" oraz cofnięciem wprowadzonej w XII 1970 podwyżki cen. Ważnym przedsięwzięciem propagandowym było podjęcie odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie - 26 I 1971 odbyło się inauguracyjne posiedzenie Obywatelskiego Komitetu Odbudowy; w ciągu trzech pierwszych lat zebrano ponad 400 min zł i 410 tyś. USD. Liberalizował stosunki wewnętrzne, dążył do poprawy stosunków z Kościołem, zintensyfikował współpracę gospodarczą z Zachodem. W ramach "strategii intensywnego rozwoju" rozwinął szeroki front inwestycyjny: sztandarowymi budowlami tego okresu były:
Huta Katowice, Linia Hutniczo-Siarkowa, Port Północny, Rafineria Gdańska, Fabryka Samochodów Małolitrażowych, droga szybkiego ruchu Katowice - Warszawa (tzw. gierkówka), a także przebudowa układu komunikacyjnego stolicy (m.in. Trasa Łazienkowska, Dworzec Centralny). W noworocznym przemówieniu (1973) użył sformułowania o "budowie drugiej Polski". Zaciągając nieefektywnie wykorzystywane kredyty inwestycyjne (i konsumpcyjne), doprowadził do nadmiernego zadłużenia Polski (pod koniec dekady przekroczyło 20 mld USD, a w wyniku kolejnych kredytów i narastania odsetek w 1990 przekroczyły 48 mld USD). Na fali
47

GLEMP
odprężenia międzynarodowego zacieśnił stosunki z Francją i RFN. W połowie lat siedemdziesiątych dały o sobie wyraźnie znać symptomy nadchodzącego strukturalnego kryzysu. Lansując tezę o zbudowaniu "rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego", wbrew opinii szerokich kręgów intelektualistów i pobudzając rodzącą się opozycję, doprowadził do zmian w -Konstytucji PRL, wprowadzając m.in. zapisy o kierowniczej roli PZPR i nienaruszalności sojuszu z ZSRR. Zapowiedź podwyżek cen 24 VI 1976 wywołała strajki i demonstracje, największe w Radomiu, Ursusie i Płocku (-Czerwiec '76). W pełni zastąpiły one zapowiedziane, jednodniowe "konsultacje społeczne" - podwyżki cofnięto. W końcu łat siedemdziesiątych pogłębiały się braki zaopatrzeniowe właściwie we wszystkich rodzajach artykułów: surowców, części zamiennych i podzespołów (brak przysłowiowej uszczelki), energii elektrycznej i paliw (w I 1980 wprowadzono limitowanie zużycia energii w gospodarce uspołecznionej, tzw. stopnie zasilania) oraz artykułów konsumpcyjnych, w tym żywnościowych. 13 VIII 1976 rząd wprowadził -reglamentację cukru. Załamanie możliwości zaspokojenia pobudzonych aspiracji i potrzeb społeczeństwa stało się jedną z przesłanek protestu społecznego początku lat osiemdziesiątych. W VII 1980 kolejny już raz podwyżka cen mięsa i wędlin (wprowadzenie do sprzedaży w sklepach komercyjnych, tj. z wyższymi niż urzędowe) kilku dalszych gatunków mięsa i jego wyrobów oraz cen komercyjnych na te wyroby w stołówkach i bufetach zakładowych wywołała akcję strajkową w kilkudziesięciu zakładach przemysłowych. Zapoczątkowały one wydarzenia -Sierpnia '80. Podczas VI Plenum KC PZPR (5-6 IX 1980) "w związku z chorobą E. Gierka (zawał serca) Komitet Centralny zwolnił go z funkcji I sekretarza i członka BP KC". Jego następcą został -S. Kania. W grudniu Gierek zrezygnował z mandatu poselskiego. IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR (14-21 VII 1981) wydalił Gierka z partii (wraz z nim także jego bliskich współpracowników: -E. Babiucha, J. Łukaszewicza, T. Pykę, J. Szydlaka, Z. Źandarowskiego). Po ogłoszeniu -stanu wojennego (13 XII 1981) internowany. W 1990 wielkim wydarzeniem wydawniczym stały się, opublikowane przez J. Rolickiego w milionowym nakładzie wspomnienia E. Gierka: Przerwana dekada.
GLEMP JÓZEF (ur. 1929), kardynał, 55 prymas Polski. Święcenia kapłańskie 1956 w Gnieźnie. Odbył studia na Papieskim Uniwersytecie La-terańskim. Nominacja biskupia 4 III 1979 - biskup warmiński (sakra biskupia z rąk kard. -S. Wyszyńskiego 21 IV 1979 w Gnieźnie); po śmierci
48

GOMUŁKA
kard. S. Wyszyńskiego, 7 VII 1981 - arcybiskup metropolita gnieźnieński i warszawski, prymas Polski), przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski; 1983 - kardynał; po rozwiązaniu unii personalnej archidiecezji gnieźnieńskiej i warszawskiej w 1992 - arcybiskup metropolita warszawski. Wielokrotnie podejmował się mediacji w okresach konfliktów społecznych, m.in. spotkanie Jaruzelski - Glemp - Wałęsa 4 XI 1981, apelował o zachowanie spokoju po wprowadzeniu --stanu wojennego, powołał Prymasowski Komitet Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom (17 XII 1981), podejmował starania o zwalnianie osób internowanych. Prowadził politykę powściągliwego poparcia -"Solidarności", dystansując się równocześnie od podziemia i bieżących napięć. Poparł nieudaną próbę nakłonienia uwięzionych czołowych przywódców "Solidarności" do emigracji. Zabiegał bezskutecznie o zalegalizowanie Kościelnej Fundacji Rolniczej. W 1986 zachęcał działaczy katolickich do udziału w pracach Rady Konsultacyjnej przy przewodniczącym Rady Państwa (-W. Jaruzelskim). Wydelegował obserwatorów Episkopatu na obrady -okrągłego stołu. Doprowadził do uchwalenia przez Sejm ustaw o stosunku państwa do Kościoła rzymskokatolickiego i o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (VII 1989) oraz do wznowienia stosunków dyplomatycznych między Polską a Watykanem. Po przemianach 1989 dążył do odzyskania przez Kościół utraconych wcześniej nieruchomości, doprowadził do ponownego wprowadzenia nauczania religii do szkół, wspierał ruchy antyaborcyjne, sprzyjał Wyborczej Akcji Katolickiej (1991), popierał sprawę zawarcia, a następnie ratyfikowania Konkordatu ze Stolicą Apostolską (podpisanego przez rząd -H. Suchockiej w VIII 1993). Krytycznie odniósł się do parlamentarnego projektu Konstytucji RP (1997).
GOMUŁKA WŁADYSŁAW (1905-1982), ps. Wiesław, działacz komunistyczny, polityk. Członek KPP (od 1926). Od IX 1939 przebywał na terenach zajętych przez ZSRR. Wstąpił do WKP(b) (od 1941). Po napaści Niemiec na ZSRR przedostał się do okupowanego kraju; wszedł w skład tymczasowego KC PPR. Prowadził rozmowy (II 1943) z przedstawicielami -Delegatury Rządu na Kraj o ewentualnym współdziałaniu. Po śmierci -M. Nowotki i B. Mołojca oraz aresztowaniu P. Findera (XI 1943), objął funkcję sekretarza KC PPR (sekretarza generalnego - XII 1945-IX 1948). Inicjator utworzenia -Krajowej Rady Narodowej, zwolennik pozyskiwania ugrupowań socjalistycznych i ludowych do komunistycznej koncepcji przebudowy ustroju Polski. Wicepremier -Rządu Tymczasowego
49

GOMUŁKA
RP i -Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (od I 1945 także min. Ziem Odzyskanych w TRJN). W VI 1945 uczestniczył w rozmowach moskiewskich dotyczących utworzenia TRJN. Był uczestnikiem delegacji polskiej na konferencji w Poczdamie. Był czołową postacią ekipy wprowadzającej zasadnicze zmiany ustrojowe i tzw. umacnianie władzy ludowej w pierwszych latach powojennych. Uwzględniając specyfikę polską sprzeciwiał się lewackim tendencjom przyspieszonego przenoszenia na grunt polski wzorców radzieckich w zakresie --laicyzacji (ateizacji), --kolektywizacji rolnictwa i mechanicznego jednoczenia różnych nurtów polskiego ruchu robotniczego (PPR i PPS) na platformie komunistycznej. W referacie wygłoszonym na Plenum KC PPR (3 VI 1948) o tradycjach polskiego ruchu robotniczego, które powinny lec u podstaw zjednoczenia PPR i PPS, poddał krytyce tzw. błędy luksemburgizmu ("SDKPiL zeszła na manowce w kwestii niepodległości Polski i nie mogła zająć przodującego miejsca w szeregach klasy robotniczej, okazała się niezdolna do wywarcia poważnego wpływu na kształtowanie się sytuacji w Polsce w momencie, gdy waliły się trony zaborców"), reformizm PPS przy uznaniu dla jej stanowiska w sprawie niepodległości ("Walka o niepodległość należy do pięknych tradycji PPS, które powinniśmy złożyć u podstaw zjednoczonej partii"). Oskarżony o "odchylenie prawicowo-nacjonali styczne" przez partyjnych konkurentów (m.in. -B. Bieruta, --H. Minca, -J. Bermana, --E. Ochaba i -F. Jóźwiaka), usunięty we IX 1948 r. ze stanowiska sekretarza KC PPR; oskarżony w XI 1949 o brak czujności w latach okupacji i po wyzwoleniu oraz tolerowanie w partii "wrogiej agentury". Po -Kongresie Zjednoczeniowym wszedł w skład KC PZPR (do XI 1949). W I 1949 po likwidacji Ministerstwa Ziem Odzyskanych zwolniony także ze stanowiska wicepremiera, mianowany prezesem Najwyższej Izby Kontroli (do 1950), przeniesiony na stanowisko wicedyrektora Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Aresztowany w VIII 1951, został pozbawiony następnie mandatu poselskiego i usunięty z PZPR. Przygotowywany proces pokazowy nie doszedł do skutku. Zwolniony w XII 1954, w 1956 zrehabilitowany i na VIII Plenum KC PZPR (19-21 X 1956) -jako "mąż opatrznościowy" - wybrany I sekretarzem KC PZPR. Zyskał szerokie poparcie społeczne i w partii, umiejętnie spacyfikował napiętą sytuację wewnętrzną, m.in. dzięki ostrej krytyce -stalinizmu zawartej w przemówieniu na VIII Plenum, skutecznemu przeciwstawieniu się nieoczekiwanie przybyłemu do Warszawy I sekretarzowi KC KPZR N. Chruszczowowi i zapobieżeniu nader realnej interwencji Armii Radzieckiej w Polsce. W prze-
50

GOMUŁKA
mówieniu wygłoszonym na półmilionowym wiecu na Placu Defilad w Warszawie (24 X 1956) Gomułka, wykorzystując nastroje społeczne, podkreślił "prawo każdego narodu do suwerennego rządzenia się w niepodległym kraju", ale równocześnie wygłosił wezwanie: "Dość wiecowania i manifestacji. Czas pójść do codziennej pracy". Bardzo trafnie rozegrał w pierwszych tygodniach po objęciu władzy kwestię stosunków z -Kościołem rzymskokatolickim: 26 X 1956 uwolniony został prymas Polski kard. -S. Wyszyński, w XI 1956 roku została ustanowiona Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu; ważnym wynikiem jej pracy było m.in. wprowadzenie do szkół nauczania religii.
Kapitał zaufania zyskany w -Październiku '56, Gomułka systematycznie tracił popularność w następnych latach. Okazał się rządzącym samowładnie zwolennikiem przestarzałej polityki społecznej i ekonomicznej. Zwalczał zarówno "dogmatyków" - zwolenników koncepcji stalinowskich, przedstawicieli tzw. "grupy natolińskiej", jak i bardziej liberalnych "puławian", jednak głównego niebezpieczeństwa dla partii upatrywał w "rewizjonizmie". Na Ul Zjeździe PZPR powiedział m.in.: "Dogmatyzm zniekształca istotę marksizmu-leninizmu, natomiast rewizjonizm, subiektywnie lub obiektywnie, faktycznie zmierza do likwidacji marksizmu-leninizmu /.../ W krajach budujących socjalizm działalność rewizjonizmu jest wspierana przez wszystkie reakcyjne siły, a przecież jest nie do pomyślenia, towarzysze, by reakcja mogła wspierać dogmatyzm". W potocznym ujęciu Gomułka traktował dogmatyzm w partii jak katar, a rewizjonizm jak gruźlicę. Niebawem po objęciu władzy odszedł od polityki porozumienia z Kościołem, przyczyniając się do narastania konfliktu zwłaszcza wokół konkurencyjnych obchodów -Tysiąclecia Państwa Polskiego i Chrztu Polski; jego szczytowa faza nastąpiła w 1966. W 1963 przedstawił propozycję zamrożenia zbrojeń jądrowych i termojądrowych w Europie Środkowej (-Plan Gomułki). W latach sześćdziesiątych coraz większe wpływy w partii zaczęło zyskiwać skrzydło nacjonalistyczno-komunistyczne (tzw. "partyzanci") na czele z -M. Moczarem oraz grupa młodych pracowników aparatu partyjnego, wywodzących się z ZMP, a następnie tzw. "grupa śląska" -E. Gierka. Otoczony wąskim gronem zaufanych współpracowników (-Z. Kliszko, -I. Loga-Sowiński, -J. Cyrankiewicz, R. Strzelecki) mieszał się do rozwiązywania spraw szczegółowych, był apodyktyczny i niezrównoważony. W 1967, na tle oceny wojny Izraela z koalicją państw arabskich (tzw. wojny sześciodniowej), doszło do czystek personalnych o antysyjonistycznym (antysemickim) podtekście. Przesilenie nastąpiło
51

GRUDZIEŃ '70
w 1968, początkowo na tle obrony wolności słowa (inscenizacji mickiewiczowskich Dziadów w reż. K. Dejmka) przez studentów (-Marzec '68), pogłębiona w trakcie antysemickiej i antyinteligenckiej kampanii propagandowej. Z partii i ze stanowisk w uczelniach, instytucjach naukowych, kulturalnych, środkach masowego przekazu, stowarzyszeń twórczych i in. odeszło (zwolniono) wielu pracowników (m.in. B. Baczko, L. Kołakowski, W. Brus, A. Schaff). Podczas XII Plenum KC PZPR (8-9 VII 1968) zwolniono -E. Ochaba z Biura Politycznego, a W. Wichę z funkcji sekretarza KC. Po wydarzeniach marcowych wzrosła rola Moczara w partii. Gomuł-ka zdołał jednak utrzymać pozycję, w dużej mierze dzięki pełnemu poparciu udzielonemu radzieckim przygotowaniom do -interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji (21 VIII 1968). W końcowym okresie panowania Gomułka zdołał osiągnąć największy sukces, tj. doprowadzić do podpisania -układu PRL-RFN (1970). Podjęta niebawem decyzja o podwyżce cen mięsa (i wielu innych towarów konsumpcyjnych) doprowadziła do gwałtownych protestów (-Grudzień '70), tłumionych na rozkaz Gomułki przy użyciu broni palnej. VII Plenum KC PZPR (20 XII 1970) przyjęło rezygnację Gomułki z funkcji I sekretarza KC "w związku z jego ciężką chorobą" i zwolniło go z Biura Politycznego. Jego stanowisko objął E. Gierek. Dokonało też zmian w centralnych władzach partii;
z obowiązków członków (zastępców członków) BP i Sekretariatu KC zwolniono B. Jaszczuka, R. Strzeleckiego, Z. Kliszkę i -M. Spychalskie-go, do BP i Sekretariatu KC powołano -E. Babiucha, -P. Jaroszewicza,
-M. Moczara, -S. Olszowskiego, J. Szydlaka. -W. Jaruzelskiego,
-H. Jabłońskiego, J. Kępę, -K. Barcikowskiego i -S. Kociołka. Do 1972 Gomułka utracił wszystkie funkcje i stanowiska: w V 1971 zwolniony z Rady Państwa, XII 1971 z KC, w 1972 przestał być posłem. Zmarł 31 VIII 1982.
GRUDZIEŃ '70, wydarzenia zamykające epokę -W. Gomułki w Polsce;
spontaniczne wystąpienia ludności spowodowane bezpośrednio podwyżką cen podstawowych artykułów żywnościowych, która wyzwoliła narastające w latach sześćdziesiątych niezadowolenie społeczne sytuacją wewnętrzną kraju. Ekstensywny rozwój gospodarczy (jej kierownikiem był B. Jasz-czuk), niska efektywność inwestycji i produkcji - zwłaszcza artykułów konsumpcyjnych, słabe zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych oraz wolny wzrost płac realnych (poniżej 2% rocznie) - stanowiły podłoże narastającego kryzysu. Jego przejawy w sferze kultury dały o sobie znać już
52

GRUDZIEŃ '70
w -�Grudniu '68. Deformacji uległo też funkcjonowanie organów władzy i administracji państwowej, związków zawodowych oraz samej PZPR, której istotę sprowadzić można do ignorowania zasady tzw. demokracji socjalistycznej, zbiurokratyzowania oraz bezpośredniego sterowania przez instancje partyjne działaniem instytucji i organizacji oraz gospodarką.
W wieczornym wystąpieniu tełewizyjno-radiowym 12 XII 1970 -�W. Gomułka zapowiedział podwyżkę cen artykułów żywnościowych (mięsa i przetworów o 17,6%, kaszy jęczmiennej o 31%, makaronu o 15%, ryb i przetworów o 11,7%, mąki o 11,7%, dżemów o 36,2%,), a także obuwia, mebli, motocykli; potaniały telewizory, lodówki, pralki, maszyny do szycia itp.). Tego samego dnia na zebraniach wszystkich podstawowych organizacji partyjnych powiadomiono o tym członków PZPR. 14 XII 1970 zwołano wiec w Stoczni Gdańskiej im. Lenina i odbyły się demonstracje uliczne, m.in. przed gmachem KW PZPR; interweniowała milicja oraz jednostki Wojsk Obrony Wewnętrznej. Również w Szczecinie wzrosło napięcie w zakładach pracy. Przedstawiciele najwyższych władz przybyli do Gdańska i Szczecina. 15 XII do strajków oraz zajść ulicznych doszło ponownie w Gdańsku i Szczecinie oraz w Gdyni i Elblągu. W Gdańsku utworzono ośrodek polityczno-operacyjny w składzie: S. Kociołek, A. Karkoszka, G. Korczyński, H. Słabczyk, J. Kolczyński i B. Chocha. 16 XII do strajków i zajść ulicznych doszło także w Słupsku, Tczewie i Pruszczu. Przed Stocznią Gdańską polegli pierwsi demonstranci. 17 XII do krwawych zajść i zamieszek doszło na ulicach Gdyni, Szczecina, Elbląga i Słupska.
W czasie zajść, trwających do 18 XII, podpalono w Gdańsku gmach KW PZPR i inne obiekty publiczne (dworzec PKP, siedzibę NOT i in.). Milicja i wojsko wielokrotnie użyły broni palnej. Zginęło 6 osób, a ok. 300 odniosło rany. W Gdyni zginęło 18 osób, w Szczecinie zginęło 16 osób i ponad 100 odniosło rany. Starcia uliczne odbyły się też w Elblągu. Łącznie, wg danych oficjalnych, w czasie zajść zginęły i zmarły z ran 44 osoby, a 1164 odniosły obrażenia. Zatrzymano prawie 3 tyś. osób.
Początkowa wykładnia wydarzeń, formułowana przez Gomułkę i jego ekipę, sprowadzała się do tezy o działaniach antyspołecznych i kontrrewolucyjnych. Podczas VII Plenum KC PZPR, -"E. Gierek i jego zwolennicy zastąpili je tezą o "słusznym proteście klasy robotniczej". Plenum odwołało Gomułkę ze stanowiska I sekretarza KC PZPR, a z obowiązków członków Biura Politycznego i Sekretariatu KC zwolniono B. Jaszczuka, R. Strzeleckiego, Z. Kliszkę i -M. Spychalskiego. 23 XII 1970 dymisję
53

GRUPA WYSZEHRADZKA
złożyli: premier J. Cyrankiewicz i przewodniczący Rady Państwa M. Spy-chalski. Stanowisko I sekretarza KC PZPR powierzono -E. Gierkowi;
do Biura Politycznego powołano: ->E. Babiucha, -P. Jaroszewicza, ->M. Moczara, S. Olszowskiego, J. Szydlaka; zastępcą członka BP został m.in. -W. Jaruzelski. Do dalszych zmian personalnych w kierownictwie partyjnym doszło podczas VIII Plenum KC PZPR w II 1971. Również w Zjednoczonym Stronnictwie Ludowym nastąpiła wymiana kierownictwa: zrezygnował z pełnienia funkcji prezes NK ZSL -C. Wycech, nowym prezesem został ->S. Gucwa.
Kolejna fala strajków nastąpiła w I-II 1971, m.in. w Szczecinie, Gdańsku Łodzi. Ich podłożem były żądania ekonomiczne, socjalne i personalne, dotyczące m.in. oceny wydarzeń na Wybrzeżu, ukarania odpowiedzialnych za kryzys gospodarczy i winnych użycia broni wobec demonstrantów. 15 II 1971 władze cofnęły podwyżki cen. VIII Plenum KC PZPR (6-7 II 1971) stwierdziło, że wydarzenia grudniowe był wynikiem kryzysu zaufania między kierownictwem partii a społeczeństwem, zwłaszcza na tle niedostatecznego zaspokajania jego potrzeb ekonomicznych i socjalnych. Zapowiedziano program rozwoju gospodarczego kraju i przestrzeganie zasad demokracji socjalistycznej.
Do następnej fali strajków w Polsce doszło po niespełna dwóch latach, na przełomie X i XI 1972, na Wybrzeżu, w Łodzi i na Śląsku. Postulaty strajkujących dotyczyły zarówno spraw materialnych: utrzymania cen i podwyższenia płac, jak i sprawy uniezależnienia związków zawodowych. Szybka reakcja polityczna: obietnica złożona przez premiera Jaroszewicza zamrożenia cen na 2 lata spacyfikowała sytuację.
GRUDZIEŃ ZDZISŁAW (1924-1982), działacz komunistyczny. Do 1946 przebywał we Francji i Belgii. Wstąpił do PPR (PZPR); do 1956 pracował w -Związku Walki Młodych i -^Związku Młodzieży Polskiej, a następnie w aparacie PZPR; bliski współpracownik -E. Gierka; w 1970 wybrany na I sekretarza KW w Katowicach; od 1971 zastępca członka, a od 1975 członek BP KC PZPR. Po IX 1980 odwołany ze stanowiska I sekretarza KW w Katowicach, pozbawiony następnie innych funkcji; wykluczony z partii w 1981.
GRUPA WYSZEHRADZKA, forma współpracy regionalnej; potoczne określenie grupy państw (Polska, Węgry, Czechosłowacja - tzw. triagonale), które 15 II 1991 podpisały w Wyszehradzie deklarację o współpracy w dąże-
54

GWIAZDA
niu do integracji europejskiej (- Wspólnota Europejska). Pierwotnie wymierzona przeciwko mocarstwowej polityce ZSRR w tym regionie. Była to jedna z pierwszych form integracji państw Europy Środkowej i Wschodniej po rozpadzie bloku państw socjalistycznych. Kolejne etapy współpracy w ramach Grupy Wy szehradzkiej: spotkanie w Krakowie (X 1991) zakończone Deklaracją Krakowską (6X1991), szczyt w Pradze (V 1992), na którym w przyjętej deklaracji stwierdzono, że rozwiająca się współpraca państw Grupy Wy szehradzkiej stała się modelem stosunków w Europie Środkowej i elementem stabilizującym w tej części kontynentu. Efektem negocjacji w ramach grupy było podpisanie 21 XII 1992 Środkowoeuropejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (-CEFTA). Mimo deklaracji współpracy, poszczególne państwa zaczęły podejmować indywidualnie działania o członkostwo we Wspólnocie Europej skiej. Rozpad Czechosłowacji (III 993) oraz konflikty między Węgrami i Słowacją dodatkowo osłabiały współpracę. Spotkanie w Pradze (1211994) ograniczyło się do indywidualnych rozmów prezydentów państw Grupy Wy-szehradzkiej z prezydentem USA B. Clintonem oraz dwustronnych rozmów przedstawicieli grupy na temat - Partnerstwa dla Pokoju.
GUCWA STANISŁAW JAN (ur. 1919), działacz ludowy Podczas okupacji hitlerowskiej w Batalionach Chłopskich; po wyzwoleniu w -Stronnictwie Ludowym, od 1949 w -Zjednoczonym Stronnictwie Ludowym, prezes NK ZSL (1971-1981); min. przemysłu spożywczego i skupu (1968-1971); marszałek Sejmu (1972-1985).
GWIAZDA ANDRZEJ (ur. 1935), działacz związkowy;jedenztrzechinicja-torów Komitetu Założycielskiego Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża (IV 1978), współwydawca "Robotnika Wybrzeża"; wielokrotnie zatrzymywany przez Służbę Bezpieczeństwa. W -Sierpniu '80 działał w Międzyzakładowym Komitecie Założycielskim NSZZ -"Solidarność" Regionu Gdańskiego; wiceprzewodniczący Krajowej Komisji Porozumiewawczej (II-IX 1981). Przeszedł do opozycji wobec -L. Wałęsy. Na I Zjeździe "Solidarności" (1981) przegrał z L. Wałęsą wybory na przewodniczącego związku;
wszedł do Komisji Krajowej. Internowany 13 XII 1981, aresztowany w 1982, zwolniony w 1984. W 1987 był współzałożycielem tzw. Grupy Roboczej, domagającej się powierzenia kierownictwa "Solidarności" Komisji Krajowej wybranej w 1981. Odrzucał porozumienia -"okrągłego stołu". W 1990 rozpoczął bez powodzenia tworzenie Wolnych Związków Zawodowych, opozycyjnych wobec Wałęsy.

H
HLOND AUGUST (1881-1948), salezjanin (SDB), 53 prymas Polski, kardynał. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1905; administrator apostolski w Katowicach (XI 1922, polskiej części archidiecezji wrocławskiej), pierwszy ordynariusz nowo utworzonej diecezji katowickiej (1925), sakra biskupia w I 1926 z rąk kard. A. Krakowskiego; w IV 1926 papież Pius XI uroczyście ogłosił A. Hionda arcybiskupem gnieźnieńskim i poznańskim;
mianowany kardynałem w VI 1927. We IX 1939, za namową rządu, udał się na emigrację, przyjęty na audiencji przez papieża Piusa XII. Opublikował broszurę Defi - Wyzwanie (1943), w której przedstawił zbrodnie popełniane przez hitlerowców w Polsce. Aresztowany przez Gestapo (23 II 1944) nie przyjął propozycji powrotu do kraju pod warunkiem kolaboracji z władzami niemieckimi. Uwolniony l IV 1945 przez wojska amerykańskie. Otrzymał od papieża nadzwyczajne pełnomocnictwa. Wrócił do kraju 20 VII 1945; pozostał w archidiecezji w Poznaniu, nie śpiesząc się z nawiązaniem kontaktów z władzami państwowymi w Warszawie. Dekretem z 15 VIII 1945 ustanowił w miejsce niemieckiej polską administrację kościelną na -"Ziemiach Odzyskanych; -" administracje apostolskie we Wrocławiu, Gorzowie Wielkopolskim, Opolu, Gdańsku i Olsztynie. Dopiero 4 III 1946, pozostając arcybiskupem gnieźnieńskim, został zwolniony przez Stolicę Apostolską z obowiązków arcybiskupa poznańskiego (metropolitą poznańskim został abp W. Dymek), a mianowany dodatkowo arcybiskupem warszawskim. W końcu VI 1946 opuścił Poznań i przeniósł się do Warszawy. Odmawiał współpracy z władzami komunistycznymi. Zmarł 22 X 1948. W 1992 rozpoczęto jego proces beatyfikacyjny.

I
IGNAR STEFAN (1908-1992), działacz ludowy. W czasie II wojny światowej w -> Stronnictwie Ludowym "Roch" i Batalionach Chłopskich. Po wojnie m.in. był prezesem ZG - Związku Młodzieży Wiejskiej RP "Wici" (1947-1948), przewodniczącym Rady Naczelnej -^-Związku Młodzieży Polskiej (do 1950). Od 1948 wchodził w skład NK -^Stronnictwa Ludowego, a następnie -> Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, był wiceprezesem (1949-1956) i prezesem stronnictwa (1956-1962 i 1981), posłem na Sejm (1952-1976), wiceprzewodniczącym -Rady Państwa, wicepremierem (1957-1969) i członkiem Rady Państwa (1969-1972).
INDUSTRIALIZACJA -> uprzemysłowienie
INFLACJA, wzrost cen towarów i usług przy równoczesnym zwiększaniu zasobu pieniędzy w obiegu, nie znajdujących pokrycia w masie towarowej na rynku i świadczonych usługach. Powoduje to utratę siły nabywczej pieniądza, wpływa niekorzystnie na stan gospodarki i warunki życia ludności. W zależności od tempa mamy do czynienia z inflacją powolną (pełzającą), szybką lub gwałtowną (hiperinflacją). W Polsce powojennej inflację zwalczano metodami administracyjno-ekonomicznymi, przeprowadzając ograniczoną wymianę pieniędzy w 1944 i 1945 oraz nieekwiwalentną --* wymianę pieniędzy w 1950. Nie zahamowała ona inflacji, której wysokość do 1955 wyniosła 143%. Po -Październiku '56 władze starały się utrzymywać równowagę rynkową poprzez ścisłą kontrolę płac oraz okresowe podwyżki cen, zwłaszcza alkoholu, papierosów, biletów kolejowych, mięsa i wędlin. Do 1970 roczna inflacja nie przekraczała 1-2%, również w latach siedemdziesiątych jej roczna stopa była niewielka. W 1980-1981 na skutek załamania się równowagi rynkowej oraz zmian politycznych i gospodarczych, inflacja
57

INTERNOWANIE
zaczęła rosnąć. Przyjmując rok poprzedni za 100, wskaźnik wzrostu cen towarów i usług wynosił w roku następnym odpowiednio: 1981 -121, 1982-204, 1983- 121, 1984-115, 1985-115, 1986- 117, 1987-125, 1988-161, 1989 - 344. W dziesięcioleciu 1980-1989 wskaźnik wzrostu cen detalicznych i usług wyniósł 3243 punkty, osiągając poziom hiperinflacji. W latach dziewięćdziesiątych, w wyniku działań anty inflacyjnych rządów (m.in. tzw. -Plan Balcerowicza, a także -^denominacji złotego) i konsekwentnej polityki monetarnej Narodowego Banku Polskiego udało się obniżyć poziom inflacji do wartości poniżej 10% w 1998.
INTERNOWANIE, środek zapobiegawczy stosowany wobec osób uznawanych za wrogów danego państwa (rządu), środek represji wobec opozycji politycznej; stosowany zazwyczaj w przypadku stanu wojny lub wprowadzenia ->stanu wojennego (wyjątkowego), zwłaszcza w sytuacji przewrotu politycznego. Podczas stanu wojennego w Polsce (1981-1983) internowano łącznie ok. 10 tyś. osób. Ustawa o stanie wyjątkowym z 5 XII 1983 przewiduje, że internowane mogą być osoby pełnoletnie, wobec których zachodzi uzasadnione podejrzenie, że pozostając na wolności, nie będą przestrzegać porządku prawnego lub będą prowadzić działalność zagrażającą bezpieczeństwu państwa. Decyzję o internowaniu podejmuje komendant wojewódzki policji.
INTERPELACJA, forma parlamentarnej kontroli nad rządem; polega na zapytaniu skierowanym przez posła (grupę posłów) do: członka rządu, w tym premiera, prezesa -^Najwyższej Izby Kontroli oraz prezesa Narodowego Banku Polskiego. Odpowiedzi udziela się na piśmie. Rozpatrzenie odpowiedzi odbywa się na plenarnym posiedzeniu Sejmu. W odróżnieniu od interpelacji, zapytanie poselskie nie wiąże się z możliwością przeprowadzenia debaty nad odpowiedzią.
INTERWENCJA WOJSK ^UKŁADU WARSZAWSKIEGO W CZECHOSŁOWACJI, (20/21 VIII 1968, Operacja "Dunaj"). Była wynikiem reakcji na koncepcję reform politycznych sformułowanych przez I sekretarza KC Komunistycznej Partii Czechosłowacji A. Dubćeka. Decyzję o wtargnięciu uzasadniano koniecznością obrony socjalizmu i położenia kresu działaniom antysocjalistycznych i antydemokratycznych elementów zmierzających do przewrotu w kraju. Była to największa operacja wojskowa przeprowadzona w Europie po zakończeniu II wojny światowej. Ucze-
58

INTERWENCJA WOJSK UKŁADU WARSZAWSKIEGO...
stniczyło w niej ok. 450 tyś. żołnierzy, 6500 czołgów i 1000 samolotów i śmigłowców, łącznie 28 dywizji, głównie radzieckich, ale również z Węgier, Bułgarii, NRD (które jednak nie wkroczyły do Czechosłowacji) i Polski. Decyzję udziału Wojska Polskiego w operacji podjął -^W. Gomułka, w obecności premiera ->.T. Cyrankiewicza, ministra obrony narodowej gen. W. Jaruzelskiego i szefa Sztabu Generalnego gen. B. Chochy już 19 IV 1968. Do działań skierowano 10 i 11 DPanc. i 4 DZmech. ze Śląskiego Okręgu Wojskowego (dowódca gen. ->F. Siwicki) przemianowanego na czas operacji na 2 Armię Wojska Polskiego oraz l Batalion Szturmowy i miejscowe jednostki Wojsk Ochrony Pogranicza. Jednostki polskie liczyły łącznie 22 780 żołnierzy i 550 czołgów. W Czechosłowacji zginęło 13 polskich żołnierzy. Wojska inwazyjne całkowicie zaskoczyły władze czechosłowackie (prezydent L. Svoboda rozkazał armii pozostanie w koszarach). W operacji śmierć poniosło ok. 50 Czechów i Słowaków, l IX 1968 Plenum KC Komunistycznej Partii Czechosłowacji do składu Prezydium dokooptowało L. Svobodę i G. Husaka, który w IV 1969 zmienił Dubćeka na stanowisku I sekretarza KC KPCz. Doświadczenia interwencji w Czechosłowacji dały podstawę do sformułowania -�doktryny Breż-

J
JABŁOŃSKI HENRYK, (ur. 1909), historyk, działacz socjalistyczny i komunistyczny, polityk. Żołnierz kampanii wrześniowej, uczestnik bitwy pod Narvikiem i francuskiego ruchu oporu. W 1945 powrócił do kraju. Członek Rady Naczelnej -Polskiej Partii Socjalistycznej (1945-1948), sekretarz i wiceprzewodniczący CKW partii. Zasiadał w -"Krajowej Radzie Narodowej i w Sejmie (1947-1989). Wchodził w skład KC -PZPR (1948-1981 i 1986-1990); zastępca członka BP KC PZPR (od 1970), członek BP (1971-1981). Profesor Uniwersytetu Warszawskiego (od 1950), członek Polskiej Akademii Nauk (od 1952). Min. szkolnictwa wyższego (1965-1966), następnie min. oświaty i szkolnictwa wyższego (do 1972). Przewodniczący - Rady Państwa (l 972-1985). 13 XII 1981 podpisał dekret o wprowadzeniu -stanu wojennego.
JAŁTAŃSKA KONFERENCJA, (zwana też Konferencją Krymską); 4-11 II 1945 w Jałcie na Krymie; drugie spotkanie "wielkiej trójki", premiera Wielkiej Brytanii W. Churchilla, prezydenta USA F.D. Roosevelta i premiera ZSRR J. Stalina z udziałem ministrów spraw zagranicznych, szefów sztabów i doradców politycznych. Uzgodniono: Deklarację Jałtańską w sprawie Niemiec 1945; zwołanie konferencji w San Francisco (25 IV 1945) w celu utworzenia "powszechnej organizacji międzynarodowej" (-Organizacja Narodów Zjednoczonych); -Deklarację Jałtańską w sprawie Polski; Deklarację Jałtańską w sprawie Europy; Deklaracje Jałtańską w sprawie Pokoju;
Porozumienie Jałtańskie Trzech Wielkich Mocarstw w sprawie Dalekiego Wschodu; zalecono partyzantom Jugosławii utworzenie tymczasowego rządu i parlamentu o orientacji antyfaszystowskiej. W odniesieniu do Polski należało rozstrzygnąć sprawę granic i rządu. W obu przypadkach przeważyła wola Stalina: polską granicę wschodnią stanowić miała w zasadzie tzw. linia
60

JAN PAWEŁ II
Curzona, w zamian za to, jak stwierdzano we wspólnym komunikacie Wielkiej Trójki, "Polska powinna uzyskać znaczny przyrost terytorialny na północy i zachodzie", zaś w sprawie rządu ustalono ogólnikowo jego uzupełnienie i reorganizację -Rządu Tymczasowego RP. Sprawę powołania -�Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej oddano pod nadzór min. spraw zagranicznych ZSRR W. Mołotowa oraz ambasadorów USAW.A. Harrima-na i W. Brytanii L. Kerra. W praktyce oznaczało to pozostawienie ZSRR swobody działania w Polsce. Mocarstwa zachodnie ustąpiły z wcześniejszego postulatu międzynarodowego nadzoru wyborów w Polsce. Ustalenia Konferencji Jałtańskiej wyrażające wolę przywódców trzech mocarstw dotyczyć miały państw i narodów wrogich i sojuszniczych. Określały głównie zasięg terytorialny interesów ZSRR. Pozostawiały do uznania władz tego kraju określenie zasad przebudowy Polski i innych krajów Europy Środkowej. Ustalona linia okupacji radzieckiej na Łabie stała się na prawie pół wieku rzeczywistą granicą imperium radzieckiego.
JAN PAWEŁ II, właśc.: Karol Wojtyła (ur. 1920), papież. Święcenia kapłańskie 1946. Studiował na Papieskim Uniwersytecie Dominikańskim w Rzymie i Uniwersytecie w Louvain. Profesor w Metropolitalnym Seminarium Duchownym w Krakowie, na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Mianowany przez papieża Piusa XII biskupem pomocniczym archidiecezji krakowskiej (VII 1958), aprzezpapieżaPawłaYI arcybiskupem metropolitą krakowskim (I 1964), a 29 V 1967 kardynałem. Był sygnatariuszem -Listu biskupów polskich do biskupów niemieckich (XI 1965). Aktywnie uczestniczył w pracach Soboru Watykańskiego II, różnych komisjach i kongregacjach papieskich. 16 X 1978 wybrany w ósmym głosowaniu papieżem. W działaniach wewnątrzkościelnych oceniany przez niektóre środowiska jako integrysta i konserwatysta. Jako papież-pielgrzym rozwinął ożywioną działalność duszpasterską na całym świecie. Po wstąpieniu kard. K. Wojtyły na tron papieski polityka zagraniczna Watykanu znacznie ożywiła się, początkowo zwłaszcza w stosunku do Polski oraz pozostałych europejskich państw socjalistycznych. Bywa określany jako jeden z głównych animatorów zmian wewnętrznych w tych krajach, a w konsekwencji rozpadu systemu komunistycznego w świecie. Kolejne-pielgrzymki papieża do Polski (l 979, 1983, 1987,1991, 1997) znacznie ułatwiły i przyspieszyły procesy przemian spo-łeczno-politycznych. Zaangażowany w walkę z nędzą i niesprawiedliwością społeczną oraz na rzecz umacniania międzynarodowego bezpieczeństwa
61

Z9
AiiBMOluami -d 861 Ii) ^IdZd z AiioppAAy -adZcI 33 da z AU^OMpo i manus-id B^SIMOUE^S aż AUOIU(OMZ ipAifeis3izpai3p9is ipE^ A\ TM^S
-y^d feuzoimouo^a SJO-IISE^ EZ Xu{mzp3iA\odpcqodsA\ o^Bf '(ogól"/.^!) airss EU psoj --adZd 33 da >P"ofzo OZ-6I IIX po v 'codsisBZ ^\ PO '-HdZd 33 ^puopo 8t76I po 'f9zoimoqo-a tmEj rspisioj^ M ^6\ PO '(0861 II-OZ.6I IIX) A\OJISIUI^ Xp^ sazg-iJ -(0/L6I-8S6T) ^o.usm
-I]Ą[ 9izpB'a Az.id feolumSEZ z fozo-iEpodsoo A3E.id{odsy\v ni3inuo'>[ iuX3fez3
-lupOM.az.id i (OZ.6I--SS6I) f3zo.ii3podso9 XOOUIO(J fguu.isfez/Ą gizp^.e- A\
I'>lS[Oj lU9pI3IA\T31Sp3Z-ld '0ż3M.O{ż5A\ EMpIlUOż �UILU (9S6I-'t7S61) 3TUS
-szooupsfL' '(OZ.6I-ZS6I) -i3Ii-i-i3.id33iA\ '(^S6I-OS6l) oSszoJBpodsoo BILI
-BMOireiJ lfStLUO'>[ fa/AOMISyBj 0ż93feZ3TUpOM.3Z.ld BOdŹ^SEZ '(OSÓl^t7^) faMOpO-irU Xll0.iq0 mS-USIUtlUSOtM I j/Ą UI9Z.IlSHU.I9łBA\>( LuAlIMO^ ^Xq 3Iud3lS13U 'Xp13żAJq �U3S XUBMOUEUU '0ż9ZOM13MOlpAĄ\-OUZOAl
-I(OJ npfez-IEZ 0ż9UMOtO t;J3ZS feodŻ^SBZ ^Aq AufOM niU3Z3l[0>[EZ Od '-ouz3X:iyod 3ioB.redT3 M E^SIMOU^S SUZOJ ^Momfez 'fsi^s-iaoyo A{O>(ZS mu
-szoyo^n oj �i3żuT'[-i3g BiunaiżXz<- �u3ż zszJd ipXui3MOiuJOJ ipp[S]od A\O{
-^izppo op .[idfeisM ^^61 AV "1^0'M op Aire^ssz ("SMO^IMS AuCoM n s^zopoj
-AUZ3Aismnmo>i ^inod '^JSuaS '(^661-6061) ^IJLOId ZDłMaZSCmW
"niUSTZŹlIM M ^.IBUlZ 'BIlOIz5lM }T3\ ż T3U
n^sBusazs 3is330.id<- M c;^^ IA IZ Aireze^s '^p6} III 8Z/Z.Z siMO^zsnJj M
QA\.'>IN Z9ZJd XU13MO^ZS3JV 'MO.ItSIlIT]Ą[ Ap13'^ f9MOfe.r>[ 3pZO T3U ^feUBIS
.i3iui3.id33iM o^C t7t76I A po '(St76I III - El/ól II) ^'M vu npfez-a ^Ssisa 3iud^si3u B '(^1761 IIX po) i3^ż3pQ AodsisTC '(J^I po) rE.i->[ TU npfez^ A.tniBż3pQ<- f3uz39^ods pisido i Aoi3.ij niusu.TBHBdsa E.iopp.iXp Sfo^unJ {iupd C3p^SA\o.i3piq ifoEdn^o SISBZO /Ą �r9uzo3(ods ppłdo i Ao^-id 'uiui
ł^ (9Z6I I IZ6I) SlUłO^l-lMa -(/.[:6I PO) A3T3JJ SIMplUUO.HS^ M 9ILldżl
-SBU '(S^^OZÓł) r3Z3KHOqO'a lIU^d f3MOpOJBJ\[ M.03pOMXz.ld Z U3p9r '(9061) 0ż3Z31l40qO^ n^zfelMZ 0ż3MOpOJT3J\[ J0113ZIUBż.TO{OdSY\\ �>[XH{Od
^im3io �ui i JOpioa �sd '(L$61-3881) MYlSINYlS NVr IXSMO>INVr �Misysd ipAi5iuiMzo.i r3izp.iEqrBu
MlSU3Z33.[Ods B{p lUAUZOXlsXJ31>(Prólp lUOM^lSOd \^3J3aiIS 3ZJni(n'>I" 0?(MIO
-3Z.Td 3rnd5^sXM 'lpXuftSlp.I I lpXlIZOA13 'l[3XlI^.IOlU pBST3Z lpXMOMT31Spod
3iuoJqo M. 3i35iżn9iu TZMJI T9p(zpn( Aqoso q3z.nod ipAirenunzoJ o>[o.i3zs
{0>(OM 3IS 3rn.UU90UO>{ JI E{M13J BUEf B^ORSO^ B^nEU PUZOS^odS �>{Ip{XoU3
qoXuzi3M rq{i:>[ ut3Joini3 isaf �XupJou-i i3}AJOinB AiiBMOiim.ign cp\[ -nfo^od i

JARUZELSKI
w -'�stanie wojennym. Zamordowany w niewyjaśnionych okolicznościach wraz z żoną Alicją Solską (31 VIII/1 IX 1992).
JARUZELSKI WOJCIECH (ur. 1923), generał armii, działacz komunistyczny, polityk. W 1939 deportowany wraz z rodziną w głąb ZSRR. W VII 1943 wstąpił do l Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki; po ukończeniu szkoły oficerskiej przeszedł cały szlak bojowy l Armii WP. W latach 1945-1947 brał udział w walkach ze zbrojnym podziemiem. Po ukończeniu Wyższej Szkoły Piechoty i Akademii Sztabu Generalnego był wykładowcą, a następnie zajmował różne stanowiska w WP, m.in. zastępcy szefa Głównego Zarządu Wyszkolenia Bojowego, dowódcy 12 DZmech. (1957-1960), szefa Głównego Zarządu Politycznego WP (1960-1965), wiceministra obrony narodowej (1962), szefa Sztabu Generalnego WP (od 1965), ministra obrony narodowej (od 11 IV 1968-1983). Oceniany jako bardzo zdolny i pracowity oficer, mianowany w 1956 najmłodszym w WP gen. brygady. Członek PPR od 1947, następnie PZPR; od 1964 w składzie KC PZPR; zastępca członka BP KC PZPR (od XII 1970), członek BP KC PZPR (od XII 1971). 11 II 1981, w okresie narastania napięcia społecznego, gen. Jaruzelski objął urząd premiera. Wywołało to spore, pozytywne zaskoczenie w wielu kręgach społecznych i politycznych, zarówno w ,,Solidarności", jak i w znacznej części aparatu partyjnego. Wynikało to w dużej mierze z wysokiego prestiżu wojska. Uważany był za przedstawiciela nurtu reformatorskiego i pragmatycznego w partii. W końcu III 1981, w czasie ponownego zaostrzenia sytuacji strajkowej oraz przedłużeniu ćwiczeń sojuszniczych "Sojuz 81" prowadzonych na terenie Polski, gen. Jaruzelski podpisał m.in. "Myśl przewodnią wprowadzenia stanu wojennego". Plenum KC PZPR (16-18 X 1981) przyjęło dymisję I sekretarza KC -�S. Kani i powierzyło to stanowisko Jaruzelskiemu. Zachował on równocześnie urząd premiera i formalnie tekę ministra obrony narodowej (faktycznie obowiązki ministra pełnił szef Sztabu Generalnego gen. F. Si-wicki). 18 X 1981 Rada Ministrów przedłużyła o dwa miesiące służbę wojskową żołnierzom mającym odejść do cywila. 24 X 1981 rozpoczęły działanie Wojskowe Terenowe Grupy Operacyjne. Początkowo akcja skierowana była na wieś, zaś w XI objęła miasta - zakłady przemysłowe i instytucje administracyjne. Negocjacje rządu i "Solidarności", jak również spotkania gen. Jaruzelskiego z prymasem abp. -J. Glempem (21 X) i spotkanie Glemp - Wałęsa - Jaruzelski (4 XI) nie przynosiły efektów. Na przełomie XI i XII 1981 doszło do sytuacji charakteryzującej się kilkoma
63

JARUZELSKI
zmiennymi. Wiele akcji protestacyjnych przybrało żywiołowy, niekontrolowany charakter. Zarówno w kierownictwie "Solidarności", jak i we władzach partyjno-państwowych narastało przekonanie, że stosowane dotychczas środki wzajemnego nacisku przestały być skuteczne: postulaty wobec rządu nie były (lub nie mogły być) spełnione, władze zaś nie były w stanie zapanować nad sytuacją w kraju za pomocą dotychczas stosowanych środków. Dobitnym sygnałem, że władza przechodzi od "wyważonych środków administracyjnych" do działań siłowych, była spektakularna akcja z zastosowaniem desantu śmigłowcowego tzw. odblokowania Wyższej Oficerskiej Szkoły Pożarnictwa w Warszawie, okupowanej przez strajkujących podchorążych (2 XII). Towarzyszyła temu szeroka akcja propagandowa, posiłkująca się m.in. nagraniem obrad Prezydium Komisji Krajowej "Solidarności" w Radomiu (3 XII 1981). Również z "sojuszniczego zaplecza" dochodziło do wielu niepokojących sygnałów - trwały gorączkowe konsultacje ministrów obrony, spraw zagranicznych, agencji prasowych oraz przedstawicieli najwyższego dowództwa Układu Warszawskiego. Mimo symptomów przygotowań do podjęcia przez władze działań "nadzwyczajnych", nie było pewności co do terminu ewentualnej akcji.
Gen.W. Jaruzelski, stając 12/13 XII 1981 na czele Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego, spowodował wprowadzenie na terenie całego kraju stanu wojennego. Fakt ten, jak i rozmach, ogólnokrajowa koordynacja oraz skuteczność akcji podjętej przez Służbę Bezpieczeństwa, milicję i wojsko był zaskoczeniem dla znacznej części społeczeństwa. Izolacja zdecydowanej większości przywódców opozycyjnych w ośrodkach internowania ograniczyła zasięg zapowiadanych na połowę XII 1981 akcji strajkowych do minimum. Wprowadzenie stanu wojennego zapobiegło także ewentualnej radzieckiej interwencji zbrojnej. Pytanie, czy była to groźba rzeczywista, czy urojona, nie znalazło do tej pory jednoznacznej odpowiedzi. Po zniesieniu stanu wojennego, gen. Jaruzelski ustąpił ze stanowiska min. obrony narodowej (1983), w XI 1985 z urzędu prezesa Rady Ministrów, przekazując obowiązki --Z. Messnerowi. W 1985 objął (po -�H. Jabłońskim) stanowisko przewodniczącego -"Rady Państwa, stając również jako Zwierzchnik Sił Zbrojnych na czele Komitetu Obrony Kraju. Przedłużający się marazm polityczny w kraju (w tym w samej PZPR), kryzys gospodarczy, a także zmiany wewnętrzne w ZSRR ("pierestrojka" i "głasnos't") skłoniły gen. Jaruzel-skiego do szukania kompromisu z opozycją. Wyniki -"okrągłego stołu, a zwłaszcza wyborów 4 i 18 VI 1989 wykazały, iż rachuby na umiarkowane reformy w ramach ustroju socjalistycznego są nierealne. Gen. Jaruzelski wy-
64

JURCZYK
brany na utworzony wówczas urząd prezydenta (VII 1989) przyczynił się do bezkonfliktowego przekształcenia Polski z państwa socjalistycznego w kraj budujący demokrację parlamentarną. W tym samym czasie ustąpił z funkcji l sekretarza KC PZPR na rzecz -M. Rakowskiego. W XII 1991 złożył dymisję z urzędu prezydenta.
JÓŻWIAK FRANCISZEK (1895-1966), ps. Witold. Generał, działacz komunistyczny. Od 1914 żołnierz Legionów Polskich. Członek Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (od 1925 KPP), zawodowy rewolucjonista, wielokrotnie więziony. Po IX 1939 na terenie ZSRR, następnie (od 1942) w okupowanym kraju współorganizował -� Polską Partię Robotniczą (członek KC) i Gwardię Ludową (szef Sztabu Głównego GL, następnie AL). Po wojnie komendant główny MO (1944-1949), wiceminister bezpieczeństwa publicznego (1945-1949), prezes -Najwyższej Izby Kontroli (min. kontroli państwowej, 1949-1955), członek --Rady Państwa (1949-1955), wicepremier (1955-1956); członek BP KC PPR - PZPR (1948-1956), jeden z głównych przeciwników -W. Gomułki, czołowy przedstawiciel frakcji dogmatycznej w partii.
JURCZYK MARIAN (ur. 1935), działacz związkowy. Pracownik Stoczni Szczecińskiej (od 1954), uczestniczył w strajku grudniowym 1970;
w -Sierpniu '80 przewodniczący Komitetu Strajkowego Stoczni, następnie Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego; 30 VIII 1980 podpisał Porozumienia Szczecińskie. Przewodniczący Międzyzakładowej Komisji Robotniczej NSZZ "Solidarność" w Szczecinie (1980-1981), przewodniczący Zarządu Regionu Pomorza Zachodniego; po I Zjeździe NSZZ "Solidarność" w składzie Komisji Krajowej związku. Internowany 13 XII 1981, aresztowany w 1882, zwolniony w 1984 na mocy amnestii. Działał w strukturach podziemnych "Solidarności". Jeden z czołowych przeciwników -L. Wałęsy w "Solidarności". Od 1987 działał w składzie tzw. Grupy Roboczej domagającej się powierzenia kierownictwa "Solidarności" Komisji Krajowej wybranej w 1981. Odrzucał porozumienia -okrągłego stołu; występował przeciwko L. Wałęsie i rządowi -T. Mazowieckiego. W 1990 zorganizował, a od 1992 przewodniczył Krajowej Komisji Porozumiewawczej (Komisji Krajowej) NSZZ "Solidarność '80". Senator RP (od 1997). Prezydent Szczecina (od XI 1998).

K
KANIA STANISŁAW (ur. 1927), działacz komunistyczny. W PPR od 1945, następnie w PZPR; pracował w ZG -^Związku Młodzieży Polskiej (1951-1956), następnie w aparacie partyjnym; zastępca członka KC PZPR (1964-1968), członek KC PZPR (1968-1986), sekretarz KC (1971-1980), zastępca członka BP KC PZPR (1971-1975), członek BP (1975-1981). W IX 1980, po usunięciu ->E. Gierka, wybrany na stanowisko I sekretarza KC PZPR. W czasie narastania konfliktu społecznego (1980-1981) oraz wewnętrznego różnicowania PZPR zajmował stanowisko centrowe. W X 1981 ustąpił ze stanowiska I sekretarza KC PZPR na rzecz -W. Jaru-zelskiego. Członek ->Rady Państwa (1982-1985).
KISIELEWSKI STEFAN (1911-1991), publicysta, pisarz, kompozytor. Żołnierz IX 1939 i ruchu oporu. Od 1945 w redakcji "Tygodnika Powszechnego". Poseł na Sejm (1957-1965), członek Koła Poselskiego "Znak". Od 1976 współpracował z Komitetem Obrony Robotników i -> Komitetem Samoobrony Społecznej "KOR". W końcu lat osiemdziesiątych był współorganizatorem i honorowym przewodniczącym Unii Polityki Realnej. Poparł kandydaturę -^L. Wałęsy w wyborach prezydenckich (1990).
KISZCZAK CZESŁAW (ur. 1925), generał, polityk komunistyczny. Od 1945 w Wojsku Polskim i PPR (PZPR). Absolwent Akademii Sztabu Generalnego (1957). Wieloletni pracownik wywiadu i kontrwywiadu wojskowego; szef wywiadu wojskowego i zastępca szefa Sztabu Generalnego WP (1972-1979); szef Wojskowej Służby Wewnętrznej (WSW, 1979-1981); minister spraw wewnętrznych (1981-1990). Członek KC PZPR (1981-1990), zastępca członka BP KC PZPR (od 1982), członek BP KC PZPR (do 11990).
66

KLUBY INTELIGENCJI KATOLICKIEJ
Był j ednym z najbliższych współpracowników -W. Jaruzelskiego, w najści-ślejszym kierownictwie państwowym i partyjnym w czasie ->stanu wojennego i w latach następnych. Odegrał wiodącą rolę w przygotowaniu i prowadzeniu rozmów z opozycją w końcu lat osiemdziesiątych; jeden z głównych architektów --okrągłego stołu. Po wyborach 4-18 VI 1989 desygnowany na stanowisko premiera, nie zdołał sformować rządu (2-24 VIII 1989). W rządzie --T. Mazowieckiego piastował urząd wicepremiera i ministra spraw wewnętrznych; ustąpił ze stanowiska w VII 1990.
KLISZKO ZENON (1908-1989), działacz komunistyczny. Przed wojną w Komunistycznym Związku Młodzieży Polskiej (od 1925) i KPP (od 1931). W czasie okupacji hitlerowskiej w -^Polskiej Partii Robotniczej, współtwórca Gwardii Ludowej. Po wyzwoleniu był kierownikiem Wydziału Personalnego i członkiem KC PPR. Oskarżony o odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne, w 1949 usunięty z KC PZPR i uwięziony. Od VII 1956 do II 1957 był ministrem sprawiedliwości, a następnie członkiem i sekretarzem KC PZPR (1957-1970) i przewodniczącym Komisji Ideologicznej KC. Zasiadał w -^Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie (1944-1953 i 1957-1972), był wicemarszałkiem Sejmu (1957-1971); najbliższy współpracownik -W. Gomułki; w -Grudniu '70 kierował akcją pacyfikacyjną w Trójmieście. W II 1971 usunięty ze wszystkich stanowisk państwowych i partyjnych.
KLUB KRZYWEGO KOŁA, rozwinął się ze spotkań dyskusyjnych w mieszkaniu przy ul. Krzywe Koła w Warszawie, na jesieni 1955 przeniesiony do Staromiejskiego Domu Kultury. Cotygodniowe dyskusje dotyczyły spraw politycznych, społecznych, gospodarczych, literackich i naukowych (nauki społeczne, historia). Niektórzy prelegenci: T. Kotarbiński, E. Lipiński, M. i S. Ossowscy, P. Jasienica (ostatni przewodniczący), M. Falski, W. Tatarkiewicz, A. Słonimski, J. Wolski, J.J. Lipski (wieloletni sekretarz klubu), W. Jedlicki, A. Małachowski (ostatni wiceprzewodniczący). Rozwiązany po ostatnim zebraniu l II 1962, na którym uczestnicy skrytykowali wykład A. Schaffa o humanizmie.
KLUBY INTELIGENCJI KATOLICKIEJ (KIK), tradycjami sięgają lat czterdziestych (krakowski Klub Logo fagów, czyli pożeraczy słowa). W 1955 intelektualiści katoliccy z Krakowa, Lublina i Warszawy związani ze środowiskiem "Tygodnika Powszechnego" powołali Katolicki Klub Dys-
67

KOLEKTYWIZACJA WSI
kusyjny. Zbliżyli się do niego również przedstawiciele tzw. frondy z -"Pa-xu" (1955, m.in. -T. Mazowiecki, J. Zabłocki) i część secesji z "Paxu" (1956, m.in. -K. Łubieński, A. Micewski) tworząc w końcu X 1956 Komitet Obecności Katolików przemianowany na Ogólnopolski Klub Postępowej Inteligencji Katolickiej. Na fali odwilży po -^Październiku '56 ruch KIK znacznie rozwinął się - powstało niebawem ok. 100 KIK-ów, jednak żywot większości był krótki. Najaktywniej działały KIK w Warszawie, Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu i w Toruniu. Po 1980 doszło do ożywienia i poszerzenia działalności KIK. Powstało wówczas kilkanaście nowych klubów. Część przetrwała -*stan wojenny, włączając się do akcji pomocy internowanym i uwięzionym. W 1989 działacze KIK włączyli się do działań Komitetów Obywatelskich. W Sejmie wyłonionym w ->wyborach 4 i 18 VI 1989 zasiadło 30 działaczy KIK z 20 klubów, a premierem ostatecznie został -"T. Mazowiecki, wieloletni działacz KIK i ruchu -""Znak".
KOALICJA DLA RZECZYPOSPOLITEJ (KdR), tworzona po upadku rządu -J. Olszewskiego latem/jesienią 1992. W jej skład weszło kilka ugrupowań prawicowych: -"RdR (J. Olszewskiego), ->RTR (J. Parysa), Chrześcijańsko-Demokratyczne Stronnictwo Pracy (T. Jackowskiego) i Polska Partia "Ojcowizna" (R. Bartoszcze; w VIII 1993 wystąpił z koalicji). Rozmowy J. Olszewskiego z J. Kaczyńskim (1993) w sprawie utworzenia szerokiej prawicowej koalicji nie powiodły się.
KOLEKTYWIZACJA WSI, proces zmiany (łączenia) indywidualnej gospodarki chłopskiej, na wzór radziecki, w zespołowe gospodarstwa "spółdzielcze" (kolektywne), prowadzone - wobec oporu chłopów, zwłaszcza właścicieli większych, towarowych gospodarstw ("kułaków") - przymusowo, z zastosowaniem administracyjnych, policyjnych i sądowych środków nacisku i represji (w 1953 zatrzymano ok. 200 tyś., a uwięziono ponad 17 tyś. chłopów). Impulsem inicjującym było podjęcie sprawy kolektywizacji na posiedzeniu ->Biura Informacyjnego (28 VI 1948). Sprawę tę podjął --H. Minc podczas posiedzenia KC PPR (6-7 VII 1948), zapowiadając, że rozwój spółdzielczości produkcyjnej na wsi "poderwie bazę istnienia kapitalizmu wiejskiego i w ostatecznym rezultacie zlikwiduje go". Opracowano trzy standardowe statuty spółdzielni, jednak najczęściej zakładano Rolnicze Zespoły Spółdzielcze (RZS) wzorowane na radzieckich tzw. "kołchozach", z tym że ziemia pozostawała własnością RZS, a nie państwa. Nagłaśnianie planów kolektywizacji na forum partyj-
68

KOLEKTYWIZACJA WSI
nym oraz w prasie wywoływało zaniepokojenie rolników: znaczyli oni swe grunty zakopywanymi kamieniami i zaczęli wybijać na wsi bydło. Spółdzielnia mogła powstać, gdy chęć jej utworzenia wyraziło co najmniej pięć osób. Spółdzielcom przysługiwało prawo uprawiania działki przyzagrodowej i hodowli inwentarza na własne potrzeby, a ponadto ulgi w podatkach, ubezpieczenia, opieka lekarska i pierwszeństwo w kształceniu dzieci. RZS nie posiadały własnego parku maszynowego i korzystały z usług państwowych ośrodków maszynowych (POM), dokonując opłat w zbożu. W 1949 istniały 243 spółdzielnie produkcyjne, a w końcu 1955 - 9750. W 1950 gospodarstwa indywidualne zajmowały prawie 89,6% areału, państwowe (głównie na Ziemiach Odzyskanych) 9,6%, a spółdzielnie zaledwie 0,8% (do końca 1955 odsetek ziemi uprawianej przez spółdzielnie wzrósł do 9,2%). W 1951 aparat partyjny i urzędy bezpieczeństwa, które przejęły kierownictwo kolektywizacji, dopuściły się szeregu nieprawości. Nie mogły ich ukryć nawet władze. Uchwała BP KC PZPR z V 1950 "w sprawie łamania linii partyjnej w organizacji gryfickiej w województwie szczecińskim" sprowadzała się do stwierdzenia, że "w okresie skupu zboża miały miejsce fakty całkowitego wypaczania linii partii w sprawie sojuszu robot-niczo-chłopskiego, całkowitego wyrzeczenia się metod pracy partyjnej, zastępowania metod pracy partyjnej metodami przymusu, jaskrawego pogwałcenia praworządności". Polegało to na tym, że w III 1950 młodzieżowa brygada specjalna, zorganizowana przez władze bezpieczeństwa, rozpoczęła poszukiwanie zboża w gospodarstwach rolnych. W trakcie rewizji bito chłopów, demolowano zabudowania i kradziono mienie. Podobne metody stosowano także w innych miejscowościach. 23 VII 1950 wprowadzono obowiązkowy skup zboża. Niebawem, bo już we IX 1950 w uchwale Sekretariatu KC PZPR pisano m.in. "Komisja KC stwierdziła, że kierownictwo KP (Komitetu Powiatowego) w Drawsku zostało opanowane przez przestępczą klikę /.../ Klika ta wykorzystała brak czujności organizacji partyjnej, narzuciła powiatom - pod pozorem walki o czołowe miejsce w uspółdzielnianiu wsi - system bezprawia i gwałtów wobec chłopów. Kierownictwo i aparat KP w Drawsku w masowej skali łamały zasadę dobrowolności przy zakładaniu spółdzielni produkcyjnych, szeroko stosując system bezprawnych domiarów podatkowych, nieuzasadnionych kar administracyjnych, a nawet bezprawnego zatrzymywania przez organy UB i MO". Opór chłopów spowodował zmianę dotychczasowych, administra-cyjno-policyjnych metod nacisku na chłopów na formy ekonomiczne. Rząd przywrócił --obowiązkowe dostawy. Po 1956 odstąpiono odkolekty-
69

KOMISJA BIURA POLITYCZNEGO KC PZPR...
wizacji, większość spółdzielni rozpadła się, zostało ok. 1500 najlepiej prosperujących. Polska była jedynym krajem socjalistycznym, w którym nie udało się doprowadzić do pełnej kolektywizacji rolnictwa.
KOMISJA BIURA POLITYCZNEGO KC PZPR DO SPRAW BEZPIECZEŃSTWA, powołana w 1949 (-B. Bierut - przewodniczący,
-J. Berman, gen. S. Radkiewicz - min. bezpieczeństwa publicznego, gen. M. Mietkowski, gen. R. Romkowski i gen. K. Świetlik- zastępca min. bezpieczeństwa publicznego). Podlegały jej piony bezpieczeństwa: cywilny - Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) oraz wojskowy -Główny Zarząd Informacji WP (szefowie: płk S. Kuhl do 1950, płk D. Wo-zniesieński do 1953). W MBP szczególną rolę w systemie represji spełniały m.in.: Grupa Specjalna (od 1948, przekształcona w 1949 w Biuro Specjalne, a w latach 1952-1954 X Departament) zajmująca się osobami z kręgu władzy lub z nią związanymi (szef-płk A. Fejgin); Departament Śledczy (szef
- płk J. Różański). Główne ogniwa represji w wymiarze sprawiedliwości:
Ministerstwo Sprawiedliwości-m.in. H. Świątkowski; prokurator generalny - S. Kalinowski; Naczelny Sąd Wojskowy - szef płk W. Świątkowski;
Naczelny Prokurator Wojskowy - szef płk A. Skułbaszewski, a od 1950 płk S. Zarakowski. Przezwyciężenie wypaczeń w pracy partii i aparacie państwowym, a także "praca organów bezpieczeństwa oraz wzmocnienia kontroli partii nad działalnością tych organów" było tematem obrad III Plenum KC PZPR 241195 5. Jeden z zasadniczych wniosków, że organa bezpieczeństwa działały niezależnie od partii, był z gruntu fałszywy, gdyż zarówno B. Bierut, jak i J. Berman, osobiście i drobiazgowo nimi kierowali.
KOMISJA SPECJALNA DO WALKI Z NADUŻYCIAMI I SZKODNICTWEM GOSPODARCZYM (KS), zgodnie z wersją oficjalną utworzona na wniosek Komisji Centralnej Związków Zawodowych w trosce o przyspieszenie odbudowy kraju oraz zabezpieczenie porządku gospodarczego i społecznego. Powołana na podstawie dekretu z 16 XI 1945. Początkowo działała przy prezydium -"KRN, a następnie przy -Radzie Państwa. Przewodniczący: ->R. Zambrowski. Zastępcami byli przedstawiciele Komisji Centralnej Związków Zawodowych i prokurator Sądu Najwyższego, członkami przedstawiciele ministerstw: sprawiedliwości, obrony narodowej, bezpieczeństwa publicznego, administracji publicznej, Biura Kontroli przy Radzie Państwa oraz Związku Samopomocy Chłopskiej. Podstawowym organem komisji było Biuro Wykonawcze (dyrektor K. Jasiński),
70

KOMITET SAMOOBRONY SPOŁECZNEJ
a w terenie 18 delegatur (w końcu 1947). Działanie komisji opierało się na pracy trzyosobowych Kompletów KS. Komisje i delegatury miały prawo kierować do --obozu pracy, tymczasowo aresztować, zajmować mienie będące przedmiotem przestępstwa oraz kierować wnioski do właściwych władz (prokuratur i in.). W latach 1946-1947 do komisji wpłynęło ponad 92 tyś. spraw, w tym z urzędów państwowych - 45%, organizacji społecznych - 22%, od osób prywatnych - 13% i z inicjatywy własnej delegatur -20%. Na fali walki ze spekulacją w 1947 komisja rozwinęła szeroką akcję kontrolną punktów sprzedaży i cen. Prowadziły ją delegatury wraz z 319 społecznymi komisjami (ponad 77 tyś. społecznych kontrolerów), przy udziale 270 inspektorów powiatowych. W 1947 skontrolowano ponad 213 tyś. punktów sprzedaży, sporządzając ponad 45 tyś. protokołów za pobieranie nadmiernych cen, odmowę sprzedaży, sprzedaż do celów spekulacyjnych, nieujawnianie cen i inne przekroczenia. Nałożono grzywien za 530 min zł. Komisja orzekła w 1946-1947 przepadek ok. 50 min zł, walut obcych i kosztowności wartości prawie 26 min zł i ruchomości wartości 125 min zł (łącznie z grzywnami - 483 min zł), co przy kosztach utrzymania komisji wynoszących 213 min zł przyniosło duże wpływy do skarbu państwa.
KOMITET OBRONY ROBOTNIKÓW (KOR), ^Komitet Samoobrony Społecznej "KOR"
KOMITET SAMOOBRONY SPOŁECZNEJ "KOR" (KSS "KOR"), jawna, niezalegalizowana grupa działaczy opozycyjnych wobec władzy komunistycznej. Utworzona 23 IX 1976 w Warszawie (istniała faktycznie od VI 1976) jako Komitet Obrony Robotników (KOR). Założycielami KOR byli: J. Andrzejewski, S. Barańczak, L. Kohn, J. Kuroń, E. Lipiński, J.J. Lipski, A. Macierewicz, A. Pajdak, J. Rybicki, A. Steinsbergowa, A. Szczypiorski, ks. J. Zieją, W. Ziembiński, do których dołączyło później wiele osób. Założyciele KSS "KOR" wystosowali "Apel do społeczeństwa i władz PRL" i złożyli go na ręce marszałka Sejmu, lecz nie został on przyjęty. KOR był reakcją na represje władz przeciwko uczestnikom strajków i demonstracji robotników Radomia i Ursusa w VI 1976 (-^Czerwiec '76). KSS "KOR" udzielał pomocy prawnej, finansowej i lekarskiej represjonowanym i ich rodzinom, walczył o wolność polityczną i światopoglądową, instytucjonalną ochronę swobód i wolności obywatelskich, poszanowanie praw człowieka i obywatela oraz sprzeciwiał się łamaniu przez władze praworządności. Prowadził szeroką działalność informacyjną, petycyjną,
71

ZŁ
-opoMods f3iupoipsĄ\ i pMO^pOJg Ado-mg ip^feJ^ M. 9M.ofo.Hsn Areimsz-id
ZBJO ^TaSZ P'3dzOJ :nU.IZtpf30S 0ż3iqB9.l �AVZl T^SS^ �(�Ul T U1^SIU13żJV '^P
-oqure->[ 'soBq '9nq3 'PI^-yv pMDiuprqoJ T3-!>{i(qnd9-a 'mirezuą^ 'Bi'[Bżnuoj
'BfoUBJj 'AlpO^/A '13f03J9) 3UZ33:[OdS I 3UZ3Xiqod A/A/^dM. SZnp OMOS3J?(0
X.[ETU.I 9uzoXismniuo?[ su-red ip^fcJ^ ipAiiui npiM Y\\ �(Eqn^) i^AJsały \ (^iqaii3ZOF\[ 'BpSuy) H^-IJV '(AUOOU{OJ ureupi/A 'i3U30iqoj 133JO'>[ 'Xuiq3) ifzy '(^-iS^M 'Biunain^ '^IS(OJ 'CRIN 'T3iMTtsożnf 'EfoBA\o.tsoq33Z3 'EUBS
-^ng 'ETUBq{v) ^doJng ipBfe.q npiM. A\ Szp^/A X^Aqopz '"a["asz sp-redod su
-^M. oferBU.1 '3UZoA^SIUniUO'>( SIUBJ "fsMO^TAYS XllfOA\ n niU3Z3UO?(BZ Od S3.D{0
BU ^pedAzJd oż9uzoAisiunu.io^ nipn.i Xuzoiżoio9pi i AuzoAlipd ipi3iuzo.i Xzs>piA\feJ\[ '(/.l 6 T X) ^'a M f3i^OTA\9zs[oq iron(OM9.i od spiu fezszn^p BU
13^1SOZ ETOUO^Op naiZTUniUO>{ pCSBZ BrOEZIJES-I ^UZ3Xp{BJJ �U.IZIUlUa^-U.IZIS
-^mis3rfeuz3iSo(03pi feA\i3^spod oż3.iop^ \J9zoiuioqoJ XsEpi ("aufAonpMS.i" q3nJ XireA\.oznreżJOZ 01 Xuz3Xłsiunmo>[ i(3nJ 'LuXzsz&A\ np5fod /Ą �q9ZJi
-Od żn^p3M niU9pZ13^ 'pSOUlOpZ żrqp3M. 0ż3pZB?{ pO :EpBST3Z B^lUl 3BA\XzfelA\
-oqo u.iAuzoA^smmuo^ nfo^sn /^ �pso^zpni nfoA\zo.i (simzi^iidB?^ od sizpBS
-vz A\) dep AuuoJipnsiu 'Aufap^ 01 'mziunuio?( ^LreiiunzoJ^i '(ipAofernomd s^u-i 'qo/[iiuoqoJ Xsi3p^) niEUBiapJd fefsTm feuzoXJOisiq isafoSsu
-Z3Xisiunmo?[ nfo^sn 9iLrcA\.opnqz aż 'iso.[ż EZS} B/AOMB^spod oż3f �nmzium
-aJ-HLuzis^iu feA\opBp[s felosazo Xofep5q 'XA\o^nBii 'XuzoAisiq3.reuB 'Xufidoin mziunmo>{ :AU.UOJ 3iuzoA.iołsiq SUZOJ ^J3iqXz.Tj "-iqop ^izpod AU/AOJ i Tro">pp
-OJd MOłlpOJS 3SOUS13.{M EiqodSA\ Xq^IA\OUElS SMBłSpOd 0ż9.I01^ '13A\lSy3Z3
-3:[0ds BIU3ZJOA\1S ZBJO (oż3MOSEp() 0ż3UZ33{Ods n>{SXzXA\ I n^SIOH irOBpIM^
-q faiiMo^o uiBJgo-id^ofezso^g T3uz33.{ods ^iSopopi 'nuXuzoXiqod iarepfe.id i
IULpnJ3I^ IlllAuZOJ Z 9IS SOfezfelM 3p5fod 'IĄ[ZI\[fl]Ą[0>I
'1861 XI EZ ^Is ^zfeiMZOJ piimo'x '(luptspzo
-op^ �"[^- z BpłEA\Xqo i T3>[3iA\o^z3 A\mj Xuo.Tqo nqon-a 'urui) ibvzmi3'B.w qoXofefe^izp 9TUZ9]BZ3iu B>HI?[ vu nipn.i Bpiqzo.i op A^izp^MOJdop 9-iopi 'Xp^uuo'>i A^SEJBU 9/_6^ Tusisarpo znC^-go^" SS'>I ^IUOł A\. \t?souJBpq
-os"<- qEA\ozm^żJO^odsA\ (,'ao'M" SS'>[ szo^izp 08, niudJ[3iż OJ -rauzoAł
-i{od ifoAzodo fauBMOzm^SJOz ui3p[zfe^z ^Xg �qoAAVo>(nB^[ MOSJH^ ^MIS
-AZJBMOJL T9ptsdo.[q3 XuoJqoou-reż Mopiimo^ 'qoXMOpOAv^7 A\o^zfeiA\.7 q3Xup/A qop(sppXzo^7 MOpiimo^ zpe^M po qoXuz3^z3iu 3iuEA\BiSA\od p3A\o>(itez3odBZ \^>(Moo^ic[" \^ł[XiXr>[" \,so.t9" ',?(iuioqo-a" \/up-.IOJUI uApinig" ^ismuo-a" :Biusid -urm ^/ABpAM ,,-ao'a" SS^ "u^-MON"
EZ3IUM13pA^ 13llXoiJO ^UZ3^Z3IJ\[ SEZOM.O/A ^.{EISMOd - feJnZUSO BZOd
i3^sJoiXp3 osou^^izp ^zpBMO-id ^^\ m^\ po 'piMOpo^S T feuCAoBissio.id

iL
IUX^ M 'lpXlfelS3IZplU3p3IS T qoX^IS91ZpOS3ZS ^( 3IU.IOpZ.ld BU 3TS O^A\
-osA-rez 3i^r'ipAA\opo.reuXzp5uu ip^^unsois M 3ii.i3Z3.idpo '(aMS^) Bid
-oma MADY^dTOdSMi VMisMaz3mdzaa vr3NauaaNO:>i
�r9uz3X^uoj XpT3'g U-13J3ZS f^Luo^s �v v 'u^-red uiAo
-feZ3IUpOM9ZJd UlXA\O.IOUOq ^SOZ p]SpZ30^ �q (9661 III 91) NcD>I 3IS3Jż
-U0~){ BJ\[ �I^LUO^S �V n'50d SUOJIS 12U ^ZS3Z.ld J\[J^ Xz3E^IZp 3S3ZO BUZOBU2
9661 M. '^isiod: EOTM^Jj" Kd'51 ilAz.ioM:>n ^661 IX 93 ^z.iopt '(^s-icn
-T3iu.ioJ3'a ^fo^mj 'MZ^) MO^sod 9 ui.rcd z -(7661 X "P -tfei-tnsn i^spzoop\[ �q Nd'>I u-n^spsoj 9iqn^ i uuBd AV A\op{iyuo>( ipXuz.i^uA\3M n^iu/[M Ą\
-naitas mgo^Bzs.rcu-TgotM. ^soz >lpro/^ �Q JS[J'>I psod B 'AlBpirem ^^ Nd">I ^IP ofefeA\Xqopz 'iCou9pT3^ ii mufos op [:66I LpEJoqXA\ A\ sso^ns isolupo '(MOSO^S %S'^ ^sAzn) 0661 ipppusp^zaJd ipi3JoqXA\ M i 6ż6^ qoXuJEiu3iirepi3d qomoqX/A M aozmod od 'p^nzoo]/^ �q 'J\[d'>I ^apoMAz-id iup(opi^\ �Rui9izSiA\ ogsiupp^npt A\o^OJXA\ op X{izpBA\o.idop '3861 X 8
AUOZOIIO^EZ '(l3>^ZSIZp5f "J^ l 0ż3I^Sireiż "^ '^M9Ipiai9.I3ZS "a<- '0ż3T5[S
-pZOO]Ą[ '"1<-) N.d')! AV03pOA\XzJd SSOOJd T OA\lZp9(S '(0861 Xl) 9p13A\01ZS
-3J:V '(OlOdO^) i3I31^A\^qo l ^^"PD ^^-id ^uoJqo mpn'g z STS fezpOA\
-XA\ szoB^izp far 'ipAuzoAlST^foos ipT3("m>[ �q M feuzoAłsn.mulO^ire feuJBd ^zs^^sfeu issf "q3Xuz9^z3iu ifoBzu.reS.io qoXuzoJ z Aqoso ^7^ zszjd 6^.61
xi T ^uozo^z '(Nd^) raoaaaociam rasaod vr3v^aaaJNO'>i
"ipAuzoA^Jłj
-oaisp IU.IOJ9J żżo.Tp PU nfe-i^ BiosfsM i (686l) 33spj M muziuniuo>( n>]pBdn
Op X.[IZpT3/AOJdOp (08t y9ldJ9Iż<- '9/_, 33IAU9Z3^ 'OZ., U9IZpnJ9<- '89, 39ZJ
-i3p\[<-) siizos^ods Xp{iuuo^ i XsXzXJ^ Z3z.id 9ireiqa^żod sospJ A\ oż3uzoXisii
-BroOST3A\pIUMOpnq'MZlPIlI3ZpOMOd3I^[-95,T3>(IlU3IZpZBJ.^ ian3IU3ZJ13pXA\
XireM.ouiBq^z 'nfeJ^ ifo^ziui^is ssooJd EpzoodzoJ Bzoiuioqo'g Bu-rej BUOZO
-oupafz ^>(s^od<- '(8f761 UX) oż9Z3iiuoqoJ nipn-i ogap^siod niuszaoupsfz- OJ �szomzsnfos ElUBModnJgn i 9n.red i\vfAOviimopz T3uzoXłi(od iFoAzodo f9u^ż3^ Sis qXqzod ''g"gsZ Ep-irdsM. oż9Tup9JSodz9q z ofefeisXz.io^ '(^jd) psmnmo^ 8176I-Z.t76I ^ 'ui^MopsfozJd SISSJ^O /^ "(t7t76I HA) oż3A\op
-0.n3J\[ BIU9pA\zA^ n^HlUO")! 0ż9p^OJ<- lUSTUE^OMOd Z 9IU^ai.IOJ 9IS 9zfelM
(nuizqBfoos) oż9uzoAismnuio^ nfoJisn XA\.opnq nsaooJd >pifezood sospj ^
-(3Tqn^ BU i nuiEupi/A soi^nda-g fouzoA-tSi^foos T9uzoX^.qou.i9Q
-OM.opnq 3oqqnd3-a fai^syTaJo-a '("3Avopnq soi^nds-g r9i>[syiq3 A\ 5is afnui
-XzĄn (p^isod fouzoJ M.) XuzoXismnmo>[ (ansn �M xx ri^q3S fi �Sro^zipu
-Iż-tEU.I 0ż3fl 9p3IA\S M 0ż3UZOXlSIUniUO^ nq3nJ MBISpod 5lS 3IU13IU13^13Z X^A\

KONFERENCJA BEZPIECZEŃSTWA I WSPÓŁPRACY W EUROPIE
zwłaszcza podjęcie dialogu rozbrojeniowego pomiędzy USA i ZSRR, normalizacja stosunków pomiędzy Niemcami i krajami Europy Środkowej i Wschodniej (m.in. -Układ PRL - RFN z 1970) oraz podpisanie układu o wyrzeczeniu się siły we wzajemnych stosunkach między RFN i ZSRR, stworzyło szansę przygotowania konferencji z udziałem wszystkich państw europejskich i niektórych pozaeuropejskich. Idea takiej konferencji zgłoszona została po raz pierwszy przez -"A. Rapackiego na forum ONZ w 1964. 25 XI 1970 rząd Finlandii zaproponował zorganizowanie w Helsinkach spotkań przygotowawczych. Konsultacje wstępne trwały do VI 1973. Ustalono harmonogram dalszych spotkań: I faza - VII-VIII 1973 w Helsinkach, z udziałem ministrów spraw zagranicznych; II faza IX 1973 -VII 1975 w Genewie, prace wyspecjalizowanych komisji i podkomisji; III faza VII-VII 1975 w Helsinkach, na najwyższym szczeblu. Jako podstawową zasadę podejmowania decyzji przyjęto consensus (zgodę wszystkich uczestników). Konferencja skupiła się na trzech grupach zagadnień. Tzw. "pierwszy koszyk" dotyczył spraw bezpieczeństwa, "drugi koszyk" - współpracy gospodarczej, a "trzeci koszyk", wywołujący najwięcej kontrowersji, współpracy państw w dziedzinie humanitarnej, kontaktów międzyludzkich, oświaty i kultury. 30 VII - l VIII 1975, w Helsinkach odbyło się spotkanie końcowe konferencji z udziałem prezydentów, przywódców partyjnych, premierów i ministrów spraw zagranicznych 35 państw Europy (z wyjątkiem Albanii, która przystąpiła do KBWE 19 VI 1991), USA i Kanady, podczas którego podpisano Akt Końcowy z l sierpnia 1975, nazywany też Wielką Kartą Pokoju. Obejmował on sprawy związane ze stosunkami między państwami sygnatariuszami, budową środków zaufania międzynarodowego, respektowania praw człowieka i fundamentalnych wolności, współpracę ekonomiczną, kulturalną, techniczną i naukową. Najwięcej problemów stwarzała realizacja "trzeciego koszyka". W celu wykonania postanowień Aktu Końcowego odbyło się wiele spotkań uczestników KBWE: w Belgradzie (4 X 1977 -9 III 1978); Madrycie (1980-1983), Sztokholmie (1984-1985), Wiedniu (1986-1989), Helsinkach (l 992) oraz konsultacji ekspertów, konferencji roboczych i seminariów. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych nasiliły się tendencje integracyjne w łonie KBWE. Był to efekt ożywienia procesu odprężeniowego i rokowań w sprawie rozbrojenia konwencjonalnego oraz zmian dokonujących się w bloku państw socjalistycznych. Podjęto decyzję o prowadzeniu systematycznych spotkań wielostronnych. W Paryżu (21 XII 1990) podpisano Paryską Kartę dla Nowej Europy deklarującą koniec zimnej wojny, mówiącą o nowej epoce demokracji, pokoju i jedności, nowej ja-
74

KONKORDAT
kości międzynarodowego dialogu politycznego, kontroli zbrojeń i rozbrojenia, pokojowym załatwianiu sporów międzynarodowych oraz o tworzeniu instytucji KBWE niezbędnych w procesie jej dalszego działania. Ustalono, że sprawy bezpieczeństwa europej skiego rozpatrywane będą na spotkaniach szefów państw i rządów, posiedzeniach Rady Ministrów Spraw Zagranicznych oraz w Komitecie Wysokich Przedstawicieli; Utworzono stałe instytucje KBWE: Sekretariat (w Pradze), Centrum Zapobiegania Konfliktom (w Wiedniu) i Biuro Wolnych Wyborów (w Warszawie, przekształcone w Biuro ds. Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka). W 1991 i 1992 do KBWE przystąpiły: Albania, Chorwacja, Estonia, Litwa, Łotwa, Słowenia oraz państwa wchodzące w skład Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP): Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan. Spotkanie paryskie poprzedziło szczyt KBWE (24 III - 10 VI 1992), tzw. Helsinki II. Podczas szczytu KBWE w Budapeszcie (5-6 XII 1994) zmieniono formułę działania i nazwę KBWE na Organizację Współpracy i Bezpieczeństwa w Europie (OBWE). Ułatwiać to miało instytucjonalizację dalszych działań. Państwa członkowskie OBWE postanowiły tworzyć , w miarę potrzeby, własne oddziały wojskowe, które za zgodą -ONZ mogą brać udział w -^misjach pokojowych. Na konferencji w Paryżu (20-21 III 1995) państwa OBWE przyjęły Pakt Stabilizacji w Europie; potwierdza on m.in. nienaruszalność granic oraz gwarancję praw mniejszości narodowych.
KONGRES LIBERALNO-DEMOKRATYCZNY (KLD), Zjazd Towarzystw i Środowisk Liberalnych (VI 1989 w Gdańsku) dał początek stowarzyszeniu Kongres Liberałów. W II 1990 zawiązała się w Warszawie grupa inicjatywna Kongresu Liberalno-Demokratycznego. Na I Konferencji Założycielskiej (29-30 VI 1990) na przewodniczącego ZG KLD wybrano J. Lewandowskiego, a na zastępcę D. Tuska. W składzie zarządu znalazł się -�J.K. Bielecki, późniejszy premier. W Sejmie I kadencji KLD miał 37 mandatów. W wyniku wyborów 1993 KLD nie wprowadził do Sejmu swych przedstawicieli. W IV 1994 wszedł w skład -"Unii Demokratycznej, tworząc -Unię Wolności.
KONKORDAT, dwustronna umowa zawarta między Stolicą Apostolską a innym państwem, regulująca stosunki między władzą świecką a kościelną. Polska podpisała konkordat 10 II 1925. Został on wypowiedziany uchwałą -Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej 12 IX 1945 o wy-
75

KONKORDAT
gaśnięciu konkordatu. Sprawa "wypowiedzenia", "jednostronnego uchylenia" czy też "wygaśnięcia" konkordatu od ponad pół wieku nie znalazła jednoznacznej interpretacji. Można wyraźnie stwierdzić, że Stolica Apostolska naruszyła w czasie II wojny światowej art. 9 konkordatu, głoszący, że "żadna część Rzeczypospolitej nie będzie zależna od biskupa zagranicznego". Stolica Apostolska nie kwestionowała tego, że jej działania w okresie okupacji hitlerowskiej nie zawsze były zgodne z literą konkordatu z 1925, twierdziła jedynie, że jej działania były skutkiem wyższej konieczności. Działania takie kilkakrotnie oprotestował ambasador RP przy Stolicy Apostolskiej, K. Pappee. Trudne do zakwestionowania jest też twierdzenie, zawarte w uchwale TRJN, że rząd ten nie może być związany konkordatem, skoro Stolica Apostolska nie uznała go, utrzymując nadal stosunki z Rządem RP na uchodźstwie. Było to zresztą postępowanie wyjątkowe wobec państw wyzwolonych spod okupacji hitlerowskiej przez Armię Czerwoną. Do pozostałych krajów, poza Polską, po zakończeniu okupacji niemieckiej przybyli nuncjusze lub pronuncjusze, albo też nie opuścili ich po wkroczeniu Armii Czerwonej. Reasumując, TRJN otrzymał kilka nader wygodnych pretekstów do wycofania się z konkordatu, mając podstawy do twierdzenia, że czyni tak nie ze swojej winy.
Po z górą 25 latach, 27-30 IV 1971 specjalni wysłannicy Rządu PRL spotkali się w Watykanie z abp. A. Casarolim. Przeprowadzone rozmowy miały stać się wstępem do trwałej normalizacji stosunków między państwem a Kościołem w Polsce, a także wstępem do rozmów pomiędzy PRL i innymi krajami socjalistycznymi a Watykanem. W X 1972 Watykan poinformował o zakończeniu misji ambasadora Rządu RP na uchodźstwie, K. Papćego - był to warunek Polski nawiązania stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską. Podczas spotkania z min. spraw zagranicznych S. Olszowskim (12 XI 1973) papież Paweł VI powiedział:
"Bez zgody Episkopatu niczego nie rozstrzygniemy". Kolejny etap kontaktów władz PRL i Watykanu wiązał się z rozmowami wiceministra spraw zagranicznych J. Czyrka z abp A. Casarolim w Warszawie (4-6 II 1973) i w Rzymie (4-6 VII 1974). Podpisano porozumienie dotyczące stosunków pomiędzy PRL i Watykanem oraz pomiędzy państwem i Kościołem. Uzgodniono, że przy Stolicy Apostolskiej przebywać będzie stały przedstawiciel Rządu PRL (został nim K. Szablewski), a reprezentant Watykanu abp L. Poggi będzie co pewien czas przyjeżdżać do Polski na konsultacje. Wznowienie oficjalnych stosunków dyplomatycznych pomiędzy Polską a Watykanem nastąpiło 17 VII 1989. 26 XI 1989 odbył
76

KONKORDAT
się w Warszawie uroczysty ingres nuncjusza papieskiego abp. J. Kowal-czyka.
28 VII 1993 rząd -*H. Suchockiej podpisał nowy konkordat. Po trwającej kilka lat procedurze, przedłużanej głównie przez ->Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD), 8 I 1998 Sejm RP uchwalił ustawę o ratyfikacji konkordatu (274 głosy za, 160 przeciw i 6 wstrzymujących się). Wejście w życie konkordatu uzależnione było ponadto od zgody Senatu, prezydenta i wymiany dokumentów ratyfikacyjnych. Sejm nie przyjął wniosku SLD, aby konkordat rozumiany był w świetle deklaracji rządu z 15 IV 1997, mającej na celu zapewnienie jasnej wykładni przepisów umowy. Konkordat zawiera preambułę i 29 artykułów. Potwierdza, że Kościół katolicki i państwo są niezależne i autonomiczne - każde w swojej dziedzinie. Zapewnia Kościołowi "swobodne i publiczne" pełnienie jego misji, łącznie z wykonywaniem jurysdykcji oraz zarządzaniem i administrowaniem jego sprawami na podstawie prawa kanonicznego oraz wolność sprawowania kultu. Wprowadza małżeństwa kanoniczne ze skutkami cywilnymi. W przedszkolach, publicznych szkołach podstawowych i ponadpodstawowych prowadzonych przez organy administracji państwowej i samorządowej, zgodnie z wolą zainteresowanych, ma być organizowana nauka religii w ramach planów zajęć. Kościołowi konkordat zapewnił prawo prowadzenia placówek oświatowych i wychowawczych, a także zakładania i prowadzenia szkół wyższych, uniwersytetów i odrębnych wydziałów na uniwersytetach. Państwo zobowiązało się dotować Papieską Akademię Teologiczną (PAT) i Katolicki Uniwersytet Lubelski. Konkordat zapewnia żołnierzom swobodę uczestniczenia w niedzielnych i świątecznych mszach świętych. Państwo zobowiązało się zapewnić warunki do wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych osobom przebywającym w zakładach penitencjarnych, wychowawczych, resocjalizacyjnych oraz opieki zdrowotnej i społecznej. W sprawach finansowych instytucji i dóbr kościelnych państwo i Kościół mają stworzyć specjalną komisję. Wejście w życie konkordatu wymagało nowelizacji oraz kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, kodeksu postępowania cywilnego i prawa o aktach stanu cywilnego. Sejm II kadencji wcześniej uchwalił ustawy o cmentarzach oraz o finansowaniu PAT. Dokumenty ratyfikacyjne konkordatu 23 II 1998 podpisali: papież -Jan Paweł II i prezydent ->A. Kwaśniewski. Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych nastąpiła 25 III 1998 w Watykanie. Konkordat wszedł w życie 25 IV 1998.
77

8Z.
-B"^ Ap^"g r9A\0('B.r>[ 0ż33feZ3IUpOAV3ZJd �dli) ?[S1A\OUB^S I (ZSPM I MSW 'MOI/M
- q3T5pU9pXz9Jd 'A\Zl) M.01.IOS3J qoXJO:P[3IU XpBSqO ZEJO MO^pOd '$661
TO r43zpnq ai/ABJds M �urui 'L661 P0 teofezpfezJ fefolpo^ v, (^zsApu^Ej �q
^[SIMZTOpO -EMEJd ^("OBzApUB^J" �AVZl) U.I91U9pAz3Jj Xzp5lUI MO^iynO^ I
o5idTO qoXuzoq op 5is ^iuXz3Xz.id ireMopuuoJS osous^fam i osoA\o>[miożo
-BM^OIUMOpfeSZPJOB[9^A\Xqor9UMEJdlfoXzodlSEIUIO^U^5fq09I^-Og9U[BU
-oiXJ9} npfezJOi.uBS op 9is B.[isoupo MOSidszJd fafosSzo 'u.i3pfez"a i msiuspAz
-3.1 j 'ui3iu3uiBpi3j Xzp5iui i^unsois B^/AOUIJOU i3fon^sucr>[ V.\V,Y^ 'ifoniAls
-uo^ CaMOu ^Tuspwipn ns^zo op oż9UA\BJd n?[pfezJod 9foEzi^qins feup5iżZM o^iUMad^z 'qoXuJ^U3m^(JBd A\oqni>[ TOSOZs?[5iM uiXuzoXiipd masimoJd
-UI05{ r33fep5q 'lfon^XłSUO-)j[ hyZYi 9IU91BAVq3fl �(lUrciU3ZOfe^XA\ IU.lXuBZB>lSA\
i3zod) ^$61 HA ZZ z (Tad) d'a ifon^suo-^<- feofefnzfei/Aoqo oom v\
-BlXqonBf3niXłSuo^qB]Ą[ -^661 X Z.I fef^sidpod}U9pXz3Jj -^661 IIIA I Sfo
-nłAlsuo^ fe^p\[ .(i(BAvqon ifou3pB>[ i J^ tti.foS 'fouzoA^J^ouiso uun oSauJB^
-usiUBpBJ nqn^ siMo^sod \\^'ŁO\T. J^[ fezoA\^uo^XA\. i fez3A\cpOA\Bisn fezpB^A\ Azp5iiu qoB?[unsois qoXum3 fezM o faupCon^suo^ AM^SH }>[9 fo-id ^66 T IIM B '(Z66 T IM l^3 f0-1^ ^JOoAM) ^s5^M ^�- '(U3pXz3Jd ^iM^^spaz-id Azał sudS^sM IX M :ifoniXłsuo'^ fo^Bp^ ^iu9^A\qon XqoJd sufa^o^ oi5fpod ^661 X LL qoXu.reiu9urepBd qo^JoqXM<- Oj �fez3A\^uo?[XA\ i fezoA^pOMBisn fezpp^M. Xzp5iiu A\o?[unsois qoXuuJ9fezM ZEJO fsMOMisuEd XzpE^M A\OUBżJO qoXupzo
-BU ^iuBMA^OAvod nqXJi T ifopziu^gJO r9A\osEzoq3Xiop UEIUIZ 9iuXp9rX.[XzoX^
-op App (cud 9uzoiq � f9ufXoniXisuo^ lusiEm aireiluz feA\oios5zo BU 5is oireMop
-X39pz \ 661 A^ sz 'o^A\opOAvods fefon^isuo^ feA\ou pBu omd Sis 3iirezn^p9ZJj
-fazompBSEz XA\T3^sn foMOu Biui3A\oiożXz.id ZSILIAOJ A^AzaAlop 6861 M aospj AV 3UBMo?[ifez3odBz AUBIUISZJJ �surAon^suo^ u-muoziMOJd \
-EfBuo{BA\qon (uiXu^uoiXJ[9^ sizpfez-loures o ZBJO f9i?[si0(i f3HpdsodXzo3z"a fezoA\^uo?(XA\ i tezoMBpoME^sn fezp^M Xzp5uu qoB>[unsois q3Xuui3('BZM. o BufXon^suo5t T3A\^sn :3iA\TosqM) Z661 X Z-T Z yłYM Vr3niAlSM05I
-qoplsp^A\Xqo A\.05[zfeTA\oqo i MEid t\So\e^'K^[ zmo oż3uzoAiTiod-ouzo3.[ods nfoJisn qoXofezoXiop ysiMOUBisod B^JSIMEZ 3iJ\[ �EM^sirej Ap^ mAofezo
-mpOM.9z.id ZEJO qoXuCoJqz \is ui3i>imqozJ3iMz ^Aq 'nu.ifss arsss .{B^AHIEZ i
^BZOPJpO '^A\X^OAVZ 'BA\}SlIEd feMO^S Xofep5q 'lU3pXz9.IJ �Apfes 9{SIA\^Z3TU feZ3IUA\OpfeS Szp^^M 'pfeZJ I BM^Sirej T3p^'a<- 'lU3pXz3Jd ^TUI OT3AVOA\mds
bzoA\Euo^XM 5zpB^M 'IE^ $ TO Xu^J9iqXM mfas XA\.oqzioupar ^iMTO^sn fszoM^poM^isn XzpB^M ai3ireżJO a[XzszXA\("Ej\[ �AzoMBpoMBisfi mlbs^-zszJd ^uo^A\qon y^ M.oireg.io qoXzszXA\feu Bme^izp aisaJ^az T nio-iisn o BufX3n^suo>i TMBisn :9iMiosi3łM 'L^\ n 61 Z yiY!^ Vf3nJLAlSNO>I
LF61 II 61 Z YłYM Vf3aiAlSNO'>I

KONSTYTUCJA POLSKIEJ RZECZYPOSPOLITEJ LUDOWEJ
diofonii i Telewizji). Obowiązywała do uchwalenia -Konstytucji RP z 2 IV 1997 (poddanej referendum konstytucyjnemu 25 V 1997).
KONSTYTUCJA POLSKIEJ RZECZYPOSPOLITEJ LUDOWEJ,
(od 29 XII 1989 RP), uchwalona przez -Sejm Ustawodawczy 22 VII 1952, wzorowana na Konstytucji ZSRR z 1936 (tzw. konstytucji stalinowskiej). Zadanie przygotowania wstępnego projektu konstytucji otrzymała Komisja Konstytucyjna. W I 1952 projekt skierowano do "ogólnonarodowej dyskusji", której nadano dużą oprawę propagandową. "Katolickie postulaty konstytucyjne" przedstawione przez Episkopat (m.in. przeciwko oddzieleniu Kościoła od państwa) nie zostały uwzględnione. Tekst projektu konstytucji był konsultowany ze Stalinem, który wniósł kilkadziesiąt poprawek, przyjętych następnie przez Komisję Konstytucyjną. Konstytucja PRL formalnie ustanawiała system parlamentarno-rządowy oraz suwerenność "ludu pracującego miast i wsi". Zasadę trójpodziału władz zastąpiła zasadą jednolitości władzy politycznej. Władzę ustawodawczą spełniać miał jednoizbowy Sejm. Rada Państwa zastąpiła instytucję Prezydenta. Władzę wykonawczą powierzono Rządowi, wyłanianemu i odwoływanemu formalnie przez Sejm, faktycznie jednak (pozakonstytucyjnie) przez Biuro Polityczne KC -PZPR. Konstytucja PRL nowelizowana była przed 1989 szesnastokrotnie, jednak żadna poprawka nie wprowadzała zasadniczych zmian ustrojowych. Dotyczyły one zmian podziału administracyjnego kraju (1954,1972 i 1975), przywrócenia -Najwyższej Izby Kontroli (1957), przedłużenia kadencji rad narodowych z 3 do 4 lat (1963). Najszerszy zakres zmian miała nowelizacja z 1976, która wprowadzała zapis, że PRL "urzeczywistnia i rozwija demokrację socjalistyczną", określający PZPRjako "przewodnią siłę społeczeństwa w budowie socjalizmu", a -FJN stanowiący "wspólną płaszczyzną działania organizacji społecznych [...] wokół żywotnych interesów PRL". Wprowadzono również zapis, że PRL "umacnia przyjaźń i współpracę ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i innymi socjalistycznymi państwami". Nowelizacja 1976 podporządkowywała NIK rządowi (w 1980 przywrócono podporządkowanie NIK Sejmowi). Nowelizacje z lat osiemdziesiątych wprowadzały instytucje -Trybunału Stanu i -Trybunału Konstytucyjnego (1982 i 1985), referendum i -Rzecznika Praw Obywatelskich (1987). Nowelizacja z 7 IV 1989 zapoczątkowała wprowadzanie do Konstytucji PRL zasadniczych zmian zmierzających do przeobrażeń ustrojowych w Polsce. Po obradach -"okrągłego stołu" przeprowadzono gruntowną nowelizację Konstytucji z 22 VII 1952, wprowadzając do niej zapisy
79

KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKI
o nowych zasadach -wyborów do -Sejmu i -Senatu, przywrócono Senat i instytucję Prezydenta, nazwę państwa Rzeczpospolita Polska oraz godło państwowe - białego orła w koronie.
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKI, z 2 IV 1997. Stworzenie nowej, demokratycznej konstytucji było jednym z głównych postanowień -"okrągłego stołu". Zwycięstwo -"Solidarności" w -wyborach parlamentarnych 4 i 18 VI 1989 pozwalało przypuszczać, że już w czasie kadencji Sejmu PRL - RP (tzw. kontraktowego) uda sieją uchwalić; okazało się, że przygotowanie jej w trybie pilnym i uchwalenie 3 maja 1991 nie będzie możliwe. Wynikało to z faktu, że dotychczasowa opozycja polityczna, po objęciu władzy, nie miała wspólnej wizji ustrojowej III Rzeczypospolitej. Powołanie dwóch komisji konstytucyjnych - sejmowej i senackiej, bieżące prace nad nowelizacją obowiązującej konstytucji, narastanie przekonania, że Sejm "kontraktowy" nie ma wystarczającej prawomocności, aby uchwalać Konstytucję III Rzeczypospolitej oraz skrócenie kadencji tego sejmu wpłynęły opóźniające na dalszy przebieg prac ustawodawczych. Rezultatem prac w Sejmie i Senacie było przygotowanie dwóch projektów konstytucji; ponadto poza parlamentem powstało 9 projektów partyjnych i indywidualnych.
Sejm I kadencji, wybrany 27X1991, kontynuował prace nad ustawą zasadniczą. Towarzyszyły temu spory prawne i polityczne, których istota sprowadzała się do pytania o podmiot uprawniony do uchwalania konstytucji (Zgromadzenie Narodowe, czy naród w referendum) oraz o skład Komisji Konstytucyjnej. Ustawa konstytucyjna o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zakładała rozwiązanie kompromisowe: konstytucję uchwaloną przez Zgromadzenie Narodowe, przyjmować miał Naród w drodze referendum konstytucyjnego. Komisja Konstytucyjna (46 posłów i l O senatorów), złożona w znacznej mierze z czołowych polityków, nie podjęła w 1993 działalności merytorycznej. Do końca IV 1993 przedstawiono siedem projektów konstytucji spełniających wymogi ustawy konstytucyjnej oraz pięć projektów nie spełniających tych wymogów. Zarządzenie Prezydenta o rozwiązaniu Sejmu (29 V 1993) przerwało na kilka miesięcy prace nad nową konstytucją. Sejm II kadencji, wybrany w wyborach 19 IX 1993, prezentował odmienny układ polityczny - przeważała w nim koalicja-SLD i PSL. Opozycja zarzucała nowemu parlamentowi jako konstytuancie zbyt małą reprezentatywność. W nowej Komisji Konstytucyjnej znaleźli się obok parlamentarzystów przedstawiciele różnych organizacji
80

KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKI
politycznych i instytucji pozaparlamentarnych. Znowelizowano także ustawę konstytucyjna, dopuszczając możliwość wniesienia projektu konstytucji popartego przez co najmniej 500 tyś. obywateli. Na przełomie 1993/1994 ukształtowały się pozaparlamentarne komisje konstytucyjne: koalicji prawicowej, Komisji Krajowej NSZZ "Solidarność". W VI 1994 zaprezentowano sześć projektów konstytucji, w tym zgłoszony przez "Solidarność" tzw. projekt obywatelski. Po pracach w komisji, w X 1994, przygotowano jednolity projekt Konstytucji RP. Obejmował on 2 ł 5 artykułów w ujęciu wariantyw-nym. Po dalszych pracach sejmowych i redakcyjnych ostateczny projekt Konstytucji Komisja Konstytucyjna przedstawiła 27 VIII 1996. Przez kolejne miesiące trwały dyskusje nad poprawkami redakcyjnymi i merytorycznymi. Istota sporów dotyczyła zwłaszcza tzw. invocatio Dei, a także tekstu preambuły. Kontrowersje budziły także zagadnienia związane z konstytucyjną pozycją prezydenta, prawami socjalnymi, określeniem zasad regulujących stosunki między państwem a Kościołami i związkami wyznaniowymi, relacji między władzą ustawodawczą i wykonawczą, istnieniem Senatu, charakteru orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, usytuowania prokuratury, struktury samorządu terytorialnego. 16 I 1997 Komisja Konstytucyjna przyjęła ostateczny tekst projektu. Poddano go debacie (24-28 II 1997), w której zgłoszono ponad 400 poprawek. 22 III 1997 Zgromadzenie Narodowe uchwaliło Konstytucję RP (za przyjęciem głosowało 461 posłów i senatorów, przeciw - 31, od głosu wstrzymało się 5, nieobecnych było 63). Prezydent zgłosił 41 poprawek, z których 31 przyjęto. 2 IV 1997 Zgromadzenie uchwaliło ostatecznie Konstytucję RP (za głosowało 451 członków zgromadzenia, przeciw - 40, 6 wstrzymało się od głosu). Tego samego dnia prezydent zarządził przeprowadzenie referendum konstytucyjnego 25 V 1997. Opozycja zabiegała o poddanie pod referendum również projektu obywatelskiego. Według danych opublikowanych przez Państwową Komisję Wyborczą na 28,3 min uprawnionych do głosowania w referendum oddano 12, l min (42,86% ogółu wyborców) ważnych głosów, za przyjęciem Konstytucji głosowało 6,3 min, a przeciwko 5,5 min głosujących. 15 VII 1997 Sąd Najwyższy podjął uchwałę o ważności referendum konstytucyjnego. Prezydent -A. Kwaśniewski uroczyście podpisał Konstytucję RP 16 VII 1997. Konstytucja weszła w życie 17 X 1997. Fakt ten spowodował utratę mocy obowiązującej ustawy konstytucyjnej z 17 X 1992 (Małej Konstytucji), obowiązujących dotychczas postanowień Konstytucji PRL/RP z 22 VII 1952 oraz ustawy konstytucyjnej o trybie przygotowania i uchwalania Konstytucji RP.
81

KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKI
Konstytucję poprzedza preambuła (uroczysty wstęp). Wskazuje ona na znaczenie reform zapoczątkowanych w 1989, nawiązuje do tysiącletnich dziejów narodu, zawiera negatywną ocenę praktyki łamania praw i wolności obywatelskich w Polsce Ludowej, podkreśla pozytywną rolę chrześcijaństwa w dziejach narodu, gwarantuje prawa i wolności człowieka i obywatela. Wstęp zawiera także sformułowanie w identycznej pozycji ludzi wierzących i niewierzących oraz swoiste invocatio Dei: "w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem ustanawiamy Konstytucję...". Część normatywna, składającą się z 243 artykułów, podzielona jest na 13 rozdziałów:
R. I - Rzeczpospolita (art. 1-29) zawiera zasady ustrojowe, których uzupełnienie znajdujemy również w pozostałych rozdziałach: suwerenności Narodu (ogółu obywateli a nie zbiorowości etnicznej), unitarności (jednolitości)/łanowa, reprezentacji politycznej (demokracji reprezentacyjnej z zachowaniem elementów demokracji bezpośredniej - referendum i ludowej inicjatywy ustawodawczej), republikańskiej (rzeczpospolita = = republika), formy państwa (obieralności najwyższych organów państwowych), demokratycznego państwa prawnego (prawo ponad państwem, odzwierciedlające powszechnie obowiązujący system wartości), legalizmii i przestrzegania prawa (organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa - w granicach kompetencji; obywatele zobowiązani są do przestrzegania, czyli nienaruszania prawa), trójpodziału władzy (podziału i równowagi władzy ustawodawczej (legislatywy) - Sejmu i Senatu, wykonawczej (egzekutywy) - Prezydenta RP i Rady Ministrów oraz sądowniczej (judy-katury) - sądów i trybunałów), pluralizmu politycznego (wielo-partyjności, wolności tworzenia i działania partii politycznych), dwuizbowości parlamentu (z uprzywilejowaną pozycją Sejmu), samorządności (terytorialnej, zawodowej i in.), wolności gospodarczej (gwarancji swobody działalności gospodarczej bez względu na formę własności), ochrony własności (i prawa jej dziedziczenia), niezawisłości sądownictwa (sądy i trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz; orzeczenia sądowe nie mogą być zmieniane ani przez legislatywę, ani przez egzekutywę; sędziowie są w sprawowaniu swego urzędu niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji i ustawom), nadrzędności konstytucji (jej zakres przedmiotowy nie został ograniczony, na podstawie konstytucji wydaje się inne akty prawne), wolności środków społecznego przekazu, neutralności politycznej Sił Zbrojnych oraz
82

KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKI
niezależności i autonomizmu Kościołów i związków wyznaniowych oraz państwa.
R. II - Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela (art. 30-86). Po zmianach 1989 pozycja prawna jednostki w stosunkach z państwem nabrała podmiotowości we wszystkich sferach życia. Obok praw obywatela konstytucja wyróżnia prawa człowieka (przysługujące wszystkim), traktując je jako pierwotne wobec państwa. W rozdziale tym wyróżnia się następujące kategorie wolności i praw: osobiste (obywatelskie), po-lityczne, ekonomiczne, socjalne i kulturalne (społeczne) oraz obowiązki: wierności Rzeczypospolitej Polskiej, przestrzegania prawa RP, ponoszenia ciężarów publicznych, obrony ojczyzny, troski o dobro wspólne oraz dbałości o stan środowiska.
R. III -źródła prawa (art. 87-94). Sąnimi: konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia i akty prawa miejscowego, a także rozporządzenia prezydenta wydawane w czasie stanu wojennego.
R. IV - Sejm i Senat (art. 95-125). Konstytucja utrzymała nierównopraw-ną pozycję obu izb; powierzenie Sejmowi kontroli nad Rządem umacnia jego uprzywilejowaną pozycję w systemie najwyższych organów państwowych. Rozdział zawiera też charakterystykę głównych zasad prawa wyborczego: trybu rozpisywania wyborów, rozwiązywania parlamentu i skracania jego kadencji. Utrzymano liczebność Sejmu (460 posłów) i Senatu (100 senatorów), ograniczenie biernego prawa wyborczego kandydatów do Sejmu - 21 lat i do Senatu ukończone 30 lat w dniu wyborów. Nie utrzymano zasady wyboru senatorów w województwach. Ważność wyborów parlamentarnych stwierdza Sąd Najwyższy. Posłowie i senatorowie są reprezentantami całego Narodu i nie mogą być odwoływani przez wyborców przed upływem kadencji. Nie są też oni związani instrukcjami wyborców. Utrzymano szeroki zakres immunitetu parlamentarnego. Utrzymano zasadę permanencji (nieprzerwalności) prac obu izb. Najważniejszą funkcją parlamentu jest stanowienie prawa:
uchwalania ustaw (wyłącznie Sejm) i podejmowania uchwał. Uchwalenie ustawy wymaga: podjęcia inicjatywy ustawodawczej (mają ją posłowie, Senat, Prezydent RP, Rada Ministrów oraz grupa co najmniej 100 tyś. obywateli), pracy nad projektem ustawy i jej uchwalenie w Sejmie, pracy nad ustawą w Senacie, ustosunkowanie się Sejmu do uchwały Senatu. Uchwaloną ustawę przedstawia się do podpisania Prezydentowi RP, który powinien tego obowiązku dopełnić w ciągu 21 dni. Prezydent ma prawo odmówić podpisania ustawy z zachowaniem jednak procedury
83

KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKI
określonej w Konstytucji. Uprawnieniem Sejmu (przy ograniczonym udziale Senatu) jest obsadzanie wielu organów państwowych oraz wyłączne prawo kontroli działalności rządu. Utrzymano instytucję Zgromadzenia Narodowego - Sejmu i Senatu obradujących wspólnie, mającego prawo odbierania przysięgi Prezydenta RP, uznania trwałej niezdolności Prezydenta RP do sprawowania urzędu, postawienia go w stan oskarżenia przed -Trybunałem Stanu.
R. V- Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej (art. 126-145). Prezydent wybierany jest przez ogół obywateli -Naród- w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i w głosowaniu tajnym. Kadencja trwa 5 lat; ponowny wybór możliwy jest tylko jeden raz. W przypadku przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez prezydenta Trybunał Konstytucyjny powierza to zadanie Marszałkowi Sejmu, a w razie dalszej potrzeby Marszałkowi Senatu. Prezydent nie może piastować żadnej innej funkcji publicznej. Instytucja Prezydenta RP jest realizacją koncepcji dualistycznej (dwoistej) egzekutywy. Koncepcje prezydenta dotyczą wszystkich dziedzin działalności państwa -jest on "najwyższym przedstawicielem", "gwarantem ciągłości" władzy państwowej, czuwa nad przestrzeganiem konstytucji, "stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa i nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium". Konstytucja nie przewiduje bezpośredniego udziału prezydenta w rządzeniu, spełnia on natomiast wiele funkcji reprezentacyjnych. W ramach tych ograniczeń prezydent nie ma wpływu na obsadę resortów obrony narodowej, spraw wewnętrznych i zagranicznych, jednak w zakresie polityki zagranicznej "współdziała" z premierem, ponadto w czasie pokoju sprawuje zwierzchnictwo nad -Siłami Zbrojnymi za pośrednictwem ministra obrony narodowej. W dziedzinie obronności prezydent ma uprawnienie do mianowania szefa Sztabu Generalnego WP, a ponadto, na wniosek ministra obrony narodowej - dowódców rodzajów wojsk, okręgów wojskowych, a na czas wojny Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych. Ponadto prezydent obsadza wiele innych najważniejszych stanowisk państwowych - sędziów, część składu Rady Polityki Pieniężnej i Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, wnioskuje obsadę stanowiska Prezesa Narodowego Banku Polskiego. Prezydent ma prawo nadawania obywatelstwa polskiego, stosowania prawa łaski (z wyjątkiem skazanych przezTrybunał Stanu). Wiele uprawnień prezydenta dotyczy funkcjonowania i działalności parlamentu. Konsekwencją normy, iż system parlamentarny opiera się na zasadzie politycznej nieodpowiedzialności prezydenta (głowy państwa), jest wymóg kontr-
84

KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKI
asygnaty (drugiego podpisu) aktów prawnych prezydenta przez premiera i właściwego ministra (z wyłączeniem 30 aktów wymienionych przez konstytucję).
R. VI - Rada Ministrów i administracja rządowa (art. 146-162). Prezesa Rady Ministrów - premiera (desygnowanego przez prezydenta) oraz zaproponowany przez premiera skład gabinetu powołuje prezydent. Premier przedstawia Sejmowi program działania rządu (expose} i występuje o udzielenie wotum zaufania. W przypadku niepowołania premiera lub nieuzyskania przez niego wotum zaufania Sejm wybiera premiera i proponowanych przez niego członków gabinetu. Wybraną w tym trybie Radę Ministrów powołuje prezydent. W razie niepowodzenia i tej misji, prezydent ponownie powołuje premiera i zaproponowanych przez niego członków, a akceptuje Sejm (wotum zaufania). W przypadku nieudziele-nia wotum zaufania następuje skrócenie kadencji Sejmu i zarządzone zostają przez prezydenta wybory pariamantarne. W skład Rządu RP wchodzą: premier i ministrowie, a także przewodniczący komitetów sprawujących funkcje naczelnych organów administracji państwowej. Powoływanie wiceprezesów RM uzależnione jest od premiera; premier i wicepremierzy mogą równocześnie pełnić funkcje ministrów. Zadaniem rządu jest prowadzenie polityki państwa, w tym wykonywania ustaw, oraz zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego państwa. Wyłącznym zadaniem rządu jest sporządzanie budżetu i innych planów finansowych państwa, a po ich uchwaleniu wykonanie. Premier sprawuje nadzór nad samorządem terytorialnym. Członkowie rządu ponoszą odpowiedzialność przed Sejmem, a także podlegają odpowiedzialności konstytucyjnej przed -Trybunałem Stanu. Przedstawicielem Rady Ministrów w województwie jest wojewoda.
R. VII - Samorząd terytorialny (art. 163-172). "Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych". Podstawową jednostką administracyjną samorządu terytorialnego jest gmina (mająca osobowość prawną);
ma ona "udział w dochodach publicznych odpowiednio do przypadających im zadań". Legalność działalności samorządu nadzoruj e premier i wojewodowie, a w zakresie spraw budżetowych - regionalne izby obrachunkowe. Konstytucja postanawia, że pozostałe rodzaje jednostek samorządu teryto-rialnego (powiat, województwo samorządowe) określi ustawa.
R. VIII - Sqdy i Trybunały (art. 173-201). Wymiar sprawiedliwości sprawowany jest przez Sąd Najwyższy oraz sądy: powszechne, administra-
85

KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKI
cyjne i wojskowe (na czas wojny przewidziano utworzenie sądów wyjątkowych i wprowadzenie trybu doraźnego). Podstawową normą konstytucyjną sądownictwa jest zasada niezawisłości sędziów i niezawisłości (niezależności) sądów. W konstytucji przyjęto też zasady: wyłącznie sądowego wymiaru sprawiedliwości i dwuinstancyjności postępowania (również przed sądami administracyjnymi). Sędziów powołuje prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.
R. IX - Organy kontroli państwowej i ochrony prawa (art. 202-215). Organami tymi są: Najwyższa Izba Kontroli (->NIK), -Rzecznik Praw Obywatelskich, -> Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji oraz -Trybunał Konstytucyjny i -> Trybunał Stanu.
R. X - Finanse publiczne (art. 216-227). Gromadzenie i wydatkowanie publicznych środków finansowych odbywać się może wyłącznie w drodze ustawy. Zasada ta dotyczy budżetu państwa, zaciągania pożyczek oraz udzielania gwarancji i poręczeń finansowych przez państwo, a także nakładania podatków i innych danin publicznych. Prawo emisji pieniądza przysługuje wyłącznie Narodowemu Bankowi Polskiemu (NBP), organowi niezależnemu od rządu. Prezes NBP powoływany jest przez Sejm na 6-letnią kadencję.
R. XI - Stany nadzwyczajne (art. 228-234). Wymienia się trzy rodzaje stanów nadzwyczajnych: -*stan wojenny (w tym stan wojny), stan wyjątkowy i stan klęski żywiołowej. Stan wyjątkowy ogłasza prezydent na wniosek rządu na czas określony (90 dni, z możliwością jednorazowego przedłużenia za zgodą Sejmu o kolejne 60 dni) w razie "zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego". Stan klęski żywiołowej na części lub całym terytorium państwa ogłasza Rada Ministrów na czas do 30 dni, z możliwością przedłużenia tego okresu za zgodą Sejmu. Wprowadzanie stanów nadzwyczajnych jest dopuszczalne w warunkach "szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające". Dokonać tego można wyłącznie w trybie ustawowym, określającym zarazem zasady funkcjonowania władz publicznych oraz zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela. Nie mogą ulec ograniczeniu na czas stanu wojennego i wojny m.in. takie prawa, jak: godność człowieka, humanitarne traktowanie i dostęp do sądu, a także ograniczanie wolności ze względu na kryterium płci, języka, wyznania lub jego braku, pochodzenia społecznego, urodzenia lub majątku. Na czas klęski żywiołowej może dojść do ograniczenia m.in. wolności osobistej, pra-
86

KORCZYNSKI
wa własności, wolności działalności gospodarczej i prawa do strajku. W czasie trwania stanów nadzwyczajnych nie mogą być wprowadzane zmiany w organizacji i funkcjonowaniu podstawowych instytucji ustrojowych państwa (zwłaszcza konstytucji i parlamentarnych ordynacji wyborczych, zarządzania wyborów i przeprowadzania referendum ogólnokrajowego).
R. XII - Zmiana konstytucji (art. 235). Konstytucja nie zawiera postanowień dotyczących trybu uchwalania nowej ustawy zasadniczej, a jedynie określa specjalne procedury przy zmianie niektórych jej postanowień (zasad naczelnych, statusu jednostki oraz trybu zmiany konstytucji). Prawo inicjatywy ustrojodawczej mają: grupa co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów (92), Senat lub prezydent. Uchwalenie ustawy o zmianie konstytucji wymaga uzyskania w Sejmie 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Senat uchwala tę ustawę bezwzględną większością głosów, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. W przypadku zmiany postanowień zawartych w r. I, II i XII podmioty uprawnione do inicjatywy ustrojodawczej mogą wystąpić o przeprowadzenie referendum zatwierdzającego.
R. XIII -Przepisy przejściowe i końcowe (art. 236-243). Dotyczą one m.in.:
zobowiązania Rady Ministrów do przedłożenia Sejmowi w terminie 2 lat ustaw niezbędnych do stosowania Konstytucji, określenia czteroletniego okresu końcowego orzekania o wykroczeniach przez kolegia ds. wykroczeń, określenia dwuletniego okresu, w którym orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego nie są jeszcze ostateczne i podlegają rozpatrzeniu przez Sejm, zasad obowiązywania umów międzynarodowych itp.
KORCZYNSKI GRZEGORZ (1915-1971), generał, działacz komunistyczny. Uczestnik wojny domowej w Hiszpanii (1936-1939); do 1942 przebywał we Francji; w VII 1942 wrócił do okupowanego kraju, walczył w Gwardii Ludowej i Armii Ludowej. Wiceminister bezpieczeństwa publicznego (1946-1948); następnie w min. obrony narodowej, aresztowany w 1950. Zwolniony z więzienia i zrehabilitowany w 1956. W Wojsku Polskim zajmował wysokie stanowiska, m.in. wiceminister obrony narodowej i główny inspektor obrony terytorialnej (1965-1971). W Grudniu '70 współodpowiedzialny za akcję pacyfikacyjną w Trójmieście. W 1971 był ambasadorem w Algierii.
87

KORWIN-MIKKE
KORWIN-MIKKE JANUSZ (ur. 1940), publicysta i polityk liberalny. Członek --Stronnictwa Demokratycznego (1962-1982). W -^Sierpniu '80 był doradcą w Stoczni Szczecińskiej, następnie ekspertem NSZZ "Solidarność". W czasie -stanu wojennego internowany (w 1982). Wspólnie ze -"S. Kisielewskim założył w 1984 Partię Liberałów - Prawica; w XI 1987 był współzałożycielem Ruchu Polityki Realnej (od 1988 Unii Polityki Realnej). Był posłem na Sejm (1991-1993). Kandydował w wyborach prezydenckich (1993), uzyskując 2,4% głosów.
KOŚCIÓŁ PRAWOSŁAWNY, -Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
KOŚCIÓŁ RZYMSKOKATOLICKIW POLSCE, (po 1944). Po wyzwoleniu ziem polskich przez Armię Czerwoną, utrzymane zostało przedwojenne ustawodawstwo wyznaniowe. Nowe władze państwowe początkowo powściągliwie zachowywały się wobec Kościoła. W inauguracji roku akademickiego na KUL (12 XI 1944) uczestniczyli przedstawiciele PKWN i władz radzieckich (N. Bułganin). Bez przeszkód wznawiały działalność seminaria duchowne, Wydziały Teologii na Uniwersytecie Warszawskim i Jagiellońskim, prywatne szkoły katolickie, a w szkołach państwowych podejmowano nauczanie religii. Niebawem jednak władze zaczęły ograniczać działalność stowarzyszeń katolickich, sprzeciwiały się istnieniu Akcji Katolickiej i Iuventus Christiana. Działał Związek "Caritas", liczne sodalicje mariańskie oraz katolickie stowarzyszenia młodzieży męskiej i żeńskiej. Drukarnie kościelne jakiś czas pozostawały w dotychczasowych rękach. Ukazywało się wiele dawnych czasopism, m.in. "Rycerz Niepokalanej" (w 1947 w nakładzie ok. 0,5 min egz., w III 1945 ukazał się "Tygodnik Powszechny"). Z działania dekretu o -> reformie rolnej (6 IX 1944) wyłączono ziemskie nieruchomości kościelne (tzw. dobra "martwej ręki"). W Wojsku Polskim pełniło służbę 35 kapelanów. Władza starała się stwarzać pozory dążenia do układania poprawnych stosunków z Kościołem. Deklarowała respektowanie uczuć religijnych społeczeństwa. Eksponowała przywiązanie do zewnętrznych przejawów tradycji chrześcijańskich. I tak, program Polskiego Radia rozpoczynała pieśń Kiedy ranne wstają zorze, działacze PPR uczestniczyli w procesjach i innych uroczystościach religijnych, a "bezpartyjny "prezydent ->B. Bierut kończył swój ą przysięgę słowami "Tak mi dopomóż Bóg!". Takich przykładów było więcej, jednak za tą fasadą kryła się zdecydowana niechęć wobec Kościoła. Władze państwowe liczyły się z Kościołem, główną siłą społeczną na ziemiach polskich. Uwzględniały też

68
3iu3is3iU3z.id o{Xq qopso->[ op Xzp^A\ rqunsois ifoczTłB-^i] iu9Mpf9ZJd amsazoou/Ao-a �pA\pmp?[zs 3(bi3zXon^ oireMonuA^uo^ '[9T->piioiTr>[ "żop
-3^ 5lU-I3pB>tV OirepAYOd I Un-!>[SAM3ZS.rey\^ I UIpISUOlpiS^f 3p3}XSJ3A\lUn
PU 3uzoiżot03i X:[BizpXA\ oireAvopiA\>[iiz :SJn?[ XUA\XIZS :[Xq XireAvXu.iXz.nn i^pro lua^opso^ z qoB5(unsois M ^$61 M 'saspj M Mo^unsois ipi3ziiB.[9qq ^reuzo ipXzsAU3id ou-umoj 'Ta.d asomaiM TZU uvfAoąx\\'s Biuazop op OA^sysiM
-oqonp i ^do^sidg ouozsnmz ^g6^ nx M "zo^da^ �]Ą[ �dq 'p^zpo^ zsnu^u
-XpJO ^soz 'szpE^AY zazJd uiXuo3nzJi3u 'n^do^sidg iuXofez3iupOA\9z.id u.iXA\
-osBzou.rXJL �/Aodn?isiq ipXuui np5id o^pBuod o^isoz ipXireA\oizs9JV "(L$61
XI 9Z7SZ) 0ż9I>[SUXzsX^ �ż<- �pJB>[ 13IUEAVOIU3^UI I Emł3AVO^ZS9JT3 LU9pOAVOd
uiXuA\o.[ż 9UA\3di3Z^Xq^siq 'OS6I lAt7! z^tU3iuinzo.iojnmi3STdpodod.tOpso^
^EUZOp Ipuref 'ireA\Op^{S9ZJd XpB^XzJd 3ppSXzSAV ^J9IAV^Z XJO^ \^Ul3ZOlll
3ij\[) sniunssoduo^wiY.M pod iuoisiq op ^pazsazJd XJOI>( 'npfez-g op }S}\ ^A\OS
-OISXAV iBdo^sidg ^(^ /^ ż '(ES6I II 6) tpXuppso>] >iSTA\oui3łs ipXuA\oq3np mu^zpi3sqo o px>pp Sis ^zi3>[n '(L$611) .foi>tSA\o>^r>[ iun'^ Xz5is^ saooJd 5is ^Xqpo 9iA\o">re-r>[ A\ :f9izpJT3q szozsaC^s ^XzJisoi3z sXzX.łł( H^OJ iuXud5iST3u y\\. '(ZS61 IX) łbaosip z ipi 3iu3^p9isXA\ T qoi^sfeis A\odn>[siq 3p5iunsn 'ipXuuo?(
-13Z AVO>pXpnq 3IireA\Olufez 'qoXUA\Ol(Onp AVOUEUIIU9S qoXzSZIU T3f3EpIA\>(q 'BZ3ZJqX^ Z OlUUO^BZ 3IU3Ip9IsXAV :A\0}'>[iy:U05[ V\0d 3A\OU X.{Xz.TOA\10 3Zp^A\
ZS6I A\. 'qoXu{niid^ Xzsnui3?[iA\. X^mqXA\ 'm3snLuXzJd pod 'X^niidB?[ 33sr3iT.u qoi A\ 'ipXire:>{sXzpo qo^iui3T7 BU qop(spisodT3 A\OJOii3.nsiuiuipT3 ifo^unj v\vi
-i3A\OA\^Jds po Xpunspo 3zpK[Av nofeis3im uiXares iuXi AV '(L$61 XI9M saooJd)
->[3.reuiZ3^ -3 i^39pi?[ dq ^soz XireA\oizs3-re JS^T I AV "aipisu.i^oq^[0łzs iu9pdv<- pod A\osidpod Biu^p^p^s i3A\^ds B^mXA\ OS6T IA A\ ?"L "n-i-refsoJd
-3J imXzs^p paz.id ^^opso'>[ o^iuo.iqon am niuamn^op oż9ł auresidpOJ "(OS61 AI H 'PI^d n^do5[STd31 j'a npfez^ iuiBppiA\Bisp3ZJd Xzp5iui siusiuinzoJ
-Oj<-) 6^6 { n>]^ZOOd 13U OpZSOp nsXzX-I?( 0ż3pBA\10 OQ 'AYOpOA\ZOJ T lpXu(IA\
-X3 A\oqn(s 9iu3zpi3A\oJdA\ zsmAYOJ o.[Xq iu9A\^sired i ara^oloso"^ Xzpżau n^iy
-UO^ lU310TU.Ip3ZJj 'niOiaip3ZJd 0ż31 q3Bf3>p^ lpXA\0>lzfelAYOqO 3IUIBILUOJ A\
BiU3Z3tius3Z3n osoupA\op ^zp^A\OJdA\ 3tuzoXpreJ X-iop{ 'nżipJ faup^zs
I>(ni3U 3IA\mdS A\ $175} XI L1 z X^IAVSO BAV^SJ31SIUI]Ą( �>(TU[0^0 ZB.IO ^^\ Z
ni^pJO'>[uo>t<- np3ius^żXAv o ^^\ XI Zł z MULL"- ^^A\q3n :'>[Eup3("Xre{OA\
-XAY ŁU3ppSO">[ Z A\O^UnSO^S 3IU3ZJłSOrZ �13pUOU-I �V<- 'P-l^">( '13S13UlXJd ($1761 HA OZ) n t13-1^ '^P U-t3łO.TA\Od Z 0:t X.{ł3ZfelA\ 3Zp^^ � (^ ^ ^od n A\ 3IS X^BA\OSXJ13Z
u.i3^opso^ v. ui3A\łsyi3d Xzp3iui qoB?[unsois AV psoupnĄ azsfsmzEAYOj 'ippis
-\0d Ip^IUISIZ BU lU3{OpSO")I pEU 9Z03ld ,[BA\OA\PJdS ^SBmXJd OSOU09q03TU
podX.io:p( 'oż3ptSA\OJ3^iqB:UBdn5[o 33qoA\feA\^sodfeuaiop3iuXiXqopz 'Xq3id
-^S "S^"- 'dq^ 'oż3i">[SA\o?[EJ?[ XnpdoJpm XureJom piX.iołrre pipiA\

KOŚCIÓŁ RZYMSKOKATOLICKI W POLSCE
kard. S. Wyszyńskiego do klasztoru w Komańczy oraz zezwolenie na spotkanie z nim biskupom M. Klepaczowi i Z. Choromańskiemu. Uwolnienie prymasa stało się jednak możliwe dopiero 28 X 1956 po przełomie ^-Października '56. Fakt ten pozwolił przygotować kolejne -�porozumienie przedstawicieli Episkopatu i Rządu (8 XII 1956).
Pierwsze tygodnie 1957 dawały nadzieję na trwalszą normalizację stosunków między państwem i Kościołem. Spotkanie prymasa i premiera -J. Cyrankiewicza (14 I 1957) było niezbędne dla nowej ekipy kierowniczej PZPR, zwłaszcza przed -wyborami do Sejmu PRL 201 1957. Komunikat Episkopatu po spotkaniu faktycznie wzywał do udziału w wyborach. Istotnym wydarzeniem było też spotkanie kard. S. Wyszyńskiego z -W. Go-mułką w dniu l V 1957. Kościół bardzo aktywnie przystąpił do działalności duszpasterskiej: we wszystkich parafiach odnowiono -Śluby Jasnogórskie, zapowiedziano peregrynację kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej po wszystkich parafiach w kraju, prymas ogłosił też -Wielką Nowennę Tysiąclecia przed milenium. W. Gomułka ogłosił przygotowania do państwowych, konkurencyjnych wobec kościelnych, uroczystości 1000-lecia państwa polskiego. Aktywność publiczna Kościoła oraz umocnienie się ekipy W. Gomułki zapowiadało odnowienie konfliktów między państwem i Kościołem. Całodzienne spotkanie kard. Wyszyńskiego, W. Gomułki i J. Cyrankiewicza (11 I 1958) nie przyniosło rezultatów. Spektakularnym działaniem, przeprowadzonym przez władze we IX 1958, była tzw. "wojna o krzyże" - akcja usuwania ze szkół symboli religijnych, będąca wstępem do pełnej laicyzacji oświaty. W 1959 władze podjęły kolejne działania skierowane przeciwko Kościołowi, które powtarzano z różną intensywnością przez wiele kolejnych lat: wprowadzono podatek dla instytucji kościelnych, wznowiono pobór alumnów do wojska, usiłowano poddać nadzorowi państwowemu seminaria duchowne, wbrew porozumieniu z XII 1956 usunięto nauczanie religii ze szkół, mnożono utrudnienia w budownictwie kościelnym, kilkakrotnie odmawiano kard. S. Wyszyń-skiemu paszportu na wyjazd do Rzymu. Do otwartego konfliktu doszło na przełomie 1965/1966, po opublikowaniu -listu biskupów polskich do biskupów niemieckich, a następnie w związku z obchodami milenijnymi i akcjami milicyjnymi przeciw wędrówce obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. W końcu lat sześćdziesiątych sytuacja Kościoła obiektywnie poprawiła się: mimo wysiłków władz umocnił on swoją pozycję, rozbudowując system katechizacji pozaszkolnej i duszpasterstwo akademickie, a normalizacja stosunków z Niemcami (-Układ PRL - RFN z 1970) po-
90

KOŚCIÓŁ RZYMSKOKATOLICKI W POLSCE
twierdziła prekursorski charakter stosunku biskupów polskich do biskupów niemieckich. Kilkunastoletnie zmagania W. Gomułki z Kościołem, jak i całą jego polityką wewnętrzną, przekreśliły krwawe wydarzenia ->Grudnia '70. 20 XII 1970, prymas S. Wyszyński wygłosił kazanie uspokajające nastroje społeczne, nawołujące do zaprzestania przelewu krwi.
Polityka wyznaniowa ekipy ->E. Gierka była łagodniejsza i bardziej pragmatyczna niż jego poprzedników. W propagandzie zaniechano bezpośrednich ataków na Kościół. Otwarta też ponownie została możliwość, choć ograniczona, budownictwa sakralnego. Po rocznych rozmowach uregulowano sprawę własności kościelnej na -"Ziemiach Odzyskanych (1971). Pewien wpływ na politykę wyznaniową władz wywierały rozmowy podjęte z Watykanem (--konkordat). Równocześnie jednak stosunek władz do katechizacji nie uległ zmianie, a nawet zaostrzył się. Również praktyka rozmów z Watykanem, z pominięciem Episkopatu, nie ułatwiała osiągnięcia szybszych efektów. Nadal nieuregulowana pozostawała sprawa osobowości prawnej Kościoła. Mimo postulatów strony kościelnej nie reaktywowano Komisji Wspólnej Rządu i Episkopatu. Sygnałem wskazującym na stosunek przynajmniej części władz do Kościoła było wprowadzenie -B. Piaseckiego do ->Rady Państwa. Lata 1972-1973 przyniosły pogorszenie stosunków między państwem a Kościołem: ponownie powołano kleryków do wojska, starano się ograniczyć katechizację przykościelną, narastał konflikt na tle utrudnień w budownictwie sakralnym. Poprawa sytuacji międzynarodowej w połowie lat siedemdziesiątych, zwłaszcza zaś podpisanie Aktu Końcowego -KBWE, nie znalazła jednak pełnego odzwierciedlenia w polityce wyznaniowej PRL, zwłaszcza w kontekście zmian -a-Konstytucji PRL w'1976 (->List 59 intelektualistów). Pogarszająca się w drugiej połowie lat siedemdziesiątych sytuacja gospodarcza (m.in. -^Czerwiec '76), kształtowanie się zorganizowanych środowisk opozycyjnych oraz represje podejmowane wobec ich działaczy przez władze, wzmacniały rolę Kościoła jako pośrednika w rozwiązywaniu różnych problemów. Prymas S. Wyszyński dość niespodziewanie stał się poważnym partnerem władz, zarówno w sprawach wewnątrzkraj owych, jak i międzynarodowych (np. wizyta E. Gierka w Watykanie, l XII 1977). Równocześnie dochodziło do coraz większego zbliżenie opozycyjnej tzw. lewicy laickiej i katolickiej. Wybór kard. ->K. Wojtyły na urząd papieża (16 X 1978) i jego pierwsza -^pielgrzymka do Polski (2-10 VI 1979), walnie przyczyniły się do dalszego wzrostu roli Kościoła w Polsce, zwłaszcza w obliczu bliskiego kryzysu roku 1980. W okresie największego napięcia
91

KOŚCIÓŁ RZYMSKOKATOLICKI W POLSCE
strajkowego w -Sierpniu '80 kard. S. Wyszyński wystąpił z kazaniem (26 VIII 1980), po raz pierwszy transmitowanym przez Telewizję Polską, wzywając do "dojrzałości narodowej i obywatelskiej".
Po odsunięciu od władzy E. Gierka stosunki państwo - Kościół znacznie się ożywiły. W staraniach o rejestrację -NSZZ "Solidarność" oraz NSZZ Rolników Indywidualnych "Solidarność" Kościół jednoznacznie udzielił poparcia stronie związkowej. We IX 1980 reaktywowano Komisję Wspólną Przedstawicieli Rządu i Episkopatu. W I 1981 po raz pierwszy podjęto problem korelacji świeckiego charakteru państwa i światopoglądowego pluralizmu społeczeństwa. W 1981 dramatycznymi wydarzeniami w życiu Kościoła był zamach na Jana Pawła II (13 V) i śmierć prymasa S. Wyszyńskiego (28 V). Jesienią 1981 doszło do szeregu wydarzeń z udziałem nowego prymasa -J. Glempa i przedstawicieli Episkopatu:
zjazd "Solidarności", spotkanie z kierownictwem PZPR (17 IX), "spotkanie na szczycie": Jaruzelski - Glemp - Wałęsa.
W czasie -stanu wojennego Kościół coraz wyraźniej przyjmował rolę opiekuna opozycji i mediatora w jej stosunkach z władzą. Główne dziedziny ówczesnej aktywności Episkopatu to: nawoływanie do pohamowania się od stosowania przemocy i przelewania krwi, organizacja rozdziału pomocy materialnej napływającej z zagranicy, opieka duszpasterska osób internowanych i uwięzionych, zabiegi o skrócenie okresu internowania oraz poprawienie warunków pobytu w ośrodkach odosobnienia, postulowanie przywrócenia wolnych związków zawodowych. Coraz szerszy zasięg i rezonans społeczny przybierały działania prowadzone przez -Kluby Inteligencji Katolickiej, duszpasterstwa środowiskowe oraz Tygodnie Kultury Chrześcijańskiej. Na terenie kościelnym szeroko rozwinięta została również różnorodna, alternatywna wobec oficjalnej, działalność artystyczna i kulturalna. Wydarzeniem, którego skutków nie sposób przecenić, stała się śmierć ks. -J. Popiełuszki (1984), aresztowanie i proces jego morderców. Z biegiem czasu Kościół zyskiwał coraz mocniejszą pozycję na polskiej arenie społecznej, stając się realną siłą polityczną. Sprzyjały temu również kolejne -pielgrzymki papieża od Polski (1983 i 1987). Lata osiemdziesiąte przyniosły jakościową zmianę w stosunkach między państwem a Kościołem. Bezpośrednim tego wyrazem stało się m.in. wydanie ok. 1,5 tyś. zezwoleń na budowę kościołów i kaplic. W atmosferze pogłębiającego się kryzysu społeczno-gospodar-czego końca lat osiemdziesiątych przedstawiciele Kościoła wzięli udział w próbach poszukiwania wyjścia z sytuacji. W rozmowach wstępnych
92

L6
-T^spaz-id AUIOSOż ^pizpn feyij �f 's>( zozsoqoJd p.iop( 'UISIUBMZSM for pod
IIJB-red faOjSMEZS.IBM AZjd XUBM.OZIireS.IOZ 'AUAZJTH^ 'MS 1U9A\UO^ �MZ1 SlS
\V}S A3iMTJd f9p^spd LUAufA3^.iż3iui am.ioJ ^61 IX M "PI^n0^ f9ofez3iq op
qOI3SO'>[ 5lS 9IUBZS9IU.I O A^nZ-IBZ ZEJO 'A01A\q BZOZST^MZ '3IU9ZJl"iqO Ap3pA\
-AM q3AOfez.T3TM StOJ^dod 3EU.lXz.40 AulUM.Od 9UZOXiqod T3UIT3A\odnJżn 3JOp^ '^dO^Stdg ZSZJd 3TUBA\AZ^SM 9UZBJXM 3SOQ �IUXUZ3IUOU13'>[ lU3S^3pO")I Z
iosoupożz op oo '3fsJ3A\o.uuo>[ 9uzoi[ o^izpnqzA\ ^B'>pi(0}E>i" B^u.uolu.iAz.id 9IM.ZBU far M 9pXzn i CXVA\.) f3?!3!!0!^ I^^Y r3Z3JoqA^v siuaz-ioMin "ni5[9J9 X.(soiuXzJd siu 'qoop9pBq3 in3Avodn.ign ipAiiui n(9iM. i Nq3Z<-aluszofe^od npo BU aofefeal '^pCig �g �s^ ma/ApiupSJSod BZ suozpEMO-id '9r>(SM.oui3(iA\. AMOU.IZOJ "MZJL '(l 661) d'^1 ^ufaS "P itiii3-ioqXA\<- pazJd Tfo^
3ISBZO M BppllXA\ IluXuZOXiqod IlUT3A\EJdS TU.lX3feZ3iq Z T3A\.lSU3TA\OqOnp I E^
-OTOSO^ A\0>[ZfelMZ T3A\BJdS 9IOS>[91UO^ UlAuZOJ y\V �qOI^OU3pXz9.ld MOJOqXA\ BIU3Zp13A\OJd3Z.ld 0ż3I^qXzS Op 03 13UpOżZ IS3[" (^OI3SO^ mXl A\) q3AuZ3Xu[
-Od .{IS 33S[OJ M 5lS q3X3feZ3q 3SOZS>pIA\ 9Z '^T3ZE^XA\ EdlUS^O �f ^BSBUl^Jd n
T3->pBq.i9H" '(0661) q3pI3U9p^Z3.id Avo.ioqXM.fr- ip^M.ouirn.iSłpsz.id BIUES
-idzo.i i oż3p]SpznJT3f �/^ i3iu9pXz9Jd T3iu3idfeisn BMmds ^p(iuXM Apż '0661 9ioq M 5is E^iai ZOSZJ 9iuqopoj �(niBdo>(sidg z.rei9J?]3s) p[SMOJqfeQ �g dq ^im o^iupds ż(OJ feofefefe>|odsn (T?[Spzn.ref 7^) T'iu9pXz3.id oSazsM-igid TU B^pApu^^ ElUElire^M 3ISEZO M znf �B^opso'>{ ifon^isul oż3i op msiu
-T31SXZJO>(XM Z LU9TU9ZSO.|ż Ipl B lpXuZOAlI(Od A\0pfe(ż0d IpAlISE^M J9p{ ZSZ.ld
pTirep^tsod op m3Mmd Xzp&nu golumS o ifsn>isXp f9i5iużXz.iiszoJ siu op :>puAZ3Az.id 0} iMoire^s �piiiB^izp oż9UBModSJ?[S9iu OSOMI(ZOIU ^^sAzn 'oż
-3uz3i(qnd BIOAZ ios5zo rsuzo^uz M 'Xuo9qo FszJazs ZB.IOO 5is ^BMB^S ^oioso^ gufiSipJ 3pqiuAs i ipioiMB^spazJd IRIOMS ZSZJJ "9iuEimz fazolupESEZ A{ż
-9p ms^oicso')! 13 lusMisiied Xzp5im i>[iinsois 6861 IA 81"^ ip^.ioqAM OJ
�ipAuMoipnp mAuzos^ods niuszo
-9idz3qn o ZEJO BIUBUZAM i ^ługiams q^^5^^llm^3Mż o 'oż3Dpi{oi^>[ Bpios
-o^ op ^MisiiEd n^unsois o :qopso^ AuMmd sniBis 9ofern{nż3J AM^sn XZĄ pfez^ zszJd suozo^pazJd ^i^Aupn u-ifos 6861 A Z-T ""^�ioppp oSsu
-Mad i EpJBdod oż3uz33.{ods oż9ZSJ3zs OB>(sXzn A^opz 9iu smpizpou.res
p[Sirefl3S3ZJ[q3 J3p^J^qO 33fefBUI SHJEd 3IUZOI{ SOfefeiSMOd E 'U13^0IOSO'){ Z
auBzfeiMz suzoAHpd 9iireModnJżn Sis 9ofez3q 'oupaf Sis o^MOi^izs?[n
3IU qOBl^{ IpAZSfgUIZOd M ZSTUMO^ �^OSOU.TBpTIOż" I(BM01U3Z3Jd9J
qoi3pmqo M Xofez3iiqs3Z3n AOOI(O^?[ 9Z3^^izQ �n^i^ ifoBiusza-idsJ fsus
-^.[M MOU.IZOJ Op .[T3MOż3ppAM 3IU ^ORSO^ >(EUp9f '5]IpZSJO 'V I ^SMOJq
-feQ �g idn?[siq 'n^do^sidg appiMp^spaz-id i(XzomłS3Z3n u-iXufXomnż
-ni3ui mu9zp3isod ogsrzEJO ^n^o^s oż9^gfe.qo"<- op qoXzoM^MOiożXzJd i

^6
-Z3TUż:9rZ333IpIlpJRl730SpjAVX^A\OUOfo>(UnJnSBZ30ż3}pO'r3I5(SM^pO.IM ifzaOSIpUp.re SOTUB-lg X{ż3p SIUBIUIZ B '(fe>]SMOZJOż I fe>tS3ZJqO.[0?l-O^S
-yqBzso>i 'te5[sy3TaiE>(-o^syio3zozs 'fo^odo) afzsosip SMOU p oui3{OM.od :l3u
-^fzsogip azJn^m^s M ĄTdfe:(SBiiXireimz azs^Si^ �b^sytu.i.reM. Sfzsoatp 5iireż
-mins o^r^trmAzĄO ^SMezs-reM. mpdo-rpai v 'fe^s3z.iqo^o>(-o>(syiiEzso>( i to(sy9iu.re5[-o:>(syi33zozs 'fe^sirepS 5(z909ip {Azoi^op fol^sysluzamg niod
-OJpm op '(rqodo i SIMOZJOO AV 9A\ou T3{i3iuAz.uo T 'fe>[s(id i fc-[syau.n3M. 'fe^s
-yi(J3q 9IUBżBJJnS 13^m2.Un) fe^SMBpOJM. 5l(OdOJpLU ^TMOUpO :93Spd M ^OtOS
-o">[ OTUPJż UBIU.IZ ^uo^op zsid^d (^/,5 J ) if3i3>(iJAłi3J oSafT OZ.61 IIX Z.z Nd'y
- q^j np^p(n<- miresidpod od oJ3idoQ 'n>[syT3po A\ luAu^fzsosTp msdn^s
-iq (I>(OIA\O^ �g) oSapisiOłsodB ^.ioiBJismiuipi3 oż3M.osi3Z3qoXiop (Eus^ds lu
-i3p\I EpB^ �dq oż3pp3iiu9ui pJ9TU.is od) ^MOireTlu IAł^A\Bd zaided 17951 A\
-(B>[sioisodi3 ^f3T3Jisiuimp^<-) qoXuB?[sXzpo qoBim3i7<- vu ZSIUMO.! ops
-op fauKoBziu^SJo A.inp{n.us UEIU,IZ qoAuzBA\od OQ 'XJEzsqo 3iupoqoEz q3i
33SIOJ M A^BISOZOd 'IUHUpOqOSM. IIUB3IUEJż T3ZOd 5lS X^Z13'[T3UZ 93^015 qoXJOp{ 'IIpdo.U9UI Z "(Z/,61 M ^UOZpJ3IA\:Od) B^SUBLIZOd I E^SMO^E-I^ '13>ISAVBZSJBA\.
siIodoJpm A^isozod qoXu^i3uoiX.i9i UBILUZ zag �niii93^izs>pzJd E^Ssin zgiu
-MÓJ 'oiirc.iż u^uuz qoXuzEA\od >pin^s EU TsM.ołBiMS AufoM u niuszoyo^BZ
Od 33SIOJ M 0ż3pl3IIOłBłI05ISUlXzJ B(OpSO>[ BUrA3BZIUBżJO BJn^n^S
�dli j"g lfoniXlSUO-^<- XpqLUB3Jd I J9Q 01}VOOAU1 'nZE^SZJd 0ż3A\
-OSEUI qo^^pOJS o 'oż3u("AoJoqB ^A\isA\epOAv^isn ifoBZipMou qoXu("9p?[ ifz
-^>{0 XzJd qoXu.reiu3T.u^.red qoi3ii3q9p T qoXuzo3^ods qo^("sm(sXp qoi^oJ9zs A\
37.^13} 5lS 13.[Efl/A3ZJd 'oS3Up.miT3U BAYE.ld lOSOIJEM qoXu(BSJ3A\IUn BIIH3ż9Z.T1S
-3Z.ld Z13JO q3p(SyBfpS9ZJq3 pSOUBM 13US3M'>[ �luAllUI niUZXJElI{B101 0ż9Up9f EIUBMOd&lS^Z '0ż9MOIUBUZXM BMISUEd 90SIOJ A\ 3IU9ZJOM} (iMO^OlOSO^ l)
luozpB^M. mXA\ou X.{E3nzJ:Bz 9.iopt 'iuoiui3A\odnJżn XiU3iunż.re B^MBp 'LUZI(
-^JrnnAJi o^CTireA^Azopo '3iq3is osouMad BUZBJAM az^d B '('dii X^zs
Z9ZJd 0ż3UEA\0>pXzn 'A\.03J[Oqi3Z Z3ZJ[d 9ZOZS3fo39UEJq3pO n^^felU UlOJMZ
aurepfez) iosouzo5JZ3iu ifzB^o fol AzJd auouLpdoj �3uzoA}siunuio^ azpE^M zazJd ożsuEJq3po n^fefEUJ .[Oloso^ zszJd BiUBA\.i>[sXzpo ^rop p^Azoo^z iż
-5J?[ 9p{OJ3ZS �n^BpJO?[UO?(<- 0ż3MOU AMBJds SfOBZI^UII O Iż3tqBZ 3lLreiU3LU
-Ep^d^zod i auJBłusu.iBpBd zai X^AUI }?[ ^>[Ii')I "(066I) q3^o>[zs M. nżipJ<-BiuBzon^u niu300JAvXzJd B^XzsXzJBAvoi mpłBq B^RIM 3iurXoXpBJJL 'du aro
-qod 'o^sfoM - 3A\OA\:syBd afon^sin ^{5uJi3żo i3>(SJ3łSEdzsnp vhy[V B^OJgzs 'qoXu^foiio losoisAzooJn os5zo BUZOEUZ q^sXzn 5A\BJdo feuFigipJ 6ż6J
OJ �0ż9UZ3Xmod mnJOl 0ż3^ 3IUBZfelA\ZOJ ^ZB->^U dulS^ �f SBOlAJd V '$65 ^
q3ppu9pAz9Jd qoBJoqXM<- A\ ^BpApu^^ oSsu^odsM BIUSIUO^AY BqoJd 5is B^Bpn siu iMOłU9A\.uo">[ �qoXA\03iA\^Jdo^u30 y^M.odnJżn 6^ u.iopioiA\

KOZAKIEWICZ
nieńska, warszawska, poznańska i wrocławska, 19 diecezji: chełmińska, częstochowska, gdańska, gorzowska, katowicka, kielecka, koszalińsko-ko-łobrzeska, lubelska, łomżyńska, łódzka, opolska, płocka, przemyska, sando-miersko-radomska, siedlecka, szczecińsko-kamieńska, tarnowska, warmińska i włocławska oraz 3 administracje apostolskie: w Białymstoku (obszaru archidiecezji wileńskiej), w Drohiczynie (diecezji pińskiej) i w Lubaczowie (archidiecezji lwowskiej). W 1992 papież -Jan Paweł II nadał nową strukturę Kościołowi w Polsce. Zmniejszeniu uległo terytorium 5 metropolii (gnieźnieńska, krakowska, poznańska, warszawska i wrocławska), powstało 8 nowych (przemyska, szczecińsko-kamieńska, gdańska, warmińska, białostocka, częstochowska, katowicka i lubelska), a diecezja łódzka wyniesiona została do rzędu wyjętego arcybiskupstwa. Powołano 13 nowych diecezji (bielsko-żywiecką, elbląską, ełcką, gliwicką, kaliską, legnicką, łowicką, radomską, rzeszowską, sosnowiecką, toruńską, warszawsko-praską, zamoj-sko-lubaczowską), a 3 uległy reorganizacji (sandomiersko-radomska na sandomierską, chełmińska na pelplińską, a gorzowska na zielonogórsko-go-rzowską).
W 1990 było w Polsce 15 731 kościołów, kaplic i domów modlitwy (od 1985 przybyło 617), 25 225 księży, w tym 3 kardynałów (-J. Glemp, F. Macharski i H. Gulbinowicz) i 107 biskupów Od VI 1989 konsekrowanych zostało 34 nowych biskupów. (-Episkopat).
Dodajmy, że przez cały okres Polski Ludowej istniał Generalny Dziekanat Wojska Polskiego (i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego - do czasu rozwiązania w 1965) oraz podległe mu Dziekanaty WP w Warszawie, Bydgoszczy, Poznaniu, Wrocławiu, Krakowie, Łodzi i Lublinie oraz Dziekanat KBW w Warszawie. Miały one jednak charakter fasadowy, niewielki zasięg oddziaływania, a usytuowanie w strukturze organizacyjnej Głównego Zarządu Politycznego nie dawało wystarczającej wiarygodności. Po przemianach 1989 utworzone zostały nowe służby duszpasterskie WP: Kuria Polowa WP (Kościoła rzymskokatolickiego) z biskupem polowym gen. S.L. Głódziem (od 1991).
KOZAKIEWICZ MIKOŁAJ (1923-1998), profesor, socjolog, działacz ludowy. Członek -Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Polskiego Stronnictwa Ludowego, uczestnik obrad okrągłego stołu, poseł na Sejm (1989-1993), marszałek Sejmu (tzw. kontraktowego - 1989-1991).
95

KRAJOWA RADA NARODOWA
KRAJOWA RADA NARODOWA (KRN), utworzona w konspiracji 31 XII 1943/1 I 1944 w Warszawie, z inicjatywy -Polskiej Partii Robotniczej, reprezentacja polityczna komunistów i organizacji prokomunistycz-nych, mająca stanowić alternatywę wobec Krajowej Reprezentacji Politycznej skupiającej partie i ugrupowania polityczne związane z Rządem RP na Uchodźstwie. Bezpośrednie przygotowania do jej powołania trwały co najmniej od posiedzenia KC PPR 7 XI 1943. Podjęto mało skuteczne rozmowy z przedstawicielami partii i organizacji lewicowych działających w kraju mające na celu przyciągnięcie ich do idei KRN. Rozmowy z Robotniczą Partią Polskich Socjalistów (RPPS) zakończyły się niepowodzeniem (-� Polska Partia Socjalistyczna). Komunistów poparła jedynie grupa -�E. Osóbki-Morawskiego i S. Szwalbego. Z kręgu -^Stronnictwa Ludowego do KRN weszła grupa działaczy późniejszego SL "Wola Ludu". Inne organizacje współtworzące KRN pozostawały pod wpływem PPR lub były od niej uzależnione. Na przełomie XI i XII 1943 PPR utworzyła Komitet Organizacyjny KRN, a 15 XII 1943 ogłosiła Manifest Demokratycznych Organizacji Społecznych, Politycznych i Wojskowych, który podpisało 14 organizacji politycznych (w większości fikcyjnych). Zebranie założycielskie, w którym uczestniczyło 19 osób, przyjęło Deklarację Programową oraz Statut Tymczasowy Rad Narodowych. Powołano Prezydium KRN w składzie: przewodniczący ->B. Bierut ps. "Janowski", K. Mijał, W. Kowalski, ->M. Rola-Żymierski i E. Osóbka-Morawski. Organem KRN był dwutygodnik "Rada Narodowa". W "Deklaracji Programowej KRN" zapowiadano: walkę zbrojną z okupantem hitlerowskim do ostatecznego wyzwolenia kraju (do realizacji tego celu powołano Armię Ludową - naczelny dowódca gen. M. Rola-Żymierski); utworzenie -Rządu Tymczasowego; przeprowadzenie zasadniczych reform społecznych, a przede wszystkim reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu, kopalń, banków i transportu; przywrócenie Polsce ziem zachodnich i północnych oraz uregulowanie z ZSRR problemów granicznych na wschodzie. Rządowi RP na uchodźstwie KRN zarzucała działalność niezgodną z interesami Polski i odmówiła prawa występowania w imieniu narodu polskiego. Komuniści utworzyli więc organ, który po wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie polskie miał spełniać rolę namiastki naczelnego organu władzy w Polsce. W I 1944, w celu poszerzenia bazy politycznej i społecznej KRN, -W. Gomułka, A. Kowalski, W. Bieńkowski i -I. Loga-Sowiński podjęli rozmowy z przedstawicielami ugrupowań, które pozostawały poza tą strukturą. Szczególne nadzieje wiązano z porozumieniem z Centraliza-
96

L6
-BIS .[feugAzJiszo-t (^djZ Xzo jsrara) A\oismnmo>i qop[Siod 9izoqo A\ OA^zpoM
-XzJd O 3up(3U9pdlU05[ X.!0dż �UII^SJ3UUXz-fep-a 'yi 'U3ż Z 9pZ3 BU ^I->[
Xzsm.resn.u9 ^dn.iż ^żiup AM^SO^ op iq/feM.05[SfoM I irOEM.OISOq09Z3 UISMISpSOd 'IIU^/Lig �/^ I VSH IU.re.IOp13S^qure Z 9Z:>I^ B 'ddZ UI9MpTUMOJ3I^ Z MOIUZOJ SRIM IlXqpO lfOT3g9pp 9IMO>{UOp3
-Ą 33 5foBż3pp .(ferAzJd UT^IS '�|7t76I A 91 m^ ^J^op EJOPI '(UBLUSUBH "ST 'Jopig ">[ 'i>(s^q3Xdż �p\i<- 'p(SA\i3.io}/\[-E:>iqoso 'H-^-) &fstiu 'ipi^sioj MOI
-ou:p3j ui3i>izfeiM.7<-1 qop{spd Avo^smnuio'>[ u.ia.img uiXu^Jiu93<- z AYO^I
-uo>( ElirezfeiMmi n[33 M 'AA\>[SOP\[ op B:[qsXM. JS['a.'>[ u-mipAzaJJ 17^61 III A\
�IpAMOpOJBU MOS3J91UI 5p13JpZ O
N^DI ^ofefezJE^so '^ożai>[S(od npo^u OQ" feT^ TU npi3z'^[ X.inii3ż3pQ<-^O->[OM. qoXuoidn>{S ipAuzaA^pd ifoBzuregJO i in-red EMzspo B^Xq 0} ^u fefo
-^9^ �f9f>[33IZpB-l-O^StOd XOIUEJż fapsAzJd O^BfBUOZJn^ UUTl 'A\Z1 UI3p5f
-XzJd T3Z 5is ^^izpsiModo H"a'>l t7f76I I EZ-OZ 'qoAA\opoJ^u pBJ ipXofezoiup
-OAV3ZJd I -^dj MOOpOA\XzJd q3Xu[Bł(Ol foupUOSJSd UUn Op Ol O^Zp^MOJJ '^Idd 3IA\0>pOp3 qOIU A\ IpIUI 5ż13M.9Z.ld feUBMOpXo9pZ 'OUpM 3UO X^A\
-BISM.OJ 'qoXA\opo.reu pm q3t>[sf9iiu i qoXM.o^iA\od 'ipi^zpoMsCoM SIUSZJ
-OM! ^^A\oznreżJO JS['a'>[ �)7t76( n>(itezood po '(f3uzoXisiuniuo>[ ifoB^uauo o 9A\opOMBz i->[zfeTA\z 'EA\opnq mu.uv 'ipXpo^]Ą[ I>IIB/Ą >pzfeiA\7<- 'du) qoAu
-BzfelMOd felU Z 3^SI3S TfO^ZIUBżJO I "a j J fe^lUT31U3Z3.ld3J pSO}SIA\Az33Z.I M
^ł^l N'a'>[ t7't76I IIIA "P 'siu-ins AV 'iu-iXuzoXisiuniuo'>piu aui3un3A\odnJżn z szsnfos sup5qz BZ T^zi3A\n 'smfoM. M ^'asZ BA\isSio/f9p(SA\.OJ3^]iq Tf3T3dn>(0 pods q3I5[Spd IU9TZ T3IU3^0A\zXA\ 0ż3UBMppZ30
oaqoA\ 'feuoMJ[3Z3 felauy I GA\.'3N '(^d^M. ui9AvpiuA\OJ3i^ '(^^ ] A S I folrezteiM.zo.i) 3iA\>(SO]AI M. f3uz3Ąsiuniuo'>i piM.opo-reuAzp9i]Ą[ �q IIUBZO
-i3.[Eizp z Ap(Eiuo'>( ofefem XZJOP{ 'iui>[SA\oqo.[sq3 'H i ai9i'>^iA\.zof �J<- '11131
-nJ3ig �g z ^irezfeiMZ ednJS i3^Avo^u3Z9.id3J O>[SIA\OUB^S guusaupo 'N^I'>tt
^dd O^Mp9ZJd feireA\OJ9I>[S 5A\Z9pO \?^Q\ II L XIBA\OSOISXA\ 9UZ3XlI(Od
rureModnJgn i su.rcd sum 173 zmo (js^ } MS^- ^S<- 'N'a/A Sdd<-) c^I
-JOMZO T3qnJż" 'A\Z^ 'guzoA^iod 3u.rcd nausizpod M aofefe^izp 'Sis 9ofezoiq
-MooMopni i A\oim>(om9p qoXuz3ii9iu msiuBupafz ^zod 'Mo^^nzaJ 5is qo^3
-bzon X.tsoiuXz^d STU f9uzoX'(T[od i fauzosiods gTuuoJ^id faplOJazs apsiM
-Xzo3ZJ TU ifoT^o^ piu9ZJOA\in npo /A 5>nnuio9 �Ą\ zszJd suEMOlurspod /(o
-iM.qo.i:n.i3o foufAoBdn^o i lUlAuusCoMpazJd iiuBiiJBd z musiumzoJod Xqo.id
"J\["a^ luA3feZ3IUpOM9Z-[d30TM. U.I3A\^q9TU \V.\SO'Ł '(3UZOXlB.I'>IOŁU3Q OM^
-OTUUOJIS<-) piSA\o>[p.reg �y\\ iro^ziimius^ J3pti 't7t76I XI 3M OJ3idop ops
-OP Sdd'8 z 13IU3aunzOJOd OQ "Sdd'a ^/A^folUł Z ^61 H A\ B^SMOd E-TOp{
'ipXuz3Xis^T3ł[ApuAs i ipXuz3Xisi^foos 'qoXuz3AiB.qoui9Q M.PIUUO-IIS fefo

KRAJOWA RADA NARODOWA
lin, uznając, że zwierzchnictwo należeć powinno do organów krajowych. 15 VII memoriał do Stalina w sprawie konieczności utworzenia rządu tymczasowego skierowali: -W. Wasilewska i E. Osóbka-Morawski. KRN uznana została przez władze ZSRR za reprezentację polityczną Polski. 18 VII, na wspólnym posiedzeniu delegacji KRN i ZG ZPP podjęto decyzję o utworzeniu Delegatury KRN dla terenów wyzwolonych jako tymczasowego organu władzy państwowej. 20 VII 1944 odbyło się zebranie konstytucyjne Delegatury KRN dla terenów wyzwolonych. Podjęto decyzję o utworzeniu ^Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN). KRN objęła zwierzchnictwo nad ZPP oraz Armią Polską w ZSRR, a 21 VII 1944 powołała PKWN jako "tymczasową władzę wykonawczą dla kierowania walką wyzwoleńczą narodu, zdobycia niepodległości i odbudowy państwowości polskiej" oraz wydała dekret o połączeniu Armii Polskiej w ZSRR zArmią Ludową w jednolite - Wojsko Polskie.
Z chwilą rozpoczęcia (20 VII 1944) wyzwalania ziem polskich (na zachód od tzw. linii Curzona) spod okupacji hitlerowskiej przez Armię Czerwoną i Wojsko Polskie KRN przystąpiła do przejmowania władzy na tych terenach, przyjmując de facto rolę tymczasowego organu władzy państwa polskiego, wystąpiła przeciwko legalnemu, uznawanemu przez zachodnie mocarstwa sojusznicze, Rządowi RP na uchodźstwie i jego agendom krajowym (--Delegatura Rządu na Kraj). Było to ułatwione brakiem stosunków dyplomatycznych między tym rządem a rządem ZSRR.
KRN do -^wyborów 1947 był najwyższym organem władzy państwowej. Jego skład nie pochodził z wyborów powszechnych. Członkom KRN przysługiwał tytuł i immunitet poselski. Było kilka kategorii członków KRN: osoby powołane przed 11 IX 1944 (przed uchwaleniem ustawy o organizacji i zakresie działania rad narodowych): delegaci różnych organizacji, a także przedstawiciele wojewódzkich rad narodowych, przedstawiciele organizacji polskich za granicą oraz osoby dokooptowane (razem nie więcej niż 444 osoby). Pierwsze posiedzenie KRN na ziemiach wyzwolonych odbyło się w Lublinie 15 VIII 1944. Potwierdzono stan faktyczny zaistniały w związku z utworzeniem PKWN, któremu przyznano prawo wydawania dekretów z mocą ustawy. Ustawa z 11 IX 1944 o organizacji i zakresie działania rad narodowych zastąpiła Statut Tymczasowy Rad Narodowych. Przewodniczącym KRN pozostawał B. Bierut, spełniając zarazem funkcje głowy państwa (od 31 XII 1944 objął stanowisko Prezydenta RP). W tym samym dniu KRN przyjęła ustawę o przekształceniu PKWN w -Rząd Tymczasowy RP. Prawo mianowania premiera i mini-
98

66
feMo.ipB>[ i qżj feMosem :9A\opru spJBd z3z.id ipXuozpBsqo Mo^pireu-i Xqz3i{ ip.iodo.zd ^ZOZSB^MZ XzoXiop ^ ^żBA\fi �pA\isy3zo9^ods ipAuzoAl
-TTOd IpU3.I3J3Jd qoX:(SIM.AZ33Z.I ^p3p.T9IA\ZpO 3IU N^T>[ AuCĄ-IEd P^plg
-OE - mfXuEdz3q 'g - jż 'żL - GS 'Z - "3iU3IOA\zX/A SMO^" qSd 'SS -^Sd '09 - ^S 'S I T - Sdd 'ippiA\msp3z.id 6 H - -add :03fernd5^u Sis ^IM
-13^Sp3ZJd 91761 XI 3M N'a^ P^R5 ^UZ33WSO 't7t7l7 BU ^[-a->j[ MO^UOpO 5q
-ZOI^ B^E^SSJ^O gt76I XI T l z T3A^Sf[ �3pZ3 ^U U.l3pld0j ">I Z AOT3JJ BMpTU
-uofls^- o^pXzJ>(s 9uz3^z9iu i(3X3fernłU3Z9Jd9.i MO^sod niiupsis az^Ei bis o^MOpfeuz 91761 HA OZ op ^61 IIX 63 P" N'a^[ 3?zpi3HS AV -MOIBPTOLU feqzoit fezsrsium 5is oiioMopEZ ^isnm B:>(Xz3fBp:>(i]Ą[ qsJ B 'iSd ttf30!5
-pqn{" 9ppiA\Pisp3ZJd 3iuAvo^ż 5[Eup3f i{BmXz.no A\ooA\oprq BIP su^izp
-iA\3ZJd X^puE]Ą[ �q3p{sdopp Azoe^izp oż3iu zszjd ipXirezT3>(SA\ ż[: N'a'>I
Op 3IU3Zp^A\0.ldAV 3IS O^pń 3IU IMO^Azofe^O^IIĄI �ż<- lUOOMOpni 3Sr3UU
^1\ nureuzAzJd i J\['a'>[ A\o>(uo^z3 Aqzoit mu3zs>[5iA\.z o Biu3iamzoJod
0ż313TUżfelSO OUlaUOj "add BA\pIUA\O.I3p{ lfOBld30^B ^B:>[SXz 3IU (f9A\Op
-OJBJ^ XpB'a pap^ioj - niregJo oż3Mou aniE^OMod qa[ ("9MOpOJEJ\[ psoup9f pfez^ XA\OSBZOUIX^<- zsz-id far^Tusidla^sEZ 'f9Mopo^Js[ psoupaf XpE'a<- i
N'8'^ BIUBZfelMZOJ 'du) M^^ /qnUUOJ BUBIUIZ PMEJds qOI?(SA\9I?[SOUI in3A\0>(
-OJ SIS^ZO M ^UEZBMZO^ �d}I qoXzO.IOMl 'lpXMO?[nBU >{STA\OpO.IS A\01U131U3Z
-9Jd9J 13IireMXAVOldoO>pp 3Z?[E1 ^ 'N'8^ MO^UO^ZO mUBM.ĄOMpO B">[Xpp.ld ^Xq ^UBMOSOlg '9MOpOAM3Z I^zfelMZ I SMOpOJEU XpBJ 9pppOA\3fOM Z9Z.Td
sz^Bi B 'MOłSłunmo^ zazJd 3ireA\op^uo^ (\\\\ suozJOM^n >pup9f X{Xq a.lop] '9A\oz3izpo,tu-i i auzoa^ods 'suzoA^ipd 9pT3ziircż.io 3u^ż3^ zazJd ipXireA\.oż
-3[3p A\O^UO.[Z3 qoXAVOU O 5lS T3^XzJ3ZSOd 'nfe.l>[ A\OJBZSqO LpAur910>[ BIUT3{
-13MZAM 5JT3IUI M 'JS['a'^ OSOUq9Z3iq �(XUZ3{EZ9IU 'C;-^! IAP�) PISClB�I^) 'S T
(GS) p[SMO>[p.reg �AV '(Sdd) 3q^Avzs �S '(HSJSTiu^z-Bio-a �W<- i i->[SMOJqiirez "a 'nusig 'g<-) 'ajj appTMBispszJd fszJi ipzpolpM K^I^ ttinTpXz3Jj pBp[s AY "^inJSig zazJd BUBA\o>ioiq i3^Xq ^s^[ fauzo^H]
-Od XZBq BIU9ZJ9ZSOd ^A\BJdż "XuBMO^d30>(T3EZ ^EISOZ 9IU 0>(09^[ "f ^gj ^^
zszJd gosrsuu oSsfEU XireAvouodoJj �^fqo 9iu ^^siMoirels ((^ T X I L 'mz) ^iMOJpz UBIS X.tz ^u np5iżZM. aż >[Eup9f '^ferXz.id afoAzodoJd 3(sAurcu
Od 'SOIT^ �0ż9I?[Sq^Jr) �ż i ESO}!^ �^ Op 9Z>[B} 'npfeZJ 0ż3A\OU BIU3ZJOA\in SIMBJdS M lpp[SM.9I:>[SOlU MOU.IZOJ SPZOpod 'gt76I IA M ^Ts OU030.IMZ BłUSp
-Xz9Jd93IM. 0ż9p9Z.4 lf05[UnJ 3p5fq0 O 'foMOpOJE^ pSOUpSf pfez-y XMOS
-BzomAjL-fr- B^^OMod i oż3MOS^zouLlfoU3J3JUO^ U3IA\OUElSOd lf3EZI^3J O 0ż3p[SA\9plSOUI BIUSIU-inZOJOd AOOUI
^ 'N'a^[ S176I IA 83 �(Sdd) 9qi^Mzs �S sz^i s^l A 9 PO E 'PISM^O^I-^
-qoso ^MBisozod J\['a^ u.iXofezoiupOA\9ZJd90i/Ą -j-y iu3pXz3Jd .[^im MOĄS

KRAJOWA RADA RADIOFONII I TELEWIZJI
w gruncie rzeczy SL. Aktywność delegatów PSL w pracach KRN była duża, jednak ich działania nie zyskiwały aprobaty. Działalność polityków opozycyjnych na forum KRN miała jednak istotne znaczenie, zwłaszcza z uwagi na rangę tej instytucji oraz na możliwość szerszego zaistnienia ich głosów, również na łamach coraz silniej cenzurowanej prasy. Funkcję quasi parlamentu KRN pełniła do 19 I 1947, tj. wyborów --Sejmu Ustawodawczego.
KRAJOWA RADA RADIOFONII I TELEWIZJI (KRRiTV). Organ powołany po zlikwidowaniu Komitetu ds. Radia i Telewizji. Działał początkowo na podstawie ustawy o radiofonii i telewizji z 29 XII 1992. Oryginalna konstrukcja prawna rady była przyczyną sporów kompetencyjnych, zwłaszcza w kwestii powoływania i odwoływania jej kolejnych przewodniczących, między Sejmem i prezydentem ->L. Wałęsą. Specyfiką kompetencji KRRiTV jako organu kontrolnego, zawartych w --Konstytucji RP z 2 IV 1997 jest to, że nie sprawuje ona kontroli działalności aparatu państwowego. Konstytucyjnym obowiązkiem KRRiTV jest stanie na "straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji". Rada ma uprawnienia prawodawcze w zakresie działalności mediów. W skład KRRiTV wchodzi 9 członków wybieranych przez Sejm (4) i Senat (2) i mianowanych przez prezydenta (3). Dotychczasowi przewodniczący KRRiTV: M. Mar-kiewicz (1992-1994, R. Bender (1994), J. Zaorski (1994-1995), B. Sulik (od 1995).
KRZAKLEWSKI MARIAN (ur. 1950), działacz związkowy, polityk. W NSZZ --"Solidarność" od 1980; wiceprzewodniczący Komisji Zakładowej, współzałożyciel Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ "Solidarność" Polskiej Akademii Nauk; członek Ogólnopolskiej Komisji Nauki NSZZ. Po wprowadzeniu -Stanu wojennego pracował w strukturach podziemnych "Solidarności"; aresztowany w 1984. W 1989 we władzach Regionu Śląsko-Dąbrowskiego "Solidarności"; od 1990 został członkiem Komisji Krajowej. Na III Zjeździe NSZZ "Solidarność" został wybrany przewodniczącym związku; wygrywał także kolejne wybory (1992 i 1995). Jest współtwórcą - Akcji Wyborczej "Solidarność" (AWS), przewodniczący Rady Krajowej AWS (od X 1996). W wyborach do Sejmu we IX 1997 AWS zdobyła najwięcej mandatów. W koalicji z - Unią Wolności utworzyła rząd pod kierunkiem -"J. Buźka.
100

KULT JEDNOSTKI
KSIĘZA-PATRIOCI, potoczna nazwa grupy księży, których władze państwowe starały się przeciwstawiać hierarchii kościelnej. Główną płaszczyzną ich działalności była Komisja Księży przy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację powołana l IX 1949. W I 1950 na czele upaństwowionego "Caritasu" stanął ksiądz-patriota A. Lemparty. 12 XII 1951 odbyła się manifestacja ok. 1500 księży-patriotów we Wrocławiu poświęcona polskości Ziem Zachodnich. Zorganizowana była przez władze, a wymierzona przeciwko Episkopatowi i Watykanowi, który oskarżano o faworyzowanie Niemiec Zachodnich kosztem Polski.
KULT JEDNOSTKI, typowe dla reżimów totalitarnych ostentacyjnie wyrażane uznanie, prowadzące niejednokrotnie do deifikacji (ubóstwienia) specyficznego przywódcy, władcy. W państwach komunistycznych oznaczała dogmat nieomylności przewodniczącego (I sekretarza partii), odbierała innym uczestnikom życia politycznego prawo do jakiejkolwiek krytyki wodza. Prowadziło to również do identyfikacji, uosobienia osoby przywódcy z ruchem. Rozkwit kultu jednostki wiąże się z osobą Stalina, przywódcy komunistów radzieckich w latach 1922-1953 i rozwijanym równolegle, dla wzmocnienia kultu Lenina. Kult Stalina stanowił narzędzie mobilizowania do działań mających na celu podkreślenia masowości poparcia jego przywództwa. Wykorzystywany był we wszystkich dziedzinach działalności artystycznej, dziełach gloryfikujących postać Stalina jako geniusza we wszystkich dziedzinach życia społecznego, jego niepospolitych, nadnaturalnych zdolności, zalet umysłu i charakteru. Imię Stalina nadawano za jego życia (i po śmierci) miastom (np. Stalingrad, Stalino; w 1953 Katowicom nadano nazwę Stalinogród), ulicom i placom, obiektom geograficznym (np. szczyt Pik Stalina), postawiono niezliczoną liczbę pomników. W mniejszym zakresie, również dla podkreślenia zasług wodza i obowiązuj ącej hierarchii, uprawiano kult przywódców niższej rangi. Po śmierci Stalina (5 III 1953) kultjednostki (Stalina) uznany został za "błąd i wypaczenie" socjalizmu i potępiony w referacie przedstawionym na XX Zjeździe KPZR w III 1956. Nie przeszkodziło to w kontynuowaniu kultu osoby kolejnych przywódców, zwłaszcza L. Breżniewa (I sekretarza K.C KPZR w latach 1964-1982). Kultjednostki był praktykowany również w innych krajach socjalistycznych, szczególnie w Chinach (Mao Tse-tung), Korei (Kim Ir Sen), Rumunii (N. Ceausescu), Jugosławii (J. Tito) i na Kubie (F. Castro). W Polsce kultjednostki przyjął szczytową postać w okresie -^stalinizmu, eksponując postać ->B. Bieruta. W 60-lecie urodzin wodza (18 IV 1952) jego imię otrzymał Uniwersytet Wrocławski, Huta Częstochowa, Fabry-
101

KURON
ka Samochodów Ciężarowych w Lublinie; ukazało się wiele jubileuszowych wydawnictw, znaczki pocztowe itp. Kult jednostki był również widoczny w czasach kolejnych przywódców partyjnych.
KUROŃ JACEK (ur. 1934), działacz społeczny, publicysta, polityk. Działacz -Związku Młodzieży Polskiej (1949-1953 i 1955-1956); członek PZPR (1953 i 1956-1964); założyciel i komendant tzw. czerwonego harcerstwa (drużyny walterowskie, 1955-1961). Na początku lat sześćdziesiątych przeszedł do działań opozycyjnych wobec komunistów. Był współzałożycielem Politycznego Klubu Dyskusyjnego na Uniwersytecie Warszawskim (1962-1963) rozwiązanego przez władze, współautorem (z -K. Modzelewskim) "Listu otwartego", skierowanego do działaczy partii i młodzieży -ZMS Uniwersytetu Warszawskiego (III 1965). Wielokrotnie aresztowany i sądzony wiele lat spędził w więzieniu. Był jednym z przywódców -Marca '68. W 1975 protestował przeciwko nowelizacji -"Konstytucji PRL. Po wydarzeniach radomskich (--Czerwiec '76) powołany został na "ćwiczenia wojskowe" do jednostki Wojsk Obrony Wewnętrznej w Białymstoku. Był współzałożycielem -Komitetu Obrony Robotników (23 IX 1976) i jego czołowym działaczem. Opracowanie koncepcji organizowania się społeczeństwa poza istniejącymi strukturami w celu przełamywania systemu totalitarnego jest w znacznym stopniu jego dziełem. Współpracował z pismami wydawanymi poza -cenzurą; był członkiem redakcji "Krytyki", wykładowcą Towarzystwa Kursów Naukowych. Od IX 1980 był doradcą Międzyzakładowego Komitetu założycielskiego NSZZ "Solidarność" w Gdańsku, Krajowej Komisji Porozumiewawczej i Komisji Krajowej "Solidarności" uważany przez władze za czołowego ekstremistę. Internowany 13 XII 1981, aresztowany pod zarzutem próby obalenia ustroju, zwolniony w 1984 na mocy amnestii. Współpracował ze strukturami podziemnymi "Solidarności"; od 1988 był członkiem Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność". Uczestniczył w obradach -"okrągłego stołu". Poseł na Sejm od 1989. Był min. pracy i spraw socjalnych w rządach -T. Mazowieckiego i -H. Suchockiej (1989-1990 i 1992-1993). Wchodził w skład Prezydium Komitetu Obywatelskiego, był wiceprzewodniczącym Unii Demokratycznej i Unii Wolności (1991-1995). Zdobył szeroką popularność jako inicjator wielu akcji społecznych mających łagodzić skutki transformacji gospodarczej. Kandydował w wyborach prezydenckich 1995, zdobywając 9% głosów.
102

KWASNIEWSKI
KWAŚNIEWSKI ALEKSANDER (ur. 1954), działacz komunistyczny i socjaldemokratyczny, polityk, prezydent RP. Był aktywistą -^Socjalistycznego Związku Studentów Polskich (1976-1979), członkiem Komitetu Wykonawczego ZG SZSP (1980-1981), redaktorem naczelnym tygodników "Itd" (1981-1984) i "Sztandaru Młodych" (1984-1985). Wszedł do rządu jako min. ds. młodzieży (1985-1987), następnie był przewodniczącym Komitetu ds. Młodzieży i Kultury Fizycznej (1987-1990). W rządzie -M. Rakowskiego był ministrem członkiem Rady Ministrów i przewodniczącym Komitetu Społeczno-Politycznego RM. Ponadto pełnił funkcję przewodniczącego Polskiego Komitetu Olimpijskiego (1988-1990). Należał do grona czołowych rzeczników porozumienia z opozycją polityczną. Po rozwiązaniu PZPR był przewodniczącym Socjaldemokracji Rzeczy-pospolitej Polskiej (1990-1995). W znacznej mierze przyczynił się do sukcesu swojej partii i ->SLD w -^wyborach 1993, a w wyborach prezydenckich pokonał -L. Wałęsę, zdobywając w II turze 51,72% głosów. Protest wyborczy przeciwników Kwaśniewskiego, skierowany do Sądu Najwyższego oraz głęboki kryzys polityczny spowodowany przez min. spraw wewnętrznych ->A. Milczanowskiego tzw. afera ->J. Oleksego, nie zmniejszyły popularności prezydenta.

L
LAICYZACJA, proces mający na celu zeświecczenie (sekularyzację) instytucji i różnych przejawów życia politycznego, społecznego, gospodarczego i kulturalnego, uniezależnienie ich od wpływów religii bądź organizacji wyznaniowych (kościelnych) i kleru; nadanie charakteru świeckiego;
zmniejszanie się więzi religijnych w społeczeństwie. Często jest spowodowana gwałtowną zmianą modelu i warunków życia społecznego, rodzinnego (np. migracje, uprzemysłowienie, urbanizacja). Bywa utożsamiana z -�ateizacją, a także wolnomyślicielstwem.
LIS BOGDAN (ur. 1952), w 1980 jeden z organizatorów strajku w Gdańsku, wiceprzewodniczący Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego, następnie wiceprzewodniczący Zarządu Regionu Gdańskiego NSZZ "Solidarność", był też członkiem Krajowej Komisji Porozumiewawczej (następnie Komisji Krajowej) NSZZ "Solidarność". Po wprowadzeniu -stanu wojennego ukrywał się, był współzałożycielem (l 982) Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej. Aresztowany w 1984, zwolniony na mocy amnestii. Działał w strukturach nielegalnych, a następnie jawnych "Solidarności". Był członkiem Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność". Uczestniczył w obradach -"okrągłego stołu". Był senatorem I kadencji Senatu (l 989-1991). Następnie wycofał się z życia politycznego.
LIST 59 INTELEKTUALISTÓW, złożony w Kancelarii marszałka Sejmu 5 XII 1975 w związku z propozycjami zmian w -Konstytucji PRL. Zmiany te miały wprowadzić zapis, że w PRL kierowniczą siłą jest PZPR oraz potwierdzić "nierozerwalne więzi łączące Polskę z ZSRR i państwami bloku" socjalistycznego. Autorzy memoriału domagali się zagwaranto-
104

LOGA-SOWIŃSKI
wania przez państwo wolności praktyk religijnych, prawa do swobodnego wyboru własnej reprezentacji zawodowej, prawa do strajku oraz zniesienia
->cenzury prewencyjnej; reprezentowali oni stanowisko, że zagwarantowanie tych wolności nie da się pogodzić z konstytucyjnym uznaniem kierowniczej roli partii w systemie władzy państwowej. W I 1976 do listu dołączono 7 kolejnych podpisów.
LIST 34 INTELEKTUALISTÓW, skierowany 14 III 1964 do premiera
-J. Cyrankiewicza, stwierdzający, że "Ograniczenie przydziału papieru na druk książek i czasopism oraz zaostrzenie --cenzury prasowej stwarza sytuację zagrażającą rozwojowi kultury narodowej. Niżej podpisani, uznając istnienie opinii publicznej, prawa do krytyki, swobodnej dyskusji i rzetelnej informacji za konieczny element postępu, powodowani troską obywatelską, domagają się zmiany polskiej polityki kulturalnej w duchu praw zagwarantowanych przez Konstytucję Państwa Polskiego i zgodnych z duchem narodu". A. Słonimski kopie dokumentu udostępnił zachodnim środkom masowego przekazu, które rozpropagowały list 23 i 24 III 1964. Grupę sygnatariuszy przyjął (8 IV 1964) premier J. Cyrankiewicz. Sprawa miała dalszy ciąg - 14 IV 1964 na łamach "Timesa" ukazał się list pisarzy brytyjskich z wyrazami solidarności dla kolegów w Polsce. 24 IV wezwano do siedziby Związku Literatów Polskich 34 sygnatariuszy listu (przybyło 13); nie przystali oni na propozycję napisania kolejnego listu - odpowiedzi do "Timesa" List taki podpisało jednak 10 profesorów, sygnatariuszy listu; na łamach "Timesa" wyrazili oni ubolewanie, że list 34 dał okazję do zorganizowania kampanii propagandowej przeciw Polsce, zaś 134 wystosowało protest przeciwko "obcej ingerencji" w sprawę polskiej polityki kulturalnej. Inicjatorów listu ostro potępił --Z. Kliszko na zjeździe pisarzy w Poznaniu.
LOGA-SOWIŃSKI IGNACY (ur. 1914-1992), działacz komunistyczny. Członek Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej i Komunistycznej Partii Polski (od 1935); od 1942 w -Polskiej Partii Robotniczej i w Sztabie Głównym Gwardii Ludowej; w KC PPR i PZPR (l 943-1953 i 1956-1972). Był posłem do -"Krajowej Rady Narodowej i Sejmu (1944-1952 i 1957-1972). Blisko związany z ->W. Gomułką; był członkiem Biura Politycznego KC PZPR i przewodniczącym Centralnej Rady Związków Zawodowych (1956-1971); członkiem (1957-1965) i zastępcą przewodniczącego ->Rady Państwa (1965-1971). W -^Grudniu '70 był w składzie sztabu
105

LUDNOŚĆ POLSKI
kierującego pacyfikacją Trójmiasta. Usunięty ze stanowisk partyjnych i państwowych, do 1978 był ambasadorem PRL w Turcji.
LUDNOŚĆ POLSKI, pierwszy powojenny spis ludności przeprowadzono 14 II 1946. Terytorium państwa zamieszkiwało 23 930 tyś. osób (31,8% w miastach i 68,2% na wsi). W stosunku do szacunkowej liczby ludności Polski z 31 VIII 1939 (35,3 min) ubyło ponad 11 min obywateli, z czego ok. połowy pozostało poza nowymi granicami państwa, a reszta straciła życie w wyniku wojny, represji i przyczyn naturalnych. Według szacunków Polska w czasie wojny straciła ponad 6 min ludzi. Różnica wynosząca ok. 2 177 tyś. ludzi wynikała ze zmian granicznych i powojennej --migracji ludności. Na bilans ruchu ludności (poza przyrostem naturalnym) w pierwszych latach po wojnie składała się ^-repatriacja obywateli II RP narodowości polskiej i żydowskiej do Polski z ZSRR oraz innych krajów,
-^przesiedlenie (przymusowe) części ludności niemieckiej oraz dobrowolne lub przymusowe przesiedlenie ludności narodowości ukraińskiej, białoruskiej i litewskiej do ZSRR (-^repatriacja). Powrót ludności polskiej, która w czasie II wojny światowej znalazła się na terenie Rzeszy (wywiezieni na przymusowe roboty, więźniowie obozów koncentracyjnych i jeńcy wojenni - razem ok. 2,5 min) oraz innych krajów rozpoczęła się bezpośrednio po zakończeniu wojny. Polacy, którzy znajdowali się na terenie radzieckiej strefy okupacyjnej wrócili do Polski już w 1945. Wiosną i latem 1946 zorganizowano transporty Polaków z zachodnich stref okupacyjnych, gdzie przebywało ok. 1,2 min osób; spośród nich do VI 1947 do Polski wróciło ok. 840 tyś. osób. Z ok. 200 tyś. żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie powróciło ostateczne do Polski ok. 100 tyś. Pełne spisy powszechne przeprowadzono w Polsce pięciokrotnie: 3 XII 1950 - ludność Polski liczyła ok. 25 min mieszkańców, 6 XII 1960 - 29,8 min, 8 XII 1970
- 32,6 min, 7 XII 1978 - 35,1 min, 7 XII 1988 - 37,9 min, 17 V 1995 -38,6 min. Odsetek ludności mieszkającej w miastach w 1946 wynosił ok. 31,8%); w okresie pierwszego spisu (1950) wzrósł do 39% i do 61,6% wg spisu w 1995.
LUSTRACJA, proces sprawdzania dotychczasowej działalności, głównie politycznej, osób pełniących lub ubiegających się o stanowiska (funkcje) publiczne, mający na celu wyeliminowanie (także napiętnowanie) osób, które w przeszłości były zaangażowane w czynności oceniane negatywnie w okresie prowadzenia lustracji. W państwach postkomunistycznych lu-
106

LUSTRACJA
stracja dotyczy zwłaszcza osób, które w okresie panowania komunizmu pracowały (służyły) w organach tajnych służb (w służbie bezpieczeństwa, kontrwywiadzie i wywiadzie) lub współpracowały z tymi służbami. Założeniem lustracji jest także oczyszczenie z podejrzeń osób, które nie były obciążone taką współpracą. Lustracja została przeprowadzona w byłej NRD i Czechosłowacji.
W Polsce problem lustracji podnoszony był przez większość ugrupowań opozycyjnych o antykomunistycznym rodowodzie. Uchwała Sejmu z 28 V 1992 zobowiązywała ministra spraw wewnętrznych do przekazania pełnej informacji o urzędnikach państwowych (od szczebla wojewody wzwyż), senatorach, posłach, sędziach, prokuratorach, adwokatach i radnych gmin. Ujawnienie informacji o parlamentarzystach (tzw. "afera tecz-kowa") przez min. -A. Macierewicza, doprowadziło w konsekwencji do upadku rządu ->J. Olszewskiego (5 VI 1992). Uchwała Sejmu z 28 V 1992 uznana została przez -� Trybunał Konstytucyjny (19 VI 1992) za niezgodną z konstytucją. Późniejsze działania zmierzające do przygotowania i uchwalenia ustawy lustracyjnej prowadzone były z dużymi oporami, zwłaszcza ze strony koalicji rządzącej w latach 1993-1997 (->SLD i -PSL). Przeciwnicy lustracji oraz politycy sceptycznie nastawieni do jej skuteczności podnoszą zazwyczaj sprawę prawdopodobnej niekompletności zachowanych zasobów archiwalnych służb specjalnych, wątpliwą wiarygodność dokumentacji, nieostrość kryteriów współpracy ze służbami specjalnymi, a także skuteczność pracy i bezpieczeństwo obecnych pracowników wywiadu i kontrwywiadu itp. Pochodną lustracji jest kwestia zakresu dostępności obywateli lub określonych ich kategorii do akt służb specjalnych (tzw. teczek) oraz instytucjonalizacja tego dostępu. W Polsce przybrało to ustawowe formy Sądu Lustracyjnego, Rzecznika Interesu Publicznego oraz Instytutu Pamięci Narodowej (XII 1998).

Ł
ŁUBIENSKI KONSTANTY (1910-1977), działacz katolicki. W czasie okupacji hitlerowskiej był żołnierzem Armii Krajowej. Od 1945 w grupie działaczy skupionych wokół tygodnika "Dziś i Jutro" (-B. Piasecki). Opowiadał się za poparciem przez katolików ustroju socjalistycznego. Znalazł się w kierownictwie Stowarzyszenia -"Pax". Przeciwny polityce B. Piaseckiego opuścił "Pax" w 1956. Współtworzył grupę działaczy skupionych wokół tygodnika "Za i przeciw". Po rozłamie, jesienią 1957 włączył się do -Klubu Inteligencji Katolickiej (KIK) w Warszawie. Był posłem na Sejm (1952-1977), od VI 1971 wiceprzewodniczącym Ogólnopolskiego Komitetu -� Frontu Jedności Narodu, a po wyborach 1976 członkiem -Rady Państwa. Aktywność Łubieńskiego w życiu społeczno-poli-tycznym PRL budziła sprzeciw działaczy KIK i doprowadziła do jego odejścia z władz klubu. W 1976 znalazł się w składzie sejmowej Komisji Nadzwyczajnej przygotowującej zmiany w -Konstytucji PRL. Jego poparcie dla zmian wywołało konflikt z ruchem -"Znak". W VI 1976 wystąpił z KIK, zakładając w VII 1976 Polski Klub Inteligencji Katolickiej.

MACIEREWICZ ANTONI (ur. 1948), działacz polityczny, uczestnik wydarzeń -Marca '68, współzałożyciel -Komitetu Obrony Robotników i -Komitetu Samoobrony Społecznej "KOR". Od 1977 był redaktorem miesięcznika (ukazującego się poza cenzurą) "Głos", przeciwnego grupie działaczy KSS "KOR" skupionych wokół -J. Kuronia i -A. Michnika. Organizował Ośrodek Badań Społecznych przy Regionie Mazowsze NSZZ "Solidarność" (1980-1981). Po wprowadzeniu -stanu wojennego działał w podziemiu. Był przeciwnikiem -"okrągłego stołu". Współorganizował
-Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe (1989), z którego został usunięty w VII 1992. Działał w składzie Komitetu Obywatelskiego przy -L. Wałęsie (1990) i Komitecie Doradczym Prezydenta RP (1991). Był posłem na Sejm (1991-1993). W rządzie -J. Olszewskiego pełnił funkcję min. spraw wewnętrznych (6 XII 1991-5 VI 1992). Wykonując uchwałę lustracyjną Sejmu, ujawnił listę domniemanych współpracowników komunistycznych służb specjalnych zasiadających w Sejmie i Senacie. Stało się to bezpośrednim powodem upadku rządu. Był prezesem Ruchu Chrześcijańsko-Naro-dowego "Akcja Polska" (od XI 1992), który w 1995 połączył się z Ruchem Odbudowy Polski (ROP), usunięty z ROP jako ekstremistyczny przeciwnik
-Unii Wolności i L. Wałęsy. Po wyborach 1997 wszedł do Sejmu. W XII 1997 współorganizował zjazd ROP, konkurencyjny wobec -J. Olszewskiego.
MALINOWSKI ROMAN (ur. 1935), działacz ludowy. Wstąpił do -Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego w 1956; był zastępcą członka (1969-1973), członkiem (do 1989), prezesem NKZSL (1981-1989). W VII 1989 wystąpił z koalicji z PZPR, włączając stronnictwo do koalicji rządowej z -Obywatelskim Klubem Parlamentarnym i -Stronnictwem Demokratycznym. Odszedł z władz ZSL we IX 1989.
109

MAŁACHOWSKI
MAŁACHOWSKI ALEKSANDER (ur. 1924), w czasie okupacji hitlerowskiej żołnierz Armii Krajowej; aresztowany i więziony przez NKWD;
wrócił do kraju w 1945. Był działaczem i prezesem Klubu Krzywego Koła (1958-1961), sekretarzem redakcji "Przeglądu Kulturalnego"; pracował też w radio i telewizji. Od 1978 uczestniczył w pracach Konwersatorium "Doświadczenie i Przyszłość". W NSZZ "Solidarność od 1980, wszedł do Zarządu Regionu Mazowsze i Krajowej Komisji Rewizyjnej. Internowany 13 XII 1981, zwolniony w 1982; współdziałał ze strukturami podziemnymi; aresztowany w 1983, zwolniony po 2 miesiącach. Był posłem na Sejm (1989-1997), członkiem Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego, Parlamentarnego Koła Solidarności Pracy (1992-1993), wicemarszałkiem Sejmu (1993-1997) z ramienia Klubu Parlamentarnego Unii Pracy. Od 1997 przewodniczący ->Unii Pracy.
MARZEC '68, wydarzenia, których punktem kulminacyjnym był 8 III 1968. Zapoczątkowała j e decyzja władz o zawieszeniu z dniem l II przedstawień Dziadów w Teatrze Narodowym. 30 I 1968, po ostatnim przedstawieniu, przed pomnikiem Mickiewicza w Warszawie odbyła się pierwsza uliczna demonstracja od 1957, po interwencji milicji doszło do aresztowań i sankcji dyscyplinarnych na Uniwersytecie Warszawskim (UW). W pół. II przeciwko zdjęciu Dziadów ze sceny protest złożyło 3145 naukowców i studentów. Równocześnie na terenie UW rosło napięcie wywoływane akcją ulotkową prowadzoną przez środowiska opozycyjne i (prawdopodobnie) aparat bezpieczeństwa. Podczas wiecu na dziedzińcu uniwersyteckim, na którym zebrało się kilka tysięcy studentów, odczytano projekt rezolucji, w której domagano się liberalizacji stosunków wewnętrznych, poszanowania zasad demokracji i wolności, unieważnienia decyzji o usunięciu z uczelni kilku studentów (m.in. -A. Michnika i H. Szlajfera za przedstawienie dziennikarzowi francuskiemu relacji z zajść), a także bezpośrednich rozmów z ministrem oświaty i szkolnictwa wyższego (-"H. Jabłońskim) oraz rektorem. Wtargnięcie "aktywu robotniczego", ORMO oraz milicji na teren UW uznano za prowokację. Studenci, przekonani przez rektora, który złożył obietnicę przeprowadzenia kolejnego, legalnego wiecu zaczęli się rozchodzić. Wtedy zostali zaatakowani przez przybyłych na wiec nieproszonych gości. W ciągu kilku dni zatrzymano głównych przywódców ruchu studenckiego, łącznie ponad 1200 osób. W odpowiedzi odbyły się wiece, manifestacje solidarnościowe i strajki na uczelniach innych polskich miast. Doszło również do manifestacji ulicznych w Krakowie, Poznaniu, Wrocławiu,
110

MAZOWIECKI
Gdańsku i Lublinie. Władze zorganizowały na terenie całego kraju protestacyjne wiece propagandowe pod hasłem: "Jesteśmy zWami, towarzyszu Wiesławie". W prasie pojawiło się szereg artykułów potępiających inspiratorów zajść - "wichrzycieli". Interpelację w sprawie wydarzeń marcowych - brutalnej akcji milicji i błędnej polityki kulturalnej władz - złożyło Koło Poselskie -""Znak". Stało się ono obiektem ataków posłów komunistycznych;
J. Zawieyski ("Znak") ustąpił 11 IV z Rady Państwa. 21 III Konferencja Episkopatu Polski skrytykowała "siłową" metodę rozwiązywania napięć społecznych. Łącznie przez areszty milicyjne przeszło w związku z wydarzeniami marcowymi ok. 3 tyś. osób, w tym 359 studentów, prawie 700 osób ukarały kolegia orzekające (w tym 143 studentów), dochodzeniami prokuratorskimi objęto ok. 540 osób, połowę z nich postawiono przed sądem, skazano prawie 100 osób, w tym 33 na kary bezwzględnego więzienia. Represje dotknęły środowisko naukowe - z uczelni usunięto niewygodnych profesorów (m.in. L. Kołakowskiego), a kadrę naukową zasilono ok. 500 docentami bez habilitacji (tzw. docenci marcowi). Na Uniwersytecie Warszawskim rozwiązano Wydział Filozofii, kierunek psychologiczny na Wydziale Pedagogiki, III rok na Wy dziale Matematyczno-Fizycznym. Ponad 1600 studentów musiało ubiegać się o ponowne przyjęcie na studia, a część powołano do odbycia służby wojskowej. W latach 1968-1969 wyemigrowało z Polski, głównie z przyczyn politycznych, ok. 15 tyś. osób (w tym ok. 500 pracowników naukowych, 1000 studentów, a także 200 b. pracowników bezpieczeństwa i informacji wojskowej). Wyjeżdżających pozbawiano obywatelstwa polskiego. Marzec '68 spowodował też konsekwencje na szczytach władzy partyjnej: 8-9 VII 1968, na XIII Plenum KC PZPR rezygnację z funkcji członka Biura Politycznego i Sekretariatu KC PZPR złożył ->E. Ochab, który napisał: "Jako Polak i komunista protestuj ę z najgłębszym oburzeniem przeciw hecy antysemickiej, organizowanej w Polsce przez różne ciemne siły, wczorajszych ONR-owców i ich dzisiejszych różnych protektorów". Jako oficjalny powód zwolnienia podano postępującą chorobę nerwu wzrokowego. Wydarzenia marcowe doprowadziły do fali emigracji wywołaną atmosferą w kraju, propagandą antysyjonistyczną (antysemicką) oraz solidarnością wobec prześladowanych.
MAZOWIECKI TADEUSZ (ur. 1927), dziennikarz, działacz katolicki, polityk. Po zakończeniu II wojny światowej związany z -"Paxem" ("Dziś i jutro", "Słowo Powszechne" i "Wrocławski Tygodnik Katolicki", którego był redaktorem naczelnym 1953-1955); od 1952 w opozycji do polityki
111

MAZOWIECKI
-B. Piaseckiego. Jako przywódca "frondy" (1955) został pozbawiony stanowisk i członkostwa "Pax". W X 1956 był współzałożycielem Ogólnopolskiego Klubu Postępowej Inteligencji Katolickiej, a następnie Klubu Inteligencji Katolickiej (KIK) w Warszawie (-""Znak"); wielokrotnie był prezesem (1975-1981) i wiceprezesem KIK (1988-1990). W 1958 założył miesięcznik -""Więź", który redagował do 1981. Zasiadał w Sejmie wielu kadencji (1957-1971, jako członek Koła Posłów "Znak" i po 1989). W latach siedemdziesiątych w opozycji w łonie ruchu Znak; występował przeciwko nowelizacji -Konstytucji PRL w 1976; działał w Towarzystwie Kursów Naukowych, publikował poza cenzurą. W -"Sierpniu '80 był przewodniczącym Komisji Ekspertów Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego w Gdańsku, współautorem -� Po rozumień Sierpniowych, jednym z najbliższych doradców ->L. Wałęsy i Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ "Solidarność", redaktorem naczelnym tygodnika "Solidarność" (1981 i 1989). Był zwolennikiem działania związkowego pozwalającego minimalizować konfrontację wewnątrz kraju, unikania interwencji radzieckiej i ewolucyjnego demokratyzowania systemu. Internowany po wprowadzeniu -stanu wojennego (do 23 XII 1982). Po zwolnieniu działał w KIK, był doradcą L. Wałęsy, współzałożycielem Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność", a w 1988 doradcą Komitetu Strajkowego w Stoczni Gdańskiej. W rozmowach -"okrągłego stołu" był jednym z głównych negocjatorów. 24 VIII 1989 otrzymał misję utworzenia rządu, który sformował w efekcie koalicji Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego (OKP; 14 tek), -Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (4 teki), -Stronnictwa Demokratycznego (3 teki) i -"Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (4 teki). Jako pierwszy niekomunistyczny premier zainicjował gruntowną reorientację polityki zagranicznej Polski (uniezależnienie od ZSRR i zbliżenie z Zachodem) i systemu wewnętrznego (likwidacja dotychczasowego systemu nomenklatury, wymiana kadr administracyjnych, zniesienie -"cenzury, weryfikacja kadrowa w Milicji Obywatelskiej i Służbie Bezpieczeństwa oraz wprowadzenie cywilnej kontroli wojska). Jako premier był silnie atakowany przez część OKP i Lecha Wałęsę za rzekomo zbyt łagodne tempo demontowania pozostałości systemu komunistycznego (tzw. wojna na górze). W wyborach prezydenckich 25 XI 1990 uzyskał 19% głosów (za L. Wałęsą i -S. Tymińskim). 27 XI 1990 złożył dymisję rządu. Stał na czele -�Unii Demokratycznej (od XII 1990), a następnie -Unii Wolności (do IV 1995).
112

L11 \,rqois oż3:tżfe.r>p"<- ippMOluzoJ M TsM.opfez.i XUOJ^S i/AOJodo nai3M
-O^fezood AV3.iqM. '.tXz3IlUS3ZOf^ \,OSOLUBpI(OS" ZZSN. U-lAofezOTUpO/ASZ-Td
Az-id oż9pispiBM.Aqo npuiuo->[ m3i>[uo^zo 'Xs5^y\\. ^ /AOopBJOp ipAzs
-Zqq["T3U Z lllAupsf ST3Z3M.OM ^( >^LIp9f^13dod 8861 A\ 'THd UJOZpl^M n.lod0 ^mmM^S n>(SI/AOUBlS BU ^łS 3IU1LI3A\^
-3suo>( zi omimoj �iiłS9Uuii3 Aaoui ^u 9861 M XUOIU(OMZ i V}T3\ ^ KU AUEZ
-P>(S (s86l) AreA\oizs9.re SIUMOUOJ �feuai9izpod fesB.id i ^psou-repi^os" nu
-Aumsizpod ian3Jnp[n.us aż ^MOomd^ods/Ą �msanan7 siM^ispod EU 1786! A\ AIOIU{OA\Z 'nfo^sn piu3(Bqo Xqo.id u-isłnzJBz pod ^861 /A Ai^MOlzsa-rc ^is
-oz 'i 861 nx L1 AreMOU^ui �9zsMOzi3p\i nuoiż9-g feopmop ^q \,osoiuEpi{
-oż" u.isipn.i z XirezfeiA\z '(T86I-8Z-61) iloXA\o>pi3J\[ Mos-nra T3A\^sXz.ii3A\o^
fe3MOpBp[AA\ I ŁU3I>(UO.tZO '"E-MON." f9ZOUIA\13pX^\\ XuX31JQ fouZ9(BZ3l^ BA\pIUA\OJ3Tł[ UI9p{UO^ZO '(8/.6l) tJ^l^-1^" fouBA\T3pXA\ 9IU^ż3pIU 1113.1
-o^psJ tXq 'sizpolpEZ EU i fe.mzu33�- ^zod ^A\o>[iiqnd SISIM. '^uzos^ods ^STOEU zazJd nui3isXs AireTinz np3 M auBJnp(n^s iu.iA3fe('3iiusi rzod i3A\is
-yazog^ods 5is BIUBMOZIU^SJO Tfodsouo^ ais-icum^odsM ^Xg �mgzoB^izp mAMO^ozo ^q oż3JO^ '�^[0^" feuzog^odg XuoJ[qoouiEs nisinuo^ i MO^
-iuioqo"g Xuo^qo n^iaio^<-BioJ^dod ZOSZJ m i 9/,, I^OMJSZ^^- osfez MO->[
-misszon 3iuoJqo M 3hy[v gido-ing rsiupoipcz A\ ^A\OZUIBżJO LL6\-9L6\ vftv.ys.\ /^ �5$ i-nsiq<- �MZ^ ai3zsnu^i3użXs .tXq '9/.6I A\ TUJ ifoni/4sucp>[<-
ifo^ZIpM.OU O^Mp3Z.ld ^AVOd5łSX/^ �AlIOIz5lM. I XUBA\01ZS9JB 9IlUOJ>p^
-^IA\. '(8961 III 8) oż90pu9pnis nosiM uAzaAzJd z feupaC o^Xq oż3p(s
-AVBZS.n3Ą\ nplAsJ9M.IUfl Z 9lUEMOż9pJ 0ż3f '89, T33.IE]Ą[<- Xz3B^IZp lpXA\
-0.[OZ3 Z luXup9r 'M.OSOpUT3LUO?[ "A\Zl XdnJż feopOM.Xz.ld .{Ag �lpXA\0>(t-lBU A\0^
-tUMOOBJd osi i A\oiu3pnis 0001 pmod is9io.id 01 o^A\opOA\ods '(XuozB.iqo 5is pzood siu ^wp[ 'oż3p(SMO^'a �j ']/\l-s-) ^}U3ż9pJd 5zmqo i 9^5^ v->\m
-J9izpzi3d SOTUZOOJ �oi M. oSsuzoA-ioisiH n^izpA/A. muBJq3z 1311 tCsn>isXp M ^izpn v,7. oż9i?^SA\BzsJB^ np^sJSMiufi felUBii^dAosAp fefsiLuo^ p9ZJ[d ]ku~K}S /,95^ u ^\ �(3zpi3^M zszJd AuBzfeiMZOJ) psouzoaz-idg XzoEMp(nzsoj qn^ .ti3A\oziuBżJOZ �(yo.in'^ �{-<-) BMIS-ISOJBU oSsuoM^azo 'MZI op ^Z3^]\[
-XuzoXmod zoB^izp 'E}sX3i|;qnd '>(XJOisiq '(9176! "�m) r\ivav >IINH3IM
�nsXzX^[ 5is oż9ofefetq5^żod ^/vioan3q^z siu EJSUsssp^ pfezj zszJd X}5fpod mJOJ3J ipXu^A\o'>[JT3iu.m mi3.iżOJj '(6861~S86l) T^syBj Kp
-E-a^ mappo^zo i (8861 XI - S86I IDC) nPfez-I uis-igimsJd smdSisru '(^861
pO) 0ż9p{SpZn.ref �/^�e- SIZpfezJ A\ lU3J9IUI3.ld90IM. 'ŁpBOIMOlC^ M ^JZcI
AV^ msz.iEp.Dps i '(i 861 po) -adZd 3^ uispluo^zo ^g ->]Xiiiod 'AuzaAlS
-mnuio>i zof^izp 'umouo>(9 JOSSJOJd '(6^61 '^ MSINOlaZ ^IS^SSaW

MIGRACJE POWOJENNE
W 1989 został redaktorem naczelnym "Gazety Wyborczej". Wybrany do Sejmu w 1989, wywierał duży wpływ na działanie Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego. Jako publicysta podejmuje aktualne problemy, często w polemicznym ujęciu.
MIGRACJE POWOJENNE, jeszcze w czasie trwania wojny i kilka lat po jej zakończeniu trwające na ziemiach polskich wielkie przemieszczenia ludności: powroty wygnańców wojennych do swych domostw (np. w 1945 do Warszawy wróciło ok. 500 tyś. mieszkańców), -repatriacja obywateli polskich z ZSRR i innych państw, zwłaszcza Europy Zachodniej, powrót jeńców wojennych, więźniów obozów koncentracyjnych i robotników przymusowych (ok. l ,5 min ludzi), przemieszczenia związane z zasiedlaniem -Ziem Odzyskanych, -przesiedleniem ludności niemieckiej oraz ukraińskiej (-akcja "Wisła").
MIKOŁAJCZYK STANISŁAW (1902-1966), działacz ruchu ludowego, polityk. Od 1922 w PSL-Piast, od 1931 w Stronnictwie Ludowym, był członkiem ścisłego kierownictwa partii i posłem na Sejm (1930-1935). Brał udział w kampanii wrześniowej, internowany na Węgrzech, w XI 1939 przedostał się do Francji, a po jej klęsce (1940) do Wielkiej Brytanii. Był przewodniczącym Komitetu Zagranicznego SL, wiceprzewodniczącym Rady Narodowej RP (XII 1939-IX 1941), wchodził w skład Komitetu do Spraw Kraju. Po podpisaniu układu polsko-radzieckiego 30 VII 1941 (tzw. układ Majski - Sikorski) i towarzyszącemu temu wydarzeniu przesileniu rządowemu, poparł gen. W. Sikorskiego; 3 IX 1941 został wicepremierem i ministrem spraw wewnętrznych, a po śmierci Sikorskiego (4 VII 1943) premierem Rządu RP na uchodźstwie. Stanowisko premiera pełnił w trudnym dla sprawy polskiej okresie wojny. Prowadził walkę dyplomatyczną o kształt powojennych granic i skład polityczny przyszłych władz państwowych oraz zakres suwerenności Polski; wielokrotnie prowadził w tych sprawach rokowania z premierem W. Churchillem, prezydentem F.D. Rooseveltem (VI 1944) i premierem Stalinem (VII/VIII i X 1944). Wobec negatywnego stanowiska ZSRR i braku poparcia ze strony mocarstw zachodnich polityka taka nie miała szans powodzenia. Również zabiegi o gwarancje dla suwerenności Polski po wojnie czynione u aliantów zachodnich nie dały efektów w związku z kolejnymi porozumieniami "wielkiej trójki". Wymuszona przez Brytyjczyków i Amerykanów linia polityczna zakładająca zgodę na rewizję granicy wschodniej (linia Curzo-
114

MILCZANOWSKI
na) i wprowadzenie komunistów do rządu w zamian za respektowanie przez ZSRR suwerenności Polski nie zyskała uznania większości partii tworzących koalicję rządową, doprowadzając do ustąpienia Mikołaj czyka ze stanowiska premiera (24 XI 1944); premierem został T. Arciszewski. W IV 1945 wypowiedział się za pogodzeniem się z postanowieniami Konferencji Jałtańskiej. W V i VI 1945 prowadził rozmowy ze Stalinem i komunistami polskimi w sprawie utworzenia -Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Licząc na poparcie amerykańskie i brytyjskie, zdecydował się uczestniczyć w TRJN na gruncie uchwał -jałtańskiej konferencji w sprawach polskich, w tym uznania linii Curzona jako wschodniej granicy Polski. Wszedł w skład KRN. Miał nadzieję na ich realizację, w tym przeprowadzenie "wolnych i nieskrępowanych" wyborów parlamentarnych dających podstawę do specyficznego modelu politycznego realizowanego w Finlandii (tzw. finlandyzacja). Uczestniczył w składzie delegacji polskiej w -poczdamskiej konferencji; domagał się oparcia polskiej granicy zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej. Uczestniczył w rozmowach moskiewskich (16 VIII 1945) zakończonych podpisaniem układu o granicy między Polską a ZSRR. Pomimo poparcia społecznego i deklarowanego poparcia zachodu nie mógł zyskać znaczącej pozycji w Polsce. Od 28 VI 1945 do 8 II 1947 pełnił funkcję drugiego wicepremiera i ministra rolnictwa i reform rolnych TRJN. Jako twórca i prezes -Polskiego Stronnictwa Ludowego był faktycznym przywódcą legalnej opozycji występującej przeciwko polityce komunistów w Polsce. Informacje przekazywane ambasadorom mocarstw zachodnich o metodach stosowanych przez komunistów w zwalczaniu PSL, zwłaszcza w kontekście przygotowań do -wyborów do Sejmu Ustawodawczego, pozostały bez echa. Po wyborach do -Sejmu Ustawodawczego, występował bezskutecznie na jego forum. Zagrożony uwięzieniem 21 X 1947 zbiegł na Zachód. Przyjęty z niechęcią przez emigrację polską w Londynie, wyjechał do USA. Rozwinął tam zakrojoną na szeroką skalę działalność polityczną i publicystyczną na łamach prasy, a także na falach -Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. Zmarł 13 XII 1966 w Waszyngtonie.
MILCZANOWSKI ANDRZEJ (ur. 1939), prawnik, polityk. Od 1978 współpracownik Biura Interwencyjnego -Komitetu Samoobrony Społecznej "KOR". Uczestniczył w strajku VIII 1980. W NSZZ "Solidarność" był kierownikiem Biura Prawnego Zarządu Regionu Pomorza Zachodniego i Komisji Zakładowej Stoczni Szczecińskiej. 13-15 XII 1981 w skła-
115

MILENIUM
dzie Regionalnego Komitetu Strajkowego; aresztowany i skazany za kierowanie strajkiem; zwolniony w 1984 na mocy amnestii. Działał w strukturach podziemnych "Solidarności" i w Komitecie Obywatelskim przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność". Uczestniczył w obradach -"okrągłego stołu". Zastępca (V 1990-1 1992) następnie szef(I-VII 1992) Urzędu Ochrony Państwa; min. spraw wewnętrznych w rządach ->H. Suchockiej, -W. Pawlaka i -J. Oleksego (VII 1992-XII 1995). W XII 1995 oskarżył w Sejmie premiera J. Oleksego o współpracę z wywiadem rosyjskim.
MILENIUM, kościelne obchody 1000-lecia chrztu Polski, które odbyły się w 1966. Poprzedzał je program duszpasterski -Wielkiej Nowenny Tysiąclecia, opracowany przez kard. -Stefana Wyszyńskiego w okresie uwięzienia w Komańczy. Rozpoczęcie roku jubileuszowego odbyło się w Wielką Sobotę (9 IV 1966). Scenariusz obchodów diecezjalnych przewidywał mszę świętą pontyfikalną, którą zazwyczaj celebrował metropolita krakowski kard. -K. Wojtyła, homilię głoszoną przez prymasa kard. S. Wyszyńskiego, uroczystą sesję historyczną w katedrze z udziałem episkopatu, duchowieństwa, delegacji uczelni katolickich, zakonów i wszystkich parafii danej diecezji. Uroczystości inauguracyjne rozpoczęły się 14-17 IV w Gnieźnie i Poz-naniuintronizacjąperegrynującej ikony Matki Boskiej Częstochowskiej oraz sesją plenarną Episkopatu Polski. Centralne uroczystości połączone z tradycyjną pielgrzymką odbyły się 3 V na Jasnej Górze. Podobny przebieg miały uroczystości milenijne w poszczególnych diecezjach: w Krakowie (6-8 V), Katowicach (22 V), Gdańsku (24 V), Lublinie (5-6 VI), Olsztynie (19 VI), Warszawie (22-26 VI), Sandomierzu (3 VII), Radomiu (2 X), Kielcach (17 VII), Tarnowie (24 VII), Łomży (7 VIII), Opolu (14 VIII), Przemyślu (2 ł VIII), Pelplinie (l l IX), Siedlcach (18 IX), Drohiczynie (2 X), Włocławku (9 X), Wrocławiu (16 X), Lubaczowie (23 X), Gorzowie (6 XI), Płocku (l 3 XI), Białymstoku (20 XI), Częstochowie (7 V 1967) i Łodzi (l l VI). Władze państwowe utrudniały organizację i przebieg uroczystości, nawet w tak małostkowy sposób, jak ograniczanie nagłaśniania i iluminacji katedr, ozdabiania tras przejazdu obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej itp. Władze nie zgodziły się też na przyjazd do Polski papieża Pawła VI oraz przedstawicieli Episkopatów innych krajów. W związku z tym papież mianował prymasa S. Wyszyńskiego legatem (wysłannikiem) apostolskim na te uroczystości, a w Watykanie i wielu krajach, wobec niemożności przyjazdu biskupów do Polski, odprawione zostały stosowne obchody. Poczta watykańska wydała se-
116

MINC
rię 6 okolicznościowych znaczków. Szczególnie negatywnie oceniany był incydent po uroczystościach we Fromborku. Oddział MO zatrzymał w Liksaj-nach kolumnę samochodów kościelnych i siłą odebrał obraz, przekazując go następnie do katedry św. Jana w Warszawie. Wywołało to skutek odwrotny do zamierzonego - w miejscowościach, gdzie obraz nie dotarł, ludność wystawiała symboliczne ramy wypełnione kwiatami, a przed katedrą warszawską gromadziły się tłumy. Wielu obchodom towarzyszyły interwencj e MO i ZOMO oraz akcje "aktywu robotniczego". We IX 1966 milicja po raz czwarty aresztowała obraz przewożony samochodem-kapliczką z Warszawy do Katowic i przekazała go na Jasną Górę. Wprowadzono zakaz peregrynacji kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, a przy bramach klasztornych wystawiono posterunek milicyjny, który czuwał tam do 1972.
Uroczystościom kościelnym towarzyszyły państwowe obchody -�1000-lecia Państwa Polskiego, którym władze starały się nadać najwyższą rangę. Wobec tego, że konfrontacja ta, zwłaszcza pod względem frekwencji, nie powiodła się, od schyłku lata zaniechano jej.
MILLER LESZEK (ur. 1946), działacz komunistyczny i socjaldemokratyczny, polityk. Członek PZPR od 1969; pracownik aparatu -Związku Młodzieży Socjalistycznej i partyjnego; I sekretarz KW PZPR w Skierniewicach (1986-1989); sekretarz KC PZPR (od 1988), członek Biura Politycznego KC PZPR (od VII 1989). W I 1990 wybrany na stanowisko sekretarza generalnego Socjaldemokracji RP, od 1993 - wiceprzewodniczący, od XII 1997 ponownie przewodniczący. Poseł na Sejm (od 1991). Min. pracy i polityki socjalnej w rządach -W. Pawlaka i ->J. Oleksego (X 1993-11 1996), przewodniczący Komitetu Społeczno-Politycznego Rady Ministrów (od III 1996), w rządzie -W. Cimoszewicza był ministrem -szefem Urzędu Rady Ministrów (II-III 1996), następnie min. spraw wewnętrznych i administracji (I-X 1997). Po wyborach IX 1997 na czele opozycyjnego -Sojuszu Lewicy Demokratycznej.
MINC HILARY (1905-1974), ekonomista, działacz komunistyczny. Członek Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, następnie Komunistycznej Partii Polski (od 1921). Studiował we Francji (1925-1928), przebywał w ZSRR (do 1929). Od 1939 w ZSRR, działacz -Związku Patriotów Polskich i -"Centralnego Biura Komunistów Polskich. Od VIII 1944 członek BP KC PPR, następnie PZPR (do X 1956). Kierował resortem przemysłu -Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego; był min. prze-
117

MISJE POKOJOWE WOJSKA POLSKIEGO
mysłu i min. przemysłu i handlu (1944-1949). W kierownictwie PPR i PZPR był jednym z czołowych zwolenników przyspieszenia stabilizacji kraju, główny realizator -stabilizacji gospodarki. Członek Biura Politycznego KC PZPR (1948-1956) i Sekretariatu KC (1948-1954). Autor ustawy o upaństwowieniu przemysłu (I 1946) i programu "bitwy o handel" (1947-1948) oraz -Planu 6-lemiego. Zwolennik kolektywizacji rolnictwa (VIII 1948). Przewodniczący Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego (IV 1949-III 1954). wicepremier (IV 1949 - X 1956). Należał do najściślejszego kierownictwa partyjno-państwowego (tzw. triumwiratu wraz z ->B. Bierutem i -J. Bermanem). Jeden z głównych współodpowiedzialnych za szerzenie bezprawia w Polsce, niszczenie własności prywatnej oraz spółdzielczości, wprowadzanie radzieckiego systemu gospodarczego, forsowne uprzemysłowienia, zwłaszcza rozbudowę przemysłu ciężkiego (w tym zbrojeniowego) i stworzenie systemu rujnującego gospodarkę.
MISJE POKOJOWE WOJSKA POLSKIEGO, zadania pokojowe powierzone komisjom międzynarodowym (na podstawie zaproszenia konferencji pokojowych), misje ONZ, misje obserwacyjne -KBWE (OBWE) oraz operacje "Pustynna Tarcza - Burza",w realizacji których Polska uczestniczy od 1953. We wszystkich działaniach wzięło udział ponad 32 tyś. osób, zginęły 42 osoby. Udział w misjach jest ochotniczy. Poprzedzony jest przeszkoleniem w Wojskowym Centrum Szkolenia dla Potrzeb Sił Pokojowych ONZ w Kielcach. Zestawienie udziału Polaków w misjach pokojowych (stan z III 1998) przedstawia tabela:
Lp.

Państwo (okres działania)

Nazwa misji (skrót nazwy polskiej i angielskiej)

Liczba uczestników

Uwagi

l

2

3

4

5

l

Korea (1953-1995)

Komisja Nadzorcza Państw Neutralnych (KNPN - NNSC)

l 065



2

Wietnam (1954-1973)

Międzynarodowa Komisja Nadzoru i Kontroli (MKNiK-ICSC)

892

obserwatorzy - oficerowie ponadto 823 osoby personelu cywilnego; łącznie l 948

3

Laos (1955-1975)

Międzynarodowa Komisja Nadzoru i Kontroli (MKNiK - 1CSC)

182


4

Kambodża (1955-1969)

Międzynarodowa Komisja Nadzoru i Kontroli (MKNiK-ICSC)

51



118

MISJE POKOJOWE WOJSKA POLSKIEGO
l

2

3

4

5

5

Nigeria (1968-1970)

Międzynarodowa Grupa Obserwatorów (MGO - OTN)

5

obserwatorzy

6

Wietnam Ptd. (1973-1976)

Międzynarodowa Komisja Kontroli i Nadzoru (MKKiN - ICCS)

650



7

Egipt (1973-1979)

Nadzwyczajne Siły Zbrojne ONZ na Bliskim Wschodzie (UNEF II)

11 699

jednostka logistyczna, szpital polowy

8

Syria - Izrael (1974-1993)

Siły Narodów Zjednoczonych Nadzorujące Rozdzielenie Wojsk (UNDOF)

3662

jednostka logistyczna - Pollog

9

Afganistan -Pakistan (1988-1993)

Misja Dobrych Usług Obserwatorów Narodów Zjednoczonych w Afganistanie i Pakistanie (UNGOMAP) i Biuro Sekretarza Generalnego (ONZ) w Afganistanie i Pakistanie (OSGAP)

6

obserwatorzy

10

Irak - Iran (1988-1990)

Grupa Obserwatorów Narodów Zjednoczonych w Iraku i Iranie (UNIMOG)

45

obserwatorzy

11

Namibia i Angola (1989-1990)

Grupa Przejściowa Pomocy Narodów Zjednoczonych dla Namibii (UNTAG)

373

jednostka logistyczna i 20 obserwatorów

12

Armeńska SRR (1989-1990)

Wydzielony Batalion Inżynieryjno-Budowlany WP

?

do pomocy w usuwaniu skutków trzęsienia ziemi

13

Arabia Saudyjska (1990-1991)

Wielonarodowy Kontyngent Wojskowy (w składzie operacji "Pustynna Tarcza" i "Pustynna Burza"

319

personel medyczny, l okręt szpitalny i l okręt ratowniczy

14

Irak (1991-

Policyjny Kontyngent Narodów Zjednoczonych w Iraku (UNGC1)

59

obserwatorzy


119

MISJE POKOJOWE WOJSKA POLSKIEGO
l

2

3

4

5

15

Kambodża (1992-1994)

Tymczasowa Administracja Narodów Zjednoczonych w Kambodży (UNTAC; UNMLT)

1254

jednostka logistyczna, inżynieryjna i 18 obserwatorów

16

Sahara Zachodnia (1991-

Misja Narodów Zjednoczonych na Rzecz Referendum w Saharze Zachodniej (MINURSO)

17

obserwatorzy

17

Irak- Kuwejt (1991-

Misja Obserwacyjna Narodów Zjednoczonych Irak-Kuwejt (UNIKOM)

43

obserwatorzy

18

Była Jugosławia (1991-

Misja KBWE - OBWE

4

obserwatorzy

19

Była Jugosławia (1992-1995)

Siły Ochronne Narodów Zjednoczonych w Jugosławii (UNPROFOR; UNCRO;
UNPF)

4398

batalion piechoty, policjanci i 20 obserwatorów

20

Liban (1992-

Tymczasowe Siły Zbrojne Narodów Zjednoczonych w Południowym Libanie (UN1FIL)

3008

szpital polowy, a od 1994 batalion logistyczny

21

Kambodża (1991-1992)

Wojskowy Zespół Łącznikowy Narodów Zjednoczonych w Kambodży (UNAM1C)

2

obserwatorzy

22

Gruzja (l 992-

Misja KBWE - OBWE

6

obserwatorzy

23

Górny Karabach (1992-1993)

Misja KBWE - OBWE

1

obserwator

24

Irak (1992-

Specjalna Komisja Narodów Zjednoczonych w Iraku (UNSCOM)

5

inspektorzy

25

Macedonia (1993-

(ze składu UNPROFOR)

40

kontyngent policyjny (straży granicznej)


120

MISJE POKOJOWE WOJSKA POLSKIEGO
l

2

3

4

5

26

Tadżykistan (1993-

Misja KBWE

l

obserwator

27

Mołdawia (1993-

Misja KBWE

l

obserwator

28

Łotwa(1993)

Misja KBWE

l

obserwator

29

Liberia (1993-1994)

(UNOMIL)

3

obserwatorzy

30

Rwanda (1993-1995)

(UNOMIR)

5

obserwatorzy

31

Syria - Izrael (1994-

Siły Narodów Zjednoczonych Nadzorujące Rozdzielenie Wojsk (UNDOF)

1949

batalion piechoty - Polbatt

32

Gruzja(1994-

(UNOMIG)

14

obserwatorzy

33

Angola (1995-1997)

(UNAVEN II/III)

14

obserwatorzy

34

Była Jugosławia (1994)

Unia Europejska (UE)

2

obserwatorzy

35

Haiti (1994-1995)

(MNF)

56

jednostka "GROM"

36

Tadżykistan (1994-

(UNMOT)

10

obserwatorzy

37

Bośnia i Hercegowina (1995-

(UNCPSO)

26

policjanci

38

Bośnia i Hercegowina (1996-

(IFOR; SFOR)

1387

batalion piechoty

39

Wschodnia Sławonia (Chorwacja) (1996-1998)

(UNTARS)

ponad 60

10 obserwatorów; żołnierze jednostki "GROM"

40

Macedonia (1995-

(UNPREDEP)

6

obserwatorzy

41

Chorwacja, Prevlaka (1996-

(UNMOP)

2

obserwatorzy


121

�UL\
mXuzoXii{od nzo^pod o p[iyuo:>( p\ui 3iuzXz330iso{Big EU /^6 J OQ -9 op K[p^ds /,i76J nX M ^qz3H ipi ^upaC^iuBzonTU �z5fmpisnJo^iq z .[9>izs SOI o^Bizp �t7t76I nouo:>{ ^y �Buugiluz i3^Xq M.ouisn.io.tmg 33qoM zp^M iqXli(Oj �(Bfo^u^daJ^-) "a^SZ op o^ipofAM �sXi g9^ pTOod Xqzoii \3\ z '�sXi 99^ '>(o BU ^^^ nA M- ^ł^ 13U13M03BZS 'oS9ppoiso^iq �COM psSzo
raiUpOIpSM 9IU9J31 EU 3IUMO^ż ^^ZSalU-rcZ 'V^fS11.lO}VJq ,)S02shlUJĄ[
�IOSOUq3Z3I{ faUZOJ O IpAMOpOJBU pSOZSf9IULU 9T3SBUB5[^?[ O^lSOZOd PIS{Oj 9IU9J91 V.Vi UlAl Z l1>[ZfelA\Z M T 133UO>1 Op 9UI
-1U3M?[9SUO^ OUOZpBMOJdop 3IU l{OXl MO.TCIU.reZ '39iai3IJ\[ Op lpXuT3>[SXzpQ
ai9i7<- z Ibppauusiu losoupn^ mu9{p9is9ZJd<- o ($1761 IIIA Z.-11A L.\)
lfoU9J9JUO>( r9t:>(SU.repZ30d<- 9IA\OlUn A\ ^IJBMBZ M^JBOOlU BfzXo9p Z9IU
-MÓJ nai9i p^Mz-ids '(^3131.1^9.1^) 'g'asZ T fe>ISIOcI Azp5iiu iosoupn( BUBTIU
-AM EZOZSB^MZ T3^nu nuisi oXzn.[s �sluzoiiip oż3iiioup3f BMisyszos^ods ^iTCMO^zs^n op A^Azfep nmszoyo^BZ far od i XufoM sisa-Dp m^MOOlio^ M
znf T>lSpJ 3Zp13{y\V �lf313{IluASB n>[UlXM M Wf[V,\ E 'OMOpOJBU Lp^UpU
-pafMisired EtuszJOMł op ifouspua^ n>{iuXM M niuszsfsluuiz pż9p-i fezoAMZ
-EZ LpAMOpoJTU losozsfsium osouq9zoiq �aiuzoXii(od i 9ii.irX3B.nsmn.upR oż3uoiuq5JpoXM u.innoiX-i3} gofefniufez siu i psouq5Jpo tepsomopEiMS aż STOzfeiMZ 9uimni{n>[ i guzoa^ods '3uzoXii(od Ass-iaiiii SUSI^M ois5zo gofeCn}
-uazsJd 'feJniin>( i ui9piXz5f 'uXuzoiup uismazpoitood BMisuEd oż9^ ipiBM
-Xqo iosozs?piA\ po Sis aofeluzoJ 'OM^s{3iBMXqo oSaf fezoAMzrz aofefep^is
-Od '(feMOpOJEll) feuZOlUP 3SOZS>pIM felIUI ZSZJd UI/(ZS3IUI13Z 3IM-(Sired M
3uoip3Tso psoupni AdnJg 'a^S^Od M aMO(ICmVN I3SOZSf3INIAI
�dli 3Up<3Ipd BtUUpEZ ZB.IO >{SfoA\ EILI3pIZpZOJ I MOP(I]JUO>( A\OJ^ZSqO fefOT3MJ3SqO '(3^1ldzs) LLlXuZ3Xp3lU '(�dli 3IireMOLIIU-IZOJ t 3upsiUBiu^pzn i 3pXqopAM 'i-iodsuB-u �urui) mXuz3Xisi3o( u-i3iu3Z33[dz3q
-VZ Z 3irezfelMZ T31UBpBZ t[BMXu05[XM lpł3rsim IR/4 M I?(S{OJ 3[3pIMBlSp3ZJJ
Xz.IOłBA\J3SqO

'v

(vnNow)

-^661) B]OżUV

^

XzJOl13MJ3SqO

z

3Avao ^w

EfaeM-iolo

^

Xz.ioiT'M-i3sqo

�L

3A\aO ffsilAi

-9661)^103

L1-

A\OJOq^M XzJO}BA\J3SqO

?L

3A\ao ^m

-9661)
TUIA\0ż33.I3I-[ l
ciusog

Vv

s

'7

L

z

I



MNIEJSZOŚCI NARODOWE W POLSCE
(walka polskiego podziemia zbrojnego przeciwko organom władzy ludowej - zwłaszcza w partii i milicji istniała nadreprezentacja Białorusinów), jak i narodowościowym (wystąpienia tegoż podziemia przeciwko ludności białoruskiej). W latach 1949-1950, w związku ze zmianą polityki narodowościowej władz, ponownie wzrosła liczba szkół białoruskich (ok. 40). W 1956 powstało Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne i tygodnik "Niwa". Według danych oficjalnych w 1958 w Polsce żyło ok. 120 tyś. Białorusinów. W latach dziewięćdziesiątych liczba Białorusinów w Polsce szacowana jest (wg różnych źródeł) na ok. 180-250 tyś.
Mniejszość ukraińska w VII 1944, w nowych granicach Polski, liczyła ok. 700 tyś. osób, zamieszkałych głównie na terenie woj. rzeszowskiego, lubelskiego, krakowskiego i na Podlasiu. Zasadnicza fala wysiedleń ludności ukraińskiej z Polski rozpoczęła się w X 1944. Od początku towarzyszył temu opór ludności, zbrojne działania podziemia ukraińskiego (-UPA), akcje pacyfikacyjne i wysiedleńcze prowadzone początkowo przez organy bezpieczeństwa, a następnie również przez WP. Po początkowych walkach między oddziałami polskiego i ukraińskiego podziemia, wiosną-jesienią 1945 doszło do lokalnych porozumień prowadzących do rozgraniczenia stref wpływów i współdziałania w walce z UBP, KBW i NKWD, zaniechania napadów na polskie i ukraińskie wioski oraz zwalczania pospolitego bandytyzmu. Dość przypadkowe rozmieszczenie ludności ukraińskiej (-> akcji "Wisła") na -^ZO spowodowało, że w niektórych powiatach udział Ukraińców w ogólnej liczbie ludności znacznie przekroczył założoną wysokość 10% - w całym woj. olsztyńskim odsetek ten wyniósł 11,6%, a w gminach: Banie Mazurskie - 71%, Kuty - 64%. Niektóre wsie w całości zasiedlone zostały ludnością ukraińską. Z rozproszeniem ludności ukraińskiej wiązał się zakaz zmiany przydzielonego im miejsca zamieszkania, zwłaszcza powrót na dawne tereny. Restrykcje dotyczyły też zakazu tworzenia organizacji narodowych oraz prześladowania Kościoła greko katolickiego. Prowadziło to do izolacji Ukraińców oraz umacniania się animozji polsko-ukraińskich. W VI 1956 odbył się w Warszawie (głównie z inspiracji władz partyjnych i MSW) I Zjazd Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego (UTSK). Postulaty skierowane pod adresem rządu dotyczyły m.in. przestrzegania wolności obywatelskich (swoboda przemieszczania się), religijnych, przywrócenia oświaty ukraińskiej oraz dostępu do środków masowego przekazu (prasa ukraińska, audycje w radio). Liberalizacja podejścia władz do mniejszości ukraińskiej doprowadziła do rozbudowy sieci szkół ukraińskich i rozwinięcia działal-
123

vz\
Ip^l^ M) lpAUA\.OJp5AV :UBA\odnJżn E>Up[ O^AZJOA\J MOllIO^ OSOUZOS.t
-odż 'SAI rusi3un:>HT^ ^BZ3^J:>pzJd STU iuXuu9foA\od 9iS9.r>[0 iuX^o M pso^s
-TMAZ39ZJ A\ '�SXl OS '^0 TO OUEMOO^ZS 'pAYO^BlAYS AUfÓM. n 3IST3Z3 M M.OUI
-o^[ i fo^mm J9is>p od (fffiffsyyS^J) hi^swoJi psoishmw osouq3Z3iq
�J'aip13aif3S<- M I^p^ISEZ TOSOZSfsiUlU fal 9ppIA\^Sp3ZJJ �lpXlfelS3IZpo5lA\9IZp I q3XlfelS
-sizpmaiso ip^iB{ M. o^dfe^u Moomsi^ iuXupJnip->i-ouzo3^ods 9iA\isAz.i
-BM.OL A\. fauoldn^s fai^paiiuam psozsfsluui pOJSM. 9iu9iA\Xzo "Bomaizozp
-na sniBis (\n\ w\s\od OM^spiEA\Xqo (fepogz q3i BZ) mi o^repEU 'aosioj A\ Moom9iJ\[ sni^is siuM^Jd ouBA\o(nż9Jn ^95^ i ^95 J qoBiBt ^ �XoiU3iJ\[
05[Bf 5lS E.{I{S9J^O 0661 D^ ?s5z0 B '^UIZpOJ ^TU3Zol3^" qO^UIBJ M. 33TIU3I1\[
op 5is B^somaz-id osSzo raf 9^61 OJ 'SSSIOJ A\ f9uz.u5uM.3M ifoEniAs po az-i
-9im srai^EfM. oyz.3[vz i 3UBA\oziiEisA^s BSUO^ op STU o^Xq psoupn( XdnJż
[91 faMOpOJBU t3SOUZ9^uXzJd 9pnZ30d 91SIA\XZ33Z^[ �(lUp(SA\OJqfep-0>{Sfe(S
-foM M o/pgg pEuod mAi A\) qoso u^ui L170'I '^o 6-(76I 9iAvo.[od A\ P^ISOU^M (3uzoiuoiqoo'tnE psoupn( r3UBA\05[yX.i9A\z 3souq3zoiq 'sAl OE ^^ZOEJ^
-9ZJd A\oipsin3ps^(OA qoX{Xq i3qzoi( L^Q\ noyo>( y\v '3]sXai3z.id M luatup
-HJlEZ X3M.OqOBJ 3IUAVO.[ż 01 I{Xg '(6f76I I I z U^IS) A\OOUI9IJ^ �sXl /,8 '^0 0^
-ElSOZOd T5[Spd 3IU3J91 ^U f9I>[03IU.I9TU pSOUpH^ ^IU9]p9IS3ZJd<- n?(IuXA\ Y\\
-B^Aiipd Eiiusiiupo E^Xq ruozpEMOJd dnJż ipAi z C3pzB?[ 33qo/\Y "(ipAu^^s
-Azpo iu9iz Xu3J9i ^ofern?[zs9TuiEZ ^siod osoupni puliszp-i) A\ouoii.[ooinE i A\oqosin3ps:>uoA 'Avoom3iJ\[ BZ szp^M zszJd sireuzn Xqoso :psoupn{ au
-og3iB>] AZJI ouozJBro?[ hf>{39nu3tu psoishwui ui3p5fod z glufoM OJ
�amszpolpod oż9ptsyii3.i>p osomop^i/AS 3iuXp3f i3ofefepBTSod TsdmS 7,1310 (qoso �SAI OOE '^I0 amzofe^) pMopo.reu psou.iopBiAvs niudois iuXuozoiumżo o i mpiosXA\ o :XdnJż AZJI 5is X^A\OI
-^;zsł[n ("si^syreJ^n psouzog^ods M ipA^issizpmatso ipE^^ /\\ �M.03iireJ->p
BUpJnip^ 3SOUA\X^13 T^Sap 3IA\T3Jdod qoXlfelS9IZplU3p9IS Ip^EI y\\ �(ua/
-c'_y z^snuoluSo \a\\^ \ i{3vpvz3zs9ig M /("y?77 iu[ii t B>(zfeis^ �urLii) gizpupg
-EdOJd M. 9foU3pU31 3p[SyiBJ>inXlUE Z9IUMOJ 9IS X^A\AU.IAZJin 'AYOOyłBJ^n fgUZOS.tOds lfoT3Jż31Ut 0\'SV.V[ ^\V,IW5\-VQ\ 3Zp^^/A ż9,n3JB]Ą[<- OJ �OM.1
-oiiqo>(zs o^izpoq39ZJd sXzXJ>[ Tsi^syreJ^n psozsfomuJ ifo^niAs Biu3ZSJOż
-od op oyzsop ipXłfeis9Tzpos3zs qoB^i y\\ 'psizp �SA! ^ '>(o ogsisAzofo E>]Xz
-SCmirczon^u A\op(und 01^ OP ^ 'Avoiuzon 9^^ o^zozsSzon ipXA\OA\^ispod {O?(zs 9 op 096I/6S6I mAup^zs m\oi /^ �siupSJS A^ZS 17 sufsp^ uiXud5is
-BU n->[OJ A\. B 'lpT33XzSOUBg A\. 9UZ3Iż0ż13p3J lUHa^I^ 9I->[SUIRJ^n OUOZJOA\in
Z-S6T/9S6I iuXu(o^zs n^oJ ^ 'ES6I/ZS6I u-iAuto^zs m(OJ A\ znf X^ISA\
-od oż9i>[syreJ->p B^Az^fBiUBzoTOu Xp(und ^^ 3ZSA\J9iJ � faupurmiul psou
33ST[Od MSMOaOUYN IDSOZSfaiNIAI

SZT airep) A\o>[uo:tZ3 i3qzoq ipA.iop( 'ipAuz^una i ipAA\opsoA\opo.rcu USZSAZJ
-^MO^S 3pIM fefelU 3A\Op0.reU lOSOZSfSlULU SOSpJ M 9IU33qO 33fef3IUlSl
�pOLpT3Z BU 1^BA\.O.IżU.U3AA\. 3S3Z3 1?! TOZ013UZ q3A:fl3IS3IZp:)S3ZS I q3AlfelS
-StZpOSld ^1 3TU.IOpZ.ld ^J\[ "n^sfe^g UIAUIOQ 1311 3IUMO^g I(13^ZS3HU12Z AZ.I01>{ 'MOJfSJf) T3du.lż BUZ3I{ 0[S{OJ Op T3.[XqAz.ld 'f3MOaiOp 3tUCoA\ Od lfS3.ld3J
n>[iuX/A A\ 'ipX^is3izp;3id łq n^fez^od i3^[ �3iuzXzooo^so^ig BU iqzs3iiu ^Mopd �^o ipX.ioi>[ z '�sXi ^ �^o BU 5is 3rn3i3zs 'A\o>piM n>np^ po ipBn-ii3i[z
IpAzSTO ^U lpXofefB^ZS3IU-I 'tpł^SJOd iHOJUfnJ^ OSOUq3ZOTq �9UZO^ f3IUai
srozo^uz fes sospj A\ gafefn^zsgiarez SMOpoJBu TOSozsfsTuał spusozoj
�oS T3^>[sAzn i3qoso ^ o>uX^ B 'oż3uzoXii(od Aozpolpn sn^^s o 5is o.{Bż3Tqn 5^^^ 9iMi3.id '()(;L '>lo SoB-id
T3U 'UBIIUJO OOt7 91/A^d 0{BUlXzJ10 A^IS lAqod T3U 3IU3]OA\Z3Z ż66 J XA\O^OCI
OQ �i;[5iM EUBA\opXo3p7 'y3p>(od po nfeJ>( UlAzsEU M ipXo
-fefe^zsaTm 'UBIUUO ipp[S(od 9iA\o?[iuoiod felMOUB^s SdnJż feuzoip!^ �qoso "s^l 001 '^l0 9tuo3qo isouAM. pqzoii ipi q3AuT3p qoXu(T3r3iJ03iu żn:[p^\\ smumuo fes SOSIOJ A\ feofeCn^zsaTiuBz feA\opsoupn{ fedn.iż feu^oSazozg
�AoSisAl n->np( op ^.[B^luz rsp^sMopAz psozsrsinai osouq3zoq (ż961 od T ^^6I-9S6l) ifoEJSims ipB(BJ ipAursp?} OJ "fe.i"'>i posado ipi>[S[od A\opX7
OS5ZO T3UZOT3LIZ 61761 "G "('s^ OS^ '^I0 - 91761 SIM.O.tOd C3ZSA\.I3ld A\ 13ZS
->piA\fEU) EuuA^d ^^Xq 93S10J M h]'^SMOp^2i- pso'lshiuw osouq3zon
"(l66I - 3IA\i.^IĄ[ ZTJO 1861 - nuup5iA\SQ T
3IUIUO'>[ A\ '9Z.6I - 3pISUIUO>[ "fOM '3IA\BpO^'X I 91/AO>(nq A\ �UT'lll) LUAlI
-ZOTUp 3{1 13U A\O^U9pXoUI n>np( Op 01 O^IZpBMO.ldOQ �13SOZOd5lS3Z.ld l T3A\}
-olulAzosed op ipAuuo^s MO^IUA\OZOO>( o^fipt 3iuBż3ZJisod 9uip3zsA\od zgzJdod X.{Xq 3ireA\o^Bizs?[ iaremo"g v, fe>(spd fepsouzospds Xzp5nu p^uns
-o^ż -foMo^sfoM Aqzn.[s n->[zfeiA\oqo CBZOAMZBZ ii^iim mzAzozSiu izpo^ui r 'T^nBU n^zfeiA\oqo B^iupdAM STU Azaizpo^m i io3izp osozs>piA\ 'u.i9MBJd z
Xl^IUUO>[ M 13^pBdod MOlUO"^ 3S5Z3 T3UZOBUZ :Xu'[T3foOS I XuZ39^ods 1119^
-o.id 9iuMO{ż B.[iA\oireis ^[suTSAo 3sozsf9TU]Ą[ �(qoso 'sXi oi pBuod) MÓJ
-Oq^l EIUEU.lXz.HBZ ifO^B - 13MpIUpBSO I q013JOqi3^ A\ BtUT3A\OJp5A\ nZB^BZ BIU
-Bż9z.us3z.id oż3uzoAłsXJOżXJ op X.[idfeisXzJd gzpE^M 1796! AV 'sA: 9-$ �>?
}VpVU O^M.OJp5A\ B 'AYOlUO"^ �sX} �|T-^ �^O OT^pSISO OUB^OpZ - lp13iq q3/-fop^ A\ felosouzas^n^s feuzoJ z fef ouBMonuA^uo^ '(RpnqoA\ou ^usulAJgd
-s>p �AVZI �m-m) fezoysipsiso i feup<3i3ziA\Ai>[npo.id Sfo>^ o^fpod OS6l-6t76I qoT3iq y\\ �13UU9HUZ i3^Xq Moaio^{ 39qoM ^Misired E>(Xiqoj 'BLUO^ ^>pou
-BS i (AooEdJT?^ oq^ XOSJOż STUBSA^) 131110"^ P^iS-isg 'A\ZI - ip/^pEiso ZEJO AZ^MO-J i 9zs^J3pp-){ '13010^ B>ispj �M.ZI - (n^ogo %s/. "^o qoXifeis3Tzp35id
a^s^o<^ M aMoaoyvNi iDsozsraiNM

MOCZAR
dotyczą stowarzyszeń liczących ponad 50 członków; stan na koniec 1997) wynosiła:
- stowarzyszenia Białorusinów
- stowarzyszenia Niemców
- stowarzyszenia Ukraińców
- stowarzyszenia Cyganów (Romów)
- stowarzyszenia Francuzów
- stowarzyszenia Litwinów
- stowarzyszenia Łemków
- stowarzyszenia Żydów
- Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie
- Związek Tatarów Polskich
- Stowarzyszenie Słowaków
- Stowarzyszenie Mazurskie
- Towarzystwo Greków w Polsce
- Towarzystwo Społ.-Kult. Wietnamczyków
- Rosyjskie Stowarzyszenie Kult.-Oświat.
- Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne
- ok. 5 700
- ponad 280 000
- ok. 8 000
- ok. 3 000
-172
- ponad 2 000
- ok. 3 000
-ponad 5 300
- ponad 6 000
-ponad 5 000
-ponad 3 450
-ponad l 226
-756
-176
-70
-58
MOCZAR MIECZYSŁAW (1913-1986), wł.: Mikołaj Demko, ps. Mietek, działacz komunistyczny, generał. Istnieją różne wersje miejsca urodzenia i pochodzenia. Członek Komunistycznej Partii Polski (od 1937), PPR (od 1942), następnie PZPR, członek KC PPR (1948-1948), potem zastępca członka (l 948-1956) i członek KC PZPR (l 956-1981), sekretarz i zastępca członka (1969-XII 1970) i członek Biura Politycznego KC PZPR (1970-1971 i 1980-1981). Po IX 1939 na Białostocczyźnie, prawdopodobnie współpracował z NKWD, następnie w Łodzi. Od 1942 w Gwardii Ludowej, następnie w Armii Ludowej. Szef Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Łodzi, podsekretarz stanu w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego; wojewoda olsztyński (l 948-1950), przewodniczący Wojewódzkiej Rady Narodowej w Olsztynie (1950-1952), Białymstoku (1952-1954) i w Warszawie (1954-1956), min. PGR (1956), wicemin. spraw wewnętrznych (od XII 1956-XII 1964), a następnie min. spraw wewnętrznych (XII 1964-YII 1968). Poseł na Sejm (1957-1980). Na czele (1964-1972 i 1980-1983) Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD), który stał się baząjego politycznej działalności. W końcu lat siedemdziesiątych był głównym konkurentem -�W. Gomułki, przywódcą grupy tzw. "partyzantów", prowadzących m.in. szeroką kampanię propagando-
126

-oż9Z3JoqXM. nżo.id %g ^Xzoo.q3ZJd siu J\[J^[ /,66{ ipB.ioqXM /Ą "(966I ! ^65^ A\ Xmqzo.i) in-rcd FsCoM.s q3Eż9J9zs M Z3IU/AO.I 'XA\ĄdM. i osou-repdod
313^1 p3Z313Z Jsy>[ �^Pn O^f RIS(nZ30]Ą[ q3XlfeTS3IZpUI3ISO re{ 3IA\0^od ^
'(Z66I IA 17) ^31^3.1313^ �v<- ifoT-usni -IBIJO z feup3f 5is ^is �if3EJłsq 5is ^żEiuop T oż3iiz3Aisiunuio?( nuiiz3.i 3iupo.Tqz ^uiluodAz.id '(d'gas) d"^ 3r3E.D(oui3piBroos ^MO^BIB o-uso r9Momr3S XunqXJi z pispz30]Ą[ �Xi^pircm ^3 i MOSO^S %/./.'$ L661 A\ B 'A\oiBpirem ^ 3fefrqsXzn MOSO^S %$'/, ^Xq
-opz NJ^ 1661 q3XiuEiu3aieiJpd ipBJoqXM A\. "MOSO^ %(;'^ {Xqopz 0661
q3I>[3U9pAz3Jd lpBJOqAA\ Y\\ 'Nd^ A\01BpXpire~>( niuf3S Op 3IZpBMOJdA\
5is .im^is Biu3ZpOA\od Z3q 6ż6^ q3moqXA\ y\\ �uioiu3^isn iuXA\osiiuo.id
-uio^ ogsfi "n^ois oż3.tżfeJ^o"<- mopmqo XiiMp3ZJd ^q 6ż6J /\\ '(9861)
UISSUU.re X30UI BU XUOTUIOAVZ 'AUBZB^S I (g86l) ^UBAVO^ZS3.IB 3IUMOU
-od ^(T>[ M iosou(E^izp 9iuBM.onuA^uo^ 137 '17861 Av I4S9uiuB Xooui 1311 Xu
-OIUIOMZ 'psou.re(ndod niu9p{spzoo]Ą[ A^pAzJd (l 861) ssoo-id i aureMoizs
-a.iy \t'aO')I" r9uz33^odż Xuo.iqooaiBS npiTiuo->[<- EZOZSE^MZ 'if3Xzodo
pSŚZO 33qOAV Z9TUMO.I 3tUZOIŁU3(Od feofefnd5lsAA\ 'fop9TZpBJXlUB I felIZO^SIU
-nU.IOł[XlUT3 5llJEd '(N.d'>l) f3tż9Ipod3IJ\[ I^SpJ 9f3T3.T3p9JUO">[<- 6^61 XI 3A\
{XzJOA\if-[ \Jfon];OA\3J Z3q T3f3n(OM3'a" uiB.i8o.id foMS qoBun^ ogafEU ofefni
-U3Z3.id \^SOJQ" omsid yzwsp/i/A 'A\ourc^po oż3fz oż3iip9('3pzo EU {feuB^s
'3UU^ZOJ 0-Eizp ZEJO XA\opsotż9ipod3iJs[ unJ\[ Bui9Z9isXzJds m9pi3Xzo^z.(odsA\ ^Xg
-q3XA\ofoJisn IUJOJSJ sfoAzodoJd oSaofefeJsiMBZ 'zp^M op ^n^uolua^" i ^\7 nure.i3o.iJ" ui9Joim3^odsM ^Xq 'feuz3/(B}B ui3ppiqo żis Breis 'nż9iqo z TOEJ
-ooXA\. '(3/.6I 'p^^) 6S6I w/s]od Dufo^ 'pis(0j fozsMoufeu iuoisiq ipAuoo
-5iA\sod ifo^T^nd npiM JOlny '(OS6T-8t76T) "adZd ? 'add ^110^3 -Xuz3X}
-Hod zoEreizp 'T3isXouqnd '>iXJOisiq '(0^61 'O >I3ZS37 raS3nZ30I\I
'(L86I-I/.6I)^o-I:^uo'>l^clzI r3ZSZXA\feJ\[<- BS9Z9.ld
O^SIMOLI^IS BU Xi5iunspo B>p3i9 �g zszJd XzpT3^A\ nio5rqo OJ �B.rez30]Ą[ AM
-A.[dA\ o^iq^so 'ł(9J9io "3^ sopmoo y\\ SBZO/AO/A npizpn oSsp^fgpJBdoj
- 89, BOJB]Ą[<- U3ZJEpXM 9TST3Z3 A\ Z^.lXM XLI(0ż3ZOZS 0} 0\TK\W^ � I rS9.ld9.I BTU3]
-ISBU '^nmzAiitodoiuso>i" i oż3A\opOJi3U ^nuizinqiu" T3iui3ZO[i3A\z ZOSZJ BU feA\

N
NACJONALIZACJA PRZEMYSŁU, likwidacja prywatnej własności środków produkcji i przejęcie ich przez naród. W Polsce nacjonalizację przemysłu, a w praktyce jego upaństwowienie, przeprowadzono na mocy kilku ustaw i dekretów: o przejęciu przez państwo m.in. przedsiębiorstw przemysłowych, górniczych, komunikacyjnych i portowych (3 I 1945), części ziemi (6 IV 1944) oraz niektórych lasów (12 XII 1944). Nacjonalizacja wielkiego i średniego przemysłu dokonała się faktycznie w wyniku przejmowania zakładów pracy przez tzw. grupy operacyjne, organizowane z inicjatywy PKWN, a następnie Rządu Tymczasowego RP. Dekret z 3 I 1945 oraz modyfikująca go ustawa z 6 V 1945 uprawniały do przejmowania w tymczasowy zarząd państwowy majątków opuszczonych i porzuconych (właściciele mieli prawo domagania się reprywatyzacji na drodze sądowej). Ustawa o nacjonalizacji z 3 l 1946 przewidywała przejęcie przez państwo: bez odszkodowania - majątków należących do państwa niemieckiego, Wolnego Miasta Gdańska, niepolskich obywateli Niemiec oraz osób, które zbiegły do nieprzyjaciela; za odszkodowaniem - 17 grup przedsiębiorstw należących do obywateli polskich lub niepolskich. Zakłady z pozostałych gałęzi produkcji podlegały nacjonalizacji, jeżeli zatrudniały na jednej zmianie ponad 50 pracowników. Nacjonalizacji nie podlegały zakłady spółdzielcze i należące do zarządu terytorialnego. Do końca 1948 upaństwowiono prawie 8,7 tyś. zakładów wielkich i dużych oraz wiele drobnych zakładów wytwórczych, usługowych i służby zdrowia. Od 1948 kontynuowano nacjonalizację, w trybie pozaustawowym, mniejszych prywatnych zakładów przemysłowych, rzemieślniczych, handlowych itp. Denacjonalizacja rozpoczęła się w końcu lat osiemdziesiątych, rozwinęła na szerszą skalę w 1990.
128

NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI
NACZELNY SĄD ADMINISTRACYJNY (NSA), sąd specjalny, działający początkowo j ednoinstancyj nie, rozpatrujący skargi na decyzje administracyjne podjęte niezgodnie z prawem lub na niepodjęcie decyzji. Rozpatrując skargę, NSA może ją uwzględnić, odrzucić lub stwierdzić nieważność zaskarżonej decyzji. Utworzony 31 I 1980, zyskał większe uprawnienia w 1990. -> Konstytucja RP z 2 IV 1997 również w odniesieniu do sądów administracyjnych wprowadziła zasadę dwuinstancyjności. Sądy administracyjne sprawują kontrolę działalności administracji publicznej, a także orzekają o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej. Prezesa NSA powołuje Prezydent RP na sześcioletnią kadencję. Od 1992 prezesem NSA jest R. Hauser.
NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI (NIK), instytucja polityczna powołana do kontroli działalności organów administracji publicznej, samorządu terytorialnego i komunalnych jednostek organizacyjnych; zadaniem głównym jest kontrola wykonania budżetu państwa. Jej pierwowzorem w Polsce była Główna Izba Obrachunkowa (1-808) i ustanowiona w 1919 Naczelna Izba Kontroli (NIK). Po zakończeniu II wojny światowej reaktywowano NIK jako Najwyższą Izbę Kontroli, która działała w latach 1949-1952. Powołana ponownie przez Sejm PRL II kadencji (13 XII 1957), podporządkowana została Sejmowi; następnie w latach 1976-1980 premierowi, a od 8 X ł 980 ponownie Sejmowi. Kompetencje NIK znowelizowała ustawa z 23 XII 1994. Prezes NIK powoływany był przez Sejm, za zgodą Senatu, na 6-letnią kaden-cję. Odwołanie prezesa NIK mogło nastąpić wyłącznie z przyczyn określonych w ustawie, co zabezpiecza przed odwołaniem go z przyczyn politycznych lub osobistych oraz stwarza warunki politycznej niezależności. NIK podejmowała działania kontrolne z własnej inicjatywy, na zlecenie Sejmu, Senatu, Prezydenta RP i Prezesa Rady Ministrów. NIK przedstawiała na forum Sejmu roczne sprawozdanie ze swej działalności oraz analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej. Prezes NIK przedstawiał corocznie Sejmowi wniosek o udzielenie (lub nieudzielenie) absolutorium dla rządu. Konstytucj az2IV1997 ustanowiła organ o nazwie: Naczelna Izba Kontroli. Jej kompetencje są zbieżne z regulacjami z 1994. Zróżnicowanej co do zakresu i formy kontroli NIK podlegaj ą organy administracj i rządowej, NBP, inne państwowe jednostki organizacyjne, a także (w ograniczonym zakresie) organy samorządu terytorialnego i innych komunalnych jednostek organizacyjnych oraz inne jednostki organizacyjne i podmioty gospodarcze, jeżeli wykorzystują majątek lub środki państwowe albo komunalne.
129

NARODOWE SIŁY ZBROJNE
NARODOWE SIŁY ZBROJNE (NSZ), konspiracyjna organizacja wojskowa, powstała w IX 1942 z połączenia Związku Jaszczurczego (ZJ, organizacji wojskowej wywodzącej się z Obozu Narodowo-Radykalnago), części Narodowej Organizacji Wojskowej (NÓW, związanej z Narodową Demokracją), która nie chciała podporządkować się decyzji scaleniowej z -> Armią Krajową oraz kilku drobnych organizacji wojskowych o zabarwieniu narodowym. Zwierzchnictwo polityczne NSZ stanowiła Rada Sześciu, utworzona późną jesienią 1942, a od I 1943 Tymczasowa Narodowa Rada Polityczna (sekretarz Z. Stypułkowski). W X 1943 NSZ liczyły ok. 70 tyś. osób; najsilniejsze wpływy miały w rejonie Kielc, Radomia, Lublina, w Białostockiem, Rzeszowskiem, w Warszawie i na Śląsku. Do pełnego połączenia ZJ i NÓW nie doszło, gdyż oba ugrupowania dzieliły niechęci osobiste oraz różnice w podejściu do wspólnego programu (np. wywalczenia granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, obrony Kresów Wschodnich, zwalczania tendencji lewicowych; łączyła je niechęć do AK, negatywny stosunek do rządu gen. W. Sikorskiego, hasła wyzwolenia Polski spod okupacji, znacznego przesunięcia wschodniej granicy Polski kosztem ZSRR, usunięcia Żydów, spolszczenia lub ograniczenia praw obywatelskich Ukraińców i Białorusinów. NSZ reprezentowały pogląd, że zarówno Niemcy, jak i ZSRR są wrogami suwerenności Polski, z tym, że groźniejszym przeciwnikiem stawał się zyskujący przewagę w wojnie ZSRR. Dlatego uważano, że przed wkroczeniem Armii Czerwonej na ziemie polskie należy oczyścić jeż agentur radzieckich; likwidację oddziałów partyzantki komunistycznej prowadzono pod hasłem walki z bandami. Spektakularnym tego przykładem było wymordowanie przez NSZ w lasach pod Borowem na Lubelszczyźnie 26-osobowego oddziału GL. NSZ krytykowały walkę bieżącą prowadzoną przez AK jako powodującą zbyt duże straty w społeczeństwie. Od końca 1942 prowadzono rozmowy o scaleniu NSZ i AK. Po aresztowaniu obu komendantów głównych VI/VII
1943 (gen. S. Roweckiego i płk. I. Oziewicza) rozmowy bez większych efektów kontynuowali ich następcy. 7 III 1944 podpisano umowę o scaleniu - wejściu NSZ w skład AK. Decyzji tej podporządkowała się część NSZ związana z NÓW, zaś część wywodząca się z dawnego ZJ umowę zerwała i powołała własny organ polityczny - Radę Polityczną NSZ (od VII
1944 - Komitet Pomocniczy) oraz nowego Dowódcę Głównego NSZ. Część NSZ, która nie poddała się akcji scaleniowej, liczyła wiosną 1944 ok. 65 tyś. osób. Oddziały NSZ w Warszawie wzięły udział w powstaniu. Po klęsce powstania warszawskiego Dowództwo NSZ stacjonowało
130

NARODOWE SIŁY ZBROJNE
w Krakowie. W myśl koncepcji, że w końcowym okresie wojny siły ZSRR są groźniejsze niż słabnące Niemcy, Komenda Główna NSZ, w celu ocalenia własnych oddziałów, przyjęła koncepcję wycofania ich na Zachód przed wkraczającą Armią Czerwoną. Plany zmobilizowania całości sił NSZ na Kielecczyźnie, Białostocczyźnie i w Poznańskiem nie powiodły się. Udało się skoncentrować jedynie Brygadę Świętokrzyską (dowódca płk A. Dąbrowski) w sile ok. 700 żołnierzy. Brygada zwalczała partyzantkę komunistyczną, a w I-V 1945, za zgodą niemiecką, dotarła przez Czechosłowację, w pełnym uzbrojeniu, do amerykańskiej strefy okupacyjnej Niemiec. Zorganizowane oddziały tej brygady istniały do VI 1946. KG NSZ w IV 1945 przeniosła się do Warszawy. Wydany w V 1945 rozkaz o rozwiązaniu oddziałów leśnych nie został w praktyce wykonany. W III 1945 w Łodzi rozpoczęła działalność organizacja Narodowe Zjednoczenie Wojskowe (NZW, płk T. Danilewicz), grupująca żołnierzy NSZ i wycofanych z rozwiązanego już AK członków NSZ i NÓW. W jej składzie szczególne rolę odgrywało Pogotowie Akcji Specjalnej (PAS), szczególnie aktywne na Białostocczyźnie i Rzeszowszczyźnie. Po rozbiciu Dowództwa NSZ i wyjeździe gen. Z. Broniewskiego z kraju, NZW i pion wojskowy SN stały się centralnym ośrodkiem konspiracyjnego obozu narodowego. Część oddziałów NSZ kontynuowała walkę zbrojną i dywersyjną po wyzwoleniu, traktując Armię Czerwoną jako wroga, a nowe władze polskie jako agenturę radziecką. W 1945-1946 działało ok. 90 oddziałów NSZ, liczących ponad 4,3 tyś. osób. Oddziały te zwalczały milicję (MO), jej rezerwę ochotniczą (ORMO), organa bezpieczeństwa, funkcjonariuszy komunistycznych i ich zwolenników, surowo "karały" ludność za przejawy poparcia dla władz państwowych, napadały też na placówki handlowe i spółdzielcze oraz dokonywały rekwizycji na zaspokojenie własnych potrzeb bytowych. Zwłaszcza ta ostatnia grupa działań pozwalała określać pozostające w lasach oddziały jako "reakcyjne bandy". Szczególnego rozgłosu nabrała pacyfikacja wsi Wierzchowiny, pow. Krasnystaw, przypisywana oddziałowi NSZ, w której zginęło 194 mieszkańców. W 1946 najaktywniejsze oddziały NSZ to zgrupowanie "Burego" na Białostocczyźnie, "Bartka" w Beskidzie Śląskim i "Ojca Jana" na Rzeszowszczyźnie. Po aresztowaniu przywódców SN i NZW (1946/1947) przestało istnieć centralne kierownictwo tej formacji. Amnestia w II 1947 spowodowała ujawnienie ok. 130 członków NSZ-NZW. NSZ zostały rozbite na początku 1947 przez oddziały Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW), WP i urzędów bezpieczeństwa. W latach 1946-1948 odbyło się kilkanaście
131

NATO
procesów członków NSZ. Komendanci główni NSZ: płk I. Oziewicz (do 9 VI 1943), płk T. Kurcyusz (do IV 1944), ppłk S. Nakoniecznikoff-Klu-kowski (p.o. do X 1944), gen. Z. Broniewski (do VIII 1945), S. Kasznica.
NATO (North Atlantic Treaty Organization, Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego), regionalny pakt militarno-polityczny, utworzony 4 IV 1949 w Waszyngtonie; członkowie założyciele: Belgia, Dania, Francja, Holandia, Islandia, Kanada, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, USA, W. Brytania i Włochy; do paktu przystąpiły: Grecja i Turcja (1952), RFN (1955), Hiszpania (1982); Francja wystąpiła ze zintegrowanej struktury militarnej sojuszu (1966), uczestnicząc w jego strukturach politycznych. NATO powołane zostało zgodnie z ideałami Narodów Zjednoczonych, w celu pokojowego współżycia z innymi narodami i rządami oraz ochrony "wolności, wspólnego dziedzictwa i cywilizacji swych ludów, opartych na zasadach demokracji, wolności jednostki i praworządności". W pakcie wyrażono prawo do zbiorowej samoobrony w wypadku napaści zbrojnej na jedno lub więcej państw sygnatariuszy. Jedynym i najwyższym statutowym organem NATO jest Rada Atlantycka, określana jako Rada Ministerialna. Ponadto istnieją: Rada Stałych Przedstawicieli (główny organ konsultacyjny sojuszu akredytowany przy Sekretarzu Generalnym NATO), Komitet Wojskowy (najwyższy organ odpowiedzialny za wojskową politykę sojuszu), Komitet Sztabowy, Komitet Planowania Nuklearnego, Komitet Planowania Obrony. Pozastatutowym organem NATO jest Zgromadzenie Atlantyckie (utworzone w 1955). Od 1990 w jego pracach biorą udział parlamentarzyści Polski, Czech, Słowacji i Węgier. W 1991 utworzono Radę Współpracy Północnoatlantyckiej, w skład której wchodzą przedstawiciele 16 krajów NATO oraz państw Europy Środkowej i Wschodniej. Organ ten ułatwia stałe kontakty między sojuszem i jego sąsiadami. Obszar działania sojuszu obejmuje terytoria jego europejskich uczestników oraz region Atlantyku na północ od Zwrotnika Raka; podzielony został na trzy dowództwa: Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych w Europie (z siedzibą w Brukseli), Dowództwo Oceanu Atlantyckiego (z siedzibą w Norfolk, USA), Dowództwo Kanału La Manche (z siedzibą w Northwood, W. Brytania) oraz Strategiczną Grupę Regionalną Kanada-USA (z siedzibą w Ariington, USA).
W koncepcji strategicznej NATO pierwsze sugestie podjęcia dialogu z państwami -> Układu Warszawskiego, z równoczesnym utrzymaniem potencjału wojskowego na poziomie adekwatnym do istniejącego zagrożenia, pojawiły się w 1967. W latach siedemdziesiątych, okresie wyraźnego
132

LL1 3upio """I<-'U3ż IAq Ain3A\ApTA\3ZJd gi^[ i^ircp
-U3U.IO^ 0>[SIA\OireiS V^ '\?^\ AI Av ^"a" 0ż3p(SAVOJOlUO'>[ �JL �U3ż -^y �ż
-auM.o.to ^UT3pu9u.io'>[ zszJd Aui^OA\od 'CJiN".}-10?!31;! '3 ^ B3pOMOp) gu\[
qBlZS p2im 3^A\OJ3p( 3IU3J9} AV feAVOpnqZOJ Raf ">[V -""IRin-HS pO 3IUZ3p?Z3IU 'irOEJldsUO>( f3p(0q3^g A\ 13U^A\AMOlOżXZJd 3Xq B^ILU giJ\[ EZ3pOMOp 33IS T3A\
-oppi^zg "^pzJng" ifol-re iaiB[ui3A\o:ożXzJd z n^zfeiMZ M BUTMOZAISJ^UO^ i3^
-Aq gns[ B3pi'9TA\iszpoqom3u j^npfezy ifo^nJisut 9io5unA\zo.i o>reC30spj M
^�^6 ^ 3IA\Opd II A\ T3^1SA\od 'SpISpd 3IIU3IZ T3U faUOM-ISZ^ U^U.IVn!u^z;)c)-I>lM
od '^"asZ z i-p^uz3X:reu.ioidXp Mo^unsois TiiiEzbi/ATu sui n>(pBdXz.id M fsu
-(i[A\Xo iromtdsuo>[ BTUBA\OŁ[3BZ L'fod93uo^[ �(�^SOrI^a^aO<^aI^[") SIN
�XJżSy^ i Xip3Z3 'S^spJ o^CAzJd nzsnfos op 566! AI AV
-lurcMisired nzsnfos op nuAofeCn.ndsB v 01VN ^zp5im nSopip fciso 5is o^is BIBIIU ipB:re[ ipXudSisBU M. '(^66 T X L'D VSn zsz-id BUOZSOIżZ '"nCo^oj qp BA\iSJ9upi3J"^ T33pi '(L661 A) ^u\}d BZ oireuzn (T^S(OJ mA^ A\) A\O^
-uo^zo ipXAvou nzsnfos op T3p5CXzJd SMmds '(^661 IA) t/OBJd^ods/^ i BA\IS
-J9UUT3J 'nżopiQ UB[J" .[EISOZ Xi&fXzJd '(l 661 IIX) AoB-idiods/^ BpT3^ ^>(
-oAłUBi^ouoou^oj osou^^izp Bpzoodzo-i �iiriu 'MO^BIZS^ ipAzstsiuzmAM
ZEJOO ^{PJ3iqEU lp13^|; q3Xuf3(05{ AV El 13pd30UO'>[ �f91UpOlpS^ I CsAYO^pOJS
AdoJng iurefB.i:>i z 3iA\iSJ9uui3d o 3iu9zop^iA\.so oi5fXz.id 01VN (l66l) ^ZP
-^qu3do">[ A\ sioAzozs BJS[ �3iA\oSoJA\ ^ref fsoSiAY znfśis tern^EĄ sin sz 'ĄAZ;?
-P^TA\SO '(0661 IX 61) Ado-mg f3A\OJ\[ 5iJB->[ fe>[sX.ii3J ofefnsidpod 'gM.a')!'6-
^AY^SUBj "f9U.IBlIpat-OUZOXlI{Od I rOE^UO-gUO^ 3IU9ZOyO>(BZ ZBJO ILUT>]S
-r3doJn30TupoqosA\ lu-rerB-i^ T 'g^asZ z AvopiBiuo>( 3tUT3zfeTA\T3u oireA\ouodoJcl
-BZ 'nzsnfos sfOBU-IJOJSUBJl OUBIZpSTAYOdEZ (0661 HA 9) SII-IApUOg AV 01VN 9IOAZ3ZS V^ 'folUpOIpS/^ I f9A\0^pOJS Ado.ing A\Ofe.I>I I (f3p(SfXsO^ TfOBJ
-apaj) 'a"asz "P 01VN. ^losrapod airciluz m A.[5uX{dA\ 9iuzi2.iXA\ (szpE-ij A\
1661 IIA l) 0ż9p(SAV13ZSJB^ npRp(n<- 3IUBZfelAVZOJ ZP.IO (0661 X L) 39?U-19;N
amszooupsfz '(6861 IX 6) oż3i5(syip9q mnm 9tU3ZJnqz siuazoBuz guzot^
-oqmXs a^fefeui 'qoXuz3Xisi(Bfoos qo^fe.T^ q3X^sozod A\ r9A\ofo.usn ifo^iu
-JOJSumi '(l66l) 'a^SZ np^dzoJ op 3ofezpEA\OJd '(i3>(fo.iis3J3id<-) 'a'asz M 3UZJi5uA\3A\ Xu^iui3ZJJ 'gAYS^^- ^A^isii3zo3idz3q i BIUBJUBZ AA\opnq qo^ł[pOJS o XA\OUIZOJ 9A\ou ZBJO \v.i[\ od n>{Xiire^v P0 3z-iEzsqo TSU qoXu^u
-of3U9A\U05[ y3foJqZ T{OJ^UO>[ 1BU.I9} ^U 0ż9p{SA\13ZS.re^ npEp(f[<- I 01VN
nxreA\isired ^ Xzp9iiu 9roT3fooż9u oi9fpod 'mup9iy\\ A\ '6861 III M '(6Z.6I) y9foJqz qoJiuo?[ ^ms^ BII oż9uz3Xisi(BCoos n>[0(q iiuEA\isyBd z nSo^ip Bp
-5fpod ipA\ o g^Aupn o^5fpod 01VN '^'HSZ T VSfl. Azp5uu qoB>]unsois A\ i3Z3ZSB^A\z 'q3AA\oiu3fo.iqzo.i qo^iUEA\o^o-i AV A\od5^sod uiXł A\ 'Biusz^Jdpo
L^so^I^a^aodaI^[") aiN

KT
�d3.r>[ w ipXufo.iqz ^iż ui3ii3ż3pQ<- oż3pp3d3Z-a T '^ p\\oumm T gn\[ ^zfeiMzo.1 'SJSpuy 'M<- '"^ 'ZP9M. ^upZ3i3Js^ St76I A Z.
-feui3Mo.iidsuo:>ppz aż T3^soz T3ireuzn g^ (si76I III SS-Z.^) oż3uai3izpod EMisired M.03poMXz.id 91 nureMO:(zs3.re OJ �(zoiM.si^.inz^p^ �f ^d qrq pp3d
-9Z-a 'f >I{d) "n^p13IMZp3I^[" mAuT3A\OłZS3.re Od 13A\.lSd3}SEU PA\T3Jds ZE.IO 3IUB^
-mzp '3MOU3J313foBziuT3żJO fafg^ o^ TJni^nJis T3USEf9TU afeisozod sizp OQ[
-iropziircżJO ^Jn^nJis mugz.ioA^ saooJd A^MOHIBI^Z i g^ OA^zpo/AOp X^M
-OZI{BJTds 3IUA\OUOd (St7^ III L'D i^IP1'!^2?3^" 3I"d5^SBU B '($�(7(5 t JJI /_) t^I1!^" 3IUBM.01ZS9.IV ' r9Z3M.OpBIM.XAV I^BIS 3SOU[B^BIZp OUOZO.tU.n3Z ($1761 I 61) 'XV nlirezfelMZOJ Oj �fai^OUBzAuBd I f3UfXSJ3MXp lf3>[B BIUSZpEM
-OJd ouBMXpiM9ZJd 3i^ 'i3Misu3zo3idz3q qzn^s i ifoRJisiuiiupE larezsni-renofo
-?[unJ auRpaizpm i (iiuXuzoXisiuniuo>() iu-ip(spd Xzp5au losouJngiu Blircis
'(l(b.I3Z9p Op lfoU3pU3l 3UWMXmXzJin Z3IUMOJ) UH^SlOj H^Sfo/Ą I r3UOM
-J3Z3 nui-iy^ MofoJis^u EiircpBq 'np^iM^M^uo^ i npmMXM 'XpUBżBdoJd 'Au
-o.iqoomBS op T3^im 3is o^zpBMOJds g^ osou^.tEizp rofez3ig "(QZ) p]SMOu
-.rez3 -g '(NS) ?>IsyXz.i3iMZ �V'(,uoo-a" gs) ysyg �V '(N'a/A Sdd) ^?^d "^1 '(Xoi3.ij OMpluuoJłs 'npfez-a ^ż3pa) p[SMO>[UBf �s-f :fBr^ ^u npfez-a feJniBż
-3pQ z mBzfeiMZ TurAyEd AopOMAz^d iMOpzo i(AzoiuiS9zon gi^ XMOpnqpT3ii Cauzo^itiod u.iaiu9ZJOMin pBU ip^oBJd M gf761 Ul op �|7^(5 ^ iix ^M.o^od po �Xu
-OJqooLLres i AooLuodoares 9n.reMoziireS.io '^UBdn^o yszpfezJBZ ^o>ifoq 'ipXu
-zo^siuniuo^ ifon^isul siuBMOJimul '["Br>i BU npfez"^ u-i3^ż9pQ z Xomd
-^odsM amBzfeiMTO 'ipBpBSBZ qoXMOSEZoipXiop BU iiuXuzoXii(od ai-ren-red z q3XMpsB{M g^ qBizs zsz-id 3iu^MXuiXz.un '(f3MOppi?[zs i33is lusiireMoip
-BZ z) ipiupoips/^Lpi3S3.r>[ BU '^[y3111137^(tm)70-1 :oiiBMApiM3ZJd �t7t76T IX ZZ z j"g npfez"g TiuXuzoXiXM z 3iupoż7 '(JMOUN" 'U^'S 3IN. PSIS 5foEzm^żJO feu
-Mouod SEZ 'ni.u3i5[OTp^o u(tm)0^?^(tm)??9^" 'H3^ (JfoEdn>[0 nqo" 3iU9J3i ^u ilbmidsuo^ OMpiuMO.i3p{ ^ZB>pzJd "Jog" �U9ż ElUBłSMod iro^piid^ OJ '5is 3fe[riJtdsuo>[9p 'imiEisMod M ^izpn ERIZM 'giJ\[ M Xqzi'qs op ipXui3MO.i9p[s v,
'SIMBZSJB^ M IpAofe ri3MXq3ZJd MOJSOIJO OSOZS^St^ �feuOM.I9Z^) SllU.iy ZSZJd f9I?[33HlI3IU irOBdn>{0 pOds IU.lXuO{OMZXM ian3U3.T3ł Z I3SOUZ3fe^ 3}T3.Iin ^BMOpOMOdS Z13JO giJ\[ XJni5[n^S X^MOZTU^żJOZ3pZ ^BZJng" lf3>]13 Br3BZT^
-3J I 3p(SM13ZS-reM 3IUB1SMOJ "(nqBłZS IU3J3ZS 0:>(B(^ai3pJ\[" ż) g^ 0ż3UMO.[0 13lUEpU3U.IO'>[ lf3?(UnJ 3p5fq0 3TUS3Z30UMOJ O^Z3BLIZO ^\f Q^[ ninZJ n 13M1
-ZpOMOp mU3pp1;in:>(0 '"l '^'S 3tU3ZJ3IMOj �U.lAM05[ZfelBZ 3Iire^S M 3Z3ZS3rSlS B^MOpfBUZ BfoBZIUESJO nfl3J>[ U.mflU33 M 'IpIUpOIpSM lpBS3Jł{ Bil O^^ 3111
-qopodopMi3Jd T3^.[i3izp gus[ i7l76I IIA M '(oż3ptsfeis-o>(SMO>[E.q) oż3Momp
-n\od 3iud3}s^u v, 'oż3i>(SMOMg nJBzsqo 3IU3J31 ^u ZEJO uii?[Spqni i un^sy3^
-IM.-'>[Vl^^IUPC>lI^SA\ qO^żS^O M 313(pod 3Xq X^IU.I I3SOuf3p^ C3ZSMJ3ld M
LDsoTO^naodaiN") aiN

sn
�LpXuZ3X:(qod q013A\EJds lpX3feZ3iq M S0\'ż ;i3lE.T9iqEZ '93S
-[OJ M. ^A\Xq9Z.ld 3IUpJ5[OpIA\. 6861 OJ 'VSn 0ż9A\Op0.reJ\[ BA\lsy3Z39ld
-zsg XpB-g feopBJOp \A(\ Tapisure^Jsmy "uopj ns9Jżuo-^ ipi3zpqA\ SM. ^q
-Tizp '(vsn) 3iuoiżuXzs^ A łpBiso '(SZ.6I-ZS6l) fdo-mg BiqoA\ mpi^i<-fo(spd fefops ^A\o.i3i?[ i ^MOzuregJO siudSisBU '(^S61-81761) 398 ^IP
-B.I f3I>[SYOd ifopS M ^/A03E.ld '3IZpOl[3T3Z BU {B^SOZOd SUlfOM OJ "XV t^311
-M.0^9 Blirepusiuo^ i ^zp0y\v ożau(9ZOEj\[ zsniJTStais i J3un>( '"xv r31^0^) Apusmo-a AplreSedoJJ i iroEuuoJui gz-inTg M Ts/AofeJ^ H^-iy A\ I176I po Tg/AOlusszJM iiiredu.re?[ ZJSiupz 'XuzoXiipd zoB.[i3izp 'ZJB^ILIUSIZO
"(L161 "�i''1) 'PIsuT3JOiz3f ws^izy-z :--tM 'Myf I>ISNVZIOIZ3r-XVMOM �(isiA-icd) Tszonp^ if3i(BOł[ M oż3uoiupożzn SM qn^ iu.iEd ipAusBiM Hurpp
-IA\TUSp3Z.Td >{SIMOU131S T3IUBZp^SqO �fl '"MOdlI^ n^EIZpOd" 0ż9ireA\Z 9TUZ301
-od lOBisod M 6861 od p3p^u grndSis^M. X.miEp(U9uiou fsisioMS O^SIM^F^
-E^SIMOU^IS szsziu zmoo o 5is B^zn^pAM AJn^piuamou BISI( B TgurAnEd
Tf313pU3U.IO>pJ "A\Z1 13?(Xl>[BJd E^J9iqXzJd S9J>(13Z XzsC3IUl[39ZSA\.od ZT3.I
-00 1.pXlfelS3IZplU3ISO lpB^13{ /^ "lpXA\OZ3IZpO^UI ih^Zm^JlO lpXofez3IUpOA\
-3ZJd '^nEJ\[ UlU3pB>(V f3?!5!^ 0ż3A\0^nElt PZJBpJłpS I 13S3Z3Jd 'LpAlIOOlU
-OUpd MO^SOd I A\OJOpBSBqU-re '0ż9U(13J3U30 mOlBJn^OJJ 'IpAMOpOMEZ A\05[ZfelA\Z ApE^ [311^.41133 0ż30fez3IUpOM3ZJd '0ż3ZSZ/-3Jd 0ż3ZSAVJ3ld 'Q]A[ ogSUMO^ ^!U^pU3UIO'X 'LUplS{Oj n^sfo^ M ^SIMOU
-BIS ipXuA\o^ż 'niur3s A\o>[^zsJBiu33TA\ i E^Ezs-rcal ifo>[iinJ niu3zp^sqo o
3fzX03p A^IUI 313pl3dBZ 0ż3ufXuBd EMpIUMOJ3I>[ n^SZOZS luAzSZXA\felI V^
-ElUBMOUBiu-i z t >[Bf'nJoqXA\ z 3iu{Buimou OUA\O.IEZ ipAofezpoq3od 'qoAuui qoXup[SIA\OUBIS T3iirezpi3sqo op ipXup<:i.iBd iraiiB^sut i{q3zozs qoXu(oż3zozsod sfouapdmo^ suo ĄB{S3.D{0 OA\o.(oż3zozs "ipAzo
-iuA\o.i3i?[ JpK>i XJn^piu3uiou 33fezoXiop suzoAłAM opKzJd ^jZd 3'A 3uzoXiT{OJ OJnig ^/,6I X M "Sn.[sn i MO-IBMO^ qoXMOiXoiJ9p op osoud^isop
'13A\B.ld BA\lSy9Z09^ods [OSO 0ż90fefnzfelA\OqO pO OSOUZ9(13Z3IU '3C3pA\XzJd 13{q3Z3ZS 0ż3ł5tUżfelSO pO 3LIZ3^Z ^BIUMOdEZ X.in-p3p(U3UIOU Op OSOUZS^
-BuAzJj -oż9uz33^ods BpXz ipBuizp3Tzp iioAuut i sizpireScdo.id '3o.repods
-0ż 'tfOB-l^STUimpB 'LUXufXuEd 9I3BJ:Bdl3 M B^SIMOU^S 31401ST 9p]lsXzSAV 3EM
-olufBz qoXofeżoiu zpl3q 'qoXofe(hmfez TsofezpfezJ ui-red zpB{M qoXzszXA\fEU po qoXuz9(BZ gloiMO^Bo qoso EdnJS ^uzoyAosds 'SMOlpEJ 3iuzo3iu
-0>[ 3IU T3 '3UZOXlIpd BU3lXJ?[ 3IUp3IA\OdpO UIT>[1SXZSA\ 3p3ZJd IUlXofefelU
-pds imBqoso (feJniBp[U3mou qoX^rqo) qoXzoiuA\OJ3i>[ ^siMOire^s BiuBzpBS
-qo B>{Xł^BJd 'feuzoAułod Szp^M feiup3iA\odpo zazJd iro^dgo^B o^żT3uiXM 3iu3zpBsqo qoXJO^ 'ipXz3iuA\OJ3i>[ ?[siA\.oire^s Bisit 'yariJLYTMNaiMO.M

o
OBOZY PRACY PRZYMUSOWEJ, organizowane na podstawie dekretu -Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym z 16 XI 1945 o wprowadzeniu w Polsce karnych obozów pracy przymusowej. Według oficjalnej interpretacji skierowanie do obozu pracy równało się karze więzienia, jednak orzekaną w trybie administracyjnym, na okres do 2 lat. Początkowo Komisja Specjalna utworzyła obóz w Jaworznie, a następnie w Milęcinie. Według danych oficjalnych w latach 1946-1947 do obozów pracy skierowano 5 732 osoby (w tym do 6 miesięcy 2 445 osoby, do roku - l 708, powyżej roku - l 579). W okresie tym najczęstszymi przestępstwami, za które kierowano do obozu, były: wykroczenia przeciwko monopolom - 19,3% osadzonych, przestępstwa urzędnicze - 16,9%, spekulacja - 13,6%, ale także handel obcą walutą - 4,9%, wstręt do pracy - 2,3%, nielegalny garbunek skór - 1,6% i in. Według opracowań współczesnych powstało ponad 100 obozów, w których przebywało nie mniej niż 50 tyś. osób rocznie.
OBYWATELSKI KLUB PARLAMENTARNY (OKP), utworzony 22 VI 1989 przez 161 posłów i 99 senatorów, wybranych 4 i 18 VI 1989 do Sejmu X kadencji, tzw. "kontraktowego" (-Sejmy PRL) z listy Komitetu Obywatelskiego "Solidarność"; przewodniczącym klubu został -B. Gere-mek, a w XI 1990 M. Gil. Z założenia działać miał jako opozycyjny "gabinet cieni". Z chwilą zerwania przez - ZSL i -SD sojuszu parlamentarnego z -PZPR, zawiązania nowego sojuszu: OKP, ZSL i SD oraz powołania pierwszego niekomunistycznego rządu -T. Mazowieckiego, stał się klubem rządowym. Zmiana ta osłabiła spoistość zróżnicowanego politycznie i ideowo klubu. Do spięć dochodziło m.in. na tle sporów o polityczny charakter klubu, np. podporządkowania go władzom -"Solidarności". W cza-
136

OFICEROWIE RADZIECCY W WOJSKU POLSKIM
się wyborów prezydenckich 1990 doszło do rozłamu klubu na zwolenników elekcji ->L. Wałęsy oraz T. Mazowieckiego. Pomimo starań zwolenników jedności OKP (tzw. integrystów, m.in. B. Geremek, -A. Michnik, H. Wujec) doszło do powstania frakcji i kół, co doprowadziło do przekształcenia OK-P w federację 8 kół politycznych. OKP przestał istnieć z końcem kadencji parlamentu "kontraktowego".
OCHAB EDWARD (1906-1989), generał, działacz komunistyczny, polityk. Członek Komunistycznej Partii Polski od 1929; w czasie II wojny światowej przebywał w ZSRR, żołnierz Armii Czerwonej. Był współzało-życielem -"Związku Patriotów Polskich; w latach 1943-1944 w l DP im. T. Kościuszki; zastępca dowódcy l AWP ds. polityczno-wychowaw-czych. Wchodził w skład -PKWN jako zastępca kierownika resortu administracji publicznej; w -TRJN był ministrem administracji publicznej; od 1944 członek KC PPR (do 1948) i KC PZPR (1948-1968); I sekretarz KW PZPR w Katowicach (1944-1948); członek Biura Politycznego KC PZPR (1954-1968); sekretarz KC PZPR (1950-1956 i 1959-1964), I sekretarz KC PZPR (I1I-X 1956); przewodniczący Centralnej Rady Związków Zawodowych (CRZZ); wicemin. obrony narodowej (1949-1950);
szef Głównego Zarządu Politycznego WP (1950); minister rolnictwa (1957-1959); zastępca przewodniczącego (1961-1964) i przewodniczący -Rady Państwa; przewodniczący OK -Frontu Jedności Narodu (1964-1968). Zajmując wysokie stanowiska w WP był współodpowiedzialnym za staliniza-cję wojska. W 1956, na stanowisku I sekretarz KC PZPR, zajmował pozycje centrowe, między grupą liberalniej szą (tzw. puławską) a bardziej konserwatywną (tzw. natolińską). W czasie kampanii antysemickiej 1968 ustąpił, oficjalnie ze względu na stan zdrowia, ze stanowiska przewodniczącego Rady Państwa (l l IV 1968); zwolniony z BP KC PZPR (9 VII).
"ODCHYLENIE PRAWICOWO-NACJONALISTYCZNE", zarzut niewłaściwego stosunku do ZSRR i znaczenia jego doświadczeń w budownictwie socjalizmu, skłonności nacjonalistycznych w preferowaniu tzw. polskiej drogi do socjalizmu, lekceważenia "walki klasowej", zwłaszcza na wsi, zaprzeczanie konieczności przyspieszenia socjalistycznej przebudowy rolnictwa (kolektywizacji).
OFICEROWIE RADZIECCY W -WOJSKU POLSKIM, do VII 1945
do służby w WP skierowano 19 679 oficerów (w tym 36 generałów) -
137

8EI
-poMop BodaisEz ^(^ IIIAPO) pt?Avaz3.i3iAiż IO-IB>I �u3ż '(JAV M 9p->{unJ 911
-pizp9iA\odpo 3uui ]:iupd 3iufoA\ od 'Jy\\ ysiupdnzn i ipBZi^OJĄłJazs 'j Q ^ ^opoMOp 'oż9i^spJ nsndJO~>[ i nqBizsJ9zs siud^sBU 'nqi3izsJ3zs fafo^Bf Ja I "P AUEAYOJsp^s >nd o^ef) ppłAUS iiioluy 'TOS 'Ca'aSZ op lpoJA\od ^61 I A\ '9S6I-SS6I - og9A\o>isfoAv nż5.qo oSapiSJomoJ i ZS6I-6176I
- 0ż9I?[SM13ZS.IBY\\ feopOMOp �UI'UI ^Xq 'J\[OPM I.I3AlI(13JlU33 Ip^roniAłSUl M >{SIMOU131S 3{3IA\ ^MOU-lfez 'JAVV I nqTHZS J3ZS g^J A P0 'dQ Z 133pOA\
-op 3iud5isi3u 'nqEizsJ9zs ^61 HA P0) zaiMapno^i uBf �ugg '("a^SZ "P
^IOO-IM 9S6I A\ 'f3A\OpOJGU XlIOJqO -[91SIUIUI33IAV 6N)! AI P0 '0ż9AVOfog T3IU
-3(0:>[ZSX/\Y JORpdSUl /ISfo/Ą BOpOMOp ^�(/^ ( IX P0 t0^
-9A\0?[Sfo/Ą nż5J>IO 0ż9plsfe^S T33pOMOp /.l/óI-Sfról 'JAW I EOpOMOp ^6 I IIX PO 'd/AV S 130pOMOp ^61 XI PO) I^SA^ldOJ MB{SIUBłS �U3ż '(^^ISZ Op {IOO.IM �(7$6I A\ 'f3A\OpOJEU XuO.TqO .T31SIUim30IA\ OS6I P0 I dM 0ż3U(B.I
-3U39 nqT31ZSJ9ZS l7f76I IK PO 'JMV I BOpOMOp 17^61 X PO 'dM BA^ZpOM
-oa ogaupzoB^ oż3UA\o^9 nqi3izż J3zs ^^} xi po 9iud5iSBLi '"^"asZ A\
f3p{S(OJ "UJ.IV nqBlZSJ3ZS ^Q\ A PO) 3XZ3.IO>[ AVBlS^pB{^ �U3ż '("H^ISZ OP 8961 A\ łpOJM pp3IZpm ^J3U3ż TIUB^SO O^Bf 3UiqOpodopA\B.ld 'EIU3{
-0>[Zż JOPpdsUl XUM0^9 $96^ n PO 'f3A\OpOJEU AUOJqO -l31SIUHU33IA\ I jy\\
oż3U(BJ3ii30 nqTnzs J3zs -t7S6I I PO 'dAV q3p[SJ3di3S-ourA.i3iuAzui >[sfoA\
J3ZS Sł76I IX PO 'd/AV I '.PPtS.I3dBS-OUfA.I3UIAZUI >(SfOA\ J3ZS \?\?^\ XI
po) i5{SAVo(izpJog AZJap �ii3ż '(^[^ISZ op tpOJA\od 9$6J \ A\ 'MO oż
-9I'>[SA\^ZS^M 133pOA\Op $g6J 'JM 1I-I3IAUB T33pOA\Op SS6I-/.176I '0ż9A\O^S
-fo/A nż3J>K) oż3i>[Spqnq ropoA\op 9176I-S176I '^ól IX po dG I T33pOA\
-Op 'p[ZSnpSO">[ �J^ "LUI dQ I "-OlAl-re BOpOAYOp I J0113ZIUBżJO^odSA\. ^()\ A
po) �>inizAYag q33pro^ �u3ż �urui 01 i^Ag 'JM M ^Bisozod >(i3up9f os5zo
'^"aSZ OP T3.[pOJA\Od Łppp3IZpB.T XZJ9IU^OZ I A\OJ90IJO OSOZS>pIAV l[oAu
-uafoAY UB^izp niuazoyo^BZ oj '^opulzpsizp ipXuzo.T A\ ipppsizpE.i A\oisiy
-Vh3ds I A\.O.T33IJOpod �SA! ^J �>p 5qzn^S O^IUpd JM A\ AUfOA\ SISSJ^O UI^AY
-03UO>I AV O^p^UOJ �J 8 - r3UU9foA\ 30JBUXJT30I '^^^ - r9UZ.Il5uA\3A\ 9iqZn{S I BZ3IireJżod AUOJq30 q313^SfOA\ ' I $17 - f9A\0>[SfOA\ lfOB.IłSIUIUIpE ' I ZE - UIAZO
-A\EAvoqoAA\.-ouz3Ałi(od 9pBJEdB 'g^z - rsufA.rei.iA.igpAY 9iqzn{s 'żz^ i -
BlAYOJpZ 9iqzn^S 't7S9 - f9AVOpOqOOaiBS 9iqzn.[S '^L \ - 3IA\1SOZJ1SILUJ31BA\'>(
'/.6E - tpAUzoiLU9qo q3B>(sfoAY '/,9-j7 \ - psouzofe^ 'g^ż - qopis
-J3dBS-oup(s
-foA\ '9/,g ^ - IU3(Al.re '$$[: - IIJ31EA\T3ł[ 'ż3^; ^ - 9p0q39ld AV :q3I>[39IZp
-�81 A\OJ33IJO 5lS 0{BAVOpfeuZ qzn^S I ^sfOA\ IpBfBZpOJ q3XuiOż9Z3ZSOd M
-A\OJ30IJO nUPIS og3U[0ż0 o/g^g �^o qiA\.OinUS Xo33IZp13J 9TAYOJ93IJO C;f76^
III M -A\ouisnJO^ig 9/,8 'A\03yim?[n 3178 Z 'MO^OJ o I S L 'uffso-a ^$9 11

6H
'zsqż 'f 't^sMoipT3aipłS 'v<- '^P1?!!^ 'V-6- 'pp3iMozEi/\[ 'J^<- 'yoJn^ �f<-'>pai3J39 -g<- '�>piuXsB.ij TA '>iBCng �7 ^sS^/^ ""l-- �unu) ifoAzodo i3sozs^3TM. ippiMT3isp3ZJd feofefGidn^s 'feMOpsou.n3piios-oup<3/feuOJIS B (Z3IMOpOIIĄ[ �V '-^lUPM '"[�e- 'Z3IM3ppZO'>[ 'IĄ[<- ''>(3SOT3 "ż '">p3Z3
-zs1^ '3 '"3S<- 'u1 "u-1) feMOpfez.i-ourXoi^o>( �A\ZI felto^s Xzp5ouod '6861
M S OP II 9 PO 3IMT3ZSJT3/A M 9UOZpBM0.1;d XA\OŁUZO.I '(^OlS AlaYa^IO"
"(966I po)An3p^!MT'(966I op) ^is^ipAds �g '(róóI-t^T)20^
-Op01p\[ �V :ZZdO A3fezOUlpOM9ZJJ 'A\0>[UO.tZO U(U-I g'-^ "^0 O^Az3I[ ^861 A\
- f9iizoA^J->(oai9Q A3iM9q nzsnfos<- op o^dfeiSM ZZdO L661 M "A\o^p
-UELU ^ ^ ofefeA\Aqopz '6861 ipAuJB:(U3U.ii3[.red ipmoqXA\�- M ^izpn ^mq '"n^
-o^s oż9.tżtop"<- ipi3pmqo A\ i(Xzou4S9zon zZdO pu^iusza-ids-t ''HdZd 3^[ oż9uzoXiipd mmg aisppo^zo .{Xq (z3iA\opoip\i �v) X3fez3iupOM.9Z.id oBsCi3 '(m9uss9p\[ �z- npfez-i mu9pqo Az^d 'du) 9uzoXiTiod 9fo^unJ az^^i ^riupds
qoXlfeTS3TZpm3TSO �[V\ n3y0?[ /^ �MO>[UO^ZO U(U-I C;'^ "^O BIU13MBłSA\od 3ISI3Z3 M :tXZ3iq 'X3T3J:d 3TZpEp^13Z M o33A\OpOM13Z n^zfelMZ 0ż3Up3f T3TU3IU1SI T 0ż3U
-UStOM mi^S T3SOU^ż3[ 3pUnJż PU yZ}^ \J3SOlUTpIlOS"<- f3UBA\OZI^ż3ppZ >(3łferEŁU ^fefoZJJ �0ż3UU3fOM. nUB!S<- 3IS3J^O M /<3B.ld IpBpBp^Z M 3UOZJ[OM.in 3A\OpOMEZ p^zfelMZ 3M.OZin3.iq �MZ} X3fefezS3ZJZ '$861 AI Zł AuBMO.HS3pJ
-BZ 'nnuo^g M ^861 IX ^ ^^SMod /:JOP^ 'A/AO>izfeiMz ipnJ '(ZZdO) H3AM
-OaOAWZ MCTHZYlMZ alMaiIAinZO^Od 3I>IS^O<^OM^Q^O
�ipi?[s^od M.OJ93IJO �sXi oi "^o dM z o^iunsn
0ż3I?[SMOSSO^O"^ �ZSJEUI AzpB^M ^1 np5ld lpXzSMJ3ld nżfep M 31US3Z30U
-M0'g �U-lXMOIU3('OJqZ 3!SXlU3ZJd U.TT5[S(Od M O^M03^d ^M03p13JOp" QQ^ �^[0 0}p^UOj '(L$61 IIX Av ^'aSZ "P ^U^S3pO 'XMO>]S["OM JO^Jn>p.ld XlIpZ3BU)
HSMazsBqin-?(S luo^uy '(L$61 IIX A\ 'a'USZ OP Auqs3po (IAV ipmi-tOJUi npfezJTZ oż3UMo^9 J3zs) iłisyaisaiuzo^ J}IIU^Q ^{d '(dM oż3uiEJ3U39 nqBizż ^J3zs i33d5isi2z J) z3iM3UBżi(i s/B3pOMOp) MO?(OUJaZ3 JO}^!^ ^JIlUpT333IM '(lpAu.I33ired ^sfoM B3pOM
-Op) MOliang UBAV[ 'U3ż '(EMpILUO^ B3pOMOp) 131'^JnJ^ UBAYI �U3ż 'UrU.1 0^ I(^g 'q3pp3IZpT3J MOJ33TJO q3AzSZXM Q{_() I MO^.I3U3ż ^g Opfez j/^ M ^[S
-IMOU^S 3zszXMfBii (6f76I IX D ożap(SMosso>io-a ożałUBisuo>i�- "a'gsz E^BZSJElu z3z.id C3MOpoJBU Xuo.iqo T3.4SIUHU T^siMOUBis nT35fqo oj
-(T.pBp13Z3ZS3ig A\ ^Q\ ni A\ ,(ż3IOd 'r3MOp0.reiI Au0-iq0 J31SIUTLU33IM \\ 9-J76I II p0 'niUTOZOj M ni 0ż3MO^sfoĄ^ nż3^0 133pOMOp '0ż3MO^s("OM 13MpIUpBSO
J0}>[3dsui XUMO^ż 3iufoM od 'JA\V L OMOpsfozJd i cIA\V Z ^3poMOp �(7^61 IIIA PO dAW I '
"OKRĄGŁY STÓŁ"
-�J. Turowicz), głównie zdelegalizowanej -'�"Solidarności"; potoczna nazwa paktu politycznego zawartego pomiędzy przedstawicielami władz państwowych i przywódcami antykomunistycznej opozycji.
Pomysł "okrągłego stołu" powstał w lecie 1988, po fali strajków, które odbyły się w wielu zakładach pracy wiosną i latem tego roku. Żądania podjęcia przez władze państwowe zdecydowanych działań naprawczych płynęły z różnych stron: Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych (OPZZ) domagało się zwołania nadzwyczajnego posiedzenia Sejmu oraz doprowadziło do ustąpienia rządu premiera ->Z. Messnera (wotum nieufności 19 IX 1988); Episkopat zebrany na Jasnej Górze (26 VIII) wzywał do spełnienia zadań wynikających z podpisanych przed ośmiu laty porozumień; XIII Plenum KC PZPR (27-28 VIII) wystąpiło z ideą powołania Rady Porozumienia Narodowego. Po wcześniejszych oświadczeniach i inicjatywach (m.in. prof. A. Stelmachowskiego), 26 VIII 1988 gen. C. Kiszczak wystąpił z propozycją zorganizowania "okrągłego stołu", przy którym spotkaliby się przedstawiciele różnych środowisk społecznych, pracowniczych i politycznych. W urzeczywistnieniu idei "okrągłego stołu" istotną rolę odegrała tzw. "trzecia siła" - reprezentanci Kościoła, a przede wszystkim abp B. Dąbrowski, abp T. Gocłowski, bp A. Orszulik i bp B. Dembowski. Spotkania robocze, poprzedzające faktyczne obrady "okrągłego stołu", prowadzone były w Magdalence (pierwsze spotkanie 16 IX 1988). Po serii spotkań C. Kiszczaka z L. Wałęsą (w obecności abp. B. Dąbrowskiego i S. Cioska), A. Gieysztorem, A. Mio-dowiczem, M. Królem, -M. Kozakiewiczem i in. L. Wałęsa przychylił się do idei "okrągłego stołu" (31 VIII) i wezwał do zaprzestania strajków. Przedstawiciele ugrupowań opozycyjnych podczas rozmów przygotowawczych do ,,okrągłego stołu" utworzyli Komitet Obywatelski przy L. Wałęsie (18 XII 1988). Poza gronem działaczy skupionych w Komitecie Obywatelskim, znaleźli się przedstawiciele niektórych środowisk opozycyjnych, m.in, -"KPN. W toku kolejnych spotkań ustalono wstępnie tematykę obrad: zasady funkcjonowania państwa i życia publicznego, przyspieszenie reformy i modernizacji gospodarki oraz kształt polskiego ruchu związkowego. Pierwotnie liczono się z możliwością rozpoczęcia "okrągłego stołu" w l. połowie X 1988. W pierwszym spotkaniu w Magdalence uczestniczyli: C. Kiszczak, S. Ciosek, bp A. Orszulik (zastępca sekretarza Konferencji Episkopatu) i A. Stelmach owski. Grono to poszerzono następnie o 20 osób z kręgów rządowych, "Solidarności" i innych. W 2. połowie X sprawa rozpoczęcia rozmów przeciągała się z powodu
140

m
9UEM011T>[S/4) /qodS3Z ZSZJd aireMOlUrspod 3MO:(0ż3Z3ZS XMT3.lds MOUIZO.I
sporni Y\V �M0^odsazpod ^lirc^iods ^9 ZBJO ipAuzo/^ipd uuop-i �sp npds
-aż ui3>pods 6 Tauzo^ods p(X^od i p[.n3podsoż �sp npdsaz ue^ods ^\ 'oż
-SMO^zfeiMZ nuizi^Jnid �sp rqodsaz ire^iods o I STS o^qpo "i^sMO^a-g �f i ?[3ui3J3Q "g qAzompOM9z;id nma.iopt '(Ąodsazpod ^ T 9zooqo.i XdnJż ^) qoXuzoXiiiod IUJOJS-I �sp Z^JO (I^SMO^IOSZJ^ 'M. 113>1^9 'M nAzompoMaz-id nLU3JOp{ '(Mo^odsszpod 9 i ^ufX3^i3p3.i i3dnJż ^ '9zooqo.i /^dn-iS ^) fsu
-Z33pds I?(XlI[Od T p^-rep0ds0ż "Sp 'I^SMOUSOg �"g I p(SA\3IUSBM->I �V 'PI03IM
-OZB]Ą[ �J^ uAzompoMaz-id nui3JOi?[ '(9zooqo^ AdnJż ^7) oż9M.o'>[zfeiA\z mu
-zi^Jnid �sp :9zooqo.[ ^odsaz AZĄ oire^OMOj uo^zs^sio �v i ussiapnij -^ STMOJOssJOJd iiXzoiupOM9ZJd mop^.iqo '(K0'ad) HSMOpzo 'f '("psou
--repIpS" ^9UO^Z3 '5[tUJOż) ?[AZJ}3Tj �y '(9UZOA^^OUI9Q OMptUUOJłS) p^S
-MOUBJ- �f '(^sou-repips" uoAuiEnpiM.Apui A\o>(iup-a ZZSN 25HS T '^SZ)
ZOIMSI^ZO"^ �p\I 'Z3IA\OpOIp\[ �V I^łMBUlSZJd 9Iud5lS13U T 'SIS^^^ �q I
n:>p3zozsp>[ �3 'ApT3Jqo i.pAofefefBSTz od AzsA\-i9Td o^f pdfeisAM (^Auuoszs
-MÓJ >iiupożAjL") zoiMOJnJ, T :qoso SIOSEUB^^^ o^.iq^z so^9 'feuCAsAz
-Odo T :>p3f 'feMOpfeZJ SuOJłS Z9ZJ[d OUMOJEZ 9UT3MOd/-m �MZl Z^JO 13^0I3SO-)I IpI31A\E^Sp3ZJd g 'ZZdO I lJ::)sou-reP!IOS" HSPI/A^IS
-paz-rd 9 od TsiiMoAzodo Auo^s ZBJO r9A\opfez.i iroi^o^ ipioiA\^sp3ZJd ^^
Od :qOSO 1_^ IUIU M 0.{AzOIlHS9ZOf[ �3IA\T3ZSJT3/Ą M MOJISIUT]^ ApB-a nO^^j M
6861 II 9 ^Is o^Xqpo ^n.{0is ożs^żfeJ'>[o" 3UJ:i3U3{d siu^ods azsM-iaiJ
�iuXA\oouo>i musiuinzoJod /A 5is /-E}SO a-io^ '9uzo/4qod EluezfeiMZOJ 3Z3iupi3si3z '3uui zBJO ip/ai.rcłusui^.red MOJoqAM. qoAurXo^iuoJj.uo5(3m 5^nuuoj: oł&fXzJd ZB.IO 6^(3} n 9 BU "n{ois oż9^żfe.i?[0" p^Jqo Bp5zoodzoJ um-uai ouo^sn '(6861 I LL) 9ou3I^pżi3]A[ ^ As5^/A �q i ^^zozsi"^ '3 ^m^>pods s^zopod 'amus^d niuazoyo^z od iup
^WYi 'fefo^ZOdo Z M.OUIZO.I qOplSJ3UUT3d feAY^gdSJSd Z 5lS T^fe/ASO 13IlJBd
- (6861 I IZ-8I I 8861 IK IZ) ^dZd 3^[ umusid x P^qo miupoMSZJd ui9A\Ałoui X.[Xq ^n.[ois oż9.(żfeJ>io" op iureiireMOłożAzJd z girczfeT/AZ Xui
-3^qoJj "(ZZdO feopOMXz.id) ui3zoiMOpoip\[ �v z n^uApaCod iuXufXziM9pt
Od OMO^pOp SlS 13.tIUOOUin ifo^ZOdo AopOAvXzJd 0ż3lróA\OUOUS9M.'>pIU O^Ef
AsS^/^ �q ^foAzoj "(886I IX I oż9pisMO-^-^ �j -]Ą[<- pfez.i zsz-id CsłSfpod)
("3pISircp9 IUZ301S ir3BpTM^q O iCzAoSp m3p5aiJ03 ZT3JO T3^TUlpł]AI �V I PlUOJn^ �f lp13A\01-UZOJ M ^IZpn ^U fepOżZ 'UO.HS nq0 lfoU3;UI Tf313J^p{
-9p U,I3IU3IAV31Sp3ZJd :TUI^UnJBA\ ^m3ZJ} ^13A\OJBA\qO MOLUZOJ T3IoSz30dzO.I
3SOA\qzoLU ^s5^B/^ �q (8861 IX 61 T 81) uisp^zozsi^ '3 z UE^ods si3zo
-pOj '3Z3MT3M.01o3Az.ld AMOHIZO-I T3U 3UOZSOJdl3Z O^ISOZ 9IU 3Z '9IU9IMIZpZ
o^izT2JXM ZZdO iB^iulpip^ 'v�- i ^Tuo.in">[ �f<- ipiu M ^Tzpn o MOJods

ZN
-o^fezood^z Aireimz 3UA\o^BAV9 �oż9pp9iM.ozE]Ą[ �J^ ui9M.pmpoM.9z.id pod npfezJ 9iirełSMod 9p?pJ3 M ^ '(QS i "ISZ + Ai.reHi9iuq.reJ pnmo^ p[spiBM
-Xqo) f9Mou mrezJOMin i (QS i qs7 ''HdZd) f3Mou-if9s ifoin30">[ FSMOS^ZO
-ipX:)op ^mrare^z '6861 IA 81 ! \? ^p^oąAM A\ ^i9sou.repqoż" BM}S9pXMz op ĄizpBMO-id 'qoXz3J^podsoż i qoXuz3Xiiiod-ouzo3.[ods ipB>pnso^s A\ UIOUBIIUZ mAzompESEz łp^fezood A^Bp ^n^ois oSa^Sfe^o" BiuanunzoJOj
�i>[spznJ
-Bf �/^<- "U3ż ^ISOZ XuBJqXA\ 0} 0>[SIA\OU^S TJs^ "(łBU3S I lufas) 9A\OpOJBj\[
3iu3zpT3LUOJż7 zszJd AircJqXA\ 'iii9pXz9.id oXq ^iai irenuz ioso^gfeio LUSI
-ireJBA\Q '(L661 A\) su-re^usm^p^d Xj[oqXA\ aulOM SIOIMO^BO auozpBMO-id
-9ZJd ZB.TO (l 661 Av) ^.fon^suo^ BMOU Tuo^AMpn oAq p^Biai SIO^BJI q3i ^
-gospj M ipXuz3Xii{od UBILUZ qosods XuppzJd oSaM
-os^ui A\o>tpoJS op ifoAzodo Biuszozsndop u.i9A\Ef9ZJj 'i[3T3>[zfeiA\z qoXi M 5is BIUBZS3ZJZ ApoqoA\s i (qoXA\o?[zfeiA\z ifoBziueSJO psoupoJonzo-i) oż
-9AVO?[ZfetAVZ nilIZIpJn(d SpBSEZ O^fAzJJ '90JEpodSOż A\ X.in:n3p[U9U.IOU 'MZ:
9iu3zonreJżo 'A\iSJOiq5isp3ZJd 03qoA\ f3AvosuBuiJ p(Xiipd Biusoiloupsfn
'tfoUSJTOpO^ f9U(OAV T lpXA\05[UX.t MO^UnSO^S 3IU9ZpBA\OJdA\ TSMOpSOUS
-V.\N^ AJnptnJis 5is SIURMO^B^ZS^ 3upoqo/AS 'oż9zo[9izpzoJ-OA\ozB^u nai
-91sXs SfoBpiM^i^ 'psoupfezJOUłBS COMZOJ zszJdod :oS3zoJ[Bpodsoż mus^sAs
13IU^A\OUIJOJ3JZ Op OIZpł3A\OJd SOfefeui BUI3(BlSn SI^OJSZS O^fAZJJ �lpXuZ3Xl
-I{0d IIHBd 13IUBpBppZ OSOM.I^ZOU.l 3Z>[B1 B 'BlU9pAz9.IJ np^ZJU 9IU9Z.IOM.in
ouoiupożzfi �iuXzoJBpodsoż IUOUIJOJ9J Mosindiui Elirepeu zmo (ifoAzodo BIP %(;^ i oSsofezpfezJ nzoqo v\p %(;() :n^miuo^ żA\) mufas op ipAufAo
-^ZI[BA\XJ OA\OI3SSZ3 I ni13U3S Op A\OJOqXA\ qaXu{OA\ lUpd A\ BIU3ZpT3A\OJd
-3ZJd 'AV01U3pniS 13IU9ZS3ZJ7 og9UZ9(^Z3I^ ZB.IO ^OSOUJEpIpS" J-^ ZZżN I
(>pzfeiA\z ^MOJisafaJEZ p(zpOAV9foA\.pfes 6861 A 0^) ^sou.repi(os" ZZSN ifoBzi^gai ^XzoXiop "n^ois oSs^fe^o" ^EJIUO->[ "6861 AI S ^ o^Xqpo "n^
-ois oż3^żfeJ^o" pmqo suJEusJd siuazpsisod sm^iso mszmEZ i 9[gruQ
�nZB>[3ZJd 0ż3A\OS131U A\0">IpOJS
op ifoAzodo ndż^sop ZBJO (MOlEpuBiu n{Bizpod oż3ud5}SA\) oż3ZOJoqXM. np^Jiuo>[ �AVZI i3^Aii3m9iqoJd zsi p.[izpnq 3fsJ3A\o.iiuo->[ �pA\}sypd BiuspAz
-3Jd i3iuBAvXpA\od i np5zJn BurazJOMin n^(nisod ZEJO Avo.ioqXA\ qoXpsXzJd
pESEZ ^05[OM 5lS X^A\OJ:U33UO^ q3XMOfOJłSn-OUZOXlIpd UUOJ9J n.[OdS9Z 3k
-n^sAQ 'ifo^yui EiireA\ou.reqEz fepsouzosiuo?! z oizpożod o^Xq oupnJi fe.iop{ '(^nrculAz-iin A\OIZSO?{ HISOJZM op rqunsois A\ yszopBiMS i o^d niso-iZM
0ż3UZ3X^lUOinB) lfol3S>[9pUI BIU3ZpBA\OJdA\ 13I}S9A\>( B^BZJBdS/-o^ fsoSiM.CBU qoAzo.repodsoż A\oui9iqoJd 9idnJż y\^ 'q3^ods3zpod AV X^Xq

OKULICKI
wane obradami "okrągłego stołu" spowodowały niebawem odstąpienie od realizacji wielu jego postanowień. W I 1990 rozwiązała się PZPR, wkrótce W. Jaruzelski wyraził gotowość ustąpienia ze stanowiska prezydenta. W wyborach prezydenckich 1990 zwyciężył ->L. Wałęsa. W przewidywanym terminie (ł 991) nie zdołano uchwalić nowej Konstytucji. Kolejne, przedterminowe wybory przeprowadzono w 1991.
OKULICKI LEOPOLD, (1898-1946). ps. m.in. "Niedźwiadek", generał, współorganizator Służby Zwycięstwu Polski (SZP), Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) i Armii Krajowej (AK). Żołnierz Legionów, a następnie Wojska Polskiego. We IX 1939 był szefem wydziału w Sztabie Głównym WP, walczył w obronie Warszawy, następnie mianowany został Komendantem ZWZ Okupacji Sowieckiej. Aresztowany przez NKWD (I 1941), zwolniony po napaści Niemiec na ZSRR i podpisaniu układu Sikorski--Majski, na mocy amnestii w VIII 1941. Szef sztabu Armii Polskiej w ZSRR organizowanej przez gen. -�W. Andersa, następnie dowódca 7 DP. 21/22 V 1944 zrzucony ze spadochronem na teren kraju (awansowany do stopnia gen. bryg.) jako "mąż zaufania" Naczelnego Wodza" gen. K. Sosnkowskiego, przewidziany oficjalnie na stanowisko zastępcy szefa sztabu KG AK, a faktycznie Komendanta organizacji "Niepodległość" (-�NIE, faktyczny organizator gen. Emil Fieldorf "Nil"). Stał się czołowym zwolennikiem podjęcia walki zbrojnej w stolicy. Bezpośrednio przed wybuchem powstania warszawskiego wyznaczony na dowódcę II rzutu KG AK, tj. faktycznie na komendanta NIE pod okupacją radziecką. Po upadku powstania warszawskiego p.o. dowódcy AK, od 21 XII 1944 dowódca AK; doprowadził do odtworzenia struktur KG AK. Opracował nową taktykę polityczną polegającą na oszczędzaniu ludzi, ograniczaniu realizacji planu "Burza", podtrzymywaniu nieugiętej antyniemieckiej postawy społeczeństwa. Po rozpoczęciu ofensywy zimowej Armii Czerwonej (12 I 1945) wydał rozkaz rozwiązania AK (19 I 1945). Czytamy w nim m.in.: "Żołnierze Armii Krajowej. Daję Warn ostatni rozkaz. Dalszą swą pracę i działalność prowadźcie w duchu odzyskania pełnej niepodległości Państwa Polskiego. Starajcie się być przewodnikami narodu i realizatorami niepodległości Państwa Polskiego. W tym działaniu każdy z Was musi być dla siebie dowódcą. W przekonaniu, że rozkaz ten spełnicie, że zostaniecie na zawsze wierni tylko Polsce oraz by Warn ułatwić dalszą pracę - z upoważnienia Pana Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej zwalniam Was z przysięgi i rozwiązuję szeregi Armii Krajowej". Rozwiązanie AK
143

OLECHOWSKI
miało na celu ograniczenie zakresu konspiracji zbrojnej w nowych warunkach politycznych, zwłaszcza zaś wobec obecności Armii Czerwonej na terytorium Polski oraz działań represyjnych podejmowanych przez radzieckie organa bezpieczeństwa. Aresztowany przez NKWD w Pruszkowie 27 III 1945. Był głównym oskarżonym w -*procesie szesnastu w Moskwie; skazany na 10 lat więzienia. Według wersji radzieckiej zmarł na atak serca w więzieniu, zaś wg współoskarżonego w procesie szesnastu, A. Bienia, został zamordowany (24 XII 1946).
OLECHOWSKI ANDRZEJ (ur. 1947), ekonomista, polityk. Pracował w Sekretariacie UNCTAD (Konferencja Narodów Zjednoczonych do Spraw Handlu i Rozwoju) w Genewie (1973-1978 i 1982-1985), współpracował z Międzynarodowym Funduszem Walutowym, był m.in. doradcą prezesa Narodowego Banku Polskiego i jego I wiceprezesem (1989-1991) oraz głównym negocjatorem pierwszej umowy handlowej między Polską a Europejską Wspólnotą Gospodarczą. Uczestniczył w obradach -""okrągłego stołu" po stronie rządowej. Był min. finansów w rządzie -^J. Olszewskiego (28 II - 5 VI 1992). Od VI 1992 był doradcą prezydenta -L. Wałęsy ds. gospodarczych. W rządzie -W. Pawlaka był min. spraw zagranicznych (X 1993-III 1995). W 1993 współorganizował, zainicjowany przez L. Wałęsę, Bezpartyjny Blok Wspierania Reform (BBWR). Przewodniczył Radzie Stu (X 1995-1 1997).
OLEKSY JÓZEF (ur. 1946), działacz komunistyczny, polityk socjaldemokratyczny. Członek PZPR od 1968; pracował w aparacie partyjnym, m.in. w Wydziale Pracy Ideowo-Wychowawczej KC PZPR, był kierownikiem Biura Centralnej Komisji Rewizyjnej PZPR (1981-1986), I sekretarzem KW PZPR w Białej Podlaskiej (1987-1989). W rządzie -M. F. Ra-kowskiego był min. ds. współpracy ze związkami zawodowymi (III-YIII 1989). Uczestniczył w obradach -^"okrągłego stołu" po stronie rządowej. W ^Socjaldemokracji RP (SDRP) od 1990, członek Prezydium Rady Naczelnej (od 1991) i jej wiceprzewodniczący (od 1993), przewodniczący SDRP (I 1996-XII 1997). Był posłem na Sejm od 1989; marszałkiem Sejmu (1993-1995). Od III 1995 do I 1996 był premierem rządu koalicyjnego. Pozostawał w konflikcie z prezydentem L. Wałęsą; w XII 1995 został oskarżony z trybuny sejmowej przez min. spraw wewnętrznych swojego rządu -A. Milczanowskiego o współpracę z wywiadem radzieckim i rosyjskim. Oleksy odrzucił zarzuty jako prowokację polityczną, ustąpił jed-
144

SH
-muspMz ofep5q '(oSaM.opo.H3u n^ferBU.i z3iqB.i3) if3i3zXiBA\A.ict iMoqosods o^Mtoaz-id ^Mod^isAM 'ip/CMOpso.tSsipodam ifoKpB.H op ^M/[zfeiM^ "uiAo
-fez3mpOM3z.id ^soz oż3.iop( '(d0'a) PI^OJ ^M.opnqpo ipn-a A\ $661 IX M ^3:p3izs>pz.id 9Z3JoqXM /-3Jd EU ^M.opXpu^^ $661 M "Wa nuiqzoJ op opsop (L661) nu-ifas op ipE-i
-oqXA\ M EluszpoModsTU n'>[iuXM /A "^niois oż3.tżfeJ>(o" nsiaio.idiuo^ po Bps
-rspo 'ir3i3ziunaio'>pp feul^Ap^J ui9p[iuu9ioM.z Sis ,ti3is �mAofezolupoMsz.id ^isoz oż3.iopi '('ap'a) faiiiodsodAzosz-a BIP ipn-a ^z-ioM^odsM '^J z niu
-azon^^M od '^661 M 'i3Z3iM9.T9i3By^ 'v<- zsz-id ranozp^MO-idsz-id (EroE-iłS
-n^<-) r3urXoT3.iisn^ ifo^ od ^p^dn oSspisMSzsto 'f P^^ "(oż3p(srXsoJ-o>(S
-^od nii3p{mi OSSJI i iu.Lai9lU3pXz3Jd Z lp12p[I[JUO'>( M 5lS ^M.OpfeuZ 'lpAM.OOIA\BJdo.I:(U33 UEAVOdnJżn
Azor^izp z Xut?A\oauoJs 'oż3p(SA\3zsio "r pfez'a '(Z66I IA S-166I IIX S) A\o.iisuni^ Xpi3^ uissazsJd ^AQ '(/.66I c)d ! L661-1661) "-^S v\x UT^łs
-od {Xg -(^661-0661 '3d) uin^u93 mugaunzoJOd^ M p^iza -(l66l) d"a
T3^U3p/-opz 3111 0661 IIX M 'A\.O^IU/-toto"<- qoBpmqo M p3izpn ^Jg \psoiu^pi[os" ZZSN. mAofezompoM.sz.id
/(zJd 0ż3I^Spl13MXqO nplUUO'>[ pT3p[S M ^ZpOLp^Y 'p(ZSnpldoJ 0ż9ZJ9f<- "S^ 0ż9U13A\OpJOŁUI3Z XuiZp0.l lU/iA\OS900.ld Ul9p(IUZ09Z.I ^q '^pSOU.repT(0ż" AZO
-^.[BIZp lpES900.ld M EOLIOJ[qO 0'>lBf.[BM.od9lSXA\ 0ż9UU9fOA\ nUBlS-6- ntU9Zp13M
-o-idM. oj 'miEzpE^M z Mop^iyno^ ipAobfeiST-reu EineMOpMiu 'fouEMo^JBimn \\w\ iu9p[iuzo9ZJ ^Xq I86I-086I q^^I M "i-"AurXoBJłS9f9J niuBMod9is
-od M (un^SMOirez.iio -Y\V<- z) n^zfeiM.z ai3i'>{iuooaioupd '^osouJi3pi[Os"<-ZZSK tiW^lS Ł"3-t(nnqodsA\ ^9 "(086I-9Z,6l) oSaMopso^atpodsij^ ^mgaunzoJOj oż3i^spJ oż3U(Bż3pTU ^AYPIUMOJSI^ p^p^s A\ ^izp
-oi[o^v '"'ao'M" SS^M^- I 'aO')!*- 7- ^MOo^d^ods/A '9/., EOMJSZ^^ ippiuszJ
-^pXM M. ^izpn T3z ipAuozpfes A\o>(TuioqoJ .[luoJg �6S msn^ ui9zsm.reiBUż
-As ^q '(9Z.6I-S/.6I) ifoniAlSuo^ A\ ui3iuiz o3qoA\ ip^ssiOJd A\ pnzpn ^-ig
-qoAuui npiM i TZOIMO^UB^ -[Ą[ 'ożai>[SA\3pzpo]Al ">[ 'Eluom^ �[<- -urui 'qoAuzoXiipd ipEssooJd A\ feoyoJqo ^Ag \^iuJ3do'>[" r9pis.n3[niuouio/A Xzo^ ui3.ioiBfouutods/A .tXq '(Z96I-/.S6I) ^ło^ oż9A\Xz.i^ nqno[ op ^z
-s^M "(Z-S6I-9S6I) �nisoJd Od" mAuKo^ps.! siodsaz M ^g -(9S6I-t7S6ł) ^[Vd '-isAuMB-iJ '�in^N ^P^WZ ! (l7S6I-ES6l) iosoM.i(p3iA\mds 9TA\isJ9isTui^ M ^MOO^JJ �>[Xmod '^mM^id '(oE6I ^n) N[Vf I^SMaZSTlO
'(9661 Al) T3M.lSOż3ldzS 13Mlsd5lS3Z.ld RtU3ZpJ9IA\^S3IU npOMOd Z aMBJds
^^XzJoiun BMO^sfo^ mn^Jn^oJJ '(9661 l) ^-isiu-is-id T3>(siMouEis sz ^BU

ONYSZKIEWICZ
kiem wejścia do ->NATO, występował przeciwko zbyt szybkiej integracji z -"Unią Europejską. W wyborach parlamentarnych 1997 wszedł do Sejmu (ROP uzyskał 4 mandaty poselskie), jednak wynik, uznany za porażkę partii, stał się powodem kolejnego rozłamu wśród zwolenników Olszewskiego.
ONYSZKIEWICZ JANUSZ (ur. 1937), działacz społeczny, polityk. Uczestnik wydarzeń ->Marca'68 na Uniwersytecie Warszawskim. Był członkiem NSZZ -^"Solidarność", członkiem Prezydium Zarządu Regionu Mazowsze (1980-1981), rzecznikiem prasowym Krajowej Komisji Porozumiewawczej (IV-XI 1981), członkiem Prezydium Komisji Krajowej. Po wprowadzeniu stanu wojennego internowany; aresztowany w 1983, zwolniony w 1984 na mocy amnestii, wielokrotnie zatrzymywany. Współpracował z władzami podziemnej "Solidarności". Wchodził w skład Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność". Brał udział w obradach -""okrągłego stołu". Poseł na Sejm od 1989. Był członkiem Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego, Klubu Parlamentarnego Unii Demokratycznej i Unii Wolności. Wiceminister obrony narodowej (1990-1992), minister obrony narodowej w rządzie ->H. Suchockiej (1992-1993) i ^J. Buźka (od 1997).
ORDYNACJA WYBORCZA, unormowanie prawne, najczęściej w formie ustawy, określające zasady postępowania odnoszące się do wyborów;
jej treścią jest prawo wyborcze. Podstawowe składniki: zasady prawa wyborczego; techniczno-organizacyjne i polityczne zasady przeprowadzenia kampanii wyborczej i aktu głosowania; sposób obliczenia wyniku wyborów i rozdziału mandatów; warunki utraty mandatu i wiążące się z tym konsekwencje. Podstawowe zasady prawa wyborczego: powszechność (czynne i bierne prawo wyborcze, tj. prawo wybierania i możność bycia wybranym, przysługuje wszystkim dorosłym obywatelom, którzy dysponują zdolnością do czynności prawnych, a ewentualne wyłączenia mają charakter indywidualny; oznacza, że zakazane jest pozbawiania obywateli prawa wyborczego z uwagi na ich przynależność do grupy społecznej na podstawie takich kryteriów, jak płeć, narodowość, wyznanie, rasa, zawód, wykształcenie, urodzenie, pochodzenie i położenie społeczne); równość (wszyscy obywatele biorą udział w wyborach na tych samych zasadach, dysponując tą samą liczbą i zbliżoną siłą głosów); bezpośredniość (decyzja o ostatecznym składzie organu przedstawicielskiego należy do wyborcy, który oddaje swój głos na kandydata, partię, listę, nie korzystając z ciał
146

ORĘDZIE BISKUPÓW POLSKICH DO BISKUPÓW NIEMIECKICH
pośrednich, np. kolegiów elektorskich); tajność (obowiązek organizatorów wyborów stworzenia wyborcom warunków do zachowania w tajemnicy ich osobistej decyzji, najczęściej przez sprecyzowanie warunków, jakim mają odpowiadać urządzenia lokalu wyborczego); proporcjonalność (liczba mandatów do obsadzenia powinna być proporcjonalna do liczby oddanych głosów; ma to zapobiegać nierówności wyborów w systemie okręgów wielomandatowych). Spełnienie tych zasad pozwala mówić o tzw. wyborach 5-przymiotnikowych. Z wyjątkiem ordynacji wyborczej do Senatu, pozostałe były przedmiotem kontrowersji politycznych. Ordynacja wyborcza do Sejmu z 1991 (skrajnie proporcjonalna) spowodowała znaczne rozdrobnienie parlamentu - w jego skład weszli przedstawiciele 29 list wyborczych, natomiast ordynacja z 1993 (proporcjonalna), znacznie mniej korzystna dla ugrupowań słabszych (5% próg wyborczy), preferowała ugrupowania silniejsze - w efekcie po wyborach X 1993 do Sejmu weszli przedstawiciele 6 ugrupowań, a po wyborach X 1998 4 ugrupowań. Ordynacja wyborcza do rad gmin ma charakter mieszany: w gminach liczących do 40 tyś. mieszkańców wybory przeprowadza się w okręgach jednomandatowych (zwycięża kandydat, który uzyskał największą liczbę głosów), natomiast w gminach liczących ponad 40 tyś. mieszkańców okręgi są wielomandatowe, a w rywalizacji biorą udział listy kandydatów zgłoszone przez komitety wyborcze, a wyborca oddaje głos na kandydata i równocześnie na listę.
ORĘDZIE BISKUPÓW POLSKICH DO BISKUPÓW NIEMIECKICH (18 XI 1965). Podczas pobytu w Rzymie, na sesji soborowej, biskupi polscy skierowali do 56 Episkopatów listy informujące o zbliżających się obchodach Milenium Chrztu Polski. List do biskupów niemieckich miał formę szczególną. Głównym autorem orędzia był abp B. Kominek. Przypominał tysiącletnie sąsiedztwo, wzajemne stosunki, nie zawsze "jasne" i dobre. Błędem okazało się nie przeprowadzenie sondażu na temat odpowiedzi biskupów niemieckich oraz brak formalnego powiadomienia władz polskich o treści przygotowywanego listu do Episkopatu Niemiec. Zwłaszcza ta druga sprawa, jako szczególnie drażliwa, okazała się główną osią przyszłego konfliktu. Najbardziej kontrowersyjne okazało się zakończenie, które dało polskim władzom partyjno-pań-stwowym pretekst do wielkiej, propagandowej akcji przeciwko Kościołowi i Episkopatowi w Polsce. Biskupi polscy pisali w zakończeniu m.in.: "Prosimy Was, katoliccy Pasterze narodu niemieckiego, abyście na
147

ORĘDZIE BISKUPÓW POLSKICH DO BISKUPÓW NIEMIECKICH
własny sposób obchodzili z nami nasze chrześcijańskie Millenium w formie modlitwy czy też dnia temu poświęconego. Za każdy taki gest będziemy Warn wdzięczni. Prosimy was też, abyście przekazali nasze pozdrowienia słowa wdzięczności niemieckim braciom ewangelickim, którzy wraz z nami i Wami starają się znaleźć rozwiązanie naszych trudności. W tym jak najbardziej chrześcijańskim, ale i bardzo ludzkim duchu, wyciągamy do Was, siedzących na ławach kończącego się Soboru, nasze ręce oraz udzielamy wybaczenia i prosimy o nie. A jeśli, niemieccy biskupi i Ojcowie Soboru, po bratersku wyciągnięte dłonie ujmijcie, to wtedy dopiero będziemy mogli ze spokojnym sumieniem obchodzić nasze Millenium w sposób jak najbardziej chrześcijański. Zapraszamy Was na te uroczystości jak najserdeczniej do Polski". W obiegu publicznym znalazło się kilka, różniących się w szczegółach, wersji orędzia - nieco inaczej brzmiała oryginalna wersja polska, odmiennie zaś tłumaczenia z języka niemieckiego. 42 biskupów niemieckich odpowiedziało biskupom polskim listem z 5 XII 1965, w którym pisali m.in.: "Z wdzięcznością podejmujemy Wasze orędzie i żywimy nadzieję, iż rozpoczęty między nami dialog znajdzie dalszy ciąg w Polsce i Niemczech. /.../ Bóg pokoju niech zaś sprawi /.../, by upiór nienawiści już nigdy nie rozłączył naszych rąk". W liście zabrakło, oczekiwanego przez biskupów polskich, wyraźnego opowiedzenia się biskupów niemieckich za nienaruszalnym i ostatecznym charakterem polskiej granicy zachodniej. Ponadto zwrot o "prawie do rodzinnych stron" zinterpretowane zostało przez prasę polską jako przejaw popierania przez Episkopat niemiecki postulatów rewizjonistycznych. Komunikat, ogłoszony przez biskupów polskich (7 XII 1965), zawierał słowa rozczarowania treścią odpowiedzi biskupów niemieckich.
Orędzie stało się przyczyną nagonki, jaką propaganda partyjno-pań-stwowa przeprowadziła wobec biskupów polskich, zwłaszcza zaś przeciw kard. S. Wyszyńskiemu, któremu w I 1966, po raz kolejny, odmówiono paszportu na wyjazd do Rzymu. Odmowę motywowano tym, że prymas wykorzystywał dotychczasowe pobyty za granicą na działalność szkodliwą dla państwa polskiego. Niefortunny i kontrowersyjny wówczas zwrotu o "przebaczeniu" wywołał, również dzięki akcji propagandowej, szeroki rezonans społeczny, początkowo nawet w gronie Koła Poselskiego "Znak". Przez kraj przetoczyła się fala "antyorędziowych" masówek, organizowanych m.in. przez aparat polityczny WP. W połowie IV 1966 2,5 tyś. oficerów politycznych WP rozpoczęło akcję "Proboszcz", serię spotkań z ponad 3,7 tyś. księżmi, których pytano o stosunek do "Orędzia", Ziem
148

ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH
Odzyskanych, polityki prymasa S. Wyszyńskiego i ocenę polskiego wysiłku zbrojnego w czasie II wojny światowej. Temat orędzia towarzyszył w propagandzie państwowej kościelnym obchodom -> Milenium w 1966.
ORGANIZACJA BEZPIECZEŃSTWA I WSPÓŁPRACY W EUROPIE (OBWE), -"Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE).
ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH (ONZ), światowa, uniwersalna organizacja międzyrządowa, założona 24 X 1945 przez 51 rządów (państwa założycielskie, posiadające tzw. członkostwo pierwotne) podczas Konferencji Narodów Zjednoczonych (państw demokratycznych walczących w czasie II wojny światowej przeciwko Niemcom, Japonii i ich sojusznikom) w San Francisco, w celu zapewnienia bezpieczeństwa międzynarodowego, zapewnienia współpracy politycznej, kulturalnej i społecznej między narodami. W kolejnych latach do ONZ przyjęto ok. 140 kolejnych państw (posiadających tzw. członkostwo zwykłe). Do ONZ nie należy (w 1998) tylko kilka państw (Kiribati, Nauru, Szwajcaria, Tajwan, Tonga, Tuvalu i Watykan). Główne organy ONZ: Zgromadzenie Ogólne (organ plenarny), Rada Bezpieczeństwa (organ wykonawczy ONZ, w składzie 5 członków stałych - Chiny, Francja, USA, W. Brytania, ZSRR, a od 1991 Federacja Rosyjska oraz 10 niestałych, wybieranych wg "zasady sprawiedliwości geograficznej"), Rada Gospodarczo-Społeczna (zajmuje się najszerzej rozumianą współpracą gospodarczą, ochroną środowiska, ochroną praw dziecka itp.), Rada Powiernicza (organ administracji powierniczej ONZ terytoriów nieautonomicznych, zawieszona na 49 sesji w 1993, po utworzeniu Republiki Palau, z ostatniego źli obszarów powierniczych), Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości główny organ sądowy Narodów Zjednoczonych) oraz Sekretariat (organ roboczy Sekretarza Generalnego, będącego najwyższym funkcjonariuszem administracyjnym ONZ, mający zapewnić sprawne funkcjonowanie ONZ). Sekretarze Generalni: Trygve Halvdan Lie (l II 1946-10 XI 1952), Dag Hammerskjóld (10 IV 1953-18 IX 1961), U Thant (3 XI 1961-1971), Kurt Waldheim (22 XII 1971-1981), Javier Perez de Cuellar 1981-1991), Butros Ghali (1991-1996), Cofi Annan (od 1996). ONZ uczestniczyła z różnym skutkiem w rozwiązywaniu co najmniej kilkudziesięciu wojen (m.in. wojny koreańskiej, indochińskiej, salwadorskiej, jugosłowiańskiej) i konfliktów (np. cypryjskiego, bliskowschodnich, kongijskiego, somalij-
149

OSADNICTWO WOJSKOWE
skiego). Polska jest członkiem założycielem ONZ i większości organizacji wyspecjalizowanych.
OSADNICTWO WOJSKOWE rozpoczęto organizować już w VI 1945. Głównym inspektorem osadnictwa wojskowego został gen. --K. Świer-czewski, a zastępcą płk -P. Jaroszewicz. Żołnierzom, partyzantom i ich rodzinom przyznano pierwszeństwo w obejmowaniu l O-hektarowych gospodarstw rolnych na Ziemiach Odzyskanych. Osadnictwo organizowano w 12 powiatach leżących wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej oraz w rejonach przyportowych wzdłuż wybrzeża Bałtyku. W jednostkach wojskowych tworzono grupy operacyjne przygotowujące w terenie tzw. "gniazda osadnicze" dla rodzin żołnierzy. W centrali i placówkach Państwowego Urzędu Repatriacyjnego (PUR) utworzono referaty osadnictwa wojskowego. We IX 1945 działki dla osadników wojskowych zwiększono do 15-20 ha, w zależności od warunków glebowych i klimatycznych. Do l XII 1945 osiedliło się tam ponad 200 tyś. żołnierzy i członków ich rodzin w ponad 56 tyś. gospodarstw rolnych. Osadnicy wojskowi stanowili początkowo w niektórych powiatach 60-70% ludności polskiej. Dowództwo wojskowe przydzieliło osadnikom kilka tysięcy koni, krów i świń. Bezpośredni udział wojska w osadnictwie na Ziemiach Odzyskanych zakończył się w połowie 1948.
OSÓBKA-MORAWSKI EDWARD (1909-1997), działacz socjalistyczny, polityk. Był członkiem PPS od 1928. W czasie II wojny światowej był członkiem i przewodniczącym KC Polskich Socjalistów; od 1944 w -> Polskiej Partii Socjalistycznej, członek Centralnego Komitetu Wykonawczego (1944-1948), przewodniczący CKW (do 1947). Był posłem do -Krajowej Rady Narodowej (zastępcą jej przewodniczącego) i na Sejm Ustawodawczy (do 1952). Współzałożyciel -PKWN, jego przewodniczący i kierownik resortów: spraw zagranicznych oraz rolnictwa i reform rolnych, następnie premier -Rządu Tymczasowego i -Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej; do 1945 był równocześnie min. spraw zagranicznych, a w latach 1947-1949 min. administracji publicznej. Był zwolennikiem współpracy z komunistami przy zachowaniu odrębności PPS. Odsunięty z najwyższych stanowisk państwowych do 1968 był dyrektorem Centralnego Zarządu Uzdrowisk. Członek PZPR (1956-1970). W 1989 założył Odrodzoną Polską Partię Socjalistyczną; w 1990 został przewodniczącym j ej CKW.
150

ISI
op &>ispj zsz-id i3p9iużfeiso op i3uuiM.od oizpi3A\OJdop AIBIM.SO BuuoJ3'g
-(3A\opOA\i3z iimson 9iup^ qiq) uinaoi^ oSamp^-g i umfzBuanż oż3iup^
T3A\OAMnSpod X^O">[ZS fSHTp^ :0ż3M.O^TM.SO tULia^sAs 0ż3MO!Ud0^sXzJl mU3ZpT3A\OJdA\ Wt PUI 3Eż3pd AUUOJSJ 3S3ZO 13UrXOEZTUBżJO 'qO^"d5lS
-BU qoi3^ i ż66^ M (3?[pu^H 'y\[ �unu) foA\opOJi3J\[ ifo^npg OMis.i3łsmi]Ą[
O^fpod X:p3IA\SO 5UIJOJ9J feuC9{0'^ 'nspj 0ż3Z3J13pOdsOż 13TO13U.re^Z HpOM
-od z 3iuMO.tż n>pn?ts op i3psop sro - [911 KOBZ IUEżJO ps5z3 A\ - ^ BU-uoJa"^
-qoXuuiuiż ^o^zs ipXz3JOiqz 33is ^upus^ui fezBq raf B 'Bofe3^izs^ou^o3o TS^O^ZS Biupt-oi oAq B^IIU f3A\opOJ^u ifo^nps nuisłsAs oż3A\ou feMBispo^
-AI^T/ASO 9IUBMOUUOJ3.I SZSpp OU^MOUB^d lpXlfetS9IZplU3p3IS q0^^^ /^
"(%OZ "'�lo) qoAol30^izs>i
-oniogo ipi333i( ZE.IO (%żl p^uod) qoXA\opoMt3z ip^soit i ipi3->imqo91 '(%OS
pBUOd) lpXMOpOM13Z lpB^O->[ZS qoAzOIUp13SBZ A\ SIUMO^g - pMOM^Spod
X^o>[zs nm9zoyo?[n od &>[nTO o.{BMonuX^uo?[ AzaizRo^u o/y06 o^o^o "f3A\OA\
-13^SpodX^O^ZS f3A\OS13l5[-8 9IUBZp^A\OJdA\ O^ZOOdzOJ L961/2961 0ż3U[O^ZS
n^oJ po "psizp %OOI 3iA\^Jd oi5fqo mXup>[zs iu3i'>(zfeiiAvoqo "UJ T oż
-9MOpOM^Z BTU9iqOSOdsXzJd .[O^ZS '(lpIUp^-$ I -^) lpXA\OpOAVEZ M.O^IUlp91
'(ipiup^-g i -[7) ipAuzoiSogepad ZEJO ipXA\opoA\i3z A\o33i^ i Mo^mipai 'qoAofe3^zs^ou^ożo M.030i{ qoXA\osB^-t7 feA\opnqpod B3fep5q '^MOM^S
-pod B^O~>[ZS BMOSBpi-/, i3pAvou^is oż9up5[zs nfo^sn 5A\^ispod 6t76I/8t76I oż3u^o'>(zs n5[0.i po "suppso^ afon^sul SUZOJ zsz-id suozpEMO-id
3TUp3JS I SMOM^^Spod ĄO^ZS 9UlBA\AJd A^BIUISI lpXlfelS3IZp;)5ld IE^ MO>pfeZ3
-od OQ -q3Xu^ro9ds ^o^zs sz^ E 'fourXoBznreżJO pso^ż3j[pod i BiirezonBu
9IS^Z3 'n^IJOJd U.lXuZO.I O qoXMOpOMEZ 'IpAofeo^lZS^OUlOgo :lpXA\OA\131S
-podpruod ło^zs osis ^^Xq EirefiMzoJ SUISSZOOUMO^ 'ipAMOSBpi-^ 'q3Xupd
\0~>\ZS 33IS ofeZJOM.1 '3Ulp3ZSMOd A^O^ZS 3UBMOZIUEżJOZ rsZIU OUTMOpIM^
'HZ 'v^33iM.s i ni{}i}}d23q '(^tirezonBU iumżOJd /4qoup3f 'i{q9zozs ipAzs
-ZXM Op qoXzSZTU pO 9IU9ZpOq33ZJd 133fefeiMI{ZOUm) 0^/OM/?9/''(q3XA\OA\lS
-ired MozsnpunJ z TUBM.AmXzJin) vul^ąnd '(mAz n>iOJ /,^ op ziu fazn^p siu ^upaf TaMOM^ispod X^o>[zs sisa^Bz A\) vMo^lbiMoqo :oAq EUO mu
9Z 'ILirepESEZ 5lS OU^A\OJ3T->[ '5^BIA\SO ofefnA\OpnqpO "M^^SpOd pO 3XZJOA\1
o^Xq Bq3Zfl o/Apmio5[zs q3AuT3^sXzpo qoBi[ui3i7^- BJ\[ �TppAzonEu 'sAl 9 pEuod opuiż7 -dii aMO^n^u soomod '^o^zs "sX^ 6't7 ">IO 'fł 'i3Avpiuio">[Zs oSa^MĄ n^fefeui 0/^09 pBuod o.[ż9p muszozsiuz AufoM sEzopoj "fer)} BU npfez-a XJniBżapQ XJnip-^ i A^IMSO łU3un3U^d9Q ZSIUMO-I fł^^P ^
-Oł[lfez30J 'Ił[SM9ZS9ZJ>(S �ż ^A\0.l9I5[ NM^d^- A^IMSO UI9UOS9-g �lU/(uU9f
-OMp9ZJd 9iai9isXs 1311 oż9^.rcdo i3A\piup^zs XA\opnqpo op A^dfe^sAzJd 3M
-OM^SlIEd 9ZpB^M f9T>[SA\OJ9^iq Tfo^dn^O pOdS niU9^0A\zAAV OJ 'VJ.VIMSO
V1VIA\SO

OŚWIATA
2010 standardów edukacyjnych Unii Europejskiej, m.in.: upowszechnienia wykształcenia średniego zakończonego maturą (do 80-85% młodzieży ze średnim wykształceniem ogólnokształcącym - obecnie ok. 28%), modernizacji i ograniczenia ilościowego szkolnictwa zawodowego, upowszechnienia szkolnictwa wyższego (przyjmowania na studia ok. 33-35% młodzieży - obecnie ok. 20%), wzbogacenia form kształcenia pomaturalnego. Także: -^szkolnictwo wyższe.
ZMIANY STANU ILOŚCIOWEGO SZKOLNICTWA W POLSCE
Wyszczególnienie

Rok szkolny


1945/46

1959/60

1970/71

1980/81

1996/97

Szkoły podstawowe
- uczniowie ogółem (tyś.) - nauczyciele (tyś.)

18397
3 004,0 66,6

25826
4574,1 140,3

26515
5303,8 211,5

19992
4259,8 204,3

19537
5012,9 325,9

Licea ogólnokształcące
- uczniowie (tyś.) - nauczyciele (tyś.)

750
212,8

1040
280,8 12,3

1175
536,5 19,1

1230
415,0 22,9

1754
714,4 36,3

Szkoły zawodowe różnych typów
- uczniowie (tyś.) - nauczyciele (tyś.)

1928
132,0

4816
527,6 31,8

9726
1710,7 63,6

9484
1 679,0
77,4

7384
1559,8 89,7

Szkoły artystyczne I i II stopnia
- uczniowie (tyś.)

81
12,5

204
26,8

294
38,3

199
36,5

183
27,2



p
PAKT PÓŁNOCNOATLANTYCKI -NATO.
PARTNERSTWO DLA POKOJU, przedstawiona przez sekretarza obrony USA, Les Aspin'a, na konferencji ministrów obrony państw -�NATO w Travemunde (27 X 1993) koncepcja, której istota sprowadzała się do propozycji zawarcia umowy o współpracy obronnej z państwami Europy Środkowej i Wschodniej. Była to reakcja na zgłaszaną przez te państwa chęć wstąpienia do NATO oraz wyraz postawy kompromisowej wobec Rosji, która zdecydowanie sprzeciwiała się poszerzaniu paktu na wschód. Propozycja określona została jako "Partnerstwo dla Pokoju". Jako tymczasowa formuła współpracy zaproponowana została państwom postkomunistycznym, zainteresowanym członkostwem w NATO. Zasady i warunki uczestnictwa w "Partnerstwie dla Pokoju" określone zostały w dokumencie przyjętym podczas szczytu państw NATO w Brukseli (101 1994). Do udziału w Partnerstwie zaproszone zostały wszystkie zainteresowane państwa europejskie. Rosja wyraziła zainteresowanie przekształceniem Rady Współpracy Północnoatlantyckiej w organ kontynuujący operacje pokojowe NATO, Wspólnoty Niepodległych Państw i Unii Europejskiej pod egidą -KBWE (OBWE) oraz stworzeniem, w miejsce "Partnerstwa dla Pokoju" "Partnerstwa Ogólnoeuropejskiego" (II 1994). USA, inicjując ideę "Partnerstwa dla Pokoju", konsultowały jej istotę i zakres z zainteresowanymi państwami. W Warszawie przebywali m.in.: M. Albright (ambasador USA w ONZ, późniejszy sekretarz stanu) i gen. J. Shalikashvili (szef Kolegium Szefów Sztabów Połączonych Sił Zbrojnych USA). Podczas spotkania ministrów obrony państw -Grupy Wyszehradzkiej w Warszawie (I 1994) rozważano sposoby zabiegów o przystąpienie do NATO (wspólnie czy samodzielnie) oraz założenia "Partnerstwa dla Pokoju". W czasie
153

PATRIOTYCZNY RUCH ODRODZENIA NARODOWEGO
spotkań z przywódcami państw Grupy Wyszehradzkiej w Pradze (12 I 1994) prezydent USA B. Clinton apelował o przyjęcie koncepcji "Partnerstwa". Pomimo różnic w poglądach przedstawicieli Czech, Słowacji i Polski propozycja amerykańska została przyjęta. Ramowy dokument o "Partnerstwie dla Pokoju" premier ->W. Pawlak podpisał w Brukseli 3 II 1994. Do połowy 1995 dokument ten podpisało 25 państw (w tym Estonia, Czechy, Słowacja, Słowenia i Rosja). Propozycja "Partnerstwa dla Pokoju" nie formułowała kryteriów i harmonogramu przyjmowania nowych członków do NATO. Na tym etapie przystąpienie do "Partnerstwa dla Pokoju" nie dawało jednak państwom postkomunistycznym gwarancji bezpieczeństwa, analogicznej jak dla członków NATO. Pozwalało natomiast zacieśniać współdziałanie w umacnianiu stabilności kontynentu, zwiększać jawność budżetów wojennych oraz cywilną kontrolę nad wojskiem, przeprowadzać wspólne ćwiczenia wojskowe, koordynować planowanie obronne, koordynować przygotowanie i prowadzenie wspólnych operacji pokojowych, humanitarnych i in. W takim rozumieniu "Partnerstwo dla Pokoju" jest kompromisem godzącym różne interesy uczestniczących w nim państw, a równocześnie przybliżającym państwa przynależne jeszcze przed kilku laty do wrogich sobie układów wojskowych. Autorom koncepcji "Partnerstwa dla Pokoju" chodziło więc o neutralizację swych niedawnych przeciwników, utrzymanie z nimi jak najpoprawniej szych stosunków, stopniowe przygotowywanie ich do zbliżenia ze strukturami NATO, m.in. przez uczestnictwo we wspólnych przedsięwzięciach (ćwiczenia wojskowe, operacje pokojowe, wymiana szkoleniowa itp.). Równocześnie państwom NATO chodziło o to, aby nie drażnić Rosji zbyt gwałtownym przeciąganiem na swoją stronę państw, które jeszcze niedawno były w pełni uzależnione od niej politycznie, militarnie i gospodarczo. Dla Rosji "Partnerstwo dla Pokoju" jest również dość wygodną formułą, pozwalającą uniknąć izolacji od Europy, trwania w stanie konfrontacji nie tylko z dotychczasowym przeciwnikiem - NATO, ale również ze swymi niedawnymi sojusznikami. Polska, jako pierwsze państwo postkomunistyczne podpisała "Indywidualny Program Partnerstwa dla Pokoju" (5 VII 1994).
PATRIOTYCZNY RUCH ODRODZENIA NARODOWEGO (PRON), organizacja mieszająca siły polityczne skupione wokół PZPR, ZSL i SD oraz świeckie organizacje katolickie (-Pax, ->ChSS i -�PZKS), początkowo organizujące się lokalnie jako Obywatelskie Komitety Ocalenia Narodowego (OKOŃ); prymas -J. Glemp poparł włączanie się katolików
154

"PAX"
świeckich w ruch OKOŃ. 20 VII 1982 ogłoszona została deklaracja w sprawie PRON, w którym miało być "miejsce dla wszystkich prócz przeciwników socjalizmu i socjalistycznej odnowy". 28 XI komisja inicjująca utworzenie PRON wystąpiła z apelem do Sejmu o jak najszybsze uchwalenie zakończenia stanu wojennego oraz podjęła postanowienie o utworzeniu Tymczasowej Rady Krajowej PRON; na jej czele stanął J. Dobraczyński. I Kongres PRON (7-9 V 1983) przyjął deklarację programową oraz wystosował Apel do narodu oraz Apel pokoju. Przewodniczącym został J. Dobraczyński, a sekretarzem generalnym M. Orzechowski. Zgodnie z nowelizacją Konstytucji i usunięciem z niej zapisu o -> Froncie Jedności Narodu, wpisano do niej PRON, jako płaszczyznę jednoczenia społeczeństwa. Zgodnie z ordynacją wyborczą uchwaloną przez Sejm 13 II 1984 wspólne listy kandydatów do rad narodowych miały być przygotowywane przez kolegia wyborcze, wyłonione z organizacji zrzeszonych w PRON. Najważniejszym akcentem II Kongresu PRON (8-10 V 1987) było przemówienie ->W. Jaruzelskiego, który przedstawił projekt stopniowej redukcji zbrojeń nuklearnych i konwencjonalnych w Europie Środkowej i Północnej oraz budowy środków zaufania.
PAWLAK WALDEMAR (ur. 1959), działacz ludowy, polityk. Członek
-� Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (od 1985), następnie Polskiego Stronnictwa Ludowego "Odrodzenie" i Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL); prezes Naczelnego Komitetu Wykonawczego PSL (VI 1991-X 1997). Poseł na Sejmod 1989. Desygnowany na premiera w VI 1992, nie zdołał sformować rządu. Na czele rządu koalicyjnego (z -�SLD) stanął w X 1993. Atakowany za blokowanie reform i nieudolność zarówno przez prezydenta
->L. Wałęsę, jak o koalicjantów podał się do dymisji (II 1995). W wyborach prezydenckich w 1995 zdobył 4,31 % głosów. Po niekorzystnych dla PSL wyborach parlamentarnych 1997, odwołany z funkcji prezesa PSL.
"PAK". Początkowo grupa osób skupiona wokół tygodnika "Dziś i jutro", wydawanego od 25 XI 1945 (m.in.: W. Bieńkowski, D. Horodyński, J. Hag-majer, ->K. Łubieński, -B. Piasecki,Z. Przetakiewicz, R. Reiff), od 1947ja-ko Stowarzyszenie "Pax", zarejestrowane w 1952. "Pax" prowadził działalność gospodarczą (od 1947 Przedsiębiorstwo "Veritas"), od 1949 Towarzystwo Handlu Międzynarodowego INCO i wydawniczą (od 1949 Instytut Wydawniczy "Pax"), m.in. "Słowo Powszechne" (od 1947), tygodnik "Kierunki" (od 1956), "Wrocławski Tygodnik Katolicki" (od 1952), mie-
155

PAŹDZIERNIK '56
sięcznik "Życie i Myśl" (od 1950), a w latach 1953-1956 przejął "Tygodnik Powszechny". Wśród innych środowisk katolickich "Pax" najściślej współpracował z władzami Polski Ludowej, popadając nawet w konflikty z hierarchią Kościoła katolickiego i powodując odejście z organizacji działaczy niechętnych zbyt bliskiemu współdziałaniu z komunistami (fronda 1955, secesja 1956). W ł955 Kościół umieścił na indeksie (spisie dział niedozwolonych dla katolików) książkę -^B. Piaseckiego Zagadnienia istotne i tygodnik "Dziś i Jutro". Szczególnie wyraźnie dało się to zauważyć w XII 1967, kiedy to B. Piasecki, z trybuny sejmowej zarzucił episkopatowi chęć "przeciwstawienia lojalności wobec państwa, lojalność wobec Kościoła", dodając, iż "nie odpowiada rzeczywistości argumentacja, że obywatele wierzący chcą widzieć w Episkopacie ośrodek polityczny opozycji". Władze ->stanu wojennego na krótko zawiesiły działalność "Pax". Liczebność "Paxu": 1970 - ok. 10,1 tyś. członków, 1980 - ok. 20 tyś., 1983 - ok. 17 tyś., 1987 -ok. 23,1 tyś. Przewodniczący Prezydium Zarządu Głównego: B. Piasecki (do 1979), R. Reiff (1979-1982), Z. Komender (1982-1989), M. Wrzeszcz (od 1989). -Stowarzyszenia katolików świeckich.
PAŹDZIERNIK '56, umowne określenie odchodzenia od najbardziej drastycznych form stalinowskiego systemu totalitarnego. Jego punktem zwrotnym było VIII Plenum KC PZPR 21 X 1956. Źródeł liberalizacji reżimu komunistycznego w Polsce szukać należy w wydarzeniach następujących po śmierci J. Stalina (3 III 1953), odsunięciu od władzy i straceniu Ł. Berii (XII 1953). Korekty -planu 6-letniego, dokonane na II Zjeździe PZPR (III 1954), rozdzielenie funkcji I sekretarza KC PZPR i premiera oraz krytyka praktyk stosowanych przez służbę bezpieczeństwa dokonana na naradzie centralnego aktywu partyjnego (XI 1954), były pierwszymi symptomi zmian. W XII 1954 uwolniono W. Gomułkę oraz rozwiązano Ministerstwo Bezpieczeństwa publicznego, powołując Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Pomimo krytyki działalności partii i państwa, dokonanej na III Plenum KC PZPR (I 1955), ->B. Bierut i jego ekipa nie dopuścili do istotniejszych zmian, jednak opozycja w kierownictwie partii i niezadowolenie społeczeństwa rosły. Reformatorskie nurty w partii i społeczeństwie zyskiwały sojuszników w tygodnikach: "Po prostu", "Nowa Kultura" i "Przegląd Kulturalny". Budząca się opozycja wobec kierownictwa partyjnego reprezentowała różne nurty. Stanowiły ją m.in. grupy partyjnych inteligentów (późniejsi "rewizjoniści" - piętnujący totalitarne dogmaty w ramach partii komunistycznej lub marksizmu oraz "dogmaty-
156

PAŹDZIERNIK '56
cy" - partyjni konserwatyści przeciwni liberalizacji systemu stalinowskiego), a także przedstawiciele ugrupowań niekomunistycznych, dążący do zmian politycznych i utworzenia systemu demokratycznego. Referat N. Chruszczowa na XX Zjeździe KPZR (II 1956) "O kulcie jednostki i jego następstwach", podjęte tam uchwały oraz śmierć -�B. Bieruta wywołały falę gwałtownej krytyki władz partyjnych i rządowych. Objęła ona całe społeczeństwo. Coraz mocniej wypowiadane postulaty dotyczyły jawności wszystkich dziedzin życia społecznego, weryfikacji ocen wysiłku wojennego narodu polskiego, zwłaszcza AK i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, krytyki socrealizmu w kulturze, sztuce i architekturze. Podczas IV Plenum KC PZPR (III 1956) doszło do polaryzacji stanowisk w kierownictwie partyjnym: wyłoniła się grupa konserwatywna (nazwana później "natolińską" - m.in. Z. Nowak, W. Kłosiewicz, S. Łapot, S. Matuszewski, F. Mazur, K. Witaszewski i K. Mijał, a także kojarzony był z tą grupą -K. Rokossowski) oraz grupa zwolenników liberalizacji (nazwana później "puławską" - m.in. R. Zambrowski, tzw. młodzi sekretarze J. Al-brecht, W. Matwin, J. Morawski, a także -J. Cyrankiewicz). Przeprowadzona w IV 1956 amnestia za "przestępstwa" polityczne przeciw PRL nie zaspokoiła oczekiwań społecznych. Rezultatem nasilającego się napięcia społecznego, niezadowolenia ze słabych postępów reform, braku zapowiadanej poprawy stopy życiowej przy utrzymującym się braku demokracji i łamaniu prawa stały się strajki i demonstracje w Poznaniu (VI 1956) ^Czerwiec '56. VII Plenum KC PZPR (VII 1956) odstąpiło częściowo od niesprawiedliwej oceny wydarzeń poznańskich jako działań kontrrewolucyjnych, zorganizowanych przez "wrogie ośrodki", przyznało, że stanowiły one protest robotników.
Przełom nastąpił podczas VIII Plenum KC PZPR (19-21 X 1956). Władzę w partii przejął W. Gomułka i zwolennicy skrzydła liberalnego ("puławianie"). Obradom plenum towarzyszyło przybycie do Warszawy delegacji radzieckiej z N. Chruszczowem oraz ruchy Północnej Grupy Armii Radzieckiej w kierunku stolicy (jej dowódca, marszałek I. Koniew znajdował się w Łęczycy). Gomułka zdołał zapobiec bardzo prawdopodobnej interwencji radzieckiej, zapewniając przywódcę radzieckiego o nienaruszalności sojuszu polsko-radzieckiego. Plenum, poza zmianami personalnymi, poddało krytyce dotychczasowe metody sprawowania władzy, zapowiedziało głęboką reformę gospodarczą, potwierdziło konieczność przywrócenia konstytucyjnej roli Sejmu i pozostałych organów władzy państwowej, powołało komisje do zbadania odpowiedzialności za
157

PHARE
"gwałcenie praworządności" w b. MBP. W okresie plenum i bezpośrednio po nim w całym kraju organizowano wiele wieców, na których Gomułka, jako rzecznik rychłej demokratyzacji otrzymywał manifestacyjne poparcie społeczeństwa (m.in. ponad półmilionowy wiec w Warszawie, na Placu Defilad, 24 X 1956). W ciągu następnych tygodni z kierownictwa partii i rządu usunięto część zwolenników stalinizmu, odesłano do ZSRR większość radzieckich doradców wojskowych i wyższych oficerów, rozszerzono proces rehabilitacji osób niesłusznie uprzednio osądzonych i więzionych (także straconych). Uwolniono też prymasa Polski ks. kard. -�S. Wyszyńskiego oraz zawarto nowe porozumienie między Rządem a Kościołem rzymskokatolickim (przywrócono szkolne nauczanie religii jako przedmiotu nadobowiązkowego). Ważnym skutkiem przemian było uzgodnienie zasad stacjonowania w Polsce wojsk radzieckich (umowę podpisano w Warszawie 17 XII 1956) oraz zapowiedź wznowienia repatriacji Polaków z ZSRR.
Stosunkowo szybko proces ograniczonych przemian demokratycznych w partii i państwie został zahamowany. Wyeliminowano najbardziej drastyczne przejawy łamania praworządności, zwłaszcza powszechny terror fizyczny, zachowano jednak w stanie prawie nienaruszonym jego struktury organizacyjne. Stanowiło to jedną przyczyn kolejnych kryzysów (-Marzec '68, -�Grudzień '70,-Czerwiec '76 i -Sierpień '80).
PHARE (ang.: Poland-Hungary Assistance in Restructuring their Econo-mies) Pomoc w Przebudowie Gospodarki. Powołanie programu PHARE poprzedził szczyt 24 państw Organizacji Współpracy i Rozwoju Ekonomicznego w Paryżu (14-15 VII 1989). Wówczas powierzono Komisji Europejskiej przygotowanie programu wspierającego reformy strukturalne gospodarek Polski i Węgier. Program przedstawiony został 26 IX 1989. Program PHARE jest największym programem bezzwrotnej pomocy finansowej Wspólnot Europejskich, skierowanym do krajów europejskich nie będących członkami tej organizacji (w kolejnych latach program objął również Czechy, Słowację, Rumunię, Bułgarię, Estonię, Litwę, Łotwę, Albanię i Słowenię, a do 1990 także NRD). Celem programu PHARE było początkowo wsparcie działań państw Europy Środkowej i Wschodniej w restrukturyzacji ich gospodarek i stworzeniu warunków do normalnego funkcjonowania gospodarki rynkowej. Wielkość środków finansowych jakie Unia Europejska przyznała w latach 1990-1996 za pośrednictwem tego programu wyniosła 6 636,1 mld ECU. Na szczycie Unii Europejskiej
158

PHARE
w Essen (XII 1994) przyjęto strategię przedakcesyjną dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Rada Europejska także zdecydowała o podniesieniu pułapu udziału wydatków na inwestycje infrastrukturalne w krajach ubiegających się o przyjęcie do Unii Europejskiej z 15 do 25%. W III 1997 Komisja Europejska przygotowała wytyczne dotyczące nowej orientacji programu PHARE, skierowanej na pomoc w tworzeniu aparatu administracji publicznej gwarantującego, że zasady Wspólnot będą w tych krajach realizowane równie skutecznie w państwach-członkach UE oraz dostosowaniu przemysłu i infrastruktury w tych krajach do standardów unijnych. Wytyczne Komisji Europejskiej z III 1997 dotyczą nowej orientacji programu PHARE. W "Partnerstwie dla Członkostwa" (z X 1997) Komisja proponuje, aby po roku 2000 pomoc przedczłonkowska (l 500 min ECU rocznie) udzielana w ramach PHARE została wsparta środkami wynoszącymi około 500 min ECU rocznie przeznaczonych na pomoc strukturalną. Protokół Dodatkowy do Układu Europejskiego przewiduje możliwość udziału Polski w innych programach Unii Europejskiej. Zgodnie z tym protokołem, począwszy od 1997, Polska może uczestniczyć w programach, takich jak: IV Program Ramowy, Leonardo da Vinci, Socra-tes, Młodzież dla Europy. Unia Europejska przewiduje na lata 2000-2006 pomoc w kwocie 45 mld ECU dla jej nowych członków, z czego Polska może prawdopodobnie uzyskać 6-8 mld ECU rocznie w okresie 3-^ lat.
Nie licząc środków pochodzących z programów wielonarodowych i tzw. programów horyzontalnych, Polska w latach 1990-1997 otrzymała nieco ponad 30% wszystkich środków finansowych (l 537,48 min ECU) przewidzianych w programie PHARE. Głównymi dziedzinami finansowanymi w Polsce ze środków PHARE są: rolnictwo, restrukturyzacja i prywatyzacja przedsiębiorstw, finanse i bankowość, infrastruktura, programy socjalne i ochrona środowiska. W przypadku Polski jednostkami zarządzającymi programami są instytucje i organizacje podległe organom administracji rządowej (najczęściej fundacje Skarbu Państwa), centralne instytucje państwa, dyrekcje generalne i agencje rządowe, a w przypadku programów transgranicznych - organy kolegialne przedstawicieli rządów i organów samorządowych państw przygranicznych uczestniczących w danym projekcie. Za realizację programu po stronie kraju beneficjenta odpowiedzialny jest pełnomocnik ds. programu, którym w Polsce jest najczęściej podsekretarz stanu w danym ministerstwie, dyrektor generalny lub dyrektor departamentu, prezes fundacji lub agencji rządowej. Wieloletni Program Indykatywny dla Polski (1995-1999) przewiduje udzielenie
159

PIASECKI
Polsce pomocy finansowej w tym okresie w wysokości 1015 min ECU. Ma być ona skierowana na realizację kilku celów:
- zatrudnienie i dialog społeczny, tj. przeciwdziałanie bezrobociu strukturalnemu, rozwój infrastruktury, ochronę środowiska i restrukturyzację rolnictwa,
- reformy instytucjonalne, tj. zabezpieczenie społeczne, administracja publiczna, usługi społeczne i sektor finansowy,
- wzrost konkurencyjności polskiej gospodarki poprzez integrację z Unią Europejską.
W roku 1997 ogólna wielkość alokacji dla Polski wyniosła 229,4 min ECU. Na tą kwotę składa się:
- 52,4 min ECU przeznaczone na współpracę transgraniczną,
- 80 min ECU na budowę autostrad w ramach programu Sieci Transeuropejskie,
- 20 min ECU przeznaczone na program Tempus,
- 1,5 min ECU dla Kolegium Europejskiego w Natolinie,
- 75,5 min ECU w ramach Krajowego Programu Operacyjnego.
W 1997 w Polsce w trakcie realizacji było 45 programów krajowych. Polska uczestniczyła w 5 programach wielonarodowych na łączną liczba 102 programów rozpoczętych w 1990. Według stanu na l II 1998 kontraktowanie zostało zakończone w 36 programach. W obrębie programów wyróżniane są często podprogramy zawierające od kilku do kilkudziesięciu projektów.
PIASECKI BOLESŁAW BOGDAN (1915-1979), publicysta, działacz polityczny o zmiennych orientacjach. Od czasów uczniowskich działał w organizacjach młodzieżowych Stronnictwa Narodowego; następnie w Obozie Wielkiej Polski (od 1931), jeden z twórców Obozu Narodowo-
-Radykalnego (ONR; od 1934), następnie Ruchu Narodowo-Radykalnego, późniejszej ONR-Falanga. Więzień obozu w Berezie Kartuskiej (VII-IX 1934), Brał udział w kampanii wrześniowej 1939 w 10. Brygadzie Pancer-no-Motorowej płk. S. Mączka; następnie w konspiracji, w Konfederacji Narodu (był jej komendantem od 1941), był dowódcą Uderzeniowych Batalionów Kadrowych (podporządkowanych Armii Krajowej), uczestniczył w walkach o Wilno (1944). Aresztowany przez NKWD przeszedł na pozycje współpracy z komunistami; pozostawał w kontaktach z -W. Gomułką, J. Borejszą i płk J. Brystygierową z MBP. Po zakończaniu wojny rozpoczął działalność w środowiskach katolickich; założył tygodnik "Dziś i Jutro" (XI 1945), grupując wokół siebie działaczy prawicowych współpracujących z komunistami i Kościołem w myśl tezy o konieczności zaangażowania katolików świeckich w budowę nowego ustroju. Utworzył Instytut Wy-
160

PIELGRZYMKI PAPIEŻA JANA PAWŁA II DO POLSKI
(ławniczy "Pax" (1949), a następnie został prezesem Stowarzyszenia "Pax" (1952), ośrodka "postępowych" katolików. Kontrowersyjna działalność "Pax" spowodowała, że "Dziś i Jutro" oraz książka B. Piaseckiego Zagadnienia istotne znalazły się na indeksie Kongregacji Świętego Offi-cjum (zostały zakazane przez Watykan). W 1956 Piasecki występował przeciwko liberalizacji systemu, a w latach sześćdziesiątych związał się z grupą -�M. Moczara. Porwanie i zamordowanie syna Piaseckiego, Bohdana, nie zostało wyjaśnione. Był posłem na Sejm (od 1965), członkiem --Rady Państwa (od 1971).
PIELGRZYMKI PAPIEŻA JANA PAWŁA II DO POLSKI (1979, 1983, 1987,1991,1997).
Pierwsza pielgrzymka (2-10 VI 1979), poprzedzona skomplikowanymi pertraktacjami władz i przedstawicieli Kościoła. Przebiegała szlakiem:
Warszawa, Gniezno, Częstochowa, Kraków, Wadowice, Kalwaria Zebrzydowska, Nowy Targ i Oświęcim. Papież wygłosił ponad 30 przemówień i homilii. W uroczystościach uczestniczyło łącznie ok. 10 min ludzi. Spotkał się z -*E. Gierkiem, a także z "prywatną osobą" - L. Wałęsą. Nie do przecenienia były polityczne konsekwencje wizyty. "To wydarzenie bez precedensu - powiedział Jan Paweł II - było z pewnością aktem pewnej odwagi z obydwu stron, jednakże naszym czasom potrzebny był taki właśnie akt odwagi. Trzeba czasem odważyć się pójść także w tym kierunku, w którym dotąd jeszcze nikt nie poszedł". Pielgrzymka ta była ogromnym sukcesem papieża i Kościoła w Polsce.
Druga pielgrzymka (16-23 VI 1983), związana była z 600-leciem obecności obrazu Najświętszej Marii Panny Częstochowskiej na Jasnej Górze. Papież odwiedził Warszawę, Niepokalanów, Poznań, Katowice, Wrocław, Górę św. Anny, Kraków oraz Tatry. Spotkał się z ->H. Jabłońskim i gen. --W. Jaruzelskim (dwukrotnie), który powiedział m.in.: "Mówi się, że Polska cierpi. Ale któż zważył na szali bezmiar ludzkich cierpień, udręk i łez, których udało się uniknąć?". Papież zaś stwierdził m.in.: "Nie tracę nadziei, że ten trudny moment może stać się drogą do społecznej odnowy, której początek stanowią umowy społeczne zawarte przez przedstawicieli władzy państwowej z przedstawicielami świata pracy".
Trzecia pielgrzymka (8-14 VI 1987) przebiegała pod znakiem obrad II Krajowego Kongresu Eucharystycznego. Papież odwiedził Warszawę, Lublin, Tarnów Kraków, Szczecin, Gdańsk, Częstochowę i Łódź; beatyfikował bp. M. Kozalę, zamordowanego w KLAuschwitz w 1943. Podczas uroczysto-
161

PIENIĄDZ PO WYZWOLENIU
ści w Gdańsku mówił m.in., że człowiek "ma prawo do pracowniczej samorządności - czego wyrazem są związki zawodowe: niezależne i samorządne^,. Papież spotkał się z L. Wałęsą i pobłogosławił "Solidarność". Po mszach w Gdańsku i Krakowie oddziały ZOMO rozpędziły pokojowe manifestacje.
Czwarta pielgrzymka (1-6, 8-9 VI i 13 VIII 1991) odbyła się pod hasłem "Bogu dziękujcie, Ducha nie gaście". Program I części zbudowany był wokół przykazań Dekalogu. Po raz pierwszy papież spotkał się z żołnierzami Wojska Polskiego (2 VI). Odbyło się nie planowane wcześniej spotkanie papieża z b. prezydentem W. Jaruzelskim (6 VI), planowe spotkanie z przedstawicielami społeczności żydowskiej w Polsce oraz modlitwa ekumeniczna w kościele ewangelicko-augsburskim. Podczas drugiej części pielgrzymki papież wziął udział w Światowym dniu Młodzieży w Częstochowie.
Piąta pielgrzymka (31 V - 10 VI 1997) odbywała się pod hasłem: "Jak żyć w wolności, jak budować życie społeczne i wspólną Europę". Papież odwiedził Wrocław, Legnicę, Gorzów Wielkopolski, Gniezno, Kalisz, Częstochowę, Zakopane, Ludźmierz, Kraków, Duklę i Krosno. Wygłosił 29 homilii i przemówień. We wrocławskiej Hali Ludowej, podczas 46. Międzynarodowego Kongresu Eucharystycznego, w modlitwie ekumenicznej uczestniczyli obok papieża przedstawiciele innych wyznań chrześcijańskich oraz judaizmu i islamu. W Gnieźnie Jan Paweł II spotkał się z prezydentami siedmiu państw.
Szósta Pielgrzymka zaplanowana została w okresie 5-14 VI 1999.
PIENIĄDZ PO WYZWOLENIU. Do VII 1944 na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy w obiegu były marki niemieckie, zaś na terenach okupowanych przez Niemcy (Generalne Gubernatorstwo) złote emitowane przez Bank Emisyjny w Krakowie (tzw. młynarki), których do wyzwolenia Krakowa (181 1945) w obiegu było 11,3 mld. Bank Polski SA, znajdujący się na uchodźstwie w Londynie, od 1941 przygotowywał do obiegu nowe bilety, które miały być wprowadzone do obiegu po wyzwoleniu. Wydrukowano je w USA i W. Brytanii na łączną wartość 6,4 mld zł. Po objęciu władzy przez -PKWN, 5 VIII 1944 kierownik Resortu Gospodarki Narodowej i Finansów, J. S. Haneman przywiózł z Moskwy 7 worków biletów z napisem Narodowy Bank Polski, a wydrukowanych przez radziecki "Goznak". Na biletach o nominałach 1,5, 10 i 500 był błąd gramatyczny:
"przyjmowanie jest obowiązkowym", na nominale l-złotowym był błędny napis "ieden", poprawiony w następnych partiach biletów, z zachowaniem
162

L91
-$^51 XI LL ui3iup z nż3iqo z p[;reiu ^JOO^M. g^ I IX L1 z ^-^PO 'uuolirep^
-ads (uż OS 'Bz ^-rem l) plM.oloyz EZ :>p.rem zepsz-ids ZE.IO ipppsizp^-i qiq qoo[S{od qo^ron^sui i ipBpBp[Bz M ^o^d oXq i3^żou.i Mono^poin^ \ A\OO
-ui3i^\[ ^p ^3MO}o^z ui9fl30.iz �XA\oirqBA\ so^qo u.n3i p3M.oui3d 'siurepzooj M i("ou3J3Juo'>i<- ^u pispj oiumż AM^ds i2iu^Avoinż3Jn op �fi 'gl76I XI oa
-Azpaiu3Td AuBimAM. foupEZ ouozpBA\o-id3ZJd 9iu qoXuB^sAzpo q3T3iai9iz<-BJ'\[ '(.(2 u^w OSZ. ">IO ^z) qoi5[39iu-i3Ui >[3J^ui p^iu g'^ �>p i nż9iqo M. 9is qoXo
-fethpfeuz qoT?[SA\o^J?[ q3AłOtz %Q^ �^o ouoiu9auXy\\ �.{Z qoXMOu ppxi 9'-(7
-?[o ofefn^sAzn 'qoso iqiu /,'ż �5[0 o^Xzouqs9zon aareiiuAM M '^'gSZ zaz-id
lU-lAuBMO^SU^ IIUBIUI9IZ BZOd '("9HlodsodAz09Z'g n faUM^p U-inUOlAJSI T3^_
'Sfról AI ^^yo^ op ouozrqp3ZJd XuEiu-iXM uauJSJ^ "Xzs9z^[ op qoAuopioM. q3^iai3iz BU ^^:b("nzfeIA\oqo Ap^s^z oi&fAzJd n^syspo siossi]^ mXupy\\ ^
qZ 00$ AlOM^ Op ^: \ ifOBpJ M 310,[Z 13U 3ppBA\0:[S XlIOJ05[ OUEIU9IU.lXAV '3pl
-O^MO^S ^sfoM zszjd q3XireA\odn>[0 '3TM^o ! nzsids ^j\[ � \ :3 ifo^pJ M �>p.T
-^m oo S AuBiulAM (st76I II S z ł3-1'1!5?) OM^Jd X:p3?[sXzn Azssz^ op suoppM simaiz uismspM.zAM. pszJd Xofe(h5(zs9iuiBz Aosiod 3p^A\Xqo ""u
-J9qno rsu^JSUso AUSJSI 3uopA\zAA\ s^sozod w q3AuzoXzTJ qoso feofezo
-AlOp 5p^SBZ fezSzAMOd ^Zp13MOJdA\ $^6^ 11 S Z P-RPG "5>IM010ż feUBpBTS
-od te^o om3iuiXAv A^goui szopizp^ods i SMOMisired BA\iSJOiq5isp3ZJd STZ
'P 'SX^ ^ OIU9IU-lXM. A^gom 9U^M./;Jd ^A\lSJOiq3ISp3ZJj '(CISfl S "^O ^^SOllAM
OSOIJBM qoi) qoXio^z qoXA\ou OOS Bu qoT>lsM.o^E.r>] \Ł 00$ olusialAM oMB-id
T3\T3]Vil (yp^ I 9 p3ZJd qoXuOpA\.zXA\ q3^U3J3^ BU 133fefe>[ZS3TUI ^^SO^Op VC[
-oso PpzB>{ oż3}n^ BOUO^ OQ �ST^SMO^EJ^ sio^z r3T^spqn{ pis^oj �M.Z^ SIUSJ
-91 ^u nż9iqo z ouBJOoA/A $176! I 9 z ui3p-i^(9a '(Sqoso ^u p OOE pu '>P-"3i." OOE oircm3iuiXAv) 3i">[03im9m ppBm nż3Tqo z OUEJOO/^u t7t76I X SZ '3I?l33IZpEJ 3^qnJ ZBJO 9p^SMO'>[B.K( 3^0\7. '3pp9IU.I3IU pl.reu.1
'qoXio.tz qoAA\ou zooJdo '5is A^MOpreuz nż3iqo M ^^\ AV fai^sMO-o^i^ iroBdn^o pods qoXuoioMzXM qoBU3.i3i ^J\[ �Xzp5iu9Td Aui3TuiAM amszp^M
-OJdsZJd 3IS9J>p mXM.05pfeZ30d M O^Aq (Jg^\[ lU9IUT3pBZ U.lAM.OA^ISpOj �3IU
"n^l A\ S176T 11 I oire:[OA\od (?[ETUZOJQ �g sazs-rd) jgK P^ZJ^Z 'SOSIOJ M mAzom^d ui3p[poJS mAuM^Jd qoAofep5q jgM A\op^iq irsn-ua fatiMAz-id
uo ^mAz^o "S176I I S I z u-ois-i^sp ^soz Aire^oMod (jgN.) PISIOd ^^a AM.opo.rej\[ �XA\?[SO]Ą[ z qoAirezp^MOJds A\op^q EnreM.oalfoz.id op STS ^^zo
-IU^J[żO osoiqB^izp hio}^ 'EA\oqJB>iż ^SB^ T3iqBĄU33 ^Xq JSLAY^cI zsz^d feu
-^.(OMod feufAsuua fefon^sul �ouoiA\mdod Xuz3X^u.re.iż pfe.{q qoXio.tZ 001 ! OS 'OS 'S qo^^uituou o qo^piTq BJ\[ 'psouz3p3u 9i^sXzsM uuui ofeoi3{d '^uoA\J3Z3 mai-iy T^zp^MOJdM ^z ppi g'-|7 pmiod 01X1 M qz p^ai ż'9^ �>p p^spJ op .[AzoJ^^sop ^TOZOO" ui3.[ożo 'ogauzoA^ulE.iS np5{q ^up3f

.PIERESTROJKA"
Ruble przestały być prawnym środkiem płatniczym z dniem 15 II 1945;
wymieniano je w relacji 1:1. Ponadto powracające z Niemiec oddziały radzieckie dysponowały markami okupacyjnymi (tzw. military-marks) wymieniane w Polsce jako waluta obca w relacji 2 MM za l zł. Wymiana pieniędzy w 1945 przyniosła dużą marżę emisyjną i spowodowała początkowo tzw. ciasnotę gotówkową (niedobór gotówki w obiegu). -> Wymiana pieniędzy (1950).
"PIERESTROJKA "(roś.: przebudowa), proces wielostronnych przemian wewnętrznych w ZSRR zapoczątkowanych w latach 1985-1991 przez sekretarza generalnego KC KPZR, M. Gorbaczowa. Obejmowała reformę gospodarki, przebudowę systemu politycznego oraz świadomości społeczeństwa radzieckiego. Obej mowała trzy zasadnicze segmenty: przyspieszenie - przezwyciężenie zastoju gospodarczego lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątch; jawność (gfasnos't) - likwidacja wszechobecnej cenzury; nowe myślenie - zerwanie z dogmatami, w tym traktowaniem krajów Europy Środkowej jako satelitów ZSRR. "Pieriestrojka ", będąc próbą zreformowania radzieckiego komunizmu, nie rozwiązywała zasadniczych wad systemu. Narastające trudności gospodarcze nie pozwoliły mu uzyskać spodziewanego poparcia społecznego. Ponadto reformy osłabiły monopol KPZR, powodując opór konserwatywnej części kierownictwa partii. W VIII 1991 doprowadziło to do tzw. puczu G. Janajewa. Pomimo opanowania sytuacji, przy decydującym udziale B. Jel-cyna, M. Gorbaczow ustąpił z funkcji partyjnych, godząc się na likwidację KPZR; nie udało się powstrzymać rozpadu ZSRR i przekształcenia jego części we Wspólnotę Niepodległych Państw (XII 1991). "Pierestrojka", na ogół pozytywnie oceniana była przez polityków państw zachodnich. W państwach socjalistycznych opinie przywódców były podzielone. W Polsce przemiany w ZSRR wzmocniły w PZRR tzw. nurt reformatorski, przyspieszając proces przemian polityczno-społecznych prowadzących do ->"okrągłego stołu".
PIERWSZY POLAK W KOSMOSIE, 27 VI 1978, o godz. 18.27 czasu moskiewskiego, z Kosmodromu Bajkonur wystartował statek kosmiczny "Sojuz 30" z mjr. M. Hermaszewskim i płk. P. Klimukiem na pokładzie. Dotarli do stacji orbitalnej "Salut-6" - "Sojuz 29". Powrócili na ziemię 5 VII 1978.
PIŃKOWSKI JÓZEF (ur. 1929), ekonomista, działacz komunistyczny, polityk. Pracował w administracji centralnej, m.in. był I zastępcą przewo-
164

PLAN MARSHALLA
dniczącego Komisji Planowania przy Radzie Ministrów (1971-1974), wicepremierem (VIII-1X 1980), premierem i przewodniczącym Komisji ds. Reformy Gospodarczej (IX 1980-11 1981). Członek KC PZPR (1971-1981), sekretarz KC PZPR (1974-1980), zastępca członka i członek Biura Politycznego KC PZPR (1980-1981).
PLAN BALCEROWICZA, przedstawiony Sejmowi 17 XII 1989 i uchwalony wraz ze stosownym pakietem ustaw w końcu XII 1989. Plan, włącznie z towarzyszącymi aktami prawnymi, przygotowany został w ciągu czterech miesięcy. Celem priorytetowym było opanowanie -^inflacji, przeradzającej się w hiperinflację. Narzędziami tej walki były: wprowadzenie w przedsiębiorstwach państwowych progresywnego podatku od ponadnormatywnego wzrostu wynagrodzeń (tzw. popiwek), ustalenie sztywnego kursu dolara, podniesienie stopy kredytowej oraz zmniejszenie dotacji do deficytowych działów gospodarki. Ta drastyczna kuracja wstrząsowa zaczęła przynosić pierwsze pozytywne skutki po kilku miesiącach konsekwentnej realizacji. Elementem planu była też prywatyzacja, mająca na celu zmniejszenie udziału państwa w działalności gospodarczej oraz przyciągnięcie inwestorów zagranicznych. Realizacja Planu Balcero-wicza osiągnęła zamierzone rezultaty, choć jego efekty, zwłaszcza na zacofanych gospodarczo obszarach tzw. ściany wschodniej i w byłych państwowych gospodarstwach rolnych, były nader bolesne dla ludności. Liczba bezrobotnych przekroczyła 2 min ludzi.
PLAN GOMUŁKI, polska propozycja zamrożenia zbrojeń jądrowych i termojądrowych w Europie Środkowej przedstawiona wstępnie przez -*W. Gomułkę 28 XII 1963 na wiecu w Płocku; przedstawiona 29 II 1964 w memorandum (nieformalnym piśmie dyplomatycznym) wręczonym przedstawicielom Belgii, Czechosłowacji, Francji, Holandii, Kanady, NRD, RFN, USA, W. Brytanii i ZSRR; obejmować miała terytorium PRL, Czechosłowacji, NRD i RFN lecz dotyczyła także państw, których armie stacjonowały na tym terytorium. Plan był rozwinięciem -"planu Rapackie-go. Realizacja planu Gomułki, w ówczesnych warunkach polityczno-mili-tarnych w Europie, nie miała szans realizacji.
PLAN MARSHALLA, program odbudowy powojennej Europy, sformułowany 5 VI 1947 przez sekretarza Departamentu Stanu USA gen. G. G. Mar-shalla, realizowany w latach 1948-1952. Przewidywał udzielenie wydat-
165

PLAN RAPACKIEGO
nej pomocy ekonomicznej krajom europejskim; zakładał, że nie będzie zasadniczo bronią antykomunistyczną i będzie otwarty dla ZSRR i krajów Europy Wschodniej. Intencje planu Marshalla określił: "Nasza polityka nie jest skierowana ani przeciwko jakiemuś krajowi, ani przeciwko ideom, ale przeciwko głodowi, biedzie, apatii i chaosowi". Podczas spotkania ministrów spraw zagranicznych W. Mołotowa (ZSRR), E. Bevina (W. Brytania) i G. Bidault (Francja) w Paryżu 27 VI 1947 rozpoczęli rokowania o propozycjach amerykańskich. ZSRR zerwał rokowania na początku VII 1947 twierdząc, że pomoc amerykańska prowadziłaby do utraty suwerenności ekonomicznej objętych nią krajów. Plan, sformułowany ostatecznie w ustawie podpisanej przez prezydenta USA H. S. Trumana 3 IV 1948, był formą amerykańskiej pomocy dla zagranicy. Pomoc w ramach planu była realizowana na warunkach ustalonych jednostronnie w wewnętrznej ustawie amerykańskiej, które musiały być akceptowane przez kraje korzystające z pomocy. Wysokość pomocy amerykańskiej w ramach planu zamknęła się sumą 17 min dolarów. Plan był głównym czynnikiem umożliwiającym szybki rozwój ekonomiczny Europy Zachodniej. W ślad za ZSRR udziału w planie odmówiły państwa znajdujące się w radzieckiej strefie wpływów: Jugosławia, Bułgaria, Czechosłowacja, Rumunia, Węgry i Albania. Początkowo Polska była zainteresowana udziałem w planie Marshalla. Ostatecznie jednak, pod presją ZSRR, rząd polski 9 VII 1947 wystosował notę protestacyjną do rządów W. Brytanii i Francji przeciwko uprzywilejowaniu Niemiec w planie Marshalla. Formalnie odrzucając Program Odbudowy Europy, władze polskie zabiegały o pomoc amerykańską poza tym planem. Równocześnie Sejm uchwalił ustawę o ->planie 3-letnim (na lata 1947-1949), który na ogół został wykonany.
Ogłoszenie planu Marshalla poprzedziło wystąpienie prezydenta USA Trumana przed Kongresem (12 III 1947) o potrzebie udzielenia pomocy krajom zagrożonym przez --"totalitaryzm (doktryna Trumana). Jego zdaniem USA musi pomagać wolnym narodom, które przeciwstawiają się naciskowi uzbrojonych mniejszości lub pochodzącemu z zagranicy.
PLAN RAPACKIEGO, polski projekt utworzenia strefy bezatomowej w Europie Środkowej, poprzez zobowiązanie do nieumieszczania broni jądrowej na terytorium RFN, NRD, Polski i Czechosłowacji; nie zrealizowany wskutek sprzeciwu RFN i USA. W wersji pierwotnej, przedstawionej przez ministra spraw zagranicznych PRL A. Rapackiego 2 X 1957 na sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, sprowadzał się do deklaracji gotowości
166

PLAN 6-LETNI 1950-1955
PRL do wprowadzenia w życie zakazu produkcji i magazynowania broni jądrowej na swym terytorium pod warunkiem przyjęcia analogicznych zobowiązań przez oba państwa niemieckie. Przesłanką ogólną planu była atrakcyjna w II połowie lat pięćdziesiątych propozycja "rozrzedzenia" zbrojeń na jednym z najbardziej konfliktogennych obszarów Jednak powodem zasadniczym był rozwój sytuacji militarnej w Europie, zwłaszcza re-militaryzacja RFN i jej dążenie do zdobycia broni jądrowej. Ponowienie inicjatywy w XII 1957 drogą dyplomatyczną spowodowało szeroką dyskusję międzynarodową. Plan znalazł pełniejsze sformułowanie w memorandum rządu PRL z 14 II 1958, wręczonym przedstawicielom Belgii, Czechosłowacji, Danii, Kanady, NRD, RFN, USA, W. Brytanii i ZSRR. Proponowana strefa bezatomowa obejmować miała terytorium Polski, Czechosłowacji, NRD i RFN. Zobowiązania wynikające z utworzenia strefy rozciągałyby się również na Francję, USA, W. Brytanię i ZSRR (mocarstwa atomowe) i inne państwa, których wojska stacjonowały na obszarze strefy. Ostateczna wersja planu przedstawiona została w memorandum delegacji PRL przedstawionym 28 III 1962 na konferencji Komitetu Rozbrojeniowego 18 Państw w Genewie. Strefa bezatomowa mogła również sprzyjać dążeniu państw do nierozprzestrzeniania (nieproliferacji) broni jądrowej. Plan, mimo niezrealizowania, odegrał istotną rolę w rokowaniach rozbrojeniowych.
PLAN 6-LETNI 1950-1955, Sześcioletni Plan Rozwoju Gospodarczego i Budowy Podstaw Socjalizmu. Wytyczne w sprawie planu przedstawiono na -Kongresie Zjednoczeniowym 15-21 XII 1948; uchwalony został przez Sejm Ustawodawczy 21 VII 1950. Zakładał forsowne tempo wzrostu gospodarczego, zwłaszcza przemysłu ciężkiego, w tym zbrojeniowego. Spowodowane to było pomyślną oceną wyników -planu 3-letniego, a przede wszystkim narastaniem wpływu -stalinizmu w PZPR oraz zaostrzeniem się sytuacji międzynarodowej. Plan zakładał wzrost produkcji przemysłowej o 158%, rolnej o 50%, dochodu narodowego o 112%, a płac realnych o 40%. Zapowiadał szybką kolektywizację rolnictwa (rozbudowa sektora spółdzielczego i państwowych gospodarstw rolnych). Ze względów polityczno-militarnych (m.in. wojna w Korei) w 1951-1953 przyspieszono rozwój przemysłu ciężkiego. Spadła produkcja dóbr konsumpcyjnych. W rolnictwie zarysował się kryzys, głównie z powodu małych nakładów (na gospodarstwa indywidualne) i forsowną kolektywizację. Założenia inwestycyjne realizowano głównie za pomocą kredytowych do-
167

891
TOUI[SO-I rfo^npoJd '^61 "P npBUA\o.iod AV 3iuioJ^-s'^ Sis B^Xzs>(5iA\z B3Lrc>{zs9un i T3U CTizofe^ Ep>ppo.Td '(%S6 o 8E61 z u-ioizod ^Azoo-r>pz.id EOlrc^zssu.u y cu muazolpz.id M) o/^g o ^SO-IZM AA\opOJEu polpop 'u-isu
-luna} pszJd oi-rcuo^AAY irc(d ipXu^foiJo ipAnep żrqp9/Ą '30.repodsoż M ipAA\osAZA.i^ >{siMpfz Elire^is^u op Sis ^iuXzoXzJd Auzo^Hpd JOJJSI nuisi
AofezsAzJBMOJ^ 'LpAuZOILUOUO^S M^Jd 9IU3ZBA\30^>pJ 'BZpfeui9ld IpJ 9IU9ZOIU
-T3.iSo 'RiuBzpfezJBz i3r3i3zi{T3JłU93 '(ppirei( o EA\^iq �A\ZI �urm) pi-repodsog ios
-OMOJOPpsrOJ} T3r313pTA\>[I[ :fefOEZIUI^lS.6- 3Z IpAuEZfelMZ pSOA\0^pTA\^Jd9IU SpIM. 5lS O^IA\lS.reA\EU lf313Zl[l139J 3IZ13J ("9A\03yO>[ Y\V �f9A\Ol13lA\S 33-rcpods
-oż M R(S{OJ n^zpn 3iu3zs?[żiA\z ZBJO Sn^sn i ifo^npo.id ipAusB.tM MO^ZS
-o'?[ 3iu9ziuqo 'BZJOU.I op ndż^sop oż3T'>(OJ3zs 9niBisAzJO'>[XA\ 'ipXuE">(sXzpo u.T9iZ<- BM^sired felzsa-i z sius^os 'nfeJ^ fazoJEpodsog-ouzoa^ods A.inpp.iis 5Mopnqaz.Td 'AuusfoM.pazJd iiioizod pnuod faMopAz Xdo^s siualsampod ^pi3p^7 �n>[o.i oż3i mpfezood po OUBMOZI^SJ 3iuz3Xp[EJ '/.t76I HA 'L 3IU
-PUI.IOJ A^fAzJd 'UB(J �ipAuModoinsuo^ Jqop n^sAlusz.id COMZO.I BU ^STOBU
^łP^PI Sdd AzO^^EIZp OSSz^ �Tfo^npOJd A\0>(pO.TS CIUBZJEMIAM IMOfOMZOJ
o^uzAzJd o^z9(Bu p^Jond auBius^isn oSaf z 3iupoż7 '(Sdd) nsA\OJq
-Og �3 ^MDJSI^ mA.IOp[ 'STUBMOUBIJ SIZp&ZJfl luXu{BJ}LI33 M OUOZpTMOJd 3Z3A\BM010żXzJd 3313.IJ "S176I IDC Av ^dd ^IZPZ^fZ I Bu OUO^S3.R(0 T3IU3ZO^
-BZ 3ud3^A\ -r3Z3JT3podsoo XA\opnqpo ireu 'ó^ól-Z-t^óT I\IJL3T[-e ^Y^d
�9g, ^IU.I3TZpZB(j[<- I 9^, 33IA\.T3Z3<- 9^61 0^
-3UZ33^ods npp[JUO">[ MR}Spod n 0} 0^ż3q '0ż3UZ03^ods 13IU9lOA\Op13Z3lU 3IU
-BISm^U nire^d ir313ZI(E3J 3IS3J>{0 U.lXA\03UO>( A\ O^MOpOMOdS '0ż3UZoAlI(Od
nJO.U3; muBis^JBU aiXus3zoouA\OJ Azid - n^sAmszJd ipEizg^S npi/A M Bfo
-BUżT31S '3IA\pIU(OJ AV SAzAJ>[ 'q3Xu|133.I 3T3^d I (>Rp^ds rgf^dfeiSBU) f9A\OpXz AdoiS niSOJZAY IZp3TA\odl3Z 9IircA\OZIp3.IZ3TJ^ "IpAlIUI 3pIA\ T niUT3UZOj A\
q3AiiAviuz UAZST31U E^XJqBJ '3Tuiu-ioqo.ii3J^ A\ c^JI^" suzoAlnsoBu.i-rcj Xp^p^
-^7 'nimp5iA\so i 9iiiAZJ3izp5-^ A\ auzonusip XpEp(i3z 'ezsn^io o'im\ nIA\
-o^o i n->{uXo 9zoiuinq-ozoiiuoż XpEp(Bz 'EinH BA\O^[ :X^Xq oż9ii.i:pi-9 nuB^d iuiB^A\opnq iuiXu/AO{9 �ppBpodsoż rurcis oż3isiA\Xzo3ZJ sofefeppo am 'au
-OZAA\t3Z 9UBp >{T2Up3foi X^Xg "%^g O .{SOJZAY XA\Op0.reiI pOIROp '(l3U(OJ Bfo
-^npo.id o/^\ o^(X^ i ipXup[npo.id %}L\ 'ipXzo.iOA\iXA\
MO^pOJS ^f3>ppO.Td %96l) %S8I 0 ^SOJZA\ BA\O^SXui9Z.ld 13fo->[npOJd q3Xu
-{efoyo qoAirep Sn^ps/^ "qoXAVo^sroAV ii3TAVou,rez mai^pEds "urui o^isoz 01 9UEA\opoAvodż �(qoXufX3du.insuo?( Jqop ifo^npOJd SIUSZS^ŻTAYZ) A\op^p^u XJnppJ^s 5ireimz ZBJO ifoA^ssAYUi ^dius} siuszsfolumz ouopAMpn ('ajZd 3izpz9fz u EU) 17^61 III A\. "a'aSZ z A\03Avo.ins i yszpfezJn 'nżopuq39} /we}s
6F61-LF61 INJL3TI-E NVT[d

PLANY WIELOLETNIE W POLSCE
wzrosła o 23%, a zwierzęca o 19%, przeciętne płace zostały podwojone i przekroczyły poziom przedwojenny. Po zwrocie 1948 dokonano korekt programu inwestycyjnego. Płan 3-letni był jedynym planem wieloletnim w powojennej Polsce, który wykonano.
PLANY WIELOLETNIE W POLSCE, radziecki system planowania, wprowadzony do Polski w końcu lat czterdziestych. Miały charakter dy-rektywny i wiążący dla władzy wykonawczej. Realizowane były w latach:
^plan 6-letni 1950-1955, plany 5-letnie 1956-1960, 1961-1965, 1966-1970, 1971-1975, 1976-1980, plan 3-letni 1983-1985 i plan 5-letni 1986-1990. W latach 1981-1982 nie było planu wieloletniego; w planie na 1983-1985 wprowadzono widełki dla wskaźników syntetycznych. Plan na lata 1986-1990 realizowano faktycznie do 1988, gdy po objęciu stanowiska premiera przez --M. Rakowskiego rozpoczęto reformę gospodarczą; w 1989 rząd -"T. Mazowieckiego i ->L. Balcerowicza zerwał z dotychczasowym systemem planistycznym. Plany zawierały wskaźniki syntetyczne (wyrażane w cenach stałych, dotyczące dochodu narodowego, produkcji przemysłowej, rolnej itp.) oraz wielkości naturalne (ilościowe rozmiary produkcji w końcowym roku planu). Z wyjątkiem pięciolecia 1971-1975, gdy nie wykonywano jedynie wskaźników produkcji rolnej, w czasie realizacji pozostałych planów wykonano jedynie wskaźniki dotyczące produkcji przemysłowej. Wynikało to z przyjętej strategii rozwoju produkcji przemysłowej, a wśród niej przemysłu ciężkiego, pracującego w znacznej części na zaspokojenie własnych potrzeb produkcyjnych. Z tego powodu osiągano w Polsce wysokie wskaźniki produkcji na l mieszkańca stali, cementu, kwasu siarkowego itp., a niskie dóbr konsumpcyjnych - żywności, papieru, artykułów gospodarstwa domowego, samochodów osobowych itp.
Po --Październiku '56, mimo wprowadzenia do planu korekt na korzyść produkcji dóbr konsumpcyjnych, nadal dominował sektor produkcji środków produkcji. Nie były wykonywane wskaźniki wzrostu płac realnych i stopy życiowej (w planie 1961-1965 zakładano wzrost płac realnych o 23%, osiągnięto natomiast tylko 8%). Ponadto powyższe wskaźniki osiągano głównie metodą administracyjnego ustalania wysokości płac i cen, a nie poprzez realny wzrost wydajności pracy, i odpowiadający temu wzrostowi płac i dostaw towarów na rynek. Również niewystarczające były inwestycje w budownictwie komunalnym i mieszkaniowym. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych, pomimo zakładanego wzrostu płac realnych
169

POCZDAMSKA KONFERENCJA
o 10%, osiągnięto zaledwie przyrost 1,6%. Były to główne przyczyny kryzysu społeczno-politycznego w -grudniu 1970. Wnioski wyciągnięte z kryzysu sprowadzały się do tez, że zaniedbano zasadę "coraz lepszego zaspokajania potrzeb społeczeństwa", dopuszczono do "coraz głębszego naruszania społecznie niezbędnych proporcji między wzrostem produkcji środków produkcji a wzrostem produkcji środków konsumpcji". Na VI Zjeździe PZPR (XII 1971) przyjęto tzw. strategię przyspieszonego rozwoju społeczno-gospodarczego, przestrzegając równocześnie zasady szybkiego tempa wzrostu produkcji i poprawy materialnych i kulturalnych warunków życia społeczeństwa. Według danych oficjalnych płace realne wzrosły o 41%. Względnie pozytywne wyniki osiągnięto jednak dzięki znacznemu wzrostowi zadłużenia zagranicznego. Nadmierne inwestycje, słaba ich efektywność oraz ponowne zachwianie równowagi rynkowej spotęgowały zjawiska kryzysowe w gospodarce. Plan 5-letni 1976-1980 realizowano w warunkach gwałtownie pogarszającej się sytuacji gospodarczej kraju. Mimo wyraźnych symptomów kryzysu, m.in. wydarzeń
-czerwcowych 1976, kontynuowano strategię "przyspieszonego rozwoju". Wzrost importu i dalsze realizowanie nieco przyhamowanego programu inwestycyjnego powiększyło nadmierne zadłużenie kraju do ok. 20 mld USD. W 1980 gospodarka znalazła się w głębokim kryzysie, płace realne spadły o ok. 2% w stosunku do poprzedniej 5-latki. Kryzys gospodarczy był zasadniczym czynnikiem masowych wystąpień społecznych w -�sierpniu 1980.
POCZDAMSKA KONFERENCJA (17 VII - 2 VIII 1945 w Poczdamie k. Berlina), z udziałem przywódców trzech mocarstw zwycięskich w wojnie: prezydenta USA - H. S. Trumana, premiera Wielkiej Brytanii -W.L.S. Churchilla - do 25 VII, a od 28 VII C.B. Attiee i premiera ZSRR -J. Stalina. Postanowienia konferencji zawiera Układ Poczdamski nawiązujący do Deklaracji Jałtańskiej (-jałtańska konferencja). W sprawach Polski Układ Poczdamski zawierał szereg postanowień, znajdujących się w kilku rozdziałach. Odszkodowania wojenne dla Polski miały zostać zaspokojone przez ZSRR z jego części odszkodowań. W sprawach terytorialnych ustalono zachodnie granice Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej, włączając także do Polski terytorium b. Wolnego Miasta Gdańska i część terytorium b. Prus Wschodnich (obszary te wyłączone zostały z radzieckiej strefy okupacyjnej Niemiec). Przypomniano, że mocarstwa uznały
-TRJN (po cofnięciu uznania dla Rządu RP na uchodźstwie przez USA
170

POGROM KIELECKI
i W. Brytanię) i złożyły oświadczenie o podjęciu kroków w celu ochrony interesów TRJN co do własności państwa polskiego znajdującej się na obszarach przez nich kontrolowanych. Mocarstwa wyraziły pragnienie przyjścia z pomocą rządowi polskiemu w ułatwieniu możliwie szybkiego powrotu do Polski wszystkich Polaków z zagranicy, z członkami polskich sił zbrojnych włącznie; wyraziły ponadto przekonanie, że osoby te po powrocie do kraju uzyskają prawa osobiste i prawa własności na tej samej podstawie co wszyscy polscy obywatele. Mocarstwa przyjęły do wiadomości decyzję polską w sprawie przeprowadzenia, z udziałem wszystkich demokratycznych i antyhitlerowskich stronnictw, wolnych i nieskrępowanych wyborów w drodze powszechnego i tajnego głosowania, zapewniając dziennikarzom prasy sojuszniczej pełną swobodę przekazywania wiadomości o wydarzeniach w Polsce przed wyborami i podczas ich trwania. Konferencja osiągnęła też porozumienie w sprawie uporządkowanego -�przesiedlenia (transferu) ludności niemieckiej z Polski (a także Czechosłowacji i Węgier) do Niemiec. Dokonać się ono miało po zbadaniu przez Sojuszniczą Radę Kontroli Niemiec kwestii sprawiedliwego rozdzielenia przesiedlanych Niemców między cztery strefy okupacyjne.
PODZIEMIE ZBROJNE; m.in.: -Narodowe Siły Zbrojne; -NIE -"Wolność i Niezawisłość"
POGROM KIELECKI, 4 VII 1946. Doszło wówczas do zajść, w wyniku których zginęły 42 osoby. Pretekstem okazało się posądzenie miejscowego Żyda o dwudniowe przetrzymywanie 9-letniego chłopca. W czasie milicyjnego dochodzenia narastały pogłoski o porwaniu chłopca. Przybywające do domu podejrzanego grupy milicjantów, a następnie także oficerów i żołnierzy WP, KBW i żandarmerii wojskowej jedynie zaogniły sytuację, gdyż aktywnie włączyli się oni do zajść, w których uczestniczyły grupy osób cywilnych. Miejscowi komendanci MO i UBP nie reagowali lub interweniowali nieskutecznie. Pogrom, w czasie którego bito, mordowano i plądrowano mieszkania kieleckich Żydów trwały do godz. 17. Zatrzymano kilkadziesiąt (wg niektórych danych ponad 100) osób. 9 VII 1946 rozpoczął się pierwszy proces przeciwko 12 oskarżonym, spośród których trzy dni później 9 skazano na karę śmierci (wyrok wykonano 12 VII 1946), l na dożywocie, i 2 na kary 7 i 10 lat więzienia. W kilku kolejnych procesach przeciwko uczestnikom pogromu oraz wyższym funkcjonariuszom milicji i bezpieczeństwa zapadły wyroki więzienia. Według różnych
171

�LL\
-dii ^msZ z i3SJ9puv in-u-re niu3zpBA\o.idXA\ '3iu/(syXiE^ 5iupo.iqz
:-du 'U3Z.repXA\. miIpBp^M. EUZ3XlSIUnUIO^ '^UZOBUZOUpsf ^ELIpaf B.p3A\Xz
-feiMoqo MBJds LpXob.ioż 'ipXofez3iq muBiMBispaz.id ^ -53JOiqpo oSap^spd zaz-id T3io5rXz.id op 3111 o^f 'oSauzaAłSTiBfoos E/Aisyszoa.tods I-HUSZJO/AIS ZMO ifonioMa-T i fa/AOSEpt SO^M o fsuzoA^siunu.io^ ngopszE.y '3iuiu9A\->ps
-uopiu 3oqo 'oire^yun ipAMOpircgBdcud ipEiiisiun^op AV -feuzoAiBJ>i
-oaisp i feM.opn{ 5^spJ 'S-yy/OJ b^^podam i bii]OM o v\\v,i^ is]sv\{ /qB.i3iA\
-EZ 3^ Aluamn^oa "L1761 II I z "6/:UIXZ^113A\ 03 O" (f3^111) ifo^-i^I^I3? ^ siu
-d^STO TS 'L1761 I 01 ouEpAM is?p^ f9JOp( '"ippis(od MOłOi-u^d ipppsAzs/A
OQ i1[f3U3żIplUt 'MOdO^lR 'A\O^IlUOq0.t OQ" 9IA\Z9pO M A^ISOZ SireM
-o:>mqndo "^JJ 9A\ou.re.iżOJd BiU9zo^7 "aJcI ^1^11193 PHLUO^ XzsA\J9id ofezJOMi 'XzoB.tBizp ipAum n->ut>( 9iud5iSBU 13 'i3>[{niuo9 �/^�e- .tiupdnzn fezo
-iuMOJ3p[ 5>tfoJi ^61 IIX M '(Z176I IX 8Z q3Bpsouz3ip^o ipAusEram A\
XuBA\OpJOU.rez) 0>pOMOJ\[ -p\[ ^łSOZ -^J(J LU3ZJ13pJ>pS "^"aSZ Av felK-H"93 Z 3SOUZOfe^ fo{pZSA\ O^IAM^ZOlUatUn YCi[01 \od Eli 13IUBMOpfe( 3tSBZ3 A\ Trs^S
-OIpEJ 3IU3iqnż7 �(JSpUlj �j '03fopp\i �g '0>pOAVOJ\[ �]Ą[ :13Z3IUA\OJ3p] P^fOJł
-urm) feuA\X^f3iui 3dnJż feMEzsJE/^ pod BUMOZ^I^ ISM. uofoJ M ipBuoJip
-op^ds w ouoanzJZ \^(, \ niX 8Z7Z.Z 'feAv>^so]Ą[ pod oup(zsnJ M f3p(SA\ou
-.i3iuimo>[ 3[o>[zs A\ �urm 'A\0łsiunuio'>( ipp(spd Xdn.iż 3A\ofoq-ourXsJ3A\
-Xp 3IU3tO>(ZS STZ3MOM 013fp0j "a^SZ 13U 33n-U3IN RSEdEU od 013Z30dzO.I IIlJ13d BIU3Z.IOM.lpO Op BtLre/A010żXzJd 9UZ33^1SO "(f3UZ3XlSIUnaiO'>I D[M.Op
-OJi3uXzp5i]^ if3?[3S) PISIOJ ipJBj fsuzoAlSiunalO^ 8E6I /A fsuBzfeiMzo-i
SOSfelai M E.t^SM.Oj �lpXuZOXlSIUnUIO^ dnJż L[3XA\ori3J->( IpIOIA\BlSp9ZJd
zi3JO Azo^^izp "g'y[SZ z iIo^^qAzJd zazJd ^^\ \ g SIMEZSJE^ A\ BUOZJ
-OMin BuzoXisTunuio>i T3T^d '(-add) VZ3IN10a0^l VIl^[Vd \^HS^O�(33S[OJ M OSOUpIT] P^SMOpA^^-) \,3iqOS
XzoXz 3iu npo.iEU osozs?[3iA\. foJOpt 'feMopfezJ 3.mp[n.i:is oizpEA\o-idM fefn^sn T mi^s^od gizpfezJ A\. P^SIMOU^IS 3zoiuA\OJ3p( sizp fefraurBz AZJOP] 'mopA^ OESidAzJd niudołs LuAznp M Xz3(BU 5is fefnsd p^un-reM. sz 'p^j" :^izpJ9TA\is puo^pJ -v<-si3UL[sid3 �(3os(0j M osoupn( i3?(SMOpXz^) pispj z A\opXz SfoBJguus {Xzs3idsAz.id pp9pp{ aio.iż0j �(v\
-Xzofepł[T]Ą[ �ż<- żA\) LUnpU3.I9J9.I MOł[IuXA\ l[OXuZOXpIPJ Z T3UO(OM.OpBZ3IU '^[dd^- ^l^I (l3UBU,I.I9g �f<- żM) IMOpfeZJ MIOSZJd >(3ZS9IUISZ EIUB{OAvAM Op A^ZJSiaiZ 'UJnpU3J9J3J MO?[IuXA\ Z 9UOtOA\OpBZ3IU 3JOP| 'NTAY^ I 3UfoJqZ X^S 3A\OpOJT3J^[<- 3IU(0ż3Z3ZS B 'ApU13q '(\\3/iu\vh]^0 RpOJZ żA\) "nUIZt(Bro
-OS 3IA\0żO.T/A" 'BM^SU3Z33ldZ3g pfezJf[ oXq ^ILU OSfez lU9JO^T3f3IUt RpOJZ
vz3iNioao^i vnavd y^siod

ai
-3ZJd P-ISpUlj �j 9IUBA\O^ZS3JV '^TUSZ Z PpnSOlS 3UA\BJdod OlUMsdBZ 3ZOUI
"a j j u-is^izpn z pfez-i XuCXoip3cq siuApsfaz 'i^zT3Mn (i^s^oAdg �]Ą[<-'O?(ZS 'TS 'Z-6- 'i^SMO^ysig �/A*-'111'111) ^uMOOT3Jd.[odsM TSzqqfBU oż3f i ^puuor) �Y\\ 'Azp^M. i3>(po;iso oSaus^M ifoi3drqo ais^zo M szozsaf siusz-i
-OMin 3z>^ oirepTiModEz �foMopn^ ifoiiiu.1 siuazJOMin i faMou^d p^repods
-og STUszpBM.o-idM 'A\o?[ui3q i rqsAui9z.id ogspnsiM ifoBznBuofoEU Taup-i
XmJOJ9J 9IU3Zp^A\OJd9ZJd ^^pElMOdEZ ':bz^Il^OqOJ 5si3pl ZSZJd 3IA\lSired M TpJ r3Z31[UMOJ9I'>[ 9IireM.OMB.ldS I '^'^82 z UZEfAzJd E^MO-TCppp 'I">[SpJ
X3iumż r9iupoqosM foMosEZOlpA^op z 5(bBUżXz3J �uriu B^MOpisod "^jj E^ól IX l z t^^uAzopM oo o" tfoB.reppp ("9M.OU ^ 'fer>[ BU XJn^ż3pQ<-
0ż9f I ,J'g npfez-a 33qOM o39UrX3U3Jn^UO>t Xzp13^M T3^pOJSO 9IU13MOIUJOJS
ogaMopo-rcu n^uo-Tj: smzoapds oSapp-iazs alMi^zolu musz-iOMni TU v,\vS
-apd v.ws\ oż9f �Moisiuniuo^ ippis^od fauzoAlipd ifodsauo^ feummz X^M
-opoMods ["3UOM.I3Z3 uuuy Adaisod azsfałuzBJAM ZEJOS ZBJO 9iMłszpoqon 13U J"a u.i3ptez'a z 'a'asZ ipAuzoA^moidAp M0?[unsois SIUBMJSZ 'feJ'>[ BU nptez-g feJniBż3pQ v ^[JJ Azp5iui muszpoSod op 9iu pscuzoszJdg
�13IU9{S3J^O 0ż3UZ3T3UZOUp9fop lS9fEUpn.Il U3Z.repXM IpAl Bp^S
>pup9r 'u.iXurXoi3dn>p mozpr^M iroBfounusp ipAuttiafezM RMBU v 'M:sroq
-OłXJ>^S '("9ufo.iqZ PHT2M 5U-I.IOJ 3Z^B1 ^E.I3iqXzJd ZSN ^ZOZST^MZ 'IlUElUBMOd
-n.iżn TalAuui i ^y '^-01Bu npfez^ feJnii3ż9pQ 12 iare>(iuzsnfos ipt t ^v-^0
''Hdd ^Zp5aU P]I]JUO-^[ 'MO?[EIOj q3^>[ZOMXM I lpErS3Jd3.I 'lpBJżB^ O OUBM
-OUIJOJUI 'fefo^ZIMAl^Sp^ 'felSiRJ Z fe?[[BM 'fefo^zAlSIMOS p3ZJd Oircż3Z.USO '30S{0(J M nUIZIUnUIO>[ 13MlS9pXMZ 9folI3M>(3SUO^ EU OUT3MAzB>(SM ''a"aSZ
po 3iuzoXupd feuza^z 'feu^Jniu9żB 5foBziireż.io o^Er ouBiME^spazJd ^[ j j 'faMOpOJB^ XpB'a r3Mori3T>i�- niuaz-ioM^n od BZOZST^MZ ^SO-IZM 'y[jd MioszJd 3iM^szpoipn BU j'g mspfez^i z ipArezfeiMz ireModn-iSn Jodo 'u-u^s
-MOJ9^Tq lU03U,t3IJ\[ 31UBfXz.ldS 9IUM13lSpodz3q for ofefBSnZJ^Z '0ż3A\OpOJ
-^u i3Tui3^SMod oż9.{zsAzJd ^(p ys BiuBMoq3i3z iCodsono^ i 'xv o>(Mp
-3ZJd 13^BMOd5lsXM foZJISOfeu ^ j j �q3T3?{T3}B qoXuLU3feZM 9M ZE.lAM 13{T3MOp
-feuz qoAuz3Xiqod MOS3J9im q3Auz39ZJds mż i3zsf9iu(is zmo^ -Biualuinz
-o-iod feM^ispod o^q oo '9iMłszpoqon TSU j-g iMOpfez-g Sis 3BMO>(pfezJodpod ZEJO ipXiq^uoiXJ3i M^sd^^sBu oSaf i Moio:tOF\[-do.uu9qqr^ n^Td oid5^od
B^gOlU 31U "^Jj 3Z '3}SIMAZOO ISSf �OUOZS3IMBZ AMOUJZOJ ^'p^ n SZ "d T foUMp3ZJd AUOJ^S MO^lin-IBM 013MOld305[EBZ T^SOUI 31U UOJ1S 3Z BUpBZ Z/]S X.IOż Z 3UO A^Ag �I'>[SM3ZS3ZJ}ż �f T 13>IplUOr) �y^
L1761 IIA\ 'add ^n-i3iare-i z inzpEMOJd ^y 0'M I F'3-1')! T'u npfez-a feJnii3ż3pa^ z ^MOUJZO"^ �oż3uiu9izpoj ^M^sirej oż3i>[spj<- ipXuzoXiqod JnppJis op T3pspM 5qo.id feuBpnsul opfpod -g j j OMPIUMOJSRI ^Q\ ix AV

POLSKA PARTIA ROBOTNICZA
ciwnego tym koncepcjom (14 XI 1943) i utrata łączności radiowej z Moskwą sprzyjała W. Gomułce, który 23 XI 1943 został kolejnym sekretarzem PPR i niebawem doprowadził do powołania -KRN.
Po przekroczeniu przez Armię Czerwoną łinii Curzona i utworzeniu
-PKWN, PPR na terenach wyzwolonych spod okupacji hitlerowskiej przeobraziła się z partii konspiracyjnej w jawną, masową - liczącą ok. 20 tyś. członków. Należy podkreślić, że z ugrupowania marginalnego na polskiej okupacyjnej arenie politycznej przekształciła się w siłę dominującą w życiu politycznym Polski. Sprzyjała temu obecność na terenach wyzwolonych Armii Czerwonej oraz podporządkowanie Wojska Polskiego
-PKWN. PPR, inspirowana i popierana przez radzieckie władze komunistyczne, stała się główną siłą wdrażającą w Polsce radziecki system sprawowania władzy politycznej oraz przeobrażeń gospodarczych (-reforma rolna, -nacjonalizacja przemysłu). I Zjazd PPR (XII 1945) określił istotę przekształceń ustrojowych i kształtowania systemu "demokracji ludowej". PPR, mając za sobą poparcie Stalina i oddziałów radzieckich stacjonujących w Polsce, przejęła newralgiczne stanowiska w aparacie administracji państwowej, bezpieczeństwa i w wojsku. Zapewniła sobie również dominację nad partiami skupionymi w -Bloku Stronnictw Demokratycznych. Stopniowo eliminowała przeciwne jej partie polityczne, dążąc do wprowadzenia systemu stalinowskiego. W walce z opozycją i społeczeństwem niechętnym perspektywie przemian komunistycznych stosowała nacisk polityczny, szykany administracyjne i terror policyjno-wojskowy.
PPR zorganizowana była wg zasad centralizmu demokratycznego ze zdecydowaną przewagą tego pierwszego. Zasadnicze decyzje podejmowało Biuro Polityczne (BP) wyłonione w VIII 1944, w składzie: -W. Gomuł-ka, -B. Bierut, -J. Berman, -H. Minc i -A. Zawadzki, od V 1945 także
-M. Spychalski i -R. Zambrowski, od I Zjazdu PPR (6-13 XII 1945)
-S. Radkiewicz. Przewagę we władzach centralnych zapewnili sobie tzw. zagraniczniacy, którzy okres wojny spędzili poza krajem, głównie w ZSRR. Stalin miał do nich większe zaufanie niż do tzw. krajowców (W. Gomułka i M. Spychalski), których znał słabiej i nie dowierzał im. B. Bierut, który ostatnie miesiące wojny spędził w okupowanym kraju, był jednak ściśle związany z zagranicznikami. Struktura narodowa PPR, zwłaszcza po 1944, odpowiadała na ogół przekrojowi etnicznemu Polski (ok. 90% członków stanowili Polacy). W aparacie partyjnym, służbie bezpieczeństwa, dyplomacji i administracji państwowej wyraźna była jednak nadreprezentacja osób pochodzenia żydowskiego. Wpływa to do dziś na
174

POLSKA PARTIA ROBOTNICZA
dość powszechny odbiór PPR, a następnie ->PZPR, jako "żydokomuny". Początkowo również pod względem struktury wyznaniowej PPR nie odbiegała od przekroju wyznaniowego społeczeństwa polskiego. Nie wierzący i nie praktykujący dominowali w gronie aparatu partyjnego i dawnych członków KPP. Liczba członków PPR rosła gwałtownie, głównie dzięki zamierzonemu zdystansowaniu sojuszniczej -"PPS (co się powiodło) i opozycyjnemu ->PSL (co się nie udało aż do ł 947). PPR skupiała dawnych członków KPP, członków PPR z okresu okupacji, polskich komunistów z ZSRR, dąbrowszczaków, a także rzesze nigdzie dotąd nie należących osób, których do PPR przyciągały różne motywy - chęć włączenia się w wir przemian, nadzieja poprawy osobistej sytuacji materialnej i społecznej, a także zwykły oportunizm, pragnienie uniknięcia komplikacji wynikających w trakcie masowego werbunku do partii. Gwałtowny rozwój ilościowy PPR powodował zróżnicowanie poglądów w masach członkowskich, polaryzował stanowiska, zwłaszcza w kierownictwie, zarówno wobec problemów teoretycznych, jak i spraw bieżących: metod walki z opozycją, stosunku do sojuszników, tempa budowy socjalizmu, istoty "demokracji ludowej" itp. W pierwszych powojennych latach większość kierownictwa partyjnego popierała linię W. Gomułki, który wychodził z pragmatycznego założenia, że tempo przemian w Polsce powinno być dostosowane do warunków wewnętrznych i specyfiki polskiej; uważał, że sprzeczności dzielące PPR i opozycję należy rozwiązywać zarówno metodami politycznymi, jak i środkami przymusu. Sądził również, że konieczne jest zyskiwanie poparcia społecznego dla "władzy ludowej" i głębokich przemian ustrojowych, które czekały państwo i społeczeństwo. Dlatego też początkowo podejmowano próby wciągania -^Polskiego Stronnictwa Ludowego do wspólnego bloku, zachowywano pozory poprawnych stosunków z Kościołem oraz tolerancyjny stosunek do osób wierzących. Lewacka część działaczy aparatu partyjnego była przeciwna takiej taktyce PPR, preferowała przyspieszanie przemian socjalistycznych, ustanowienie dyktatury proletariatu, podjęcie ostrej walki z opozycją, a także z nurtem kapitulanckim i ugodowym w partii. Latem 1948, pod wpływem Stalina, który uznał, że trzeba kończyć okres przejściowy w Polsce, doszło do zaognienia sprzeczności w kierownictwie PPR. Okazją do ataku na W. Gomułkę stał się referat o dziedzictwie ruchu rewolucyjnego, wygłoszony na posiedzeniu KC PPR 3 VI 1948. B. Bierut i jego zwolennicy ostro skrytykowali ocenę przeszłości PPS i SDKPiL przedstawioną przez W. Gomułkę i zażądali złożenia samokrytyki. Podczas "lipcowego"
175

9L\
/qXzoyo?[ ais i3tU9iuA\^fn AqoJJ '$1761 ^A\o{od op ipmidsuo^ M E^^izp i \'V6\ A M Sdd ^ZBU op ^po-iM. JsraA^ 'nfe.D( u.iXireA\odn?[0 M imXuzo/4sq
-Efoos lu-rei-mu IIUAA\.O("EJ?[ EuiOA\.pXqo z p^^uo>[ XofefnuiAzJ^n (p{syidBAv>[ �f Z N) I P0 'UBtUJ9qiq �H X3fezoiupoM.9z.id) Sdd Xuzou.re.iSBz pinuo^ \v\
-mzp nire^Jg �/\\ M siudsisau 'ifouE-y 3A\ oipEUOJ �iosi^foos AOSIOJ ^bvz
-IUBżJO l-t/g^ XI J I{^OA\Od '(Z3TAVOlp13/^ �H '9qCT^ �q '^UIlpOJj 'V'PtSM3r
-BO �j 'cqopnq3 �ż �uru.i) '(J\['aM) Sdd f9ufXoB.ndsuo>[ 33Xiqod niMpazJd 9zo^BizQ '(^i76I III op) 3iA\.iszpoipn BU J-g npfez-^ 39qoM iroXzodo A\ B^A\
-BISOZOJ �Tu.re3ui3ii\[ z 3iufoM M X3ouiod o XA\oain fopp3izpi3.i-o'>(Siod ps
-9J1 ZBJO iareisiuniuo>[ z Aomd^odsM. o>[A\i39ZJd 5is ^EpBiModXA\ TaMopoJ
-BJ\[ pSOUpSf XpB"a t Og3Z3MBA\9UUnZOJOJ np^TOlO')! 0ż3UZ3XłI{OJ 'fe-T)I 13U
(1'g npfez"^ X.m^g9pQ<- op OMOS9J>[0 B^zpoqoM - (J\['aAV) ^osoiż3{pod9iJ\[ 'osouA\o'a '3sou[0y\\" iuiuo^dA.D[ o}5fXz.id faluzod 033111 - IS/Ą i ISBIIĄ[ ipXo
-fefnoBJj svy\[ nqon-a OMPTUMOJSI^ au^^ua^ i3foEziuBżJO (vąva3wz "z }
yznJ �">! 'I^SA\3ZSIOJV "l :9ZOB^TZp IMO^OZO) SIM^ZSJE/^ M 6E6T X /.^
BUOZJOM^ �ipAuzoAlsi^foos ifoEziuBżJO qoXup<3i3Jidsuo>[ E''^p( o^isMod
\\kJD{ 9IU9J31 PU fopp9IUI9IU lfOEdn>[0 I AllCoM. 9ISBZO /^ �9IMZEU ("91 O mi.red 12^1SAVOd nzAJBJ AV 9IZpZ3(z T3U Xpż '^68 T fe.feSSiS 9foXpB.q f9JOl>I 'BZOUI
-:oqoJ m-red '(gfzół op - Sdd) YNZDAISnWDOS VI1ZIVJ V^[S^O<^
�qoso u[ui } op 5is B{Xzi]qz 8^5^ nX M p '�sXi OSS ">IO - 9^61 IIX AV '�sXi OSZ ^10 - gt76I IIX ^ ''s/-AJSM od) $1761 IIIA '�sXi OOE "^o - S^I AI '�sXi 9^1 - $176! n '(tpAurMod
-n5[0 i[3TU3.i3ł BU �sXi ^i-^ i uiXi A\) �sXi ^[: - S176T I ''sXi i/ "^o - ^61 IA M
:^TSOUXM -^Jj A\0?[UO^Z3 ^qZ3iq '^ZOIUlOqO^ 13H.IBJ ^UOZ30Up3f7 T3^Spj<-^EISMOd ż j j I ^dd l-uXA\01U3Z30Up9rz 9IS3JżUO->[ EU 'g-^I IK S I "(90
-IsAzo fazsramsazoM. od fa^sozod ui-red ps5zo sioSmo.moM psoisiA\.Xzo
-3ZJ M) Sdd z 9tU9Z30Up3fz ^I[T3AVlpn (gfól IIX H) ^dd P^fZ II "0ż3Z3
-tinoqoJ nq3nJ oż9i>(spd Elugzooupgfz �A\ZI 'oż3ireA\oire^d op B>(AvXJSXz.id o^ B^Xg �BiupBp[XM. B^SA\ouipłS far T Biżo{03pi BRZOEZ OT3A\t?[sXz to[Xiipd p^u ^mAJd f3miiqop zmoo iuXJOi?( A\ 'SSJ^O 5is ^uAzoEZ u.iXA\oius3ZJA\-
-OMomdJsis i iuXMoodi{ uinuatd z zm^ �A\o'>[iiop3 'sXi OE "^o ityrd z v. 'MO:>[iuuqoM.z oSaC osSzo T3A\piuA\OJ9p| z oiSmnsn "feuzAzazsMO^HLU
-oż" z I?[^M ms^sEii poJ �EinJSig �g o?[siA\oireis 01 EU aurcpMod i (8-1761 XI MIIA I L uinu9id eu) nuBd oSsu^JSuaS BZJBi3J>ps ifopnJ z i5[p"imoQ �^\ 3iu^{OA\po o^Xq fefou3Av>[9suo^[ �S^A^OHIBS nXzo.[z 'ił[siEipXds "y^ T ił[syiMos-Bżoq �i 'o^zsi^ -7 'i^muor) �^ Xoiuu3[OA\z iMOSEzoqoXi
-OQ �9oXiXJ>( f9ofe3o3znJp ^isoz AiiBppod E^naio9 �Ą^ ^[JJ 3->[ iunu9[d

POLSKA PARTIA SOCJALISTYCZNA
się aresztowaniami, internowaniem lub przymusowym zapisywaniem członków dawnej WRN do koncesjonowanej ("odrodzonej") PPS. Przywódcy PPS (WRN) potępiali postanowienia jałtańskie wobec Polski, opowiadali się za bojkotem nowej Polski. Aresztowanie K. Pużaka i A. Pajda-ka wraz z pozostałymi przywódcami Państwa Podziemnego przez NKWD potwierdzało słuszność takiego stanowiska. -TRJN (28 VI 1945) i rozwiązanie się -Rady Jedności Narodowej (l VII 1945) skłoniło przywódców PPS (WRN) do rozwiązania partii (5 VII)
Polscy Socjaliści (od 11 IV 1943 Robotnicza Partia Polskich Socjalistów - RPPS) występowali początkowo przeciw współpracy z PPR i krytykowali politykę KG AK. Jesienią 1943 część działaczy RPPS (m.in.
->E. Osóbka-Morawski, S. Szwalbe, H. Świątkowski) nawiązała kontakt z PPR, doprowadzając do rozłamu partii (I 1944) i tworząc odrębną PPS-
-Lewicę. Wzięła ona udział w utworzeniu Centralnego Komitetu Ludowego (III 1944), następnie uznała KRN i PKWN za tymczasowe organy władzy państwowej. RPPS współtworzyła PKWN, następnie wraz z PPS-
-Lewicą utworzyła "lubelską" PPS.
10-11 IX 1944 w Lublinie, na konferencji działaczy socjalistycznych, utworzono tzw. "odrodzoną" PPS. W partii zarysowały się trzy nurty: pro-komunistyczny (m.in. S. Matuszewski i H. Świątkowski), centrum nawiązujące do radykalnego nurtu przedwojennej PPS (m.in. E. Osóbka-Morawski, S. Szwalbe, J. Hochfeid) oraz grupę dążącą do pełnej niezależności partii (m.in. Z. Żuławski). Na Kongresie PPS (VI-VII 1945) przewagę uzyskali działacze centrum, a kierownicze stanowiska objęli:
-J. Cyrankiewicz, E. Osóbka-Morawski i S. Szwalbe. Konflikt między PPS a PPR (latem 1946) na tle koncepcji bloku wyborczego i miejsca PPS w polskim systemie politycznym załagodzono umową o jedności działania (28 XI 1946). Do rozbieżności doszło znowu w 1947, po opowiedzeniu się części działaczy PPS (m.in. J. Hochfelda, O. Langego, J. Strzeleckiego, S. Szwalbego, J. Topińskiego) za drogą do socjalizmu w Polsce z pominięciem etapu dyktatury proletariatu (rezygnacja z wzorca radzieckiego), możliwością istnienia systemu wielopartyjnego, utrzymaniem gospodarki trój sektorowej, przestrzegania szerokich swobód demokratycznych oraz przeciwko nadmiernemu etatyzmowi polityki PPR. Od III 1948 PPR wzmogła nacisk na zjednoczenie obu partii, a właściwie wchłonięcie jej zweryfikowanej, prokomunistycznej części. W III 1948 J. Cyrankiewicz w imieniu Komisji Politycznej CKW PPS zgłosił gotowość do połączenia z PPR. Od IV coraz częściej organizowano wspólne spotkania i konferen-
177

POLSKA PARTIA SOCJALISTYCZNA
cje PPR i PPS. W wyniku inspirowanych przez komunistów "czystek" z PPS odeszło lub usunięto ok. 220 tyś. członków, a wielu czołowych działaczy, m.in. E. Osóbkę-Morawskiego, S. Szwalbego, -B. Drobnera, J. Strzeleckiego, J. Mulaka, T. Głowackiego, K. Rusineka usunięto z partii lub pozbawiono stanowisk. Nowym przewodniczącym RN został S. Ko-walczyk, a w składzie RN m.in. A. Werblan. Kierownictwo partii przejęli działacze ulegli PPR-owskim koncepcjom zjednoczeniowym. Na ^Kongresie Zjednoczeniowym 15 XII 1948 wcielono PPS do partii komunistycznej, tworząc - Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą. PPS liczyła:
VII 1945 - ok. 150 tyś. członków, XII 1947 - ok. 750 tyś., XII 1948 -ok. 531 tyś.
POLSKA PARTIA SOCJALISTYCZNA (PPS - po 1987), odrodzona w ł987; w II 1988 doszło do rozłamu na PPS J.J. Lipskiego i PPS - Rewolucję Demokratyczną P. Ikonowicza. Na XXV Kongresie PPS (X 1990) doszło do zjednoczenia struktur krajowych i PPS na uchodźstwie. XXVI Kongres PPS przewodniczącym partii wybrał P. Ikonowicza. PPS nawiązała współpracę ze związkami zawodowymi, które wystąpiły z -OPZZ i członkami NSZZ -"Solidarność" niezadowolonymi z polityki kierownictwa związku. W wyborach parlamentarnych wzięła udział wspólnie z "Solidarnością Pracy" R. Bugaja, jednak nie dostała się do Sejmu. W czasie kampanii wyborczej 1993 doszło do rozłamu PPS: większość -zwolennicy P. Ikonowicza była za sojuszem wyborczym z -SLD, zaś CKW PPS (grupa J. Mulaka) była za podjęciem rozmów koalicyjnych z -PSL i -�SD, wykluczając możliwość współpracy z SLD. Kongres PPS (VII 1993) uchwalił przystąpienie PPS do koalicji z SLD. Decyzja ta ugruntowała podział PPS. W wyborach parlamentarnych 1993 i 1997 PPS (P. Ikonowicza) występowała w ramch SLD.
POLSKA ZJEDNOCZONA PARTIA ROBOTNICZA (PZPR), partia komunistyczna, utworzona 15 XII 1948 na -Kongresie Zjednoczeniowym przez połączenie -Polskiej Partii Robotniczej (PPR) i -Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), a właściwie wchłonięcie PPS przez PPR. Akces do PZPR zgłosiła (161 1949) Żydowska Partia Socjalistyczna "Bund". Scalanie organizacji podstawowych odbywało się w I 1949. We IX 1949 zakończona została akcja wymiany legitymacji PPR i PPS na legitymacje PZPR. Do 1976 (przyjęcie w poprawce do Konstytucji PRL zasady kierowniczej roli partii) faktycznie spełniała w państwie pozakonstytucyjne
178

6L\
-uo^zo 5is iiBJ9iqz 3izpż '3tuqo'^J\[ M. n^Ao^d po ->[^ UH3MZEU 'AoAzouiioi
-BU 'AVZ} 'I3SX^A\.T3SUO>[ \/oX:p3lUżOp") 0ż3plSA\OUT^S nUI91sXs XoiUZ39Z-^
-9fo^T3JJ 93fefe.I3I3S 3IA\p 5lS A^BAYOl^lZS^n 'LpAudS^SBU I ^<;6( q013'P^ M 'IpAllKuBd q013ż5.D( lpXz3IU/AOJ3I?l /A. 'T3AVpTUMO.T3T>l 5u930 feuZOX^.I>( Z3IUMOJ 9TO>(9J9 M B '5r013Zin3.nU309p feA\OpS3Z3 'qOyopsop OMOTudois �aJZj A\ (L$61 III S) ^ni^S P^SIU-IS Oj �p^zpBMBz -v<-
'?ISMOJqiU13Z "a 'Z3TM3p^'a �ż<- '3UIp\l -H*- '-inZB]Ą[ �j '>pIA\ZOf �j^
'ireuiJ3g �f<- '^nJ3ig �g�- :ns3.r>(o oż3i 3zoB.ti3izp IMO^OZ^ �muzAiBiualps
ZBJO ire^IZp pSOUMBfolU 'pSOUJnSUt folIlpaZSM.od 'lpAu{T3UOS.T3d /AOp
-B^n ipXuiEui.ioJ9Tu '(pysoupaC !?">[<-) uu>[SA\ozpo/A aaugisAs BU fel-redo feurXo^znreżJO SJnppJis feuzoiqoJ^J3iq :og3urAuBdz^i3UM.3A\. ^pXz Am
-ziuBqo9ui suzoAsTp^ B^M.oqi3}zs->[n (9S6I-8t76I) ^luamisi gisa-i^o i Y\Y
"(9S6I X IZ 'adZd 3'S uinuald niA "d") ipXzoiuMO.i3i>( dpp Birelui
-XA\ ipiu EU STS T3,tE/AXuo5[op zXpż 'iłis^OJ u.ioisiq fazsMoufeu M 5is A^sidez oofezo^uz 'gdZj 3^[ suJEuald Biuszpaisod 0^X1 SJOppiu ZSIUMO^ "^[dZd qoT3f3izp M iiumnzaa imAofezoBuz /qXq guzaAliiod-oiizos^ods XsAzAJ>[ E
SuKiJBd XpZ^rz 3IU ">{BUp3ri3SOlSIAVXz03ZJ ^\V 'IlUEpZBrz Azp5n-U 9TS9J^O M
auKiJBd Eiai3Jż azsraTuz^Mfeu OA\o}nii3łs o^Ef 'ajZd 3'^ su.reusid 13111
-SZpSISOd ZB.IO IHJPd A\ EZp^AY ^ZSzAMfeu STU^UI-IOJ 0->^f-^[J7(J XpZ13(Z<-
opzoBuzAM A^IUI 'ipJBd lusiniB^s aż 3iupożz ''adZJ psou^{i3izp iuiA^[
-(oż3npqoi^>i Eppso")} 'oż9i>(SA\ouqBis n-io-usi oż3zsq5^żfeu 9TS3.r>[o A\ pMTsu 'loso^Sap rsupd op oisnmz ^e^opz siu �du) rsuzaigoloapi i (siMpiu
-IOJ A\ BZOZS^MZ 'pSOUS13^A\ fouiEMXJd 9TOT3U.lAz.un) fsZOJEpodsoS 9ZJ9JS M XzpT3^A\. nS9J?[BZ ZOż9I?[13} OfelIżfelSO ^^.{OpZ 3IU EIU31UISI 0ż9A\.S nżfep ^
-I^AntOd 9ZJ9JS A\ feUHUOl 9ZpB.[A\ 9TUZOXp{BJ B^MOMmdS 'HdZd 'fouZoAl
-qod ifoAzodo qoXifeis9Tzpu.i9p9is qoB}Et M ais Bun3MO^Bizs>p nsezo OQ
�(Es?[ipj uAs) p[syXzJ3iZQ �f (q)d'3A\. 3'$[ A\ ożap[S{od mopps
>[IUA\OJ9p{ 9IM.^SO]Ą[ M T3 '9IMBZSJ13^\\ M '8'aSZ -lOpl3S^qiUB ^TOpds q3p^Spd
M^Jds ^Xo.iozpTO" SIQ^ feuzoyAosds "I^SMOSSO^O"^ "^�- psouuoJqo qoBM
-mds M 13 '(OUI]Ą[ -H<- 'uEuusg �;��- 'inJ3ig �g<-) ^JiMiunui �A\ZI >[Eup3f
SOSpj M ^MOM^Jds &ZpB^M feuZO^^BJ $$6^ OQ �BMpIUM.OJSpI 0ż9{SpS nż
-5J>( oż3p]piM3iu n>pJ A\ ^.[Xq Buoidm[s iiuBd M q3XzopT3^A\ ifo^unJ OSO^B^
-oSauzoa^ods ^pAz feufTżq9J SJSJS ^u oEA\X{dM zgiu/AOJ ofefn^sn 'oż3MO^n
-BU i oż9iqi3.m:qrq 'oSszoJ^podsog 'ogauzoA-iiiod 1313X2: OSO^BO ^^MO^OJ^UO^
SIMISlIBd M f9UZ3XlSTUniUO'>{ IH.TCd IIOJ r9ZOIUA\OJ9I?( ApBSBZ fol>ISM.OUTO9[
EUt^ig zazJd fouBMO^TJApomz {sXiu Y\\ �qoXM.opBsąJ ifon^isul Sp.! mi ofer
-EpEU TaMOMisiiEd Azpe^M IUIBUBżJO uuAupzoEU peu 3iuqozJ9iMz sfo^unJ

POLSKA ZJEDNOCZONA PARTIA ROBOTNICZA
kowie tej grupy) trwali przy ścisłym kultywowaniu dogmatów komunistycznych. Dużą aktywność wykazywali "rewizjoniści" (tzw. puławianie, nazwani tak od miejsca zamieszkania lub miejsca spotkań na ul. Puławskiej w Warszawie, zwolennicy marksizmu przeciwni stalinizmowi, komunistycznym dogmatom, poddający je krytyce, rewizji). Po śmierci B. Bie-ruta (12 III 1956, w Moskwie) I sekretarzem KC PZPR został -E. Ochab (20 III-21 X 1956). Do starcia obu grup doszło w 1956, początkowo w kwestii oceny czerwcowych wydarzeń poznańskich, następnie zaś podczas przemian -"Października '56.
Początek II okresu działania PZPR wiązać można umownie z przemianami październikowymi 1956. Podczas VIII Plenum KC PZPR (21 X 1956) doszło do przejściowego sojuszu "liberałów" i zwolenników
-�W. Gomułki, który został wybrany na I sekretarza KC PZPR. Pozwoliło to uchronić partię przed upadkiem, a co najmniej głębokim kryzysem. Zapobiegło także realnej groźbie wojskowej interwencji radzieckiej. W. Go-mułka zapowiadał liberalizację systemu politycznego w Polsce i demokratyzację życia wewnątrzpartyjnego. Już na IX Plenum KC PZPR (15-19 V 1957) potępił jednak zwolenników popaździernikowych przemian, przystąpił do umacniania swej pozycji i eliminacji tzw. grupy radykalnej w partii. Podczas akcji weryfikacyjnej (XI 1957 -V 1958) usunięto z partii ponad 200 tyś., tj. 16% ogółu członków). Słabnięciu nurtu "liberalnego" w partii towarzyszyło umacnianie się grupy tzw. partyzantów lub mo-czarowców (od ich przywódcy -"M. Moczara). Konsekwencje wydarzeń
-Marca '68 pozwoliły zlikwidować nurt "liberalny" w partii. W 1970, po krwawych -wydarzeniach na Wybrzeżu, ekipę W. Gomułki (inni działacze: -J. Cyrankiewicz, -�1. Loga-Sowiński, -E. Ochab, -M. Spychalski, R. Strzelecki).
Wybór -E. Gierka na stanowisko I sekretarza KC PZPR (20 XII 1970) otwierał umownie III okres istnienia PZPR. Towarzyszyły temu zapowiedzi odbudowy (budowy) więzi partii i społeczeństwa, przywrócenia "leninowskich zasad kierownictwa partyjnego" oraz rozpoczęcie "dynamicznego rozwoju gospodarczego kraju". Rozwinięcie szerokiego frontu inwestycyjnego (m.in. budowa Huty "Katowice"), zaciąganie kredytów zagranicznych (również na cele konsumpcyjne), doprowadziło w połowie lat siedemdziesiątych do gwałtownego pogorszenia sytuacji gospodarczej kraju (-Czerwiec '76), aż do wydarzeń -Sierpnia '80 i przemian po-sierpniowych. Inni czołowi działacze partyjni tego okresu: -E. Babiuch, Z. Grudzień, -P. Jaroszewicz, W. Kruczek, J. Szydlak.
180

POLSKA ZJEDNOCZONA PARTIA ROBOTNICZA
Sierpień 1980 ukazał wszelkie słabości PZPR i systemu socjalistycznego w Polsce. Około 700 tyś. członków partii wstąpiło do "Solidarności". Z wydarzeniami tego okresu wiązać można początek IV, schyłkowego okresu istnienia PZPR. 5 IX ł980 I sekretarzem KC PZPR został -S. Kania. W kierownictwie partyjnym ukształtowały się dwie orientacje: grupa "umiarkowanych" "pacyfikatorów" (m.in. S. Kania, -K. Barcikowski, M. Jagielski, -"W. Jaruzelski, ->M. Rakowski) oraz grupa zwolenników reform przeprowadzonych po dyktatorsku przez PZPR oczyszczoną z nowych "liberałów" i "reformatorów" (m.in. popierany przez Moskwę T. Grabski, S. Olszowski, tzw. beton partyjny). Ponadto część aktywu partyjnego zwłaszcza podstawowego i średniego szczebla o orientacji reformatorskiej, opowiedziała się przeciwko skostniałej, hierarchicznej strukturze partii, tworząc tzw. "struktury poziome", z pominięciem statutowych więzi między poszczególnymi organizacjami i instancjami (władzami) partyjnymi. Domagano się wolnych i tajnych wyborów władz partyjnych wszystkich szczebli, kadencyjności na stanowiskach kierowniczych, eliminacji kontroli aparatu biurokracji partyjnej nad organami kolegialnymi. W partii istniała także znacząca grupa, zwłaszcza zawodowych pracowników komitetów partyjnych różnych szczebli, przeciwna wszelkim zmianom. W deklaracji tzw. forum katowickiego (28 V 1981) zaatakowali oni kierownictwo PZPR za tolerowanie w partii nurtów "trockistowsko-zino-wiewowskiego, nacjonalistycznego, agrarystycznego, klerykalizmu i nastawienia antyradzieckiego". Nurt ten szukał poparcia i uzyskiwał je od kierownictw partii komunistycznych państw sąsiednich (ZSRR, NRD i Czechosłowacji).
IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR (14-20 VII 1981) nie zdołał zahamować kryzysu w partii. I sekretarzem KC PZPR wybrany został -�W. Jaruzelski. Zjazd ujawnił niechęć mas partyjnych do funkcjonariuszy partyjnych, co znalazło m.in. wyraz w bojkocie I sekretarzy KW w wyborach do centralnych władz partyjnych, z tym, że aż 90% delegatów uczestniczyło w nim po raz pierwszy, a 20% delegatów stanowili członkowie "Solidarności". Nowo wybrane Biuro Polityczne było zbiorowiskiem działaczy o krańcowo różnych poglądach i postawach (np. intelektualista prof. H. Kubiak, robotnik, demagog i populista A. Siwak, cieszący się zaufaniem Moskwy S. Olszowski i sympatyk "Solidarności" spawacz ze Stoczni Gdańskiej J. Łabęcki). -Stan wojenny ostatecznie ujawnił wszelkie słabości partii, która bez pomocy wojska i milicji nie była w stanie utrzymać swojej dominacji w państwie. Pogłębiający się kryzys gospodar-
181

POLSKI AUTOKEFALICZNY KOŚCIÓŁ PRAWOSŁAWNY
czy, a szerzej kryzys systemu socjalistycznego, przy równoległym rozszerzaniu wpływów opozycji politycznej pozostającej w coraz słabiej maskowanej konspiracji zmusiły kierownictwo partyjne (X Plenum KC PZPR, 16-18 I 1989) do podjęcia decyzji o możliwości włączenia do systemu politycznego Polski "konstruktywnej opozycji", dopuszczeniu pluralizmu (różnorodności) związków zawodowych. Uchwały plenum otworzyły drogę do -"okrągłego stołu", rozpoczęcia procesu demokratyzacji i -wyborów do parlamentu (VI 1989). Klęska wyborcza spowodowała, że PZPR przestała być partią rządzącą. Ostatnim I sekretarzem KC PZPR został -M. Ra-kowski (29 VII 1989). Na ostatnim, XI Zjeździe (27-29 I 1990) PZPR rozwiązała się. PZPR liczyła: XII 1948 - ok. 1,46 min członków, XII 1955 -ok. 1,344 min, XII 1959 - ok. 1,02 min, XII 1970 - ok. 2,32 min, VIII 1980 ok. 3,15 min, XII 1981 - ok. 2,7 min XII 1988 - ok. 2.132 min, w końcowym okresie istnienia ok. 2 min członków.
POLSKI AUTOKEFALICZNY KOŚCIÓŁ PRAWOSŁAWNY. W wyniku zmian granicznych i migracji powojennych liczebność ludności Polski wyznania prawosławnego zmalała z ok. 12% ogółu ludności w 1938, do ok. 1,25% (ok. 300 tyś. wiernych) w 1946. W latach następnych odsetek ludności prawosławnej minimalnie wzrastał, osiągając w 1990 ok. 1,5% ogółu ludności. Poza Białostocczyzną, zwłaszcza wskutek -Akcji "Wisła" Kościół prawosławny nabrał diasporalnego charakteru. Podstawę prawną działalności Kościoła prawosławnego stanowił dekret Prezydenta RP z 18 XI 1938, znowelizowany po 1945. Władze nie dopuściły do reaktywowania Wydziału Teologii Prawosławnej na Uniwersytecie Warszawskim (w 1948 utworzono Prywatne Studium Teologii Prawosławnej przy katedrze metropolitalnej w Warszawie; w 1957 Sekcję Prawosławną na Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej), Prawosławnego Liceum Teologicznego w Warszawie (odnowione w 1951) oraz wydawnictw kościelnych. Kościół prawosławny stanął przed kilkoma poważnymi problemami. Po pierwsze, chodziło o rozwiązanie zagadnienia zwierzchnictwa - w IV 1945 rządy objął bp D. Waledyński, który jednak z uwagi na przeszłość okupacyjną (kolaboracja) został przez władze usunięty (1948), aresztowany (w latach 1951-1958 na wygnaniu w Sosnowcu). Kierownictwo Kościoła objęło Tymczasowe Kolegium Rządzące (działało do 1951). Władze państwowe odrzuciły kandydaturę bp. Tymoteusza na metropolitę warszawskiego i całej Polski, przyjęły natomiast mianowanego przez partiar-chę moskiewskiego Aleksego I abp Makarego (Oksijuka), który pełnił tę
182

POLSKI KOMITET WYZWOLENIA NARODOWEGO
funkcję do 1960 (zm. w 1961 w Odessie). W 1961 metropolitą został bp Tymoteusz (do 1962). W latach 1962-1965 i 1969-1970 obowiązki metropolity pełnił w zastępstwie bp J. Korenistow. Kolejni metropolici Warszawy i całej Polski: abp S. Rudyk (1965-1969), abp B. Doroszkie-wicz (1970-1998) i abp S. Hrycuniak (od 1998). Drugim problemem była sprawa autokefalii prawosławia polskiego. W 1948 prawosławie polskie, posiadające prawa autokefalii otrzymane w 1924 od patriarchy Konstantynopola, otrzymało pełną autokefalię od patriarchy moskiewskiego. Istotne zmiany w statusie prawnym wprowadzały kolejne regulacje prawne: dekrety z 1953 i 1956 (w sprawie obsadzania stanowisk kościelnych). W latach 1957-1970 trwały prace nad nowym Statutem Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.
Struktura organizacyjna Kościoła prawosławnego składała się początkowo (od 1945) z dwóch diecezji: Ziem Odzyskanych i białostocko-biełskiej. W wyniku reorganizacji (1948) powołano trzy diecezje: warszawsko-biel-ską, łódzko-poznańską i białostocko-gdańską. Po ukonstytuowaniu się zwierzchnich władz kościelnych (1951) Warszawska Metropolia Prawosławna podzielona została na cztery diecezje: warszawsko-bielską, białostocko-gdańską, łódzko-poznańską i wrocławsko-szczecińską. W 1983 erygowano diecezję przemysko-nowosądecką, a w 1989 lubelsko-chełmską. W 1998 powołano trzech biskupów pomocniczych w Hajnówce, Bielsku Podlaskim i Supraślu. Do Kościała prawosławnego w Polsce przynależą diecezje prawosławne w Portugalii.
Od 1995 istnieje Prawosławny Ordynariat WP; ordynariusze: abp gen. bryg. Sawa (1995-1998), bp gen. bryg. M. Chodakowski (od 1998).
POLSKI KOMITET WYZWOLENIA NARODOWEGO (PKWN), tymczasowy naczelny organ władzy wykonawczej ->KRN, utworzony 20 VII 1944 w Moskwie, powołany formalnie 21 VII 1944 przez KRN (przewodniczący -E. Osóbka-Morawski, wiceprzewodniczący A.Witos i -W Wasilewska), jako polityczna konkurencja nie uznawanego przez ZSRR Rządu RP na uchodźstwie. Od 27 VII 1944 z siedzibą w Chełmie, a od l VIII w Lublinie. Wydarzenia te poprzedziły kilkumiesięczne prace przygotowawcze prowadzone głównie przez działaczy skupionych w -"Związku Patriotów Polskich pod osobistym nadzorem Stalina. W końcu XII 1943 powołali oni Komisję Organizacyjną Polskiego Komitetu Narodowego (PKN): W. Wasilewska - przewodnicząca, A. Witos - wiceprzewodniczący i -�! Berman - sekretarz. PKN miał być naczelnym organem
183

POLSKI KOMITET WYZWOLENIA NARODOWEGO
tworzonej od podstaw struktury władzy w Polsce niezależnej od Rządu RP na uchodźstwie i jego agend krajowych. Komisja Organizacyjna PKN została rozwiązana po otrzymaniu wiadomości o powstaniu KRN. Było to zgodne ze stanowiskiem Stalina, że ważniejsze są działania podejmowane przez polskich komunistów w kraju. Ponadto inicjatywa tworzenia konkurencyjnego rządu polskiego była niechętnie przyjmowana przez przedstawicieli USA i W. Brytanii, o czym wiedziano w Moskwie. Z tego powodu sondowano też szansę "rekonstrukcji" Rządu RP na uchodźstwie. Równocześnie trwały w Moskwie rozmowy przedstawicieli ZPP, -"CBKP i delegacji KRN z ->M. Spychalskim nad formułą organu wykonawczego KRN. Ostatecznie Stalin zezwolił zorganizować taki organ. Na jego wniosek KRN miała być podporządkowana Armia Polska w ZSRR oraz ZPP. Końcowe prace nad obsadą personalną i programem przyszłego PKWN trwały w dniach 8-18 VII 1944. 15 VII E. Osóbka-Morawski i W. Wasilewska wystosowali do Stalina memoriał o konieczności utworzenia Tymczasowego Rządu Polskiego. Z uwagi na stosunki z aliantami zachodnimi Moskwa nie zgodziła się na taką nazwę tego organu. 20 VII 1944, na wniosek W. Mołotowa (min. spraw zagranicznych) przyjęto, wzorując się na podobnych instytucjach w Jugosławii i Francji, nazwę Komitet Wyzwolenia Narodowego, dodając ponadto przymiotnik: Polski. Jednocześnie ogłoszono (datowaną 20 VII) ustawę KRN o powołaniu PKWN z Osóbką--Morawskim na czele. -�B. Bierut (przewodniczący KRN) nie był o tym powiadomiony. PKWN otrzymał od W. Mołotowa uprawnienia dyplomatyczne przysługujące rządom; ambasadorem w Polsce (przy PKWN) mianowany został N. Bułganin (od XI 1944 W. Lebiediew).
PKWN działał na wyzwolonych spod okupacji hitlerowskiej ziemiach polskich do 31 XII 1944. Skupiał przedstawicieli bloku partii i stronnictw demokratycznych (-PPR, ^PPS, ^SL i -SD) oraz działaczy -*ZPP. W skład PKWN wchodzili kierownicy 14 resortów (odpowiedniki ministerstw; od l XII 1944-19). 22 VII 1944 PKWN ogłosił Manifest (opracowany w Moskwie, datowany w Chełmie), skierowany do Polaków w kraju i za granicą. Dzień wcześniej radio moskiewskie poinformowało o powstaniu PKWN i wydaniu Manifestu; również w Moskwie wydrukowano pierwsze egzemplarze Manifestu. Sformułowano w nim podstawowe założenia ideowo-polityczne programu przeobrażeń nakreślonych przez uczestników PKWN, a faktycznie komunistów, ogólne zasady organizowania nowego aparatu władzy państwowej oraz główne kierunki jego działania. Hasła szczegółowe dotyczyły kontynuowania walki o wyzwolenie
184

POLSKI KOMITET WYZWOLENIA NARODOWEGO
reszty ziem polskich spod okupacji hitlerowskiej, ostatecznego rozgromienia najeźdźcy niemieckiego, przywrócenia Polsce ziem piastowskich nad Odrą, Nysą i Bałtykiem. Nawoływał w tym celu do zasilania szeregów powołanego (ludowego) -Wojska Polskiego oraz udzielania wszechstronnej pomocy Armii Czerwonej we wspólnej walce z Niemcami. Manifest PKWN określał miejsce Polski wśród państw koalicji antyhitlerowskiej oraz określał nowe zasady stosunków z ZSRR, w tym braterstwo broni WP z Armią Czerwoną. Manifest zapowiadał likwidację wielkiej własności ziemskiej w drodze reformy rolnej bez odszkodowania, nacjonalizację przedsiębiorstw przemysłowych, handlowych i banków pozostających w okresie okupacji pod zarządem niemieckim. Deklarował ustanowienie szerokich swobód demokratycznych na podstawie postanowień Konstytucji z 17 III 1921. Szczególnie podkreślał program odbudowy kraju, powszechność nauki i oświaty, powierzenie radom narodowym administracji terenowej i rozwiązanie Policji Państwowej. Polityka prowadzona przez PKWN była początkowo otwarta na różne środowiska społeczne i polityczne. W propagandzie starano się unikać frazeologii komunistycznej. W październiku doszło do zaostrzenia polityki na terenie Polski "lubelskiej". Przyspieszono wykonywanie reformy rolnej, ukazał się dekret o ochronie państwa (341 X 1944), zaostrzono postępowanie wobec akowców, dokonano weryfikacji urzędników PKWN. Symbolem ówczesnej propagandy stał się plakat "AK zapluty karzeł reakcji".
Istotne znaczenie dla pozycji PKWN miała deklaracja poparcia ze strony ZSRR (uznanie de facto) z 26 VII 1944, m.in. w sprawie przejmowania przez administrację polską (PKWN) władzy na wyzwalanych ziemiach Polski oraz zawarte w tym samym dniu w Moskwie porozumienie w sprawie wzajemnych stosunków na czas wojny między radzieckim Naczelnym Dowództwem a PKWN, które oddawało jurysdykcji radzieckich władz wojskowych przestępstwa popełniane przez ludność na terytorium Polski przeciwko Armii Czerwonej. Dawało to "podstawę prawną" do ingerencji władz radzieckich w wewnętrzne sprawy Polski i stosowania przez nie terroru (np. aresztowanie i -proces szesnastu). Władzę policyjną na obszarach wyzwolonych spełniały radzieckie jednostki NKWD i NKGB. Aresztowania i deportacje prowadzone przez te formacje objęły 50-65 tyś. obywateli polskich. Istotnym czynnikiem pacyfikującym sytuację na terenie Polski "lubelskiej" były stacjonujące tam jednostki Armii Czerwonej, których liczebność wzrosła do I 1945 do ponad 2,2 min żołnierzy. Formujące się jednostki Milicji Obywatelskiej pełniły funkcje pomocnicze i wy-
185

981
�IpppSIMS A\0?II(0^5[ BIU3ZS
-XZJBA\O}S<- �zpz?A\0 "M 'I^yiPIZ "Z 'WspoJOH �V '(1786I-I86I) Ppoiq
-^7 �f :oż9UA\o{9 npfez.rcz sazs-y 'sXi g - ^g6^ M 'MO^UO.[ZO -sA^ ^ pi3uod
^zon s^Zd T 86 T M 'SSGO z^z�Id AireMBp^M ompszJdod ',pBq" >[iupożXi ^foz-id s'MZd pfez-rez ^MO^[ �X.ms3Z3.id z A^iunsn ^soz i:>po.[q^z �f 1786! III AV 'OUOZSSIMBZ OA\oiosfozJd s'MZd i.uXuu3CoM 3iireis<- ^\\ �n:>p3uz-09u
-MZl I 3IMBZSJB^\ M L%\ AV 0ż3UOZJOA\.in '(l?[00{qB7 �f 'jAp 'SSGO) 1-I3^U
-Z09^odż MOIpnig I lfOE}U3Um:>[OQ B5[pOJSO BIU93^ZS>pZJd Z^ż6^Ig^M
^ISMOJ (s^zd) ANzaalOdS-o^DnołY^i >iazViAvz rasniod
�d-a pfez^ X/AOSBzoiuXL<- M ouoo^izs>[9ZJd NM^d (17^61 IIX !L) M'a'>I Ą^A\ipn Xoou-i ^J\[ �9iai3izpod 3ufoJqz i feu(Bż9piu SfoAzodo OUEMOU
-imip MO>[POJS qoX^ feooaiod EZ i OM.}SMBpOM^sn 3A\.o-tns ouozpBMOJdM i nsniuAzJd łB.redi3 ouBAvXA\opnqzoJ 9ius3Z30UAVo"y[ 'o^s^y ^up9f f\\'&
-omod C9A\opOJT3u psoupaC MBispod 3n.reM.ooi3.idXM. npo EU goferBiu '(t7i76I
:>[IlU9IZpZEd I y3ldJ3IS) 9TM5[SOp\[ M SUOZpEMO.ld 'SIM^SZpOlpń T3U J^ pfez"^
zmo J\[/A^d T N"a'M ipioiMBispazJd XMomzo"a �oż9i>[SMEZs.reM BIUPISM
-od S?[s5[?[ i ^z.mg" ifo>[i3 aluszpoModsTu zszJd o^isoz siioiM^p 01 siu
-Bp^z �M0isiunaio>( zszJd feu^MOSO^s 5foEiu9uinżJB feuzoAłou^d BU ipAul^p
-od i i(3XireMOpXo9pz3iu A\OżS-R[ z Xqoso X3^Jd^odsM op oszofe^M 3fefnqo.id 'po u9} .{BMOzi^a^ �oSauuisizpOj T3Misirej<- Jn^n.us ^IlI^Iq^5^so zsz-id
-od �uru.i 'ifoAzod fsus^M piu3iuooiun op ^Azfep KA^Md t7t76l ^3uo>[ OQ
'(^61 XI 9) faulo-i 9n.u.iqp.i<- o pJ>[3p ^lui 9IU3Z313UZ szotupBSEZ i[3Xuzo3pds iremrezJd 3is930Jd ^ �lureireS.io ogafo^
-BriUlXA\OpOJBU lUlEpm Z (XI ^ Z pJ>[3p) AureUOlXJ31 pfezJOUłBS OUOOOJM
-XzJd Z13JO feZ3M^U05[XM 5zpE.[M ^IlOUpar O^Bf (yi ^ Z XpJ^3p) MO^S
-o.rc}s i MopOMafoM OUB.[OMOJ 'oSauzoi^nd BMisy9Z39idz3q MOUBż.[O ZE.IO (^ól X /.! IIIA S I z ^P-opp) f9i>isp^MXqo ir^UlAI spE^OMod o^Aq MOP(B
q3^ UI3IU3IUpdnZfl �3MO?[SfOM 3C3T3ZIUES-IO 3LILU3IZpod 3ppsXzSM ^BZfelM
-ZOJ is[/A^d 17^61 IIIA W '(mi X OE i IIIA S I z Ap^pp) oż3pisiod B>[S "f�AV 9IMOpnqzoJ i nureMOuiJOJ EU ouoidn>{s żi3Mn 3piM '33iui3i^[ Biusim
-OJżZOJ i nrm?[ Biu9(OMzXM ipEMmds BU lS[A\^d ifo^-iłusouo^ 33qOy\Y
�XsX^[ i XJpQ zn^pzM fol^ogimsiu-o^siod Xoiumż fsps^zJd ż3iq3ZJd Z3i ^BMBUzn 'a'gsz "ł^tGd "P E:;lsyBPD ^^^IW oż3iqoy\\
3IU3ZOfe^M I EMISlIBd Pq0 Xzp3IUI IpIUpOIpS/Ą SRJJ ^BIZpod ofefeuzn '(r3l>[S
-SIMO^ig Xz3ZSnj OSSZO mAl M 'I>[SIOj 3SXZJO>[ BU IU,lBIU9(Xl[3pO Z) ^UOZJ
-n^ 5iun 'MZI ^MBispod rafTZ ofefnmKzJd TaMOM^syBd Aom^Jg r9i:>p9tzpm-
-05[S(od o �^�asZ z 9iu3ii.imzo.iod sufBi ^sidpod ^sLM^d IIA LZ "SZOMBUO^
1 ANZDalOdS-ONDnOłYM X3ZVlAVZ DISIOd

LSl
-OS01S irS9Jd9J SIUSnSBU 01 O^MOpOMOdg �lpXuZOX:p3.I:>lOlU9C[ MplUUO.US
n?[0tg<- pBp[s M oyzssM 3iu 'uiAzoA\BpoA\Bisn a^fes"- mĄzsAzJd M A\o^puBui n^izpod nis3M?[ M nsTixioJdmo>i Biu^sAzn psouzolusm 39qo/A "^raSZ z Mo^unso^s urappom "mi^suiJ" TZZ 5is o^pBiModo �oż3uqoJp i oż3iup9JS n.tsXui9ZJd oż3MOMłSŁred3iu ui9iTOU.iXz^n EZ o.tXq 'n^sXui9ZJd
3rOT3ZIlBUOr013U O^MOidSO^y 'fsi^SraiM. lOSOUpfeZJOlUES I pSOZ3I3IZp
-^Ods fOMZOJ O^-ISidod 'feMOJBMO^ 5?[.repodSOż feUA\X^9J3 ŁpXofefelUA\3d
-EZ 'qoXuioJOiup9J;s M^SJ^podsog amszJOM; 'ipp(sdo{qo A\is.repodsoż ipAu
-qo^p siusiulOJOUpdn o^MOinisod 'TUISIZ musiMOM^syEdn nmau-raimp^u
'0ż3UZOXmod BIZp5z-lT3U 05[E(" fsUlOJ XmJOJ9J niUBMO^-l^ SUMIOSZJd Oł^a 'qoAuJB}U9aiEpBd MOJOqXM. lpXuZ3Xl13^0UI9p UISIUSZpEMOJdSZ.ld
mi?[qAzs ^z 5is o^pBiA\odX^ -fouzoAlipd ifoAzodo rau^gs^ fe^is feu/AO^ż o-t^q Nmi*- >li"ls9Z3n O^K[ -(sosioj A\ ^ii-red SPZOMOM ^zsrsiuzoiifeu) Mo^uopo uim ^-8'o feusoiM ^ 'utui $'0 pisuod o^z3i( 9^6I/Sl76I siu-iopzJd 13^ -(>^z3UE^g �s �unu) qsd "f9i>[spqni" T3A\piuMOJ3pi osSzo qsd "P 51S ^Azofe^ZJd st76T XI 3A\. 'St^ól IIIA 'UL 'ai/ATZSJE^ M. mozJOMin 'E>[sdo^p BiUBd '(6f76l-Sl76I 'ISd) SMOam OMIDINNCmiS 3I>IS^Od
�XzpB^M fauzaAł
-STunmo?[ ^A\isy3zo3pds ożauui3izpod" i3iU3iAv^isA\p3z-id :ip/(ife/A oż9zoiupBsi3z >[oqo '(oSsuusCoM nucisz- niuszp
-BMOJd/A Od) lpX:tfelS9IZpUI9lSO HOB^I A\ EZOZS^IMZ '^U-Ol U31 PU 9fsn->[SXQ
-lpXzsr3IUZOd IpE:^ M X^Xq SirefiMZOJ 13IUBMOIUIJ9pZ 0ż9CXqOJd V, '(0ż3I>[S
-JB^ �f P[zfelS?[ 9plXl A\) f/^ó I A^ O-ISidop ^Sod X3 5lS ^M.Bfod 3UlU9lZpOj
o/AisuBJ si^spj uiui-01 -ipXuz3X^iuotdXp AusppiA\i3łSp9ZJd i ipAu
-ugfoM. M.O^J>IO qop^od XpEp[od ĄAq i-up^f 'oż9A\OA\isyi3d mnuol/Ciai j-a npfez-a fe[OJiuo?[ feuus.isMns pod oż3ofefeisozod 'oż9U[OM 3iuBiuXz.un o.[Xq 'mu9iupi3żT3z oSsi iu3^3dsE iuAAVos3uiż-[Bm zBpoip '^m3tuuiodsM iuXu
-poo �nfeJ?[ oż3ire/Aodn>(o 31113.13^ vu ipXA\o>(sfoA\ i i[3Auzo^i{od .mp[n.us IUT qoXiż3^pod ZBJO (ipXufoJqz ^5 iiopis(0j nai ipA^ż3ipod i ezpo^ oż3u
-pZ313J\[ Alfo/A Lp^^UnJBM A\ 0ż3UZBA\ J3pEU 37,^2} V, 'j-^ ^U3pXz3JJ 'J-a np
-fez'^) f3i5[SA\o.i3^iqXiuE ifol^o^ BM^syEd zszJd ipAuBMEiizn i siMiszpolpn BU ^oAofefe^izp fsMOMisyEd Xzpi^M A\oui3żJO 'buzoXiT(od oso^Sfep qoX3
-fe("nM.oq3T2z 'lusuraluisi suompesEzn 9iu3(S3J->[o 'PISIOd (3ireModn?[0 SUISJ
-91 EU qoXofefe^izp '3iM^szpoq3n BU j'a iAvopfez'g q3Xtż3(pod q3AufXoi3Jids
-uo>i JnppJis BMZTU Bii.repdod 'aKlAigiZGOd OMISMYd araSTEOd

POLSKIE STRONNICTWO LUDOWE
wanych przez komunistów wobec PSL (skrytobójstwa działaczy, rozbijanie zebrań, niszczenie mienia partyjnego, zawieszanie działalności organizacji terenowych, aresztowania członków, szykanowanie prasy, uniemożliwianie udziału we władzach państwowych, administracyjnych i samorządowych. W VI 1946 roku doszło do rozłamu w PSL (działacze opozycyjni, m.in. E. Bertold, B. Drzewiecki, T. Rek) i utworzenia PSL Nowe Wyzwolenie. We IX 1946 aresztowano członków kierownictwa PSL, K. Bagińskiego i S. Mierzwę, a do końca roku kilkuset następnych działaczy różnych szczebli oraz pracowników redakcji gazet partyjnych ("Piast", "Polska Ludowa" i "Gazeta Ludowa"). Utrudniając akcję wyborczą PSL, władze państwowe w 10 okręgach unieważniły jego listy wyborcze, aresztowano 150 kandydatów na posłów. W przeddzień -> wyborów do Sejmu Ustawodawczego (191 1947) pozbawiono prawa głosowania ok. 0,5 min osób. Wobec oczywistego sfałszowania wyborów PSL złożyło protest. Wobec trwających represji i narastania w stronnictwie wewnętrznej opozycji, w IV powstał popierany przez komunistów Centralny Komitet Lewicy PSL (K. Banach, J. Niecko, -C. Wycech) występujący przeciwko statutowym władzom PSL. Po ucieczce -�S. Mikołajczyka z kraju (X 1947), przeprowadzono czystkę, usuwając z PSL jego zwolenników. Nowe kierownictwo w V 1948 podpisało deklarację współpracy z prokomunistycz-nym -� Stronnictwem Ludowym, z którym połączyło się 27 XI 1949, tworząc -ZSL. Czołowi działacze PSL: W. Witos - prezes Naczelnego Komitetu Wykonawczego do 31 X 1945, S. Mikołąjczyk - prezes do X 1947, J. Niecko - prezes od 1947, W. Kiernik - prezes Rady Naczelnej do 1949, K. Bagiński, S. Bańczyk, W. Bryja, S. Korboński, S. Mierzwa, S. Wójcik. Liczebność PSL: I 1946 - ok. 500 tyś. członków, VI 1949 -ok. 44,7 tyś., XI 1949 ok. 26 tyś.
POLSKIE STRONNICTWO LUDOWE (PSL; po 1989). Na XI Kongresie (26 XI 1989) -ZSL, nawiązując do przedwojennych tradycji ruchu ludowego, przekształciło się w PSL "Odrodzenie". Na Kongresie Ruchu Ludowego (V 1990), po połączeniu się z częścią PSL (tzw. wilanowskiego, partii działającej od 1988), przyjęło nazwę PSL. Prezes NKW PSL "Odrodzenie" - K. Olesiak; prezes NKW PSL (wilanowskiego) - R. Bartoszcze (V 1990-VI 1991). W wyborach parlamentarnych 1991 PSL (w sojuszu ze Stronnictwem Pracy) uzyskało 48 mandatów poselskich. W VI 1992 (po upadku rządu ->J. Olszewskiego) nie zdołał sformować rządu. W wyborach 1993 PSL zdobyło 132 mandaty, stając się drugim co do wielkości klubem
188

POLSKO-CZECHOSŁOWACKI KONFLIKT
parlamentarnym i zawiązując sojusz z -SLD. Prezes PSL ->W. Pawlak sformował rząd (26 X 1993-4 III 1995). W wyborach prezydenckich 1995 W. Pawlak uzyskał w I turze 4,31% głosów. Po niepowodzeniu wyborczym 1997 (PSL uzyskało 7,31 % głosów, 27 mandatów poselskich i 2 senatorskie) prezesem PSL został (od X 1997) J. Kalinowski.
POLSKIE STRONNICTWO LUDOWE - POROZUMIENIE LUDOWE (PSL-PL). Partia ludowa powstała w łlł 1991 (prezes - G. Janow-ski) w wyniku połączenia PSL tzw. "Mikołajczykowskiego" (grupa działaczy PSL tzw. "Wilanowskiego", która nie uczestniczyła w kongresie zjednoczeniowym z b. -�ZSL, m.in. H. Bąk), PSL "Solidarność" (powstałego jesienią 1990) i NSZZ "Solidarność" Rolników Indywidualnych. W V 1992 w PSL-PL nastąpił rozłam, w wyniku którego działacze PSL "S" utworzyli odrębną partię - Stronnictwo Ludowo-Chrześcijańskie (A. Balazs, I. Niewiarowski i J. Ślisz). W Sejmie I kadencji PSL-PL posiadało 28 mandatów; wybory parlamentarne 1993 przegrało. G. Janow-ski był min. rolnictwa i gospodarki żywnościowej, w gabinecie
-�J. Olszewskiego i -"H. Suchockiej, A. Balazs min. bez teki w gabinecie
-J. Olszewskiego, a Z. Hartmanowicz min. ochrony środowiska i J. Ka-miński min. ds. kontaktów z parlamentem i partiami politycznymi w gabinecie H. Suchockiej.
POLSKO-CZECHOSŁOWACKI KONFLIKT zaistniał bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych. Polska rościła pretensje do Zaolzia, które zajęła Czechosłowacja, powołując się na ustalenia z 1920. Rząd RP wystąpił z żądaniem zwrotu Zaolzia. Oddziały WP pod dowództwem gen. -�M. Roli-Żymierskiego zajęły 19 VII 1945 dawną polską część Cieszyna, jednak do realizacji działań na szerszą skalę nie doszło. Czechosłowacja natomiast zgłaszała pretensje do powiatów raciborskiego, głubczyc-kiego oraz Kotliny Kłodzkiej, które zajęli Polacy. Sporne były także tereny Spiszą i Orawy. Rozpoczęła się wojna propagandowa, represje i wzajemne oskarżenia. Polsko-czechosłowackie rozmowy prowadzone w Moskwie nie przynosiły wyników. Wymiana not między rządami obu państw w 1946 również nie dała rezultatów. Dopiero 10 III 1947 w Warszawie podpisano układ czechosłowacko-polski o przyjaźni i pomocy wzajemnej, który w zasadzie ustabilizował sprawę granicy i rozładował zatarg na jej tle. (-Administracja apostolska).
189

POLSKO-RADZIECKI UKŁAD O PRZYJAŹNI, POMOCY...
POLSKO-RADZIECKI UKŁAD O PRZYJAŹNI, POMOCY WZAJEMNEJ I WSPÓŁPRACY POWOJENNEJ, umowa podpisana 21 IV 1945 w Moskwie na 20 lat. Zobowiązywał strony do kontynuowania wojny z Niemcami do jej zwycięskiego zakończenia, w okresie powojennym do udzielania sobie pomocy wojskowej i poparcia wszelkimi środkami w przypadku, gdyby Niemcy lub jakiekolwiek państwo z nimi sprzymierzone, wznowiły politykę agresji. Zastąpiony --układem o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy z 1965.
POLSKO-RADZIECKI UKŁAD O PRZYJAŹNI, WSPÓŁPRACY I WZAJEMNEJ POMOCY, podpisany 8 IV 1965 w Warszawie. Zobowiązywał strony do umacniania przyjaźni, rozwijania współpracy i udzielania wzajemnie] pomocy, na zasadzie równouprawnienia, poszanowania suwerenności i nieingerowania w sprawy wewnętrzne. W razie napadu (przez zachodnioniemiecki imperializm lub jakiegokolwiek inne państwo) strony zobowiązywały się do udzielenia sobie wszelkiej pomocy wojskowej. Układ potwierdzał nienaruszalność granicy polskiej na Odrze i Nysie Łużyckiej.
POPIEŁUSZKO JERZY (1947-1984), ksiądz, działacz społeczny Ukończył Metropolitalne Seminarium Duchowne w Warszawie; święcenia kapłańskie otrzymał w 1972. Był rezydentem w parafii św. Stanisława Kostki w Warszawie (od V 1980), odprawiał msze św. dla strajkujących robotników, został kapelanem "Solidarności" w Hucie "Warszawa", prowadził różnorodną działalność duszpasterską wśród młodzieży i robotników. Po wprowadzeniu -stanu wojennego organizował pomoc dla represjonowanych i ich rodzin. Zasłynął z homilii wygłaszanych zwłaszcza podczas comiesięcznych mszy św. odprawianych w intencji ojczyzny. Współdziałał z działaczami "Solidarności" i innych ugrupowań opozycyjnych. Oskarżony we IX 1983 o nadużywanie wolności sumienia i wyznania, zatrzymany na 48 godzin (XII 1983), wielokrotnie przesłuchiwany. Porwany i następnie zamordowany 19 X 1984 przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa. Pochowany 3 XI 1984 przy kościele św. Stanisława Kostki w Warszawie; jego grób stał się celem pielgrzymek i jest tłumnie odwiedzany przez rzesze wiernych i przybywających do Polski mężów stanu (m.in. w 1987 modlił się przy nim papież Jan Paweł II).
POROZUMIENIA SIERPNIOWE; -^Sierpień '80; -21 postulatów 190

161
-fezoEuz ^pl o{izp9ZJdod viu9iumzo.ioJ suresidpoj �(f3pppoq irz333iQ T3zsm.reuXp.io) T3Z3Bd3^>[ �]Ą[ �dq i (f3ppov ifz303iQ i3zsm.reuAp.io) oSap^s
-MSZ-Drez �JL 'dq '(nredo^sidg i3z.rei3.nps) oż3p(syi3U.io.ioq;3 "z �dq :Modn>(s
-Tq Z13JO (3MOureuzXM AMmds ^z oż3iqmzp3iModpo "aJZd 3~>[ dg T>po^z3 3od3isi3z 'Xz;)Mi3pOMBisfi i-ufog TU qsod) E-mzE^ �j '(f3A\opo.reu Xuo.iqo TJISTumreoiM) i3qBtpo 'H-- '(fouz3i{qnd troB-tisuiiiupE 'uiui) oż3p(spy\\ 7^ zsz-id 'OS6I AI frl aiMBZsJB/A M aTOSidpod 'I>^S^O<^ aiVJO>ISIda I
(ra naYzy I^\[v^aI^IMVlsaaz^I<^ AZG^IW aiNaii\inzcmod
"Wa dZ Siu^d feMou ofez.ioA\i '3d-dZ o^osndo -ap-a 'ad } 3d AzoT^izp os5zo mXz3JoqAM muszpoModsm OJ �o.[ZS9A\ siu ^j ifousp^ n nuiCas OQ �LUSI^SBIJ 6is o^Azouo?[EZ [;66I IIIA Av ni-red ^iiiaz-ioMis npo M AOTM
-e-id niu9zooup3fz o XA\omzo'a '(3d"dZ) u-m-nua^ siuanunzo-iod - 3p[S(0(j
3IU9ZOOUp9r7 rq0{q A\ 'HP^^- "^d I ^^d lU3A\PtUUO.IlS U.lXuZ3XłB.O[OUI3Q-
-o>{syi3rps9ZJio ''ai^I<- z zm/A o^dfe^sAM o j ^66 \ ipAu.reiii9mq.iEd q3EJoqAA\ Y\\ �oż3u^J3qn nmBJgoJj ożap(si0j nqnp^ oż9Mou op fau^.i
-3qi^ ifo^mJ A\o^sod ^ 356^ noyo^ A\ SEZ '"ap"a<- op opsaz-id ^j foppspBip tfo
-^JJ A\o^sod g^ oż3i>(SA\9zs^o 'f<- npfezJ n>pEdn oj \/uziA\oofo" i tppts
-pli3A\Xqo MOpiimo^ 9iAvo.[sod ^upari^dfeisAzJd siu 3 j oggiulsiugiuBpTJ nqn^'>[ op 'MO^sod ^ nnifos op ^izpcMOJdM 30d 1661 iia^u^lusi-UBpBd ipmoqAA\ /^ '(O0d) iun.UU33 9i">ispii3AvXqo suisnunzoJOj ">(0^q /qXz.ioM.in ,^uzTA\.03fo" sMopn^-o^syBCiosszJi^ uin-TOj spispj T ipp(spii3M
-Xqo A\oi3iiiuo>[ osSzo '3J 1661 IIA M "q3^A\opn( in-red ZBJO oS3uz3XiB.q
-OUI3Q-OU'[B.I3qiq nS9JżUO^<- lf3I(BO'>[ Z 5lS 3Un3JOoAA\ B^MOpOAYOdS UEM
-odnJżn feripAofezJOM.1 5is BTUT3zfeiA\zoJooiBs i uiJEd qu9z.ioA\in Erodsouo^
-qoso i qoXuzo/4qod y^ModnJgn feroiiBO?( o^q 3 j ^66^ ni) ns9Jżuo'>[ i
OQ �33SIOJ M U^IlLISZJd m3IU3ZS9ldsXzJd VZ 5lS IpIZp3IA\odO I AsS^E/^ �q
S-in^pApirc^ ip^dod '(T?(syXz3B^ �f AofezompOM.az.id) ni-red siuBisMod i]is
-o^żo 3 j Xz.ioii3ziireżJO 0661 A Z l '3Mi(zoui9iu ais o^is ogapp3iMOZT3p\[ �J^ fedn.iż z sTusiiunzo.iod BiuapAzsJd O^SIMOUBIS ^u As5:p3/^\ "q X.iniBpXp
-UB^ niuazso^Sz oj �qop^spi^MXqo MOPIIIUO^ i ipAM03iMi3-id ih'KzmvS.w ipAuzoJ ipioiM^ispazJd y^iods mas op "Sl" "P3-1 A\ opsop 0661 ^ifezo
-Od EJ^ �(r9ZOJOqX^\\ Xl9ZB9" l) 0ż3pp3TMOZBF^ �J^ .(O^OM. 0ż9UOldm[S 0ż
-SP^SMBZSJEM. ^�>[siMopOJS 03qoM oż9uKoXzodo oż9uzoXiiiod T3iireModnJżn oż9M.ou n5[SiiBp9 M quBMOpnq i3[ż^o 01 qXq oż3p[syAzoB">[ �f V\Q 'oż9p^s
-yXzo^->[ �f (oż9pp9iMOz^]Ą[ �J^ niu9idfeisn od) "osolu^pipg E^iupoż/<^"
'ZO^U "p3.I BU lU9UreMOireim I lUOp9IMOZBF\[ 'J^<- U.I3.I3IUI3.ld Z XS3p2/^ ""'[<-
npnuuo>[ Bż6is ui.red BZ3U3Q -(3d) lĄin^lM33 3INai]AiaZO^[Od
�"
POROZUMIENIE MIĘDZY PRZEDSTAWICIELAMI RZĄDU RP...
cych wydarzeń w stosunkach między państwem a Kościołem. 20 III 1949 Rządu opublikował, zatwierdzone kilka dni wcześniej na posiedzeniu Sekretariatu KC PZPR, "Oświadczenie w sprawie całokształtu stosunków między Państwem a Kościołem". Zapowiadano w nim podjęcie zdecydowanych działań przeciwko Kościołowi, zwłaszcza w takich kwestiach, jak:
pacyfikacja wypowiedzi i zachowań hierarchii i niższego duchowieństwa dotyczących zmian polityczno-ustrojowych dokonujących się w Polsce (m.in. stosunku do zbrojnego podziemia, opozycji politycznej itp.), stosunek Episkopatu do polityki zagranicznej Watykanu, zarówno w płaszczyźnie oceny tej polityki w okresie II wojny światowej, jak i jej aktualnych aspektów polskich (zwłaszcza w kontekście Ziem Odzyskanych oraz stabilizacji polskiej organizacji kościelnej na tych terenach), stosunku Kościoła do odbudowy zniszczonego wojną kraju, miejsce i roli Kościoła w systemie wychowania młodego pokolenia, działalności Kościoła na niwie charytatywnej, opiekuńczo-wychowawczej itp., a także granic swobody kultu religijnego, wolności sumienia i wyznania.
Najszerszą płaszczyzną konfrontacji była kwestia nauczania -religii w szkołach. Innym problemem było nałożenie obowiązku prowadzenia przez duchownych księgi podatkowej. Wygodnym pretekstem do rozwijania propagandy antykościelnej był dekret św. Officjum z l VII 1949 w sprawie ekskomuniki katolików, popierających partie komunistyczne. Wykorzystywano ponadto listy papieża Piusa XII (l III 1948) do biskupów niemieckich, oceniany jako niezgodny z racją stanu państwa polskiego, oraz do biskupów polskich z okazji 10-lecia wybuchu wojny. Ważnym wydarzeniem było uchwalenie przez Radę Ministrów "Dekretu o ochronie wolności sumienia i wyznania" (5 VIII 1949).
Rozmowy Komisji Mieszanej przedstawicieli partii i Rządu oraz Episkopatu rozpoczęły się 5 VIII 1949. Mimo częstych początkowo spotkań biskupi przeciwni byli przyjęciu treści rządowego projektu dokumentu jako podstawy przyszłego porozumienia. Zgodnie z nim, Episkopat i Kościół katolicki miały zachowywać pełną lojalność wobec władz partyjno--państwowych, kierować się w działaniu wyłącznie racją stanu Polski Ludowej, co było sformułowaniem nie do przyjęcia przez stronę kościelną. Projekt porozumienia, przedstawiony przez stronę rządową 15 XI 1949, był jeszcze bardziej niekorzystny dla Kościoła. Strona kościelna znalazła się w połowie XI 1949 w sytuacji patowej: zarówno przyjęcie dyktatu, jak i jego odrzucenie równało się utracie autonomii Kościoła (jak w Czechosłowacji i na Węgrzech). Przedłużanie rozmów przyspieszyło restryk-
192

POROZUMIENIE MIĘDZY PRZEDSTAWICIELAMI RZĄDU RP...
ej e wobec Kościoła (sprawa opodatkowania, statusu zgromadzeń zakonnych, "księży patriotów", procesów księży, upaństwowienie "Caritasu" w I 1950). 28 II 1950 prasa opublikowała Oświadczenie, iż Rząd nie będzie tolerował nadużywania władzy kościelnej i uczuć religijnych dla wichrzeń antyludowych i reakcyjnych wystąpień politycznych. 20 III 1950 Sejm uchwalił ustawę o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego. Wydarzenia te miały wymóc uległość Episkopatu. Tak też się stało.
Porozumienie było w ówczesnych warunkach efektem dyktatu ze strony partyjno-rządowej. Episkopat podpisywał de facto deklarację lojalności wobec Rządu Polski Ludowej. Rząd natomiast deklarował co najwyżej tolerowanie istniejącego, mocno ograniczającego swobodę Kościoła, status quo. Episkopat zobowiązał się, że wezwie duchowieństwo, aby w pracy duszpasterskiej nauczało wiernych poszanowania prawa i władzy państwowej, nawoływało wiernych do wzmożonej pracy nad odbudową kraju i nad podniesieniem dobrobytu Narodu; stwierdzał że prawa ekonomiczne, historyczne, kulturalne, religijne, jak i sprawiedliwość dziejowa wymagają, aby Ziemie Odzyskane na zawsze należały do Polski oraz że zwróci się do Stolicy Apostolskiej, aby administracje kościelne zostały zamienione na stałe ordynariaty biskupie; stwierdzał, że w dostępnych sobie granicach będzie się przeciwstawiał wrogiej Polsce działalności, a zwłaszcza antypolskim i rewizjonistycznym wystąpieniom części kleru niemieckiego;
potwierdził, że papież jest miarodajnym i najwyższym autorytetem Kościoła w sprawach wiary, moralności oraz jurysdykcji kościelnej, w innych natomiast sprawach Episkopat kieruje się polską racją stanu; wychodząc z założenia, że misja Kościoła może być realizowana w różnych ustrojach społeczno-gospodarczych ustanowionych przez władzę świecką, Episkopat wyjaśnić miał duchowieństwu, aby nie przeciwstawiało się rozbudowie spółdzielczości na wsi; potępiając wszelkie wystąpienia antypaństwowe, stwierdził, że będzie przeciwstawiał się zwłaszcza nadużywaniu uczuć religijnych w celach antypaństwowych, a także Kościół, potępiając zgodnie ze swymi założeniami każdą zbrodnię, zwalczać będzie również zbrodniczą działalność band podziemia oraz będzie piętnował i karał konsekwencjami kanonicznymi duchownych, winnych udziału w jakiejkolwiek akcji podziemnej i antypaństwowej; zapewniał, że zgodnie z nauką Kościoła, będzie popierał wszelkie wysiłki zmierzające do utrwalania pokoju i przeciwstawiał się, w miarę swoich możliwości, wszelkim dążeniom
193

POROZUMIENIE PRZEDSTAWICIELI EPISKOPATU I RZĄDU
do wywołania wojny. Rzqcl stwierdzał, że nie zamierza ograniczać obecnego stanu nauczania religii w szkołach; władze nie będą stawiały przeszkód uczniom w braniu udziału w praktykach religijnych poza szkołą; istniejące dotychczas szkoły o charakterze katolickim będą zachowane; Katolicki Uniwersytet Lubelski będzie mógł kontynuować działalność w obecnym zakresie; a ponadto, stowarzyszenia katolickie będą korzystały z dotychczasowych praw po zadośćuczynieniu wymogom przewidzianym w dekrecie o stowarzyszeniach; Kościół będzie miał prawo prowadzenia akcji charytatywnej, dobroczynnej i katechetycznej; prasa katolicka i wydawnictwa katolickie będą korzystały z uprawnień określonych przez odpowiednie ustawy i zarządzenia władz na równi z innymi wydawnictwami; kult publiczny, tradycyjne pielgrzymki i procesje nie będą napotykały na przeszkody; duszpasterstwo wojskowe będzie uregulowane specjalnym statutem; w szpitalach państwowych i samorządowych oraz w więzieniach karnych opiekę religijną będą sprawowali kapelani; zakony i zgromadzenia zakonne, w zakresie swego powołania i obowiązujących ustaw, będą miały całkowitą swobodę działalności.
Porozumienie kwietniowe było ewenementem w skali krajów demokracji ludowej. Stosunki między państwem a Kościołem układały się w Polsce znacznie łagodniej niż w pozostałych krajach ościennych. Podobne porozumienie - w znacznie mniejszym zakresie - zawarto tylko na Węgrzech.
POROZUMIENIE PRZEDSTAWICIELI EPISKOPATU I RZĄDU
(8X11 1956), zwane "Małym porozumieniem". VIII Plenum KC PZPR (19-21 X 1956) przyniosło złagodzenie nacisku administracyjnego na Kościół. Tydzień później (28 X) uwolniony został kard. S. Wyszyński, a w XI ustanowiona została Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu w składzie:
J. Sztachelski - min. pełnomocnik Rządu ds. stosunków z Kościołem i dyrektor Urzędu do Spraw Wyznań, J. Morawski - członek BP KC PZPR (w marcu 1957 zastąpił go wicemarszałek Sejmu - -Z. Kliszko) oraz biskupi - M. Klepacz i Z. Choromański. Do połowy grudnia odbyło się 8 posiedzeń. Pierwsze posiedzenie Komisji Wspólnej odbyło się 8 XI 1956. 8 XII 1956 roku prasa codzienna ogłosiła komunikat (datowany 2 XII) o wynikach pracy Komisji. Rząd podkreślił w nim gotowość "usunięcia wszelkich przeszkód, jakie występowały w poprzednim okresie w realizacji zasady pełnej swobody życia religijnego. Przedstawiciele Episkopatu stwierdzili, że w wyniku przemian w życiu publicznym, zmierzających do
194

S6I
-:>lp3A\ ?(TUXM BU Bpu^dM 3iu (XzJ3iu.{Oz 'sXi ż'L 3łA\T3.id) }iz^'5 ipAznp oimu-iod i Xiq^o[ Jsp^-iBip qmiu (xi 1 Z-91 iS^d z ^łu^sap) J/A um-iy I
MO^TZppO OOUIOJ �lUOSU^SMOd 033Z3IIUO( Bp-IEdsM. AnRIZpn Z3TUMO.I 3?!
-33IZp^J ^-{SCOM �''((BM. 3TS3J?[0 UtAMOOllO^ /Ą �3TA\BZS.re/A f33i3Z3p3M. OOlUOd BU 33fepl ")IV Ą^^ZppO A^fBJąZOJ 'BIUB^SMOd 13\p /AO}U13l\V fezOUUO{ OOU-IOd
OMO?[itezood X{iA\i{zoai3iun 9i>(09izpm azpB^M o^pEuoj 'AM^ZSJE^Y 31119.191
V,Vi q3Rp3IUI3IU I qoXzoUE}SA\od \]S EfOJOdOJdsAp BITCMOpAoapZ I3Z3ZS13{A\Z 13 'M.OA\ĄdM. 9ZJ3JS rsUUSCo/AOd M A\OA\X^dA\ lpXA\S TIU9Z3IUE.Iż0 3SOA\I(ZOUI
^A\A^T3dn sisso^ns mXu^niu9A\9 oż3JOł>[ M B ''a'asZ z ipAuzoA^luoldAp A\05[unsois ^A\XiuXzJin 3iu X.iop( '9iA\iszpoipn ^u J^ uispfez-a z airczfeiMz A^is zszJd oż3U^^OA\AM 'mu^sMod op ^ui^is >(9unsois IżOJA\ ''a'asZ z urc 'iuimpoq3Bz im^irei^ z mpnqAM oż3C9iu3iupożzn3iu :-unu o^^s3J>(3ZJd Blircis/Aod 9SUT3Zż �>n^A\ q3^iup n->[ii>i od a-^sapi o^soinod oiiMad BU B 'nip
-nqXM 9IOU91UOUI M znr 9UBJż3ZJd o^q SIUBISMOJ �3iAV!>tSO]Ą[ A\ uisulpis
3Z B^[Xz3fe^O>[IIĄ[ �ż BJ9IU.I3.ld Z9ZJd qo/StoAzod O{BIIU oiMBJdod Xuu.i9izpod pfezJ zazjd AzpB^M 9135 [qo i X3i{o^s śni
-3pM.zX/^ -BU[iA\X3 osoupni ZBJO ^y^- I ZSN.-6- Ą^izppo zai ais A^zofe^M rsJOp^ op '("Jałuoy^" ppsnJq^ �y 'usS siudSisau '>^d BiuB^SMod aopOMOp)
0ż9I>(SA\05(UBf "ż 'f<- feT^ 13U j^ npfez^ ^l13ż3pp Z3Z.ld r3UBA\OqOJdBEZ '^13.1
-Og" 0ż3p^SA\OJOUIO'>[ �^ �U3ż ^V ^3pOMOp lfzX33p X30UI 13U 'f3A\ofe.r>[ IU-U
-.ly<- Ąi3izppo Z3Z.ld 3iM^zsJT3/^ A\ 17^61 IIIA T ^Sfpod nLU3pp3im3iu IMOI
-TOdn^o MpazJd T3iifoJqz ^IBA\ '(^ól) 3I>ISMVZS^VM aiNYJLSMOd
"9S6I IIX !L z uoXupyoso>[ ^SIMOU^S mu^zp^sqo i nitreA\oz
-IUEżJO O T3A\łSirej ApB^ 13J5[3p ^IlU 3TU3Z3T3UZ 3ZS>pIAVfBJ\[ �feu^Ods/^ 5fSIUI
-O")} Z3Z.ld qoXl5fXzJd U3IMOUB}SOd 3f3BZU133J 33feCnpż3.l 3UA\13Jd Ap^B 3UMOS
-ois X^pXA\ 3zpqM. iupożXi niSBurqtp{ ngfep ^ �iupp3im3iu iuo3iuuo^z
U.I/(EZ I T.UOZ3IS>{ BIU3pA\Z3Z 'BZ3ldEd Z3ZJ[d 1J3A.UEMOU131I.U A\Odn?(Siq qOy[S
-XzpQ qOEIU.I3TZ BU /AOpSzJH 3p3fq0 T3U ZpB^M XpOżZ 'IUn3IUZ3IAV pEU I lp^]
-E^ldzS A\ ailXJOq3 pEU ("3I^SJ[31SBdzSnp RpidO RlireMOMB-ldS T3IU3IA\T(ZOUin '0ż3MO>pfelA\OqOpT3U niOiaip3ZJd O^BfipE^O^ZS M UżIp.T<- I^nBU T3IU330.IA\
-XzJd 'feuiodsy\v 3("siaio^ zszJd mAireMoomdo 'iuXMou oż 3iu3idfe}si3z i (SS6I II 6 z) tpAippso>[ >[SIMOU^S ipAuMOipnp nnn3zpBsqo o np.DpQ i3iu3]
-Alpn :^XzoXlOp 3MO.tOż3Z3ZS T3IU3p}Sf[ 'y3ZJ3IUn3Z lpX^ B]p 3IU3IUinZOJZ
3upd 3TA\isy3iA\oq3np i fouppso^ uq3.iB.i3iq M fepfeuz 3A\OA\isired 3zp
-B^M I pfez-a 'pA\XzJ'>[ T3IU3IAVBJdl3U I ("3UZ03^ods pSOUpfeZJOMEJd 13IU3^13A\Jin
arasMvzsavM aiNYlSMOd

PÓŁNOCNA GRUPA WOJSK ARMII RADZIECKIEJ
2 X dowódca AK podpisał akt kapitulacji, który zapewniał powstańcom prawa kombatanckie i gwarantował humanitarne traktowanie ludności cywilnej. Straty polskie wyniosły ok. 18 tyś. poległych i około 25 tyś. rannych powstańców oraz ok. 180 tyś. zabitych osób cywilnych, a straty niemieckie ok. 17 tyś. zabitych i zaginionych i 9 tyś. rannych. Warszawa została prawie w całości zniszczona, a następnie Niemcy systematycznie rujnowali to, co pozostało z miasta.
Klęska powstania, oprócz strat materialnych i ludzkich, spowodowała dalekosiężne skutki polityczne i społeczne. Z jednej strony nasiliła nastroje antyradzieckie w społeczeństwie polskim, ugruntowała na cały okres powojenny legendę samotnej walki, gdy Armia Czerwona przyglądała się bezczynnie agonii Warszawy. Z drugiej strony wywołanie powstania bez szans na sukces, zniszczenie stolicy oraz śmierć ok. 200 tyś. warszawiaków w efekcie było dla propagandy komunistycznej argumentem przeciwko AK, Delegaturze Rządu i samemu Rządowi RP na uchodźstwie. Powstanie - nie bohaterska walka jego uczestników a ocena decyzji o jego wybuchu, do tej pory jest przedmiotem krańcowych opinii historyków i polityków.
PÓŁNOCNA GRUPA WOJSK ARMII RADZIECKIEJ (PGW), oddziały -> Armii Czerwonej, głównie II Frontu Białoruskiego, które po zakończeniu działań wojennych pozostały na terytorium Polski jako Północna Grupa Wojsk (PGW; utworzona w VII 1945). Dowódcą PGW do 1949 był marsz. ZSRR -"K. Rokossowski). Do 1956 PGW miały dużą swobodę działania, gdyż ich pobyt na terenie Polski nie był uregulowany prawnie. Siedzibą dowództwa PGW była Legnica (1945-1984) i Świdnica (1984-1989). Początkowo liczebność PGW wynosiła kilkaset tysięcy żołnierzy; do 1947 zmalała do 200-300 tyś., a w 1956 ustalona została na 62-70 tyś. i była utrzymywana na tym poziomie do 1989 (w okresach kryzysów międzynarodowych wzrastała). Na części terytorium Polski (Świnoujście, Szczecin i żegluga na Odrze) stacjonowały jednostki radzieckie Centralnej Grupy Wojsk AR w NRD; ponadto stale znajdowały się w Polsce oddziały radzieckie w transportach tranzytowych - zwłaszcza po zakończeniu wojny i w czasie ewakuacji AR z połączonych Niemiec. W pierwszych latach po wojnie PGW stacjonowała w stu kilkudziesięciu garnizonach, głównie na Dolnym Śląsku i w Szczecińskiem, ale także w wielu miejscowościach na terenie całego kraju; po 1956 zmalała do ok. 60. W 1945 pod administracją PGW znajdowało się ok. 2 min ha grun-
196

PRAWA CZŁOWIEKA I OBYWATELA
rów rolnych oraz kilkaset przedsiębiorstw przemysłowych; ich liczba zmalała w 1951 do kilkudziesięciu tyś. ha. PGW spełniała kilka funkcji: militarną -jako zaplecze lub II rzut CGW AR w NRD (znaczenie tej funkcji bywa kwestionowane), policyjną -jako czynnik wspomagający umacnianie się "władzy ludowej" w Polsce oraz potencjalne siły interwencyjne w krajach socjalistycznych (1953 - powstanie w NRD, 1956 - w Polsce, 1968 - interwencja w Czechosłowacji), gospodarczą - stanowiła znaczne obciążenie dla budżetu państwa polskiego i terenowych ogniw administracji z racji powojennego demontażu wielu obiektów przemysłowych, wywozu surowców oraz inwentarza żywego, nagminnego niepłacenia należności za energię elektryczną, wodę, łączność, przewozy itp., a także dewastacji przekazywanych stronie polskiej obiektów i terenów oraz zniszczeń ekologicznych; polityczno-propagcmdowej - stanowiła czynnik popularyzowania AR i ZSRR w Polsce, m.in. poprzez budowę lub udział w budowie pomników wdzięczności (powstało ich ponad 600, nie licząc cmentarzy poległych żołnierzy radzieckich), działalność wydawniczą (m.in. dziennik "Wolność" wydawany w języku polskim) oraz współpracę z Towarzystwem Przyjaźni Polsko-Radzieckiej.
17 XII 1956 podpisana została w Warszawie umowa o statusie prawnym wojsk radzieckich czasowo stacjonujących w Polsce. Jednostki radzieckie zajmowały wówczas obiekty o łącznej powierzchni ponad 50 tyś. ha. W części baz składowano broń chemiczną, a w co najmniej trzech - broń jądrową (od lat sześćdziesiątych; m.in. Trzemeszno Lubuskie). Ostatnimi dowódcami PGW byli: gen. W. Dubynin, który rozpoczął wycofywanie oddziałów Armii Radzieckiej, a następnie Armii Federacji Rosyjskiej z Polski oraz gen. Kowalow, który proces ten zakończył w 1993. (-> Wyprowadzenie wojsk radzieckich z Polski).
PRAWA CZŁOWIEKA I OBYWATELA, uprawnienia jednostki nabywane w chwili urodzenia; wynikają z samego faktu bycia człowiekiem. Współczesny katalog praw człowieka i obywatela sformułowany jest w Międzynarodowym Pakcie Praw Politycznych i Obywatelskich oraz Pakcie Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych. Określają one m.in., że człowiek ma np. prawo do wolności od głodu, prawo do zdrowia, sprawiedliwych i godnych warunków pracy, opieki nad rodziną, matką i dziećmi, nauki, udziału w życiu kulturalnym. Prawa i wolności obywatela związane są z posiadaniem obywatelstwa danego państwa. Katalog praw i wolności obywatelskich zawarty jest w konstytucji i ustawach. Wyróżnia
197

PROCES SZESNASTU
się m.in.: prawa i wolności osobiste, polityczne, ekonomiczne, socjalne, kulturalne.
PROCES SZESNASTU, 18-21 V 1945 w Moskwie. Proces przywódców polskiego podziemia związanego z Rządem RP na uchodźstwie. Radzieckie władze bezpieczeństwa aresztowały (27-28 III 1945 w Pruszkowie) zaproszonych na rozmowy polityków i wojskowych polskich. Podstawę prawną aresztowania stanowiło porozumienie z -PKWN z 26 VII 1944 poddające jurysdykcji radzieckich władz wojskowych strefę działań wojennych na ziemiach polskich. Zarzuty dotyczyły prowadzenia przeciwko Armii Czerwonej akcji wywiadowczo-szpiegowskiej i wywrotowej siłami AK, a następnie innych organizacji oraz przez -RJN. Skazani zostali na kary więzienia: -gen. L. Okulicki; ->J. S. Janowski - wicepremier i delegat Rządu RP na Kraj, A. Bień - minister dla spraw kraju i zastępca delegata, S. Jasiukiewicz - minister dla spraw kraju i II zastępca delegata, K. Pużak - przewodniczący RJN i przywódca ->PPS-WRN, A. Zwierzyń-ski - wiceprzewodniczący RJN i prezes ZG Stronnictwa Narodowego, K. Bagiński, E. Czarnowski - prezes Zjednoczenia Demokratycznego, J. Chaciński - prezes Komitetu Wykonawczego Stronnictwa Pracy, S. Mierzwa, Z. Stypułkowski, F. Urbański, uniewinnieni zostali: K. Koby-łański, S. Michałowski i J. Stemler-Dąbski. W odrębnym procesie skazano na zsyłkę A. Pajdaka - ministra dla spraw kraju i III zastępcę delegata. Do Polski nie powrócili: J.S. Jankowski, L. Okulicki i S. Jasiukiewicz, którzy wg wersji władz radzieckich zmarli w więzieniu.
PRZESIEDLENIA LUDNOŚCI UKRAIŃSKIEJ, dobrowolne wyjazdy Ukraińców z Polski "Lubelskiej" do ZSRR, które zaczęły się jesienią 1944. Z biegiem czasu na pozostających wywierano coraz większy nacisk, aby przenosili się do Ukraińskiej SRR. Ukraińców wyłączono z działania reformy rolnej, ograniczano ukraińskie szkolnictwo, organizacje oświatowe oraz Cerkiew greckokatolicką. Na pograniczu etnicznym dochodziło też do antypolskich działań ->UPA i antyukraińskich działań zbrojnego podziemia polskiego, a w dalszej kolejności również władz polskich. W 1945-1946 przesiedlono przymusowo do ZSRR ponad 482 tyś. osób (--repatriacja). W granicach Polski pozostało ok. 140 tyś. ludności ukraińskiej. Pretekstem do wysiedlenia Ukraińców z południowo-wschodnich kresów Polski stała się śmierć gen. -K. Świerczewskiego (-"Akcja "W").
198

PRZESIEDLENIE LUDNOŚCI NIEMIECKIEJ
PRZESIEDLENIE LUDNOŚCI NIEMIECKIEJ. W czasie wojny tereny przyszłych -Ziem Odzyskanych (ZO) zamieszkiwało ok. 8-9 min osób; ok. 60% ludności niemieckiej ewakuowana była przymusowo lub dobrowolnie (ucieczka przed frontem) przed nadejściem Armii Czerwonej. Wiosną 1945 ludność niemiecka na terenie Ziem Odzyskanych liczyła ok. 2,5-3 min osób (w Prusach Wschodnich ok. 170 tyś.). Ziemie te zamieszkiwało ponadto ok. l min rodzimej ludności polskiej (autochtonów), najwięcej na Śląsku Opolskim. Po zakończeniu wojny część uciekinierów niemieckich powróciła do swych domów (do Szczecina wróciło ok. 100 tyś. ludzi). Od połowy 1945, po przejęciu ochrony granicy zachodniej przez WP, ruch Niemców odbywał się tylko na zachód. W końcu VI 1945, po zakończeniu fali powrotów, ludność niemiecka tych ziem (wraz z obszarem b. Wolnego Miasta Gdańsk) liczyła ok. 3,5 min osób. Do początków VIII 1945 polskie władze wojskowe wysiedliły część ludności niemieckiej (ok. 200 tyś. osób) z pasa przygranicznego. Po decyzjach poczdamskich, do II 1946, dobrowolne wyjazdy na zachód oraz wysiedlenia objęły ok. 1,1-1,2 min Niemców.
Przesiedlenie ludności niemieckiej z terytorium Polski (-Ziem Odzyskanych) do Niemiec, przeprowadzone było na podstawie postanowień -konferencji poczdamskiej. Na tej podstawie Sojusznicza Rada Kontroli podjęła uchwałę (20 XI 1945) o przesiedleniu Niemców z Polski. Zgodnie z tą uchwałą ok. 2 min Niemców miało być skierowanych do radzieckiej strefy okupacyjnej, a 1,5 min do strefy brytyjskiej. Sprawy techniczne akcji przesiedlania Niemców strony (brytyjska, radziecka i polska) uzgodniły w l 1946. Dodatkowe porozumienie -Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z Rządem W. Brytanii z 14 II 1946 ostateczne regulowało tryb przesiedlenia ludności niemieckiej do brytyjskiej strefy okupacyjnej Niemiec. Zasadnicza akcja wysiedleńcza Niemców z terytorium Polski rozpoczęła się 20 II 1946. Wysiedlani (repatrianci) mieli być wyposażani przez stronę polską w żywność na l dobę, mieli prawo zabrać bagaż w ilości, jaką sami mogą unieść oraz walutę w wysokości 500 marek. Sytuacja Niemców internowanych w obozach w Łambinowicach (dla Śląska), Gronowie koło Leszna (dla Wielkopolski), Sikawie w woj. łódzkim (dla Polski centralnej) i Potulicach w woj. bydgoskim (dla Pomorza) była zła z powodu nieprawości strażników, wśród których byli więźniowie obozów koncentracyjnych.
Ogólna liczba repatriowanej ludności niemieckiej przedstawiała się następująco:
199

PUZAK KAZIMIERZ
1946-1 632 562 osoby,
1947-53 8 324 osoby,
1948-41 597 osób.
Łącznie radziecka strefa okupacyjna przyjęła ponad 1,93 min osób (w tym ok. 918 tyś. przed 20 II 1946), a strefa brytyjska prawie 1,2 min osób. l I 1949 na ZO pozostało ok. 87 tyś. Niemców. W latach 1949-1954, głównie w ramach tzw. akcji łączenia rodzin, opuściło Polskę ok. 100 tyś. ludności niemieckiej, ale też autochtonów, głównie Mazurów i Warmiaków. Ostatni zorganizowany transport osób narodowości niemieckiej opuszczających Polskę, który zakończył tę akcję, wyjechał 16 II 1959. Łącznie w latach 1956-1959 do NRD wyjechało ok. 37,7 tyś. osób, a do RFN ponad 226 tyś.
PUŻAK KAZIMIERZ (1883-1950), działacz socjalistyczny. Członek PPS od 1904; uczestnik rewolucji 1905; skazany na katorgę w 1913;
wrócił do Polski w 1918. Poseł na Sejm (1919-1936). Pełnił wysokie funkcje we władzach PPS, m.in. był sekretarzem generalnym spraw wewnętrznych w CKW i sekretarzem generalnym CKW PPS. Po kampanii wrześniowej współtworzył Główną Radę Polityczną, stanowiącą nadbudowę polityczną Służby Zwycięstwu Polski (SZP), wszedł w skład Politycznego Komitetu Porozumiewawczego (PKP; wybrany na przewodniczącego w VI 1940) przy Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). Był współorganizatorem Ruchu Mas Pracujących Miast i Wsi - Wolność, Równość, Niepodległość (WRN). Wyprowadził WRN z PKP we IX 1941 (WRN wróciła do PKP w III 1943) z powodu negatywnego stosunku socjalistów do polsko-
-radzieckiej umowy z 30 VII 1941 (-"PPS). Wybrany przewodniczącym
-�Rady Jedności Narodowej (I 1944). Aresztowany przez NKWD w III 1945, skazany w -procesie szesnastu na 1,5 roku więzienia; zwolniony w XI 1945 powrócił do kraju. Aresztowany w V 1947, skazany w procesie b. przywódców PPS-WRN (XI 1948) na 10 lat więzienia. Zmarł w więzieniu w Rawiczu.

R
RADA EUROPY, organizacja polityczna, która powstała na mocy konwencji podpisanej przez 10 państw europejskich 5 V 1949. Do 1957 odgrywała, obok -NATO, pierwszoplanową rolę w Europie Zachodniej. Koncentrowała się na odbudowie ze zniszczeń wojennych i obronie demokracji zachodnich przed zagrożeniem komunistycznym. Po utworzeniu w 1957 Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej rola Rady Europy stopniowo malała. Podejmować zaczęła problemy szczegółowe, związane głównie z przestrzeganiem praworządności i demokracji w Europie. Głównymi organami Rady są: Komitet Ministrów i Zgromadzenie Parlamentarne, komisje i komitety wyspecjalizowane i obsługujący je Sekretariat Generalny. RE skupia 33 państwa.
Po 1989 Rada Europy okazała się organizacją otwartą na państwa postkomunistyczne. Warunkiem przystąpienia do Rady Europy jest osiągnięcie podstaw demokracji, w praktyce przeprowadzenie wolnych wyborów parlamentarnych. Jako pierwsze członkostwo (status państwa - obserwatora) w Radzie osiągnęły: Węgry (1990), Czechosłowacja i Polska (1991), Bułgaria (1992), Estonia, Litwa, Rumunia, Słowenia oraz po rozpadzie Czechosłowacji - Czechy i Słowacja (1993). Od 1994 do RE przystąpiła Andora. Status "gościa specjalnego" mają w Zgromadzeniu Parlamentarnym Albania, Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Mołdowa, Rosja i Ukraina. Państwo - członek rady zobowiązany jest podpisać i ratyfikować statut Rady Europy.
RADA JEDNOŚCI NARODOWEJ (RJN), konspiracyjna reprezentacja polskich partii i ugrupowań politycznych związanych z -Rządem RP na uchodźstwie powołana 9 I 1944 dekretem -Delegata Rządu na Kraj; była kontynuatorką Politycznego Komitetu Porozumiewawczego i Krajowej
201

RADA JEDNOŚCI NARODOWEJ
Reprezentacji Politycznej; miała spełniać funkcje przedstawicielstwa politycznego ugrupowań wchodzących w skład Rządu RP na uchodźstwie, założona jako przeciwwaga -"Krajowej Rady Narodowej; organ doradczy Delegata Rządu na Kraj (^-Delegatura Rządu na Kraj). W skład RJN weszło 17 osób: po trzech przedstawicieli -"PPS-WRN, -'SL, -SN i ^SP (koalicji rządowej) i po jednym Zjednoczenie Demokratyczne, spółdzielcy i duchowieństwo. Na czele RJN stanął -�K. Pużak. 15 III 1944 wydała deklarację "O co walczy naród Polski", w której opowiedziała się za wschodnią granicą opartą na traktacie ryskim z 1921, za znacznym poszerzeniem terytorium państwa na zachodzie i północy oraz za ustrojem parlamentarnym z silną władzą wykonawczą. Rozwiązana l VII 1945 w Krakowie. Tego samego dnia wydała "Manifest do Narodu Polskiego i Narodów Zjednoczonych". Sformułowano w nim tzw. Testament Polski Walczącej, w którym postulowano: opuszczenie terytorium Polski przez wojska radzieckie i radziecką policję polityczną; zaprzestanie prześladowań politycznych; zjednoczenie i uniezależnienie Armii Polskiej; zaprzestanie dewastacji gospodarczej kraju przez władze okupacyjne; dopuszczenie wszystkich polskich stronnictw demokratycznych do udziału w wyborach 5-przymiotnikowych; zapewnienie niezależności polskiej polityki zagranicznej; stworzenie pełnego samorządu terytorialnego, spo-łeczno-gospodarczego i kulturalno-oświatowego; uspołecznienie własności wielkokapitalistycznej i zorganizowanie sprawnego podziału dochodu narodowego; zapewnienie masom pracującym współkierownictwa i kontroli nad całą gospodarką narodową oraz warunków materialnych, zabezpieczających byt rodzinie i osobisty rozwój kulturalny; swobodę walki dla klasy robotniczej o jej prawa w ramach nieskrępowanego ruchu zawodowego; sprawiedliwe przeprowadzenie reformy rolnej i kontrolę narodu nad akcją osiedleńczą na odzyskanych ziemiach zachodnich i w Prusach Wschodnich; oparcie powszechnego, demokratycznego nauczania i wychowania na zasadach moralnych i duchowych, na dorobku cywilizacji zachodniej i naszego kraju.
3 IV 1944 RJN wspólnie z Delegatem Rządu na Kraj oświadczyła, że Państwo Polskie istnieje, działa i walczy, ma konstytucyjne władze naczelne oraz działające na terytorium kraju - mimo "tymczasowej okupacji niemieckiej" - legalne władze cywilne i wojskowe. Wobec wkraczających wojsk radzieckich wzywano do wiary w odbudowę państwa polskiego. Ofensywy Armii Czerwonej latem 1944 utrudniły sytuację RJN. Polityczne skutki realizacji planu "Burza" -ujawnianie się władz cywilnych i woj-
202

RADA PAŃSTWA
skowych przyniosły porażkę. Represje radzieckie pod znakiem zapytania stawiały sens i skuteczność takich działań. Dlatego też RJN poparła trudną decyzję podjęcia walki zbrojnej w Warszawie. Klęska powstania warszawskiego, rozbudowa systemu władzy komunistycznej na ziemiach polskich wyzwolonych spod okupacji niemieckiej, obecność Armii Czerwonej na tych terenach oraz ustępliwość aliantów zachodnich wobec żądań Stalina powodowały, że deklaracje RJN miały jedynie znaczenie symboliczne.
-Deklaracje jałtańskie w sprawach polskich RJN przyjęła jako zdradę interesów polskich, do których jednak trzeba się zastosować. Rozwój sytuacji wiosną 1945 spowodował procesy dezintegracji w Radzie. Ludowcy popierali linię -*S. Mikołajczyka na wyjście z konspiracji i szukanie kompromisu z komunistami. Również PPS-WRN skłaniała się do wyjścia z podziemia. Aresztowanie, proces i skazanie 16 przywódców Państwa Podziemnego podważyły nadzieje na możliwość jawnej działalności. Zakończenie działań wojennych w Europie przesądziło ostatecznie o bezcelowości kontynuowania dotychczasowej działalności. 17 V 1945 RJN (po aresztowaniu K. Pużaka przewodniczącym został Jerzy Braun) i Delegat Rządu wydali odezwę do narodu polskiego apelującą o zaprzestanie walki zbrojnej i włączenie się do odbudowy kraju. Decyzja o rozwiązaniu RJN zapadła l VII 1945. W ostatniej uchwale, nazywanej "Testamentem Polski Podziemnej".
RADA PAŃSTWA, organ najwyższych władz państwowych powołany ustawą konstytucyjną 19 II 1947 (-"Mała Konstytucja); przejęła część uprawnień Prezydium -KRN, nie była jednak organem parlamentu;
nadzorowała pracę rad narodowych, zatwierdzała dekrety rządowe z mocą ustaw, miała inicjatywę ustawodawczą oraz prawo wprowadzania stanu wyjątkowego i wojennego. W skład RP wchodzili: przewodniczący (prezydent RP), marszałek i wicemarszałkowie Sejmu, prezes -Najwyższej Izby Kontroli, a w czasie wojny również naczelny dowódca WP. Według
-Konstytucji PRL RP była najwyższym organem władzy państwowej, wybieranym przez Sejm z grona posłów; składała się z przewodniczącego, 4 zastępców, sekretarza i 11 członków. Spełniając funkcje głowy państwa, przejęła uprawnienia prezydenta PR. RP PRL zarządzała ponadto wybory do Sejmu, zwoływała jego sesje, wydawała dekrety z mocą ustawy, gdy nie obradował Sejm mogła decydować o wojnie. Kompetencje RP były naruszane zarówno w zakresie podległości Sejmowi, jak i faktycznego, niekonstytucyjnego przejmowania wielu funkcji państwowych przez centralne
203

RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ
organy PZPR. Istniała do VI 1989. Większość jej uprawnień przejął urząd prezydenta państwa, na podstawie uchwalonej przez Sejm zmianie Konstytucji (7 IV 1989). Przewodniczący RP: -B. Bierut (VII-XI 1952), -A. Zawadzki (do VIII 1964), -E. Ochab (do IV 1968), -M. Spychalski (do XII 1970), -J. Cyrankiewicz (do III 1972), -H. Jabłoński (do XI 1985), -W. Jaruzelski (do VI 1989).
RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ (RWPG), organizacja ekonomiczna europejskich krajów socjalistycznych z siedzibą w Moskwie, utworzona w 8 l 1949 w celu planowego rozwoju gospodarek narodowych, przyspieszenia postępu technicznego i gospodarczego, a także koordynacji rozwoju i zacieśnienie współpracy państw członkowskich (Bułgaria, Czechosłowacja Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR). Każdorazowo szefem RWPG był wiceprezes radzieckiego Gospłanu. Do 1953 działalność RWPG była ściśle związana z realizacją radzieckiej gospodarki wojennej. Koordynację planów 5-letnich (1956-1960) w krajach socjalistycznych z gospodarką radziecką zrealizować miał Gospłan. Przemiany polityczne w Polsce w 1956 ograniczyły realizację tej koncepcji. Podjęte przez Polskę w końcu lat pięćdziesiątych zabiegi o racjonalizcję działań, a zwłaszcza rozliczeń w ramach RWPG, okazały się nieskuteczne. Do RWPG przystąpiły: NRD (1950), Mongolia (1962), Kuba (1972), Wietnam (1978); Albania zaprzestała udziału w jej pracach (1961), w niektórych pracach uczestniczyła Jugosławia (od 1964). Program integracji gospodarczej krajów członkowskich przyjęty w 1971 nie został wykonany. W końcu lat osiemdziesiątych rozpoczął się proces dezintegracji RWPG.
RADIO "WOLNA EUROPA" (RWĘ), audycje radiowe, jako forma przełamywania izolacji informacyjnej Polski od świata zachodniego; nadawane były początkowo przez sekcję polską radia BBC, a następnie przez sekcję polską Radia Madryt. Władze amerykańskie, w ramach realizacji "doktryny wyzwalania" zorganizowały w 1949, w Nowym Jorku, Narodowy Komitet na rzecz Wolnej Europy (przewodniczący J. C. Grew). Jego zadaniem było wspieranie ugrupowań emigracyjnych z krajów Europy Wschodniej. Były to działania związane z narastaniem -�zimnej wojny. Działalność RWĘ finansowana była głównie przez budżet USA (za pośrednictwem różnych instytucji m.in. Centralnej Agencji Wywiadowczej) oraz ze środków prywatnych. RWĘ zaczęło nadawać audycje 4 VI 1950. Początkowo programy przygotowywane w USA emitowano jedynie z tery-
204

RADIO "WOLNA EUROPA"
torium RFN. W 1951 powstał ośrodek RWĘ w Monachium, dokąd przeniesiono również przygotowywanie programów i nadawanie (od 1952). Działalność RWĘ traktowana była przez ZSRR i władze państw bloku radzieckiego jako element agresji propagandowej prowadzonej przez agenturę wywiadu amerykańskiego. Pozaradiową formą działalności RWĘ było prowadzenie akcji balonowej, wysyłanie nad terytorium Polski, Czechosłowacji i Węgier ulotek oraz wydawnictw antykomunistycznych. W 1975 RWĘ połączono z istniejącym od 1950 Radiem Liberty Inc. ("Swoboda", od 1959 "Wyzwolenie"), nadającym w 16 językach narodów ZSRR. Na czele połączonych radiostacji stanął Zarząd Międzynarodowej Radiofonii finansowany oficjalnie z budżetu USA. Po upadku komunizmu w państwach byłego bloku radzieckiego dalsze istnienie RWE-RW zaczęło tracić rację bytu. Od 1989 audycje RWĘ były nadawane legalnie z Warszawy. W II 1993 poinformowano, że administracja prezydenta B. Clintona zamknie rozgłośnię monachijską RWĘ w 1994.
Audycje w języku polskim nadawane były początkowo jako "Głos Wolnej Polski". Przygotowywane były najpierw pod kierownictwem L. Bodeńskiego, a następnie S. Strzetelskiego. Sekcja polska RWĘ, organizowana w 1951, przez -J. Nowaka-Jeziorańskiego (dyrektor sekcji polskiej do 14 XI 1975, kiedy podał się do dymisji z powodu drastycznych redukcji i oszczędności); rozpoczęła nadawanie regularnych programów 3 V 1952 jako Głos Wolnej Polski. W inauguracyjnym programie sekcji polskiej przemawiali m.in. -gen. W. Anders, T. Arciszewski, E. Raczyński i-S. Mikołaj czyk. W emitowanych programach dominowała informacja polityczna - w rytmie 10-minutowych wiadomości podawanych o pełnych godzinach. Pozostałe 50 minut wypełniały audycje cykliczne. Najpopularniejsze audycje to: "Fakty, wydarzenia, opinie" oraz "Panorama dnia". Szybki i sprawny system pozyskiwania z kraju informacji, które nie były powszechnie dostępne, oraz przekazywania ich dla słuchaczy w Polsce zyskał rozgłośni wielu słuchaczy. Władze państwowe przykładały wielką uwagę do utrudniania odbioru audycji (zagłuszanie). 28 IX 1954 RWĘ zaczęła nadawać cykl audycji "Za kulisami bezpieki i partii" (broszura o tytule Za kulisami partii i bezpieczeństwa rozrzucana była również nad Polską z balonów. Płk J. Światło, wicedyrektor -�X Departamentu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, który w XII 1953 zbiegł na Zachód, przedstawił w nich i zdemaskował działalność wielu czołowych postaci polskiego życia politycznego. Do czasu emisji audycji i rozrzucenia z balonów na teren Polski broszur z rewelacjami Światły władze starały się za-
205

RADKIEWICZ
tuszować sprawę. Według Komunikatu PAP (z 25 X 1954) Światło był prowokatorem i agentem wywiadu amerykańskiego. Audycje RWĘ, pomimo ich zagłuszania, wywarły trudny do przecenienia wkład w kształtowanie oporu przeciwko władzom komunistycznym w krajach Europy Środkowowschodniej, zwłaszcza zaś w okresie przemian społeczno-politycznych roku 1956 w Polsce i na Węgrzech. Akcję zbierania podpisów pod protestem przeciwko RWĘ i jej ingerencji w sprawy polskie zmontowano w VI 1964 w związku z -""Listem 34". Zebrano ponad 600 podpisów, co dało pretekst do anegdotycznego pytania, zadanego przez M. Dąbrowską: to aż tyłu pisarzy polskich słucha audycji RWĘ? W X 1964 aresztowano M. Wańkowicza, sygnatariusza "Listu 34", pod zarzutem, że niektóre audycje RWĘ pokrywają się z treścią jego korespondencji z córką. Skazany został na 1,5 roku więzienia za to, że "sporządził i wysłał za granicę materiał zawierający fałszywe i oczerniające wiadomości o stosunkach w Polsce, wykorzystane następnie przez dywersyjną rozgłośnię radiową Wolna Europa�, czym wyrządził istotną szkodę interesom państwa polskiego". W końcu lat sześćdziesiątych RWĘ było ważnym źródłem informacji o wydarzeniach Marca '68 w Polsce i jego następstwach, o sytuacji w Czechosłowacji, a także o wydarzeniach na Wybrzeżu w Grudniu '70. Sensacją propagandową był powrót 9 III 1971 "po wypełnieniu zadania specjalnego w Monachium" oficera polskiego wywiadu, kpt. A. Czechowicza, który przez kilka lat pracował w RWĘ. Również w latach siedemdziesiątych, mimo pewnej liberalizacji stosunków wewnętrznych w Polsce, RWĘ informowało o sprawach przemilczanych lub manipulowanych przez oficjalne środki masowego przekazu, zwłaszcza w związku z wydarzeniami w Radomiu i Ursusie podczas -Czerwca '76, działalnością podejmowaną przez środowiska i ugrupowania opozycyjne zarówno w Polsce, jak i innych państwach socjalistycznych, w tym i w ZSRR. Dyrektorzy rozgłośni polskiej RWĘ: J. Nowak-Jeziorański (1951-1975, Z. Michałowski (1976-1982), Z. Najder (1982-1987).
RADKIEWICZ STANISŁAW (1903-1987), działacz komunistyczny, generał. Członek Komunistycznej Partii Polski od 1925. W czasie II wojny światowej przebywał na terenie ZSRR. Był zastępcą sekretarza -"Centralnego Biura Komunistów Polskich w ZSRR i członkiem Zarządu Głównego -Związku Patriotów Polskich. W -Polskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego był kierownikiem resortu bezpieczeństwa publicznego, a następnie ministrem bezpieczeństwa publicznego (do XII 1954) oraz ministrem pań-
206

RAPACKI
stwowych gospodarstw rolnych (do IV 1956). Był posłem do Krajowej Rady Narodowej i kolejnych Sejmów (VII 1944-XI 1957), członkiem PPR (od 1944) i PZPR (do 1957), członkiem KC PPR i członkiem Biura Politycznego KC PPR i PZPR (do V 1957, gdy został usunięty z partii). Jako członek ścisłego kierownictwa partyjno-państwowego w okresie stalinizmu był jednym z głównych odpowiedzialnych za politykę represji.
RAKOWSKI MIECZYSŁAW FRANCISZEK (ur. 1926), publicysta, działacz komunistyczny, polityk. Członek PPR (od 1946), następnie PZPR i SdRP; pracował w KC PZPR (1949-1952 i 1955-1957); był zastępcą członka (od 1964), następnie członkiem KC PZPR (1975-1990), członkiem Biura Politycznego KC PZPR (1987-1990), sekretarzem KC PZPR (1988). Był posłem na Sejm (1972-1989) i wicemarszałkiem Sejmu (1985-1988). Wił 1981 został wicepremierem w rządzie-W. Jaruzelskiego (do XI 1985), przewodniczył Komitetowi Społeczno-Politycznemu Rady Ministrów, odpowiadał za kontakty ze związkami zawodowymi. Po wprowadzeniu --stanu wojennego wchodził w skład najściślejszego kierownictwa państwowego, tzw. Dyrektoriatu. Od IX 1988 do VIII 1989 był premierem; rozpoczął proces reformy gospodarczej i demokratyzacji. W czasie działania jego rządu postawiono w stan upadłości Stocznię Gdańską, doprowadzono do obrad -""okrągłego stołu" oraz przeprowadzono pierwsze częściowo demokratyczne wybory parlamentarne. Po klęsce wyborczej PZPR i objęciu urzędu prezydenta przez W. Jaruzelskiego został ostatnim I sekretarzem KC PZPR (VII 1989 -1 1990); po rozwiązaniu PZPR wstąpił do -Socjaldemokracji RP. Od połowy lat pięćdziesiątych był dziennikarzem, zastępcą redaktora naczelnego (1957-1958) i redaktorem naczelnym (1958-1982) tygodnika "Polityka", jednego z najbardziej liberalnych i cenionych pism wydawanych legalnie w krajach socjalistycznych. W 1990 rozpoczął wydawanie miesięcznika "Dziś".
RAPACKI ADAM (1909-1970), działacz socjalistyczny i komunistyczny, polityk. W okresie międzywojennym działał w Towarzystwie Uniwersytetu Młodzieżowego. Całą II wojnę światową spędził w obozie jenieckim. Po wojnie wstąpił do PPS, był członkiem Rady Naczelnej i Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS (1946-1948); następnie działał w PZPR, był członkiem KC PZPR (do 1968), zastępcą członka Biura Politycznego KC PZPR (1954-1956) i członkiem BP KC PZPR(1948-ł954 i 1956-1969). Był posłem na Sejm (1947-1969). Wchodził w skład kilku rządów, jako
207

REALIZM SOCJALISTYCZNY
minister żeglugi (1947-1950), szkół wyższych i nauki (1950-1951), szkolnictwa wyższego (1951-1956) i spraw zagranicznych (1956-1968). 2 X 1957 przedstawił na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ tzw. -plan Rapackiego. Złożył rezygnację ze stanowiska ministra po wydarzeniach -Marca '68.
REALIZM SOCJALISTYCZNY (socrealizm), metoda twórcza w różnych dziedzinach sztuki, podporządkowana ideologii socjalistycznej, dążąca do artystycznego odtwarzania rzeczywistości w procesie jej rewolucyjnych przeobrażeń, aspirująca do spełniania roli wychowawczej (kreowanie bohatera pozytywnego), optymistycznego spojrzenia na przyszłość (socjalistyczną). Teoria i praktyka artystyczna socrealizmu wymagały, aby sztuka była podobna, odzwierciedlała rzeczywistość, podejmowała "aktualne" problemy. Za prekursorów realizmu socjalistycznego w literaturze uważa się radzieckich pisarzy - M. Gorkiego, M. Szołochowa i A. Tołstoja. W powojennej Polsce masowe stosowanie metody realizmu socjalistycznego rozpoczęto wprowadzać w 1947, czasie narastania -stalinizmu, równolegle do socjalistycznych przeobrażeń w innych dziedzinach życia społecznego, zwłaszcza oświacie, nauce, kulturze i sztuce. Był to nowy etap polityki kulturalnej, mający na celu przeciwstawienie się przenikaniu mentalności bur-żuazyjnej. Premiera pierwszego polskiego filmu "socrealistycznego" odbyła się 25 XII 1947 w Łodzi. Były to Jasne lany w reżyserii E. Cękalskiego;
w rolach głównych: Kazimierz Dejmek (uosobienie "nowego") i Andrzej Łapicki ("reakcja"). Kanwą filmu była elektryfikacja wsi. Dwa lata później, na zjeździe w Wiśle (17-20 XI 1950), filmowcy polscy podjęli "walkę o nowy scenariusz". Wił 949 upaństwowiono wszystkie teatry. I Krajowa Narada Teatralna, obradująca w Oborach 18 VI 1949, poświęcona była wdrażaniu hasła realizmu socjalistycznego. W lutym 1950, w Teatrze Nowym w Łodzi odbyła się premiera Brygady szlifierza Karhana w reż. Kazimierza Dejmka. W VII 1951, na Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych nagrodzono sztuki napisane zgodnie z kanonami realizmu socjalistycznego: Zwykła sprawa A. Tama i Zwycięstwo J. Warmińskiego. We IX 1952 w Teatrze Ludowym w Warszawie wystawiono sztukę T. Łomnickiego Kqkol i pszenica - po raz pierwszy w Polsce ukazano w teatrze życie spółdzielni produkcyjnej. Również środowisko literackie zmuszone zostało do "wprowadzania nowych, niemieszczańskich treści. Już w I 1948, podczas seminarium dla pisarzy w Nieborowie, zarysował się podział na "starych", którym zarzucano formalizm i "młodych", których bardziej pociągało ideowe zdeterminowanie
208

REFERENDUM
twórczości. Postulowano wysyłanie młodych pisarzy na wieś i do fabryk, aby poznali życie codzienne ludzi pracy. Pojawiły się pierwsze polskie powieści socrealistyczne: J. Wilczka Nr 16 produkuje, J. Pytlakowskiego Fundamenty, Al. Jackiewicza Górnicy oraz inne, coraz liczniejsze utwory prozaiczne i poetyckie. Dyrektywa "realizmu socjalistycznego" w twórczości przyjęta została na Zjeździe Związku Zawodowego Literatów Polskich (23 I 1949, tzw. zjazd szczeciński). Prezesem Związku Literatów Polskich (ZLP) został L. Kruczkowski. Podczas konferencji informacyjno-progra-mowej poświęconej roli i zadaniom pisarza w budowie fundamentów socjalizmu w Polsce referat wygłosił -J. Berman. Postulatom tym wtórowały m.in. Ogólnopolski Zjazd Polonistów (8 V 1950), obradujący pod hasłem:
"O klasowe kryteria oceny literatury" oraz II Ogólnopolska Narada Satyryków (18-20 IV 1953): "O zadaniach satyry w walce o socjalizm". VI Zjazd ZLP (8-11 VI 1954) obradował nad nowym, szerszym rozumieniem realizmu socjalistycznego. Kurs na socrealizm w sztuce przyjęty został na naradzie plastyków i architektów w Nieborowie (l 2-13 II 1949). 20 marca 1950 otwarta została w Muzeum Narodowym ogólnopolska wystawa plastyki (przełom socrealistyczny). 12 IV 1953 I Kraj owa Narada Architektów obradowała pod hasłem "O architekturę realizmu socjalistycznego". Symbolicznym uwieńczeniem realizmu socjalistycznego w Polsce było przekazanie do użytku (21 VII 1955) symbolu architektury tego okresu - Pałacu Kultury i Nauki im. J. Stalina w Warszawie (budowę rozpoczęto w IV 1953). Prawie równocześnie, 31 VII-14 VIII odbyła się w warszawskim Arsenale bulwersująca Ogólnopolska Wystawa Młodej Plastyki, stanowiąca zerwanie z kanonami socrealizmu. Wyraźnej krytyce poddano politykę kulturalną na XIX Sesji Rady Kultury i Sztuki (24-25 III 1956) poświęconej rewolucyjności i nowoczesności w sztuce. Również krajowa narada architektów 26-28 III 1956 stwierdziła, że kierunek urbanistyki i architektury w latach 1949-1955 był błędny.
REFERENDUM (30 VI 1946), forma demokracji bezpośredniej, polegająca na wypowiedzeniu się obywateli w określonej kwestii, sformułowanej przez władzę, w głosowaniu powszechnym. Stronnictwa tworzące ->Blok Stronnictw Demokratycznych (PPR, PPS, SL, SD), bez udziału współuczestnika ->TRJN - PSL, na posiedzeniu Centralnej Komisji Porozumiewawczej przyjęło (5 IV 1946) koncepcję przeprowadzenia referendum. Miało ono stanowić swoisty sprawdzian nastrojów społecznych, preferencji politycznych wyborców oraz sprawności organizacyjnej aparatu PPR
209

REFERENDUM
i jej sojuszników. PSL zadeklarowało zgodę na referendum kilka dni później, chociaż równocześnie protestowało przeciw odkładaniu z tego powodu wyborów parlamentarnych. 27 IV 1946 KRN przyjęła ustawę o głosowaniu ludowym, które miało być przeprowadzone 30 VI 1946. Sformułowano trzy pytania:
1. Czy jesteś za zniesieniem Senatu?
2. Czy chcesz utrwalenia w przyszłej konstytucji ustroju gospodarczego zaprowadzanego przez reformę rolną i unarodowienia podstawowych gałęzi gospodarki krajowej, z zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywatnej?
3. Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej?
Opublikowanie tych pytań (11 V) dało początek kampanii propagandowej. Do głosowani "3 x tak" wzywała PPR, PPS, SL i SD. Rada Naczelna PSL opowiedziała się (26-27 V) za głosowaniem: "nie, tak, tak". Referendum miało stać się faktycznie plebiscytem za linią polityczną przyjętą przez PPR lub za PSL. Okazało się jednak, że w PSL nie było zgodności co do sposobu głosowania; zwolennicy opcji "3 X tak", wykluczeni z partii, założyli rozłamowe PSLK "Nowe Wyzwolenie"). Również w SP nie było zgodności jak głosować; zwolennikom K. Popielą ("l X nie, 2 X tak") nie podporządkowała się tzw. grupa wojewodów, która była za głosowaniem "3 x tak". Środowiska katolickie na ogół opowiadały się za dwuizbowym parlamentem, odpowiedź na drugie pytanie pozostawiając sumieniu poszczególnych osób, na trzecie zaś wskazywało odpowiedź "tak". Większość ugrupowań podziemnych opowiedziała się za udziałem w referendum i głosowaniem - jako manifestacji antykomunistycznej -"2 x nie i l X tak" (WiN i SN). NSZ, opowiadając się za totalną negacją władz komunistycznych, wzywało do głosowania "3 X nie". Propagandowa akcja przedrę ferendalna zbiegła się z nasileniem działań PPR i władz państwowych przeciw opozycji. Instytucjonalnymi przejawami tej walki stało się m.in. wydanie dekretów o Małym Kodeksie Karnym, powołaniu Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, utworzenie Komitetu Bezpieczeństwa Publicznego oraz powołanie Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej.
Referendum 30 VI 1946 przebiegało na ogół spokojnie, m.in. dzięki silnej obstawie siedzib komisji przez milicję i wojsko. Mimo początkowych obaw komunistów, że referendum może zostać zbojkotowane, ludność po niedzielnych mszach św. poszła do urn. Rozmiary jawnego i mani-
210

REFORMA ROLNA
festacyjnego głosowania "3 X tak" dominowało w jednostkach wojskowych, na Ziemiach Odzyskanych i obszarach zamieszkanych przez Ukraińców (zagrożonych deportowaniem do ZSRR). Według oficjalnych danych, ogłoszonych 12 VII 1946, frekwencja wyniosła 85,3% uprawnionych, na pierwsze pytanie "tak" odpowiedziało 68,2%, na drugie - 77,3%, na trzecie - 91,4%. Wyniki te opozycja i znaczna część społeczeństwa uznały za sfałszowane. Przedstawiciele partii opozycyjnych (PSL i SP) nie byłi reprezentowani w większości komisji obwodowych, a tam właśnie można było dokonać większości fałszerstw i manipulacji; znaleźli się zaledwie w 3 z 17 komisji okręgowych. Częste były przypadki zabierania urn z lokali komisji przed sporządzeniem końcowego protokołu, obliczanie głosów w obecności niektórych tylko członków komisji (PPR), a urny i protokoły przewoziły ekipy wojskowe lub złożone z funkcjonariuszy UBP i MO. Według niepełnych danych zebranych przez PSL w 47,8% wszystkich obwodów, na pierwsze, rozstrzygające w istocie pytanie, miało paść 83,3 % odpowiedzi "nie". Według szacunków BP KC PPR odpowiedzi "3 x tak" udzieliło ok. 30% uprawnionych. W Krakowie, gdzie przedstawiciele PSL i SD uniemożliwili oszustwo, "nie" na pierwsze pytanie odpowiedziało 84% głosujących, na drugie - 67% i na trzecie 31%. Według najnowszych badań archiwalnych wynika, że "3 X tak" głosowało nie więcej niż 26,9%, na pierwsze pytanie (wg niepełnych danych) głosowało "tak": - 30,5% głosujących, na drugie - 44,5%, a na trzecie - 68,3%. Prawdziwe wyniki referendum, znane kierownictwu PPR, pozwoliły rozpoznać rzeczywisty zasięg popularności ugrupowań opozycyjnych. Czas pozostający do -wyborów do Sejmu Ustawodawczego (191 1947) wykorzystany został na lokalizowanie zasięgu i osłabienie wpływów PSL.
REFORMA ROLNA, przeprowadzona na mocy dekretów -PKWN z 6 IX 1944, Rządu Tymczasowego RP z 17 I 1945 i -Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z 6 IX 1946 zmiana stosunków własności ziemi. Wywłaszczeniu podlegała własność ziemska o powierzchni ponad 50 ha użytków rolnych, a na terenach włączonych w czasie wojny do Rzeszy ponad 100 ha; konfiskacie podlegały gospodarstwa poniemieckie i kolaborantów. Ziemie te przejmował Państwowy Fundusz Ziemi (PFZ). Do końca 1944 PFZ rozparcelował ponad 200 tyś. ha między ok. 100 tyś. rodzin. Nadziały w Polsce stanowiły ok. 30% użytków rolnych. Parcelacja prowadzona w 1945 w centralnej Polsce była utrudniona z powodu braku ziemi. W woj. poznańskim i pomorskim robotnicy rolni niechętnie brali nadania
211

REGLAMENTACJA TOWARÓW
i zwracali je; dopiero podniesienie wielkości nadziałów do 7,8 ha zahamowało zwroty. Przesiedleńcom zza Buga przydzielano początkowo l O, a od IX 1945 12 ha. Na ziemiach dawnych z parcelowanych folwarków utworzono ok. 163 tyś. nowych gospodarstw, a upełnorolniono prawie 234 tyś. gospodarstw. Utworzono tam ponadto ponad 90 tyś. gospodarstw z parcelacji własności poniemieckiej. Z prawie 124 tyś. gospodarstw ludności wysiedlonej do ZSRR i w wyniku -akcji "Wisła" obsadzono jedynie 16 tyś. nowych gospodarstw; na pozostałych obszarach powstały głównie Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR). Na terenach Polski centralnej i wschodniej najczęściej powstawały gospodarstwa 4-5 ha. Parcelację zakończono tam w zasadzie w 1945.
Na -�Ziemiach Odzyskanych tworzono dla bezrolnych nowe gospodarstwa o pow. 7-8 ha, powiększano istniejące do 8-10 ha, zaś -osadnicy wojskowi otrzymywali gospodarstwa do 15 ha. Osadnictwo na Ziemiach Odzyskanych zakończono w zasadzie w 1947. Na ok. 440 tyś. gospodarstw osadniczych ok. 1/3 przekraczała powierzchnię 12 ha, a 8% - 15 ha. Około połowy osiedleńców stanowili mieszkańcy Polski centralnej i połowę przesiedleńcy zza Buga. Ogółem na wsiach Ziem Odzyskanych osiedliło się ok. 2 min osób. Tzw. autochtoni (Polacy - obywatele Rzeszy) posiadali ok. 70 tyś. gospodarstw na Śląsku Opolskim i ok. 17 tyś. na Warmii i Mazurach. Ich sytuacja prawna została uregulowana dopiero 6 IX 1946. Gospodarstwa utracone po wojnie mogli oni odzyskiwać na drodze sądowej.
Ogółem utworzono 814 tyś. nowych i upełnorolniono 254 tyś. gospodarstw; przekazano chłopom ogółem ok. 6 min ha użytków rolnych. Nie przeprowadzono komasacji gruntów i upełnorolnienia części gospodarstw poprzez zamianę na grunty leżące na Ziemiach Odzyskanych głównie z powodu niechęci zainteresowanych. Było to przyczyną utrzymywania się złej struktury agrarnej rolnictwa. W latach 1949-1950, w związku z -kolektywizacją, zaprzestano wydawania aktów nadania i dokonywania wpisów do ksiąg wieczystych.
REGLAMENTACJA TOWARÓW, racjonowanie, wyłączenie niektórych towarów ze swobodnego obrotu towarowego spowodowane zwykle ich niedoborem. W 1946 artykuły reglamentowane rozprowadzano po cenach sztywnych. W sektorze publicznym 40% płacy stanowiła karta żywnościowa, 10% świadczenia w naturze, a 50% pieniądze. Systemem kartkowym objęta była prawie cała ludność miejska. Na jedną osobę przypadało w Polsce z tytułu zaopatrzenia kartkowego I kategorii 103,2 kg
212

RELIGIA W SZKOŁACH
chleba, 26,3 kg mąki, 8,9 kg kaszy, 9,1 kg tłuszczów, 23 kg mięsa i ryb oraz 42 l mleka. 29 XII 1948 zlikwidowano kartkowy system sprzedaży żywności oraz przeprowadzono regulację cen i reformę płac. Do reglamentacji powrócono w 1952: l IV w restauracjach wprowadzono dania mięsne na kartki, 2 V - mydło i proszek do prania, 10 V - cukier i cukierki. Kartki na żywność zniesiono 3 I 1953, podwyższając równocześnie ceny. 31 VII 1959, w związku z "trudnościami w pełnym zaopatrzeniu rynku w mięso", ogłoszono poniedziałki dniami bezmięsnymi w całej sieci gastronomicznej, w sklepach miały być sprzedawane tylko podroby, salcesony, kaszanka i smalec. "Aktualnym trudnościom na rynku mięsnym" poświęcone było III Plenum KC PZPR (ł7 X 1959). Reglamentacja ponownie pojawiła się w końcu lat siedemdziesiątych. 13 VIII 1976 rząd wprowadził kartki ("bilety towarowe") na cukier (2 kg miesięcznie na osobę). W I 1980, wprowadzono limitowanie zużycia paliw w gospodarce uspołecznionej, tzw. stopnie zasilania. Ukrytą formą reglamentacji było wprowadzenie w końcu lat siedemdziesiątych sprzedaży niektórych towarów konsumpcyjnych, początkowo mięsa i wędlin wg cen komercyjnych, tj. z wyższych niż urzędowe. -�Postulaty strajkujących robotników w VIII ł 980 dotyczyły m.in. zniesienia cen komercyjnych oraz sprzedaży za dewizy w tzw. eksporcie wewnętrznym oraz wprowadzenia bonów żywnościowych (kartek) na mięso. Wiosną i latem 1981 wprowadzono reglamentację mięsa i jego przetworów, cukru, wyrobów cukierniczych i czekolady, produktów zbożowych, mleka w proszku, alkoholu, papierosów, benzyny i innych paliw. Władze lokalne wprowadzały także reglamentację (dla mieszkańców danego obszaru), na tzw. kupony rezerwowe, obuwia, odzieży i in. towarów deficytowych. Na specjalne przydziały sprzedawano dla nowożeńców wyroby ze złota, dodatkowe ilości alkoholu, a rodzinom zmarłych - garnitury pochówkowe. Reglamentowano także sprzedaż artykułów mundurowych dla kadry WP, MO itp. W końcu lat osiemdziesiątych stopniowo ograniczano zakres sprzedaży reglamentowanej, l VII 1988 wprowadzono ograniczoną sprzedaż benzyny bez kartek, l I 1989 ostatecznie zniesiono reglamentację benzyny oraz węgla dla odbiorców indywidualnych, a także tzw. asygnaty na samochody osobowe. Nadal utrzymano kartki na mięso i jego przetwory.
RELIGIA W SZKOŁACH. Po wyzwoleniu otwieraniu nowych szkół i wznawianiu w nich zajęć lekcyjnych towarzyszyły tradycyjne obrzędy religijne oraz podejmowanie nauki religii. Uchwała -TRJN z 12 IX 1945
213

HZ
-OJ o^umsn ^S/IS6I u.^uio?[zs n^o-i /^ 'ipAuumod TpdB CezoAM.z gs/f7$6i oż9U{o?[zs n?[o.i po B '^(zaizpofw nuiu^}-[ aureMsidspo 9iqodsA\ OMO^
-ifezood ouozpBMO-idM 93sf3Tiu faC/^ 'IP">PI niUBzoyo^Bz od T pszJd XMH{P
-om mmn/AEmpo nss-i^z muazonre.iSo TO X^żapd 3u[XoT3zXoim min^mzp szs^ci -(rqożo o/gos �^o �fł) nżi(3J i^nBu Z3q ^o^zs -sAl ^ p^uod znC o^Xq 1S/OS6I u-i^"lo^zs n5(OJ M aż 'XuifepoQ �oż3p[suit0i.[>ioizs npdy^ sn-resid
-podam pz A\oi3ip3}B>[ 0^9 fomulfBU oo to:>lzs 9Z ^t^uns^ azp^M Elusaunz
-o-iod npJ^Mi3z od Aosissiul ^\r^ '"żU3-i uisnrózonEU z ło^zs op p
-9izp ^in^^sod 3SOUZOHI i OMPJd ipiui fep5q 'nżipJ pirou Z3q S^o^zs A\ f9p[
-XA\Z Xp>[zs Bure3.[B^zs?[3ZJd qn^ BIUSZ-IOM^ aizT3J A\ aż 'A\ooizpOJ ^p afou^J
-BMż O^JSIMBZ siusiuinzoJOJ �A\oioiuip9z-id ipAuui niiBppAzonBU z IUM.O.T
EU IircM01?[BJl fep5q IIżI[3J 3ppXzonBU 13 'IlSip-I BIUBZOnBU UUBIS OBZOlUBJgo
i3ZJ9imB2 3TO sz 'iuiu A\ ^Avo.reppp pfez-^ 'OS6T AI t7! z u-is^do^sidg 13 (J-^ mspfez-a Azp5iui EiU3iuinzoJOj<- os5zo feuloisi ^IMOUBIS użip-i ^TUBZOH
-BU 0ż9U10?[ZS U.I9tqOJJ �LpXuZOlgożBp3d M0301^ BZOZSB^AYZ 'nStpJ BIUBZOR
-m z9q �r^ 'ipppsiMS t9?(zs �MZI oais OUOZJOM.I (Gdl) T^^I'ZQ łop^f^z^d i3A\lsXz.reMOJ^ uispi^zs pod 9ius3zoouMO-^ �niup mAirep A\ fsui^so qn^ fazs
-MJ3id o^rn^oimpazJd oż3ł ifo>pl su.iEM.oui^d zazJdod SZ^EI 13 'nżip.i pp
-BU z p9izp i^M^JOoAM Xq 'BMisu^d po qoXuoiuz3(Bzn A\ooizpoJ BU n^sp
-EU 9ium3iA\XA\. 'oSaulO^zs nu.re.i8o.id z nżipJ Bp5umsn yBpfez TIUBMHSAM
Op T9p[SA\0-j]Ą[Z<- lf3^ZIUBżJO UI3A\pTUp3JSOd VZ f3ps5zofeu 'MOlUZOn alUBIUB^U ZSZJdod fef OUBAVOZIp3^[ '^A\pIUl:0^[ZS lf3BZ/<3I^I Op 3TU9Z
-fep 5is o^}s f3A\oiEiMSO i>[Aiiiod MORO qoXuMO^ż z UJXup3f6t76^ mpfezood
PO '"ż113-1 OUBZOn^U q0^05[ZS IpppS/faSM 3A\ 9IAVBJd 8-t7//.t76I 0ż9U{05[ZS
n-yu op usTUpn^n omiulOj 'dii ifo^alo^pJ Mouniusi ipXupożop amB^isn 'MOpqo3iB>( aurciupn.HBz zai A^iupn-i^ 'ipAiiriSipJ ir3Bziui3żJO ipXM
-ozsizpo^iu ZBJO ip^^o>[zs M. ipAu(iżip.i ?[Xp(i3Jd ^urezoureJżo 'M.oppJ9.id BiuBMofo^iMAzJdn oż9urXoXpEJi niUEA\XznpBU 'iu3}0żiq i nmzip>[AJ3p(
UI01SO.I9ZJd 'fAZ} 5lS T3IUEIA\131SA\p3ZJd 3SOUZ33IUO>( pOMOd O^Bf obfepod
f9ps5z3feu 'użipJ mirczom3u ż5isEZ oczonreJSo ARZOBZ rannpazsMod ZEJ
-03 3zpT3^Av (8176T IIX S l) 'adZd HlUElSMod i oż3zouuoqoJ nipru muszoou
-psCz od EZOZSE^MZ B '(/.i76l I 61) oż3Z3M^poMi3iSf[ nulfas op ipi3.ioq/;Av-
Oj 'lpX^SOJOp V\p I IpAMOpOMBZ q3T3^0^ZS 'lpXuZOIż0żBp3d lpB30I^ M
OA\o>pfez3od 'OA\oiupoż/<} ^ op 3 z uizpoż XqzoT^ siuazsfgTumz zazJdod ou
-EZ3iui3Jżo nżipJ 3Tui3Z3nBJ\[ 'BiSipJ B^M^sozod iBpTU u.u:>^r 'niOlaTpsz.id
0ż3A\0>[ZfelA\OqO SUI^LLUOJ q3Efo?[3I AV qBIZpn Z TfOEUS/lZSJ 3SOA\qZOai
:p3zozsndop ^Q\ XI L1 z X^IA\SO Bflsiuuu ^iu(o>(o v 'ip^^o^zs M użipJ mu
-Bzon^u 3ofezoXiop BiirezfeiAvoqoz mEMOUTU-iip niBpJo^uo>[<- nio5iusBżXAV o

RELIGIA W SZKOŁACH
ligię z programów nauczania liceów pedagogicznych i wychowawczyń przedszkolnych. W wielu szkołach problem nauczania religii rozwiązywano "oddolnie", za pomocą Komitetów Rodzicielskich zdominowanych przez rodziców partyjnych.
-"Konstytucja PRL z 22 VII 1952 formalnie wprowadzała rozdział Kościoła od państwa, a więc również od szkolnictwa publicznego. Władze państwowe odstąpiły jednak od rygorystycznego egzekwowania zasady świeckości szkolnictwa. W latach 1952-1954 usunięto religię ze szkół zawodowych, dla pracujących i inwalidów. W wielu szkołach, również w tych, w których nie było religii, nadal praktykowano odmawianie modlitw przed pierwszą lekcją i po zajęciach, w większości znajdowały się też emblematy religijne. W roku szkolnym 1955/56 religii nauczano już tylko w niespełna 4,3 tyś. (ok. 20%) szkół podstawowych i 58 liceach (7,3%). Od roku szkolnego 1956/57 nauka religii miała być wyeliminowana z pozostałych szkół. Przemiany polityczne 1956 przekreśliły te plany.
-^Porozumienie przedstawicieli Episkopatu i rządu (8 XII 1956) gwarantowało pełną swobodę i dobrowolność pobierania nauki religii, jako przedmiotu nadobowiązkowego w szkołach podstawowych i średnich dla dzieci, których rodzice wyrażą takie życzenie. Władze szkolne zobowiązane zostały do umożliwienia dzieciom pobierania nauki religii przez odpowiedni rozkład zajęć szkolnych oraz udziału w praktykach religijnych poza szkołą. Nauczyciele religii, powoływani w porozumieniu z władzami kościelnymi, mieli być opłacani z budżetu Ministerstwa Oświaty. Władze szkolne i duchowieństwo zapewnić miały całkowitą swobodę i tolerancję zarówno dla wierzących, jak i dla niewierzących i zdecydowanie przeciwdziałać wszelkim przejawom naruszania wolności sumienia. "Małe porozumienie" spowodowało, że już w I 1957 religia powróciła prawie do wszystkich szkół w Polsce; powrócono do praktyki odmawiania modlitwy przed i po zajęciach oraz zawieszono w klasach krzyże. Prawie od razu pojawiły się jednak przeszkody w nauczaniu religii: kwestia kwalifikacji zawodowych katechetów, zakaz nauczania tego przedmiotu przez nauczycieli przedmiotów świeckich, a także utrudnieniu w angażowania katechetów duchownych. Wiele kontrowersji wywołała kwestia pomijania ocen z religii na świadectwach ukończenia szkoły i na świadectwach dojrzałości. Od IX 1958 nauczanie religii odbywać się miało wyłącznie po lekcjach obowiązkowych, jedną godzinę tygodniowo. Katecheci - zakonnicy zostali usunięci ze szkół. Okólnik w sprawie przestrzegania zasad świeckości szkoły wprowadzał zakaz umieszczania w izbach lekcyjnych emblematów
215

9IZ
pO X^13ZJOżZOJ IIżIp-I mireZOriEU O A-iodg \JOSOI.IEA\ UIS^S I:>[Syi3fpS3Z.[Ip
ofefnppdsa.i" mircMOlpAM. T mirezonmi o aureM.o.tnuuoJS afsJSMOJluo^] aofezp
-nq ^^J3iA\i3z 'nżip.i T3iirezonBU A^O?[ZS zazjd mui3A\oziuEżJO o nsid^z >ioqo ' 1661 XI /. lufog zazJd Euo^Mipn 'X^IA\SO simaisAs o BM^sn i3A\OJ\[ "OcTO P?
-OMTidłfeM. ^ipizpod 9iu XurXoniXisuo^ ^unqXJJ^ 'mireuzAM. i Eluamins losou
-^OAV Sp^s^z M izpoż qoB^o'>[zs M uSipJ aurezorreu AZS 'nm9yqoJd op ^upsr 5is B^zppMOJds nJods EIO:SI �u.i9A\BJd uiXofe(hzfeiMoqo z feupoSzani o>pr'oż
-auKon^suo")} n^unqXJJ^<- op 5("o>[n.iisui ^Xz.re>[sez (B?[SMOi5q- "g) qoi^spi
-^A\XqO MP.IJ ^[IUZ33Z^<- �lpXuiB>lX-l9p{XlU^ >(SIA\OpOJS MUSZJdS 01 0.[P{OA\
-X/\^ �iuAuunuoJ3iu lusiu^zfeiMZOJ o^Aq J 95 ^ nA $ ^ z BiuEA\oqoXA\ i X^TA\SO musisAs nfoMZOJ o AMBISH SUBIUIZ zszJdod 9111 T 'fau^usisiuiiu ifo^nJis
-ui feoomod BZ qoXuzoi{qnd ^o?(zs op nżipJ TiuBzonBU amszpEMOJd/^ �AVOO
-izpo.i %9'S6 o^iA\T3isp9ZJd uSils-i qo^top( AV p3izp EMpiuisazon Sfo^JPppp 0661 XI ^ "0661 IIIA t7^ felrcsidpod 'fefo>{nJism feuzoiżo(i3UE O{BISOZ suozp
-BMOJdM A\o.[opso'>[ i ireuzAM ipAuui nżTpJ 9iircz3nP(s[ �zsizpo^u.i qni aoizp
-OJ IpIUJ 3^pBp^S 3fOB.IBppp 3IUp9IMOdpO l[OXAVOA\BlSpodpBUOd 1[3^0>(ZS M V. '5{OA\ fe>p31 I(IZBJXA\. 33IZpOJ IpAJO^ 'MOlUZOn qp 9UOZp13A\0.ld 3Xq X^im
uSipJ 9rołp{ fefo>[nJłsui fel z 9iupożz �ZOIMOUOSU.IES �H 'JOJd faMopo-reu ifoE^
-nps 'unu 05(5 \ JUĄ g .[BSidpod^o^zs op nżipJ gurczonBu fsofefezpEMOJdAY Tfa
-^n-usni is>p} Xuoiupożzf[ '(0661 IA Lt) n^do^sidg i npfez-g piiiods^ iCsim
-o^ mnJOJ BU mualumzo-iod op o^izp^A\OJdop n^p-^sod oSsi BlireMozipsJz
0ż3I>[qXzS Op 0ż3pp9IA\OZBp\[ 'J^<- m9H.U3.ld 9IU3ZfeQ "0661 IA 9 I z UIPISJSIS
-rd apsu A\ BuozpJ3iA\.iod E '0661 A Z P^Pd n^do^sidg 5fou9J9Juo^ zszJd
B^SOZ BUOlMB^SOd Lp13p>[ZS M UżIpJ 13UrcZ3nBU 13lU930JA\.XzJd ^MP-ldg
�X:p3IA\SO OSO^OSIMS feupd ^IZpT3MO.ldA\ J <:)(�,} ]^\ (;} Z BIU
-EMOlpAM. t A^IMSO niU91SXs nfOMZOJ O VWK^[\ 'lpp]Sr3TM %^ I Ip^MOM.
-^ispod .[O^zs ipp[sf9iu-i %gi M o^iAi znf f3f ou^zonBU \<)Q\ A A\ B 'UO^A\
-OM^SpOd łO^ZS %g/_ �>p Z ZBJO A\033I[ ] lpXA\OpOA\BZ ^0>{ZS IpppsAzSM.
3iA\md z fef ouBA\ounuipXM 0961 X AV "ipE^iulpa^ i ipXuzoiżożBp3d A\O
-901^ "/g -t//, I lp/<3fe3^1ZS5(OUIOż0 A\090I( o/^^g 'lp/(ZS o/,,06 M
szozsarouozon iiżii9J 8^61 lix A\ 'ygiupnJin OUUIUOJ 'aroE.usuomsp t i3ios
-fez nmai /q/ni>[ pM^u '3iiiA\ouod OUOZSSIMEZ 3zXz.r>{ ipolpBdAzJd niaiM M -("/o8'0) MO^O^ZS ^^Z M XI SZ op v '^{zs �sAi ^ op>[o M XzXzJ->i oi5fpz 9iu 8<;6^ xi ^ Biup op 'A\odXi ipi^sAzsM yy[zs
-sXi 9^ o.[o^o ^J\[ ^o>(zs ipi^spd OSOZS^IM zszJd 5is ^Xz3opz.id 8$6Y xi SM mo^ \pzXzJ^ o XufoA\" �A\Z} feuXzoXzJd 01 5is o.[BłS -ipXA\o^zfeiA\oqo MOloimpazJd niuazoyo^z od i mspSzoodzo.i pszJd XA\ii]pom 9iirciA\Riupo
Xp5(ZS U.I9.I3p[E.reip UII>[39IAVS 9Z 9UZ03ZJds 05(Bf ^(S3.q0 ZEJO IpAufiSipJ
HDYlOMZs M vionau

REPATRIACJA
nowa po ogłoszeniu rozporządzenia ministra edukacji narodowej (-A. Stel-machowskiego) z 14 IV 1992 w sprawie nauczania religii w szkołach publicznych. Nowy RPO (T. Zieliński) zaskarżył szereg sformułowań rozporządzenia do Trybunału Konstytucyjnego, który podzielił niektóre wątpliwości rzecznika (np. uchylił konieczność składania oświadczeń o rezygnacji z uczestnictwa w lekcjach religii).
REPATRIACJA, -^migracje powojenne; powrót do kraju ludności, która opuściła go z powodu uchodźstwa, wywózek i deportacji oraz przesiedlenie ludności zamieszkującej tereny II RP, które po wojnie nie weszły w skład Polski w następstwie zmian terytorialnych po 1944-1945. Sprawą repatriacji zajmował się Państwowy Urząd Repatriacyjny (PUR), powołany 7 X 1944. Prawo do repatriacji z terenów ZSRR przyznano umową pol-sko-radziecką (6 VII 1945) osobom narodowości polskiej i żydowskiej, zamieszkującym teren ZSRR, które przed 17 IX 1939 miały obywatelstwo polskie. W wyniku repatriacji do 1949 przybyło do Polski ok. 266 tyś. osób (w tym ponad połowa narodowości żydowskiej). Przesiedlenie obywateli polskich narodowości polskiej i żydowskiej oraz ukraińskiej, białoruskiej, rosyjskiej, litewskiej i innych przeprowadzono ponadto w latach 1944-1947 z zachodnich republik związkowych do Polski i odwrotnie na podstawie umów zawartych przez PKWN z Ukraińską i Białoruską SRR (9 IX 1944) oraz Litewską SRR (22 IX 1944). Wielkość tej wymiany do 31 X 1946 przedstawia poniższa tabela.
Kierunek repatriacji

Ukraińska SSR

Białoruska SSR

Litewska SSR

Razem

Przybyło do Polski

789982

231 152

166244

1 190379

Wyjechało z Polski

482 109

265 088

14

747211

Pozostało w ZSRR uprawnionych do wyjazdu do Polski

82235

35961

?

118 196

Pozostało w Polsce uprawnionych do wyjazdu do ZSRR

15573

100861

9

116434


Do sprawy repatriacji Polaków z ZSRR wrócono 1956.22 IX podjęte zostały uzgodnienia w tej sprawie między rządami ZSRR i PRL. W ich wyniku do końca 1956 wróciło do kraju 30 tyś. repatriantów. Na podstawie umowy z 25 III 1957 uprawnienia do powrotu do Polski uzyskało ok. 256 tyś. osób narodowości polskiej i żydowskiej oraz ich rodziny, które przed 17 IX
217

ROKOSSOWSKI
1939 posiadały obywatelstwo polskie; do tej pory repatriacja odbywała się na zasadzie łączenia rodzin. 7 I 1959 umowa o repatriacji między ZSRR a Polską została przedłużona do 31 III 1959; na mocy tej umowy do Polski powróciły (do tego czasu) 224 tyś. osób. Repatriacja z innych krajów wyniosła w latach 1944-1950 ponad 2 min osób, w tym ponad 1,6 min z Niemiec.
ROKOSSOWSKI KONSTANTY (1896-1968), marszałek ZSRR i Polski. żołnierz armii rosyjskiej i Armii Czerwonej, represjonowany w latach 1937-1940; jeden z najwybitniejszych dowódców radzieckich II wojny światowej. Od 1919 był członkiem WKP(b). Od 1945 był dowódcą Północnej Grupy Wojsk Radzieckich stacjonujących w Polsce. W XI 1949, na podstawie porozumienia polsko-radzieckiego, został mianowany marszałkiem Polski, objął stanowiska ministra obrony narodowej i wicepremiera RP. Był członkiem BP i KC PZPR. Poseł na Sejm (1952-1956). Formalnie podległy -�B. Bierutowi (prezydentowi, przejściowo premierowi i przywódcy PZPR) zachował niezależność od władz PRL, koncentrując się na sprawach reorganizacji i wyszkolenia WP oraz rozbudowie przemysłu i infrastruktury obronnej, odnotowując na tym polu znaczne sukcesy, przyczyniając się jednak do załamania ->planu 6-letniego. Współodpowiedzialny za represje w Wojsku Polskim w okresie stalinowskim. Wprowadził wielu generałów i --oficerów radzieckich na najwyższe stanowiska w WP. W końcu 1956 wrócił do ZSRR, gdzie do 1962 był wiceministrem obrony.
RUCH DLA RZECZYPOSPOLITEJ (RdR), partia utworzona w 30 XII 1992 w wyniku wcześniejszego rozłamu Porozumienia Centrum (PC) dokonanego przez zwolenników b. premiera -J. Olszewskiego. Do Klubu Parlamentarnego RdR weszło 13 posłów z PC, 2 z KPN, l z Ruchu Autonomii Śląska i 4 senatorów. Do partii przyłączyła się w XI 1992 Polska Partia Niepodległościowa (R. Szeremietiewa). W czasie I Kongresu RdR (VI 1993) do partii przystąpił Ruch Chrześcijańsko-Narodowy "Akcja Polska" (-A. Macierewicza). W czasie kampanii wyborczej 1993 i po klęsce wyborczej dochodziło do kolejnych rozłamów, koalicji i konkurencyjnych zjazdów. W XI 1993 z partii odeszła grupa b. działaczy PC (m.in. A. Anusz) tworząc Zjednoczenie Polskie - Ruch dla Rzeczypospolitej. W XII 1993 na przewodniczącego RdR wybrany został R. Szeremie-tiew. Część działaczy nie uznała tego wyboru i w III 1994 na honorowego prezesa RdR wybrała J. Olszewskiego (równolegle istniały dwie partie RdR). W XI 1994 RdR R. Szeremietiewa przyłączył się do -ZChN.
218

RZĄD RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ NA UCHODŹSTWIE
RUCH TRZECIEJ RZECZYPOSPOLITEJ (RTR), partia tworzona w VI 1992 przez tzw. Komitety J. Parysa. Geneza RTR sięga konfliktu między prezydentem ->L. Wałęsą a J. Parysem (min. obrony narodowej w gabinecie
->]. Olszewskiego). Po "urlopowaniu" Ministra (kierownikiem MON został wiceminister R. Szeremietiew) zaczęły powstawać Komitety Obrony Państwa zrzeszające różne organizacje paramilitarne, które przekształciły się w Komitety Obrony J. Parysa, a następnie w RTR z J. Parysem na czele.
RZĄD, w pojęciu szerszym - władza wykonawcza (egzekutywa), w skład której wchodzi rząd i jego organy wykonawcze oraz głową państwa (prezydenta) z całym aparatem administracyjnym; w znaczeniu węższym - gabinet składający się z premiera (prezesa Rady Ministrów), wicepremierów, ministrów (ewentualnie również innych osób). Pojęcia "rząd" i "rada ministrów" potocznie używane są wymiennie. Rada Ministrów jest głównym członem władzy wykonawczej.
RZĄD RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ NA UCHODŹSTWIE, utworzony 30 IX 1939 w Paryżu, z gen. W. Sikorskimjako premierem na czele (następnie również Naczelnym Wodzem), od 22 XI 1939 z siedzibą w Angers, po agresji niemieckiej na Francję ewakuował się do W. Brytanii, od 23 VI 1940 z siedzibą w Londynie. Za pośrednictwem -^Delegatury Rządu RP na Kraj sprawował zwierzchnictwo nad różnymi dziedzinami konspiracyjnego życia społeczno-
-politycznego, oporu cywilnego i zbrojnego. W jego skład wchodzili przedstawiciele: -> Stronnictwa Pracy, -^Stronnictwa Ludowego (do XI 1944), Stronnictwa Narodowego, -^Polskiej Partii Socjalistycznej i piłsudczyków. Zawarł 30 VII 1941 w Londynie układ z ZSRR (tzw. układ Majski - Sikorski) przywracający stosunki dyplomatyczne między obu krajami, stanowiący prawno-po-lityczną podstawę stosunków wzajemnych opartych na sojuszu przeciwko Niemcom hitlerowskim, zapowiadający utworzenie w ZSRR armii polskiej. 14 VIII 1941 w Moskwie podpisany został polsko-radziecld układ wojskowy określający status i sposób wykorzystania armii polskiej w ZSRR; jego uzupełnieniem była deklaracja podpisana 4 XII 1941 w Moskwie przez premiera gen. W. Sikorskiego i Stalina, rozszerzająca zobowiązania w sprawie wzajemnej pomocy, przewidywała udział Armii Polskiej (dowódca gen. W. Anders, skład 96 tyś. żołnierzy) w walkach na froncie wschodnim, zapowiadała prowadzenie wojny do pełnego zwycięstwa oraz udział w pracach nad organizacj ą powój ennego porządku na świecie. Pogorszenie się stosunków wiązało się m.in. z organizacją formowania i wyprowadzaniemArmii Polskiej zZSRRna Środkowy Wschód, ostatecz-
219

RZĄD TYMCZASOWY RP
ny kryzys zaś wywołało ujaw-nienie przez Niemców zbrodni radzieckiej w Ka-tyniu. W związku z tym rząd ZSRR wypowiedziałukłady i zerwał 251 V 1943 stosunki dyplomatyczne z Rządem RP. Międzynarodowa pozycja Rządu RP zmalała dodatkowo po śmierci gen. W. Sikorskiego w zamachu w Gibraltarze (4 VII 1943). W VIII i X 1944 premier ->S. Mikołajczyk, pod naciskiem brytyjskim, prowadził w Moskwie rozmowy ze Stalinem oraz przedstawicielami ->KRN i -"PKWN; m.in. wobec żądań uznania tzw. linii Curzona za nową granicę pol-sko-radziecką oraz ustąpienia ze stanowisk rządowych osób przeciwnychprzyję-ciu dyktatu radzieckiego, rozmowy spełzły na niczym. W wyniku konfliktu w łonie Rządu między przeciwnikami i rzecznikami kompromisu z ZSRR oraz ustąpienia S. Mikołąjczyka ze stanowiska premiera (24 XI 1944), przewagę zyskali zwolennicy postawy nieustępliwej wobec ZSRR. Z tego powodu Rząd uznał postanowienia konferencji jałtańskiej jako nowy rozbiór Polski. Po utworzeniu -"Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (28 VI 1945) rządy W. Brytanii i USA cofnęły (5 VII 1945) swe uznanie dla Rządu RP na uchodźstwie, który z biegiem lat tracił na znaczeniu. Istniał do 1990. Premierzy: W. Sikorski (30 IX 1939^ VII 1943), -S. Mikołajczyk (do 24 XI 1944), T. Arciszewski (do VII 1947), T. Komorowski (1947-1949), T. Tomaszewski (1949-1950), R. Odzie-rzyński (1950-1954), J. Hryniewski (1954), S. Cat-Mackiewicz (1954-1955), H. Hankę (1955), A. Pajdak (1955-1965), A. Zawisza (1965-1970), Z. Much-niewski(1970-1972),A. Urbański(1972-1976),K. Sabbat(od 1976).
RZĄD TYMCZASOWY RP, powołany przez ^KRN 31 XII 1944 w wyniku przekształcenia -PKWN. Premierem został -E. Osóbka-Morawski (PPS), wicepremierami ->W. Gomułka (PPR) i S. Janusz (SL). Formalnie był to rząd koalicyjny czterech partii, jednak tworzone po wyzwoleniu w Lublinie partie nawiązujące w swych nazwach do partii przedwojennych miały znikomy zasięg społeczny, a swobodę działania ograniczoną ramami zakreślonymi przez komunistów. Siedzibą rządu był Lublin, a od l II 1945 Warszawa. Uznany przez ZSRR 41 1945. Istniał formalnie do 28 VI 1945, a faktycznie do 21 VII 1945, gdy zatwierdzony został -Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej.
RZĄDY RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ (1947-1952) - POLSKIEJ RZECZYPOSPOLITEJ LUDOWEJ (1952-1989) - RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ (po 1989), naczelny wykonawczy i zarządzający organ władzy państwowej, składający się z przewodniczącego (premiera), wicepremierów, ministrów oraz przewodniczących komitetów spełniających funkcje centralnych organów administracji państwowej. Po-
220

-(S66T PO) i^smpiz-v'(S66T-I66l) PIsutpiZ "l'(l66I-Z.86l)^SAvo^Tg
:/<3IUZ33Z.I IA\OSBZ3lp/40Q 'B:>p3IZQ AU3.1J T3>(lUZ33Z-y - oSsU^OJlUO^ HUBS-IO 0ż3UOZJOA\.in OA\OU 3f3U3pdlUO^ 13^Xz3^XM. Bfon^lSUO^ Od>I nS9.D(T3Z Z \^{
-3l12M.AqO I 13:>pTA\Op3 AV3.ld T pSOUlOM XZT3J1S" T3U 3IUB1S ^("fep^UnJ feMOMT^S
-pod 0ż3f 'Od'a fe^fezoAlOp 3foBpż3J feA\OSEZ3lpXlOp B{Xz.I3ZSZO.I OM.ORS3Z3
Z.661 AI 'L z ^r3niXisuo">[ 'iiu/-^ I3SOUpOSz 3TU3ZpJ3IM}S O UOI^SOlUM Z 0ż3UfX3niXlSUO'>[ rLtElinqX.IJ^.6- Op 3ldfelSXA\ T3Z3MT3pO/A13lSn ^./'AA.^hlW 3135 rpod O A\OUl3żJO lpAA\t3SB^A\ Op 3ld
-fe^sAM '13IU3Z33ZJO o33U30U.IOM13.ld 0ż3pZE>( p0 feufl3Z3XA\Zpl3U 3 fZTM.3.13S3IUM 'IpAuUIM 33qOA\ 0ż3A\Oqzn.[S BIUBA\od5lSOd B133Z3ZSAV 313pfeZEZ 'A/AB-ldS
Biu3iMiB.[i3z nqosods op oo P(SOIUA\ i 3iuido 3fefn^nuuoJ (psoupM) ^A\i3.id
31 ^Azsn-reil A.IOp^ 'niregJO Op 31U3ldfe}SXAV 3BA\O.I3p[S :3ZOm ->[IUZ33Z.I BplEM
-Xq0 I3SOU10M. I ^MT3Jd T3IU3ZSn^U ^IU3ZpJ3IAVlS 3IZE.I /^ �XAVX^f3tUI fouSE^M Z
ąn\ q3AMOpfezJourcs A\oireżJO 'i("3EzareżJO q3i qn[ ipłBA\Xqo >psoTUA\ BU 13111
-^mzp 3fnuir3pod 'XtSTMBZ3IU !S3f '(l 66 I A\ f3UBMOZI[3A\OLlz) /,ż6^ nĄ ^J Z AMEISR 3IMT31Spod BU 13^TZQ '3[3U3pT3:>t felUpIO.I31Z3 T3U 'KO^Id*- >I9SOIUA\ EU air3ż ^IlU 3BA\A.tOA\od B^IUZ33Z^[ "3r3ni/^SUI I 3r3T3ZILIBż-ZO 'feMOM^Sircd Sfo
-G-USIUlU-Ip^ ZSZJd IplBA\AqO MBJd I pSOiqOM.BIUBM.OUBZSOdT[0.4UO>pS3ru.I3TU
-T3pBz oż3Jopi 'ircżJO '(od^l) H3raS731VMA90 AW^Id >IlNZ33Za
�(^661 XOE po)?pzng �f^ '(^661 X-966I II Z. po) Z3iM3zsomi3 �^^ '(956! I9Z-S66I
III t7 po) Xs?(3io T^ '(S661 III ^L661 X 9Z PO) ^l^d �AV '(L661 A SZ-^661 HA 11 P0) ^^poiprig �Y[<- '(npfezJ ^BMOLLUOJS ^qopz 3111 m3i[iu3Jd EU ^66 {
IĄM Aui3MoużXs3p) ^\^d �M^ '(^661 IA S-I66I IK 9 po) pisM3zsio �f
'(l 661 IDCS"!^! P0) H33!9^ "M T*- '(npfeZJ3EA\.OU.UOJS.[13.(OpZ3IUBJ31UI3Jd
^0661 IK A\ --33IA\OZT3IĄ[-J^'(686I IAPO)^Z^2SI^�^<-'(886I IXPO)PISM,0^^ �j-]Ą[^
'(S86I IX po) J3uss3]^ �z^- '(1861 11 po) p[spzn.n3f �^^ '(o86I IIIA po) pisMOłtyiJ �f '(0861 II po) usn^g; -g<- '(oz.61 IIX po) z3iA\3zsoJBf �d^ '(t7S61 III PO) z3TM3ppmX3 �r '(^$61 IX po) łn.i3ig �g^ '(/.^ I II 9 PO) Z^M
-3T->(UT3.iX3 �f^ 'NJ"ai<- i cTa oż3MOSBZ3aiX^ npfez-g<- 'KA^Md*- ^3fez3iup
-OM.3ZJd) p(SMĘJ:0]^-E>{qOSO "3 :d'a 9pA\OUOd I Tyj 'j-^ XZJ3IUI3^d iuf3l0^
-(3UZ3XlSIUimiO^ \\VKd pSO^ż3]pod Z33ZJ m 'nit^S I3SOUlpZJ3IA\Z 3IZpT3S13Z f3Up<3niAlSUO?( O^Z33ZJd 03 '-adZcI ZpT^M. 3ppIA\BlSp3Z.ld IlEMOLUfGZ TBJ SIZpfez-y: A\ T^STMOUElS 3MOZ3np( (6861 OP) 33Xpp3.ld y\\ '(6961 IA OS 0ż3UOIA\
-OUPłSn) lUnTpXz3JJ I npfez-a fe3BJd 3fnJ3T?( .(3IIU3JJ �air3ż Z3Z.ld ^LIBM^^OM

s
SAPIEHA ADAM STEFAN, (1867-1951), metropolita krakowski, kardynał. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1893; studiował w Rzymie, uzyskując doktorat z prawa na Uniwersytecie Laterańskim (1896). Nominowany na biskupa krakowskiego (1911), ingres do katedry wawelskiej odbył 3 III 1912; od 1925 był arcybiskupem, metropolitą krakowskim. W okresie okupacji hitlerowskiej, pod nieobecność prymasa ->A. Hionda, pełnił funkcję głowy Kościoła w Polsce. Wraz z kapitułą krakowską pozostał na stanowisku; zalecił duchowieństwu parafialnemu pozostanie na placówkach. Utrzymywał kontakty z Rządem RP na uchodźstwie oraz z krajową konspiracją wojskową. Występował przeciwko stosowanej przez Niemców zasadzie odpowiedzialności zbiorowej, potępił nieludzkie metody stosowane wobec osób wywożonych do obozów koncentracyjnych i na roboty przymusowe. Zeznawał jako świadek w procesie norymberskim. Po wyzwoleniu spod okupacji hitlerowskiej zachował postawę wypracowaną w latach poprzednich. Występował w obronie aresztowanych żołnierzy AK i więźniów politycznych. Poparł inicjatywę wydawania w Krakowie "Tygodnika Powszechnego". Pierwsza po wojnie Konferencja Episkopatu Polski w VI 1945 obradowała pod jego przewodnictwem. Po śmierci kard. A. Hionda otrzymał nadzwyczajne uprawnienia Stolicy Apostolskiej. Na jego ręce uroczystą przysięgę złożył nowy prymas, abp -S. Wy-szyński (4 I 1949). 18 II 1946 mianowany kardynałem. Zmarł 23 VII 1951 w Krakowie; pochowany na Wawelu.
SEJM USTAWODAWCZY, najwyższy organ władzy państwowej wyłoniony w -wyborach 1911947, liczył 444 posłów, w tym: PPS - 116 mandatów, PPR- 114, SL- 109, SD-41.PSL-24, SP- 15, PSL Nowe Wyzwolenie - 7, PSL Lewica - 3, Klub Katolicko-Społeczny - 3, nie należący do
222

SEJMY PRL
żadnego z klubów- 12; marszałek-W. Kowalski. Najważniejsze uchwalone akty prawne: ustawa konstytucyjna o ustroju i zakresie działania najwyższych organów RP - Konstytucja 19 II 1947 (tzw. Mała Konstytucja), o amnestii (22 II 1947), o -^planie 3-letnim (2 VII 1947), o -plamę 6-letnim (21 VII 1950), -^Konstytucja PRL (22 VII 1952).
SEJMY PRL, wybierane w ->wyborach, a właściwie "głosowaniach". Od schyłku lat czterdziestych postępowało stopniowe przejmowanie przez
->PZPR faktycznej, niekonstytucyjnej zwierzchności nad centralnymi organami władz państwowych. Rosnąca równocześnie dominacja władz wykonawczych powodowała, że Sejm był, organem formalnie akceptującym przedkładane przez Rząd projekty ustaw, nie sprawując rzeczywistej kontroli nad Rządem i administracją państwową. Przemiany zapowiadane przez przywódców PZPR w czasie -^Października '56, nie wpłynęły na zmianę istoty roli Sejmu PRL. Sejm II kadencji ustanowił -^-Najwyższą Izbę Kontroli (NIK) oraz powiększył liczbę posłów do 460 (22 XII 1960);
w pracach sejmu wydłużyły się sesje, wzrosła częstotliwość posiedzeń plenarnych, liczba komisji sejmowych oraz intensywność i samodzielność działania. W latach sześćdziesiątych (sejmy III i IV kadencji) rola Sejmu malała z powodu nasilającego się autorytaryzmu funkcjonowania PZPR, wzrostu partyjnego kierownictwa aparatem państwowym. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, zwłaszcza po wydarzeniach
-�Grudnia '70, podjęto próbę przywrócenia Sejmowi (V kadencji) jego konstytucyjnej pozycji, nastąpiła aktywizacja jego roli ustawodawczej. W latach siedemdziesiątych sejmy (VI i VII kadencji) ponownie traciły na znaczeniu, zmniejszyła się ich aktywność ustawodawcza i funkcja kontrolna nad administracją państwową (przeprowadzenie reformy administracyjnej kraju - likwidacja powiatów i utworzenie 49 województw (1975), podporządkowanie NIK premierowi - w 1976). W I połowie łat osiemdziesiątych Sejm PRL (VIII kadencji), na fali przemian związanych z -^Sierpniem '80, stał się w znacznym stopniu wyrazicielem opinii publicznej, doszło do usamodzielnienia się wielu posłów, forum niespotykanego w dziejach PRL prezentowania i konfrontacji zróżnicowanych politycznie stanowisk. W okresie ->stanu wojennego, ogłoszonego z nadużyciem konstytucyjnych uprawnień Sejmu, jego rola ponownie zmalała. Uchwalił wiele znaczących ustaw, dotyczących m.in.: zmiany Konstytucji PRL, w tym podporządkowania NIK sejmowi (8 X 1980), szczególnej regulacji prawnej w okresie stanu wojennego (25 I 1982), szczególnej regulacji
223

SENAT
prawnej w okresie przezwyciężania kryzysu społeczno-ekonomicznego (21 VII 1983), wprowadzenia reformy gospodarczej (21 XII 1983), ustanowienia -Trybunału Konstytucyjnego i -Trybunału Stanu (26 III 1982
1 29 IV 1985), wprowadzenia nowej -ordynacji wyborczej (29 V 1985). W końcu lat osiemdziesiątych Sejm PRL (IX kadencji) uchwalił m.in. zmianę ordynacji wyborczej, na podstawie której, zgodnie z postanowieniami -"okrągłego stołu", uczyniła wybory do sejmu aktem częściowo demokratycznym, tj. przewidywała wybór 35% składu Sejmu oraz pełny skład nowo tworzonego -Senatu w wolnych wyborach. W czasie -wyborów 4 i 18 VI 1989, w wyniku zastosowania tej ordynacji, Sejm X kadencji w większym stopniu zaczął odzwierciedlać rzeczywiste preferencje polityczne i dążenia społeczne. Pojawienie się w Sejmie licznej opozycji oraz postępujące przemiany polityczno-społeczne w kraju spowodowały, że Sejm w coraz większym stopniu stawał się konstytucyjnym, niezależnym, najwyższym organem władz państwowych.
SENAT, druga izba parlamentu, powołana zgodnie z ustawą nowelizującą Konstytucję PRL (IV 1989); składa się ze 100 senatorów, wybieranych po
2 z 47 województw i po 3 z woj. stołecznego warszawskiego i woj. katowickiego. Po reformie administracyjnej 1998/1999 sprawę podziału mandatów do Senatu ureguluje ordynacja wyborcza. Senat uczestniczy w procesie legislacyjnym (ustawodawczym) na zasadzie izby wyższej; ma prawo inicjatywy ustawodawczej; wyraża zgodę na niektóre decyzje personalne Sejmu (np. powoływanie i odwoływanie prezesa -Najwyższej Izby Kontroli, -Rzecznika Praw Obywatelskich); wybiera 2 członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. Pracami Senatu kieruje marszałek i wicemarszałkowie oraz Konwent seniorów. Senat, nawiązujący do polskich tradycji parlamentarnych, przywrócono w wyniku realizacji uzgodnień -"okrągłego stołu". Wybrany po raz pierwszy w wolnych -wyborach 4 i 18 VI 1989, pomyślany pierwotnie jako miejsce dla ówczesnej opozycji politycznej. Składał się z 99 reprezentantów "Solidarności" i l senatora niezależnego. Po kolejnych wyborach jego skład był bardziej zróżnicowany politycznie; stał się klasyczną drugą izbą parlamentu, jednak z przewagą ugrupowań prawicowych. W Senacie wybranym w wyborach 1993 przewagę zdobyły kluby -SLD (39) i -PSL (36), zaś w wyborach 1997 ponownie ugrupowania postsolidarnościowe (-AWS). Marszałkowie Senatu: A. Stelmachowski (1989-1991), August Chełchowski (1991-1993), A. Struzik (1993-1997), A. Grześkowiak (od 1997).
224

SIERPIEŃ '80
SIERPIEŃ '80, wydarzenia zapoczątkowane w VII 1980 falą krótkotrwałych strajków, określanych początkowo eufemistycznie "nieuzasadnionymi przerwami w pracy", o podłożu ekonomicznym. Wzięło w nich udział ponad 80 tyś. osób w 177 zakładach pracy. Największe odbyły się w woj. lubelskim; zakończone porozumieniem z komisją rządową na czele z M. Jagielskim. W połowie VIII fala strajkowa, zapoczątkowana 14 VIII w Stoczni Gdańskiej im. Lenina, ogarnęła cały kraj i objęła ok. l min osób. Ich przyczyną bezpośrednią był zaostrzający się kryzys, obejmujący większość dziedzin życia wewnętrznego PRL. U podstaw kryzysu leżały nieefektywna polityka władz partyjnych i państwowych zarówno w sferze społeczno-politycznej, gospodarczej, kulturalno-naukowej, jak i narodowej, a także nie usunięte skutki poprzednich kryzysów (-Październik '56, Marzec '68, Grudzień '70). Po złudnych i krótkotrwałych sukcesach tzw. strategii przyspieszonego rozwoju (-�plany wieloletnie w Polsce), nasiliły się trudności gospodarcze, oraz napięcia społeczne spowodowane pogarszającymi się warunkami bytowymi. Również w życiu wewnętrznym
-PZPR nasiliło się zjawisko naruszania tzw. zasad centralizmu demokratycznego i demokracji wewnątrzpartyjnej. Sygnałem ostrzegawczym, zlekceważonym jednak przez władze, były strajki i demonstracje robotnicze w VI 1976 (-wydarzenia czerwcowe 1976).
16 VIII Komitet Strajkowy w Stoczni Gdańskiej przekształcił się w Międzyzakładowy Komitet Strajkowy (MKS), pod przewodnictwem
-L. Wałęsy, łączący delegatów innych zakładów Trój miasta zgłaszających akces do strajku, a następnie również innych regionów kraju. 18 VIII gdański MKS przedstawił władzom -postulaty strajkujących (tzw. 21 postulatów). Do końca miesiąca powstało w kraju kilkanaście MKS, solidaryzujących się z postulatami gdańskimi lub wysuwające również inne żądania; MKS w Szczecinie (16 VIII; przewodniczący -M. Jurczyk) przedstawił 36 postulatów, domagając się m.in. pociągnięcia do odpowiedzialności osób winnych narosłemu w kraju kryzysowi oraz wolności tworzenia nowych organizacji polityczno-społecznych; MKS w Jastrzębiu (utworzony 29 VII, przewodniczący J. Sienkiewicz). Negocjacje postulatów strajkowych, prowadzone przez delegacje rządowe z MKS rozpoczęły się w 22 VIII w Szczecinie, 23 VIII w Gdańsku i l IX w Jastrzębiu. Znaczącym wydarzeniem tego okresu była homilia wygłoszona przez prymasa -S. Wyszyńskiego w Częstochowie (transmitowana przez radio i telewizję), w której wzywał do przerwania strajków. Protokoły porozumień podpisano; 30 VIII w Szczecinie (M. Jurczyk i -K. Barcikowski), 31 VIII
225

SIŁY ZBROJNE RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
w Gdańsku (M. Jagielski i L. Wałęsa) i 3 IX w Jastrzębiu. Efektem porozumienia gdańskiego, a także porozumień ze Szczecina i Jastrzębia, zwanych umowami społecznymi, było m.in. utworzenie NSZZ ^"Solidarność" oraz zakończenie fali strajkowej. Skutkiem pośrednim było zwolnienie E. Gierka z funkcji I sekretarza KC PZPR i powierzenie jej
�S. Kani oraz inne zmiany personalne w kierowniczych gremiach partyjnych i państwowych
SIŁY ZBROJNE RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ, siły i środki wydzielone przez państwo do zabezpieczenia jego interesów i prowadzenia walki zbrojnej, likwidacji skutków awarii, katastrof i klęsk żywiołowych, a także wykonywania zadań wynikających ze zobowiązań międzynarodowych (w ramach -"misji pokojowych ONZ lub w systemie bezpieczeństwa międzynarodowego). W ich skład wchodziły (stan na koniec 1998):
� Wojska Lądowe - zgodnie z założeniami programu rozwoju sił zbrojnych "Armia 2012" od l I 1999 istnieją dwa Okręgi Wojskowe: Pomorski ÓW oraz Śląski ÓW;
� Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej,
� Marynarka Wojenna,
� siły obrony terytorialnej.
W latach 1990-1997, wykonując postanowienia traktatu o konwencjonalnych sitach zbrojnych w Europie (CFE), podpisanego w Paryżu 19 XI 1990, Polska dokonała znacznej redukcji uzbrojenia. Zlikwidowano w tym czasie 1120 czołgów, 913 transporterów opancerzonych i bojowych wozów piechoty, 741 dział i moździerzy i 110 samolotów bojowych. Na uzbrojeniu Sił Zbrojnych RP (wg stanu z l VII 1997) znajdowało się: 1729 czołgów, 1442 transporterów opancerzonych i bojowych wozów piechoty, 1581 dział i moździerzy, 384 samoloty bojowe, 94 śmigłowce bojowe i 158 okręty bojowych i pomocniczych. Łączny stan liczebny Sił Zbrojnych RP:


Stan l 11995

Stan 1VII 1997

Kadra zawodowa

107 600

100230

Żołnierze służby zasadniczej

170900

141 600

Razem:

278 500

241 83 (13 970 ponad limit CFE)


226

SKUBISZEWSKI KRZYSZTOF
Stan etatowy (wg stanu l VII 1997) stanowisk żołnierzy przedstawiał się następująco: instytucje MON - ok. 500, instytucje Sztabu Generalnego WP - ok. l 700, Wojska Lądowe - 168 650, Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej - ok. 56 100 i Marynarka Wojenna - ok. 17 080.
SIWICKI FLORIAN (ur. 1925), działacz komunistyczny, generał. W czasie II wojny światowej przebywał w ZSRR; początkowo w Armii Czerwonej, w 1943 wstąpił do l DP im. T. Kościuszki. Po wojnie pełnił różne funkcje na stanowiskach dowódczych i sztabowych, był m.in. szefem sztabu (1963-1968) i dowódcą Śląskiego Okręgu Wojskowego (1968-1971), dowodził 2 Armią Wojska Polskiego w czasie --interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji, był I zastępcą (1971-1973), szefem Sztabu Generalnego WP i wiceministrem obrony narodowej (1973-1983), a następnie ministrem obrony narodowej (1983-1990). Był jednym z głównych twórców -stanu wojennego, członkiem Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego. Był członkiem PPR (od 1948), następnie PZPR (do 1990), członkiem KC PZPR (od 1975), zastępcą członka (1981-1986) i członkiem Biura Politycznego KC PZPR (1986-1990). Zasiadał w Sejmie (1976-1989).
SKUBISZEWSKI KRZYSZTOF (ur. 1926), prawnik, polityk. Od 1980 członek NSZZ "Solidarność", wchodził w skład Społecznej Rady Prymasowskiej (1981-1984) oraz Rady Konsultacyjnej przy przewodniczącym Rady Państwa -W Jaruzelskim. Od IX 1989 do X 1993 był ministrem spraw zagranicznych. Przeprowadził gruntowną zmianę kadrową w MSZ. Doprowadził do udziału Polski w konferencji przygotowującej traktat w sprawie zjednoczenia Niemiec (tzw. konferencja "2 + 4"), podpisania traktatu polsko-niemieckiego o uznaniu istniejącej granicy (1990) i traktatu polsko-niemieckiego o dobrym sąsiedztwie (1991). Próby zbliżenia z Czechosłowacją i Węgrami zaowocowały utworzeniem -"Grupy Wy-szehradzkiej. Zapoczątkował zbliżenie Polski do struktur zachodnioeuropejskich. W stosunkach z ZSRR prowadził politykę odchodzenia od zależności do suwerenności, a następnie utrzymywania dobrych stosunków z Rosją, jak i nowymi niepodległymi republikami (Ukrainą, Białorusią, Litwą, Łotwą i Estonią); uczestniczył w negocjacjach o wycofanie wojsk radzieckich (rosyjskich) z Polski. Wynegocjował i w końcowym okresie pełnienia funkcji ministerialnej podpisał -^konkordat z Watykanem.
227

SŁUŻBY SPECJALNE
SŁUŻBY SPECJALNE, organy państwa, których przeznaczeniem jest dbanie o specyficzny fragment szeroko rozumianego bezpieczeństwa państwa. W zasadzie dzieli się na wywiad- zbierający, przetwarzający i gromadzący różnorodne informacje o innych państwach, zazwyczaj wrogich lub potencjalnie wrogich oraz kontrwywiad- przeciwdziałający wrogiej działalności na terenie państwa. W zależności od zakresu działania i podległości rozróżnia się wojskowe (podległe zwykle MON) i cywilne służby specjalne (podległe zwykle MSW). Obecnie w Polsce służby specjalne stanowią:
Urząd Ochrony Państwa (UOP) i Wojskowe Służby Informacyjne (WSI).
SOCJALDEMOKRACJA RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ (SdRP), partia, której utworzenie zaproponował na ostatnim, XI Zjeździe PZPR (27-29 I 1990) jej I sekretarz -M.F. Rakowski. Według tej propozycji nowa partia miała nie być kontynuatorką PZPR, a jej kierownictwo powierzono by ludziom młodym. Ok. 100 delegatów, na czele z T. Fiszbachem, odmówiło udziału w tworzeniu nowej partii (SdRP), powołując Unię Socjaldemokratyczną (od IV 1990 - Polska Unia Socjaldemokratyczna, rozwiązana w połowie 1991). 28/29 I odbył się Kongres Założycielski SdRP. Deklarację przystąpienia do partii podpisało ok. 1200 delegatów. Przewodniczącym Rady Naczelnej SdRP został ->A. Kwaśniewski (do XII 1995), a sekretarzem generalnym Centralnego Komitetu Wykonawczego
->L. Miller. Zgodnie z uchwałą XI Zjazdu PZPR majątek rozwiązującej się partii został przekazany na rzecz SdRP; stało się to przyczyną przeciągających się debat politycznych. W wyniku pracy komisji rządowej państwo przejęło większość majątku b. PZPR. W ->wyborach prezydenckich (25 XI 1990), przewodniczący Poselskiego Klubu Lewicy Demokratycznej ->W. Cimoszewicz, wysunięty przez SdRP chociaż bezpartyjny, uzyskał ponad 1,5 min głosów (9,21%). SdRP jest głównym ugrupowaniem
-"Sojuszu Lewicy Demokratycznej. Na V Krajowej Konwencji SdRP (27 I 1996) nowym przewodniczącym partii wybrany został -"J. Oleksy. Na VI Konwencji SdRP (IX 1998) pełne poparcie uzyskał nowy przewodniczący, L. Miller.
SOCJALISTYCZNY ZWIĄZEK MŁODZIEŻY WOJSKOWEJ
(SZMW), ideowo-polityczna organizacja grupująca żołnierzy zasadniczej służby wojskowej i młodą kadrę zawodową, utworzona w 1973, kontynuowała tradycje Kół Młodzieży Wojskowej (KMW) Sił Zbrojnych PRL, które powstały w 1958; w 1976, połączył się z ZMS i ZSMW, tworząc
228

.SOLIDARNOŚĆ"
-�Socjalistyczny Związek Młodzieży Polskiej. Działał pod ideowym kierunkiem PZPR.
SOCJALISTYCZNY ZWIĄZEK STUDENTÓW POLSKICH (SZSP), ideowo-polityczna organizacja studencka, utworzona w 1973 poprzez połączenie Zrzeszenia Studentów Polskich (ZSP) oraz działających w szkołach wyższych kół Związku Młodzieży Socjalistycznej (ZMS) i Związku Młodzieży Wiejskiej (ZMW). Działał pod ideowym kierunkiem PZPR. Przewodniczący Stanisław Gabrielski (od IV 1973).
SOJUSZ LEWICY DEMOKRATYCZNEJ (SLD) - koalicja wyborcza utworzona w VII 1991, zrzeszająca początkowo 13 ugrupowań, m.in. -So-cjaldemokrację RP, -OPZZ, -ZSMP, Demokratyczną Unię Kobiet, Związek Komunistów Polskich "Proletariat". W -wyborach do Sejmu I kadencji (27 X 1991) SLD zdobył 60 mandatów, stając się początkowo drugim, a następnie pierwszym co do liczebności klubem poselskim. Posłowie SLD wykazywali dużą aktywność w pracy parlamentu. Przed wyborami 1993 w skład SLD wchodziło już 28 ugrupowań, w tym, poza założycielskimi:
Ruch Ludzi Pracy (A. Miodowicza), -PPS (P. Ikonowicza), Związek Nauczycielstwa Polskiego. W -wyborach parlamentarnych 1993 SLD uzyskało 171 mandatów poselskich i 37 senatorskich. SLD, w koalicji z-'PSL, tworzyło kolejne -Rządy RP na czele z -W. Pawlakiem, -J. Oleksym i -W. Cimoszewiczem. Pomimo nagonki, rozpętanej przez -A. Milcza-nowskiego, w związku z oskarżeniem J. Oleksego o współpracę z wywiadem rosyjskim, pozycja SLD wśród wyborców utrzymywała się na wysokim poziomie i zaowocowała pośrednio zwycięstwem -A. Kwaśniewskiego w -wyborach prezydenckich 1995. W - wyborach parlamentarnych 1997 SLD, choć poprawił wynik wyborczy o prawie 7 punktów w stosunku do wyniku w poprzednich wyborach, jednak zdobył 164 mandaty poselskie (o 7 mniej) i 28 senatorskich (o 9 mniej), przechodząc do opozycji.
"SOLIDARNOŚĆ", wł.: Niezależny Samorządny Związek Zawodowy (NSZZ) "Solidarność"; pierwszy legalny związek zawodowy i ruch społeczny na rzecz zmiany systemu społeczno-politycznego i ekonomicznego oraz demokratyzacji stosunków wewnętrznych w Polsce i krajach bloku komunistycznego; także centrala związkowa. Utworzony w wyniku realizacji jednego z podstawowych postulatów porozumienia podpisanego przez delegację rządową z gdańskim MKS (-Sierpień '80) 17 IX 1980
229

"SOLIDARNOŚĆ"
w Gdańsku, zarejestrowany 10 XI 1980. NSZZ "Solidarność", wychodząc poza typową formułę związku zawodowego, skupiał różnorodne środowiska i ugrupowania społeczno-polityczne, z reguły opozycyjne wobec władz PRL. Terytorialna struktura organizacyjna nadawała związkowi charakter ogólnopolskiego masowego ruchu społecznego. W związku, skupiającym działaczy z różnych środowisk i opcji politycznych, ujawniły się rozbieżności, dotyczące zwłaszcza spraw działalności bieżącej (VI 1982 doszło do rozłamu w Dolnośląskim Regionie "S" i powstania radykalnej "Solidarności Walczącej", przewodniczący K. Morawiecki), a także personalnych m.in. na tle opozycji niektórych działaczy wobec Wałęsy (tzw. Grupa Robocza KKW "S", m.in. ->A. Gwiazda, -'M. Jur-czyk i J. Rulewski).
NSZZ "S", w "Tezach do dyskusji" nad programem związku, źródeł kryzysu w Polsce w upatrywała w braku demokratycznych instytucji i procedur podejmowania decyzji politycznych, społecznych i gospodarczych oraz przerostach biurokratycznych metod rządzenia krajem. Wskazywała na konieczność przeprowadzenia wolnych wyborów parlamentarnych, rzeczywistej niezawisłości sądownictwa, ograniczenia -nomenklatury. W sferze gospodarczej wskazywała na negatywne skutki woluntaryzmu, nadmiernej centralizacji oraz lekceważenie ekonomicznych zasad zarządzania. Zasadnicze zreformowanie politycznego systemu władzy, odejście od scentralizowanego systemu gospodarki nakazowo-rozdzielczej, usamodzielnienie przedsiębiorstw warunkować miało poprawę sytuacji. Podczas I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ (5-10 IX, 26 IX-7 X 1981 w Gdańsku) przyjęto uchwałę programową, która w 37 tezach prezentowała stanowisko związku w sprawach politycznych, społecznych, gospodarczych i kulturalnych. Po roku istnienia NSZZ "Solidarność" była najliczniejszym związkiem zawodowym, liczyła ok. 10 min członków (wg danych związkowych). Na jej czele stała Krajowa Komisja Porozumiewawcza (KKP), która spełniała rolę naczelnego organu kierowniczego i koordynacyjnego. Działalnością bieżącą kierowało Tymczasowe Prezydium KKP (utworzone II 1981). Od początku istnienia NSZZ "Solidarność" stale znajdowała się w konflikcie z władzami państwowymi i partyjnymi, m.in. na tle rejestracji związku, "Solidarności" Rolników Indywidualnych, Niezależnego Zrzeszenia Studentów (NZS), wprowadzenia wolnych sobót, dostępu do środków masowego przekazu. Sytuacja konfliktowa zaostrzała się w miarę radykalizowania się zarówno części związku, jak i konfrontacyjnie nastawionej części działaczy PZPR, znajdujących poparcie partii komunistycznych krajów sąsiednich. Czołowi
230

KZ
-.U3podsoż i>(Xiipd ^uo.iq 'i>p3pig ">[ '[i- J3TUi9.id 'npzi3fz osoo '(ipAireSBiu
-A/A o/p^g ro) MOSO^S %(;7' l S ^SAzn az-irn niA\ A-^OPI 'ptSM3p[Bz.r>[ -p\[<- i z3iM3sn.iog �g 'p^suAzo^ �q :ipVLOpApuB>( rqzfeiMz oż3ofezouipOMaz.id O^SIMOCTIS TU (i66l 11177-E7) ^sou-rcpnos" ZZSN a^P^IZ III ^i '(0661
IIX) THU9pAZ3.Td 13U AS5^y\\ "q 92.IOqAM Oj �0ż9pp3IM.OZ)3]/^ "j^ '13.T9aU3.ld 0ż
-3uz3Xisiunaio>puioż3zsM.J3id^iiA\odo3feJOżpzi3rz-5s9^i3/(\'qoż33fezouip
-OA\3ZJd BU ^.łqXA\ i feM.oure.i3o.id 3f3T.iBp(3p 'n^zfeiMZ inreis XA\OU ^in3M.uon
(0661 M SZ-6T) �?soiui3pnos" ZZSK pz^fZ 11 -nzoi(qo 'iuAM03iA\B-Td rsiosSzarBU 'mAuB/AOOluzoJZ o 'qoAA\o^zfeiA\z i (q3/iMoi3sou.ropips}sod �MZI)
IpAlIZOAlTpd UBA\odnJ:żn 'UlJ^d IpAuZOJ 3(3IA\ 5lS O^lUO^M ^pSOUJCp^Og" Z 6861 ^ q3^^I lpXuC3[0?[ y\\ �o39I^03IA\OZT3p\[ �J^<- Z3Z.ld 0ż3U13MOT-UJOJS 'Hp
-fez-i fe/A^spod 5is ^is (-i3pApuT3->( ^A\ouo.HBd '"n^ois oż9^żte.i^o"<- pi2Jqo ilOJis aż feup3r^Aq p^tmo^
-"OSOlUBpI(0ż" ZZSN ^AUUłSSfoJEZ SIUMOUOdpfes 6861 AI /.I 'IMOIUZI{E[3
-os niu3U(E3J ipAu/Apaz-id yEM.odn.i3n ipXuzoJ ippiM^spaz-id Aofefndn-ig
'("osou-iEpips" ZZSN PlspF!MXqo plirno^ 686 T AI 8 P0) ^""-^PnoS" ZZSN ^uXofez3iupoM9ZJd Azjd pis[3ii3MAqo Płtaio^ ouT^OMod 8861 IIX 81
-(sn �V '>iniuXs^j �A\ '^fng �z 'ESŻ)^A\. ^ '"i"'-" 'AV^^) �psoiuGpiios" fezsM^uo^A/^ &fsuuo'>[ feMofe-r^ ouoz.ioMin ^psou-iEpips" ApE"^ ["SMOSEZO
-uiXJ^i^^J^90sr3auA\ '/,86I X SZ "5isX^zofe.[odX.inpitU}s suMoB-ndsuo^ i su
-MBf/,861 AV "U3ZSXzJ13MOłS I 0ż3MO^zfelMZ nlUZIlBJn^d EILISZpEMOJdM '^pS
-oiui3pips" ifoRZT^Ss^ 5is E^pulop Bp^ "(stq �v '^niuAsmj '/Ą '^Bfng �z 'zoiM9sn.iog �g 'i3sS^^\\ �q :'urm) "psou-iBpi(os" 5pB~a feMOSEZomA^ 'siu
-M^r9{B'9iu{i3S9piufeofefe^izpouozJ[OMin986I XI6Z'(::>ImuASB-y"A^'ST^ "V '^fug �z :'urui '^861 AI Z^ ^łSMod '^'>[l) i3ufXoEuXp.ioo'>[ ^fsuuo">[ T^M
-osBzouiX^BufBiB^Xqnim3izpodMn>pfeiMZLU3ui3gJOiuXu^.uu33 '^861 X 8 MreMOZi^Sappz ^soz ^gzfeiMZ "('>ppJBH 'M I ^ '9 '">iniuAsT.ij 'Y\\ '^Cng �z :ilzs9M ')JIJ^ P^PIS M) BS^T^ �q ofeuBis .[SOLU 9izp5q SILIMOU
-Od C3MOrE.I'>{ T("SiaiO^ 9pZO 13U Xpż 'nST3Z3 Op OB^IZp rSOfefel.U '"I3SOUJBpI{ '�S" ('M'Mi) f3ufAoi3uAp.IOO'>[ l["SaUO')I r3MOS13Z3lUAJ^niUBlSMOd O OUBMOlUJOJ
-UłOd 7861 AI ZZ �OUT3MOlIOl'S9Jd3J: ąn\ OUTMOIU31UI MO^A^du-IAS l MO>(UO^Z3
ipXMOż3.iazs 'MOpads^p 'Azo^mzp npiM 'niLioizpod M ^T^izp >pzfeTA\z (l86I IIX L1) oSguusroM rurcłs<- muazso^o oj 'i^sAsiMOpi^ �v 'npiM
-oi\[-^^ż �Ą\ 'ppaiMozBiĄi '^<- 'yo.nr>[ 'f<- 'p[syXz3^-x �f '�>pm3J39 �g- 'i^s
-yiMX3 �g :pJ9ds>p '^IMO{ż 'v'p(SM3p^ �f 'zoiMsp^zsAuo 'f<- 'p]SM9pzp ~�Vi "^ '^I1111!31!^ "V^ ^n "9^- '>[AzoJnf �IĄ[.�- 'Epz^tM9 -v<- '>(niuXsT3Jj �^ 'i->[syip3 �v'^(hg �z 'Bs5p^\v -q<- :-UI-LU 'ns9.qo oż9i iMO>]zfeiMZ azo^Bizp

SOWIETYZACJA
czej rządu, jego dążenia do utrzymania równowagi budżetowej, stabilnej polityki płacowo-cenowej i hamowania inflacji. Szczególne emocje wzbudziła kwestia tzw. "popiwku", tj. podatku od ponadnormatywnych wynagrodzeń. W -'wyborach parlamentarnych 1991 "Solidarność" zdobyła 5,05% głosów, uzyskując 27 mandatów poselskich i 11 senatorskich. W 1992 coraz wyraźni ejszy stawał się podział na zwolenników kontynuowania politycznej działalności związku (m.in. J. Rulewski, B. Borusewicz) i utrzymania jego związkowego, rewindykacyjnego oblicza (m.in. A. Pietrzyk, M. Jankow-ski). Spory wewnętrzne oraz konflikty z prezydentem L. Wałęsą osłabiały poparcie społeczne dla "Solidarności". W wyborach parlamentarnych 1993 nie przekroczyła ona 5% progu wyborczego i nie wprowadziła swych bezpośrednich reprezentantów do Sejmu i Senatu.
SOWIETYZACJA, -stalinizm
SPYCHALSKI MARIAN (1906-1980), architekt, działacz komunistyczny, marszałek Polski, polityk. Członek Komunistycznej Partii Polski od 1931. Podczas okupacji hitlerowskiej współzałożyciel lewicowej Grupy Akademickiej; od I 1942 w -PPR, współorganizator i szef Sztabu Głównego Gwardii Ludowej, członek Sztabu Głównego Armii Ludowej; członek -KRN, następnie poseł na Sejm (do 1952 i 1957-1972). Od 22 VII 1944 członek Naczelnego Dowództwa i szef Sztabu Głównego Wojska Polskiego, zastępca naczelnego dowódcy WP ds. polityczno-wychowawczych i II wiceminister obrony (od III 1945), I wiceminister obrony (od X 1945). W 1949 był ministrem odbudowy, budownictwa a następnie architektem we Wrocławiu. Od I 1945 członek Biura Politycznego KC PPR, a od XII 1948 do XI 1949 i 1959-1970 członek KC i Biura Politycznego KC PZPR. W latach 1949-1956 odsunięty od czynnego życia politycznego, oskarżony o umożliwienie przenikania do wojska "kontrrewolucyjnych elementów", aresztowany w V 1950, więziony do III 1956. Od X 1956 ponownie na stanowisku wiceministra obrony narodowej i szefa Głównego Zarządu Politycznego WP, a od XI 1956 ministra obrony narodowej. Przewodniczący -Rady Państwa (1968-1970) i przewodniczący Ogólnopolskiego Komitetu -Frontu Jedności Narodu.
STALINIZM, specyficzny typ superscentralizowanej dyktatury wprowadzonej w latach trzydziestych przez J. Stalina. Stanowił połączenie wywodzącej się z marksizmu, opracowanej i rozwiniętej przez W. Lenina, teorii
232

STALINIZM
walki klasowej, sprawowania władzy w społeczeństwie komunistycznym (dyktatura proletariatu) i wcielanej w życie po przewrocie bolszewickim w Rosji w X 1917, ze swoiście rosyjską tradycją scentralizowanej władzy autorytarno-biurokratycznej. W pojęciu zawężonym, okres władzy Stalina w ZSRR (1922-1953). Specyficzną cechą stalinizmu było eksponowanie (w teorii) humanistycznych treści socjalizmu oraz utylitaryzm (moralny i społeczno-polityczny) podporządkowany interesom rewolucji socjalistycznej (proletariackiej). Prowadziło to do uproszczonego oceniania zjawisk społecznych i codziennego postępowania: postępowe, etyczne jest to, co służy rewolucji, burzeniu dawnego ustroju, a więc co sprzyja działaniu partii komunistycznej. Po zdobyciu władzy przez partię komunistyczną, podstawową normą moralną (imperatywem) stało się utrzymanie i umocnienie tej władzy. Kryterium korzyści dla partii komunistycznej i sprawowanej przez nią władzy pozwalał akceptować i stosować potępiane na ogół zachowania i działania zarówno w życiu indywidualnym, jak i społecznym: terror fizyczny, agresję, wojnę ("sprawiedliwą"). Stalinizmowi towarzyszyło totalne oddziaływanie psychologiczne na społeczeństwo za pomocą propagandy i wszechstronnego krzewienia ideologii socjalistycznej (indoktrynacja) oraz terroru (masowe aresztowania, sfingowane procesy na podstawie fałszywych oskarżeń, system obozów pracy (łagrów), do których zsyłano miliony ludzi, deportacje itp.). Wymagało to rozbudowy potężnego aparatu partyjno-politycznego i policyjnego. Uzasadnieniem terroru stosowanego w skali masowej stała się teza o "zaostrzającej się walce klasowej w miarę postępów rewolucji", wymagającej podjęcia wszechstronnych działań dla "ochrony zdobyczy rewolucji" przed "wrogami ludu". Rozdmuchiwane przez propagandę przekonanie o zagrożeniu przez "imperializm", budowanie atmosfery "zagrożonej twierdzy" i wynikająca stąd militaryzacja życia społecznego, prowadziły do nieprzestrzegania zasad demokracji, kształtowało założenie, że państwo robotnicze to takie, w którym całość władzy spoczywa w ręku partii komunistycznej, która w praktyce sprawowania nieograniczonej władzy wykluczyła z rządzenia klasę robotniczą i inne klasy i grupy społeczne. Proces alienacji (wyobcowania) partii ze społeczeństwa prowadził w konsekwencji do alienacji przywódcy, który zyskiwał nieograniczoną i niekontrolowaną władzę nad partią komunistyczną, stawał się źródłem władzy, co w konsekwencji prowadziło do -� kultu jednostki.
W gospodarce narodowej istotą stalinizmu była likwidacja sektora prywatnego i upaństwowienie wszystkich sektorów (w tym spółdzielczości),
233

STALINIZM
zarządzanych za pomocą systemu nakazowo-rozdzielczego. Jego istotą było w pełni planowane i scentralizowane zarządzanie, oderwanie od praw ekonomicznych (brak gospodarki rynkowej, rachunku ekonomicznego, minimalna rola pieniądza) zastępowanych przez wymogi ideologiczne oraz niska efektywność. Nieproporcjonalnie silnie rozwijano przy tym przemysł ciężki, w tym zbrojeniowy, pozostawiając na marginesie przemysły produkujące środki konsumpcyjne.
Stalinizm panował w Polsce w latach 1948-1956, jednak wiele jego charakterystycznych cech wystąpiło już w latach 1944-1947 (terror, aresztowania, deportacje do ZSRR skierowane zwłaszcza wobec przedstawicieli opozycji politycznej i zbrojnej), a w łagodniejszej postaci, także w dalszych latach istnienia PRL. Wynikało to początkowo głównie z braku szerszego społecznego poparcia dla PPR, aktywności partii opozycyjnych, zwłaszcza -PSL. Nie bez znaczenia były też wpływy zewnętrzne: ZSRR i pozostałych państw bloku radzieckiego, a także państw zachodnich (-'�"zimna wojna"). Specyficznym czynnikiem, przez wiele lat stymulującym sowietyzację była obecność wojsk radzieckich w Polsce (do 1993), a także "doradców" (do 1956), zajmujących wiele kluczowych stanowisk w aparacie państwowym (-�oficerowie radzieccy w WP). Wprowadzenie systemu stalinowskiego do Polski było konsekwencją znalezienia się jej, w wyniku konferencji wielkiej trójki w Teheranie (1943) i Jałcie (1945), w powojennej sferze wpływów ZSRR. Komuniści, którzy, korzystając ze wszechstronnej pomocy ZSRR, przejęli władzę w Polsce powojennej, w okresie do 1947 wyeliminowali legalną opozycję polityczną i pokonali zbrojne podziemie. Przyspieszyli wówczas proces stabilizacji, obejmując nim niemal wszystkie dziedziny życia społecznego. W sferze politycznej przejawem tego procesu stało się utworzenie -Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych (IX 1947). Wyrazem stalinizacji w gospodarce była stopniowa likwidacja wielosektorowości, początkowo prywatnego handlu i usług (-bitwa o handel 1947-1948), zastępowaniu ich placówkami państwowymi i faktycznie upaństwowionej "nowej spółdzielczości", a od 1949 indywidualnej gospodarki chłopskiej (-kolektywizacja wsi). W 1947 przyjęto, wzorowaną na gospodarce radzieckiej, strategię intensywnego -uprzemysłowienia (industrializacji), którą rozpoczęto forsować w 1949. Działania komunistów na płaszczyźnie politycznej, gospodarczej i społecznej powodowały wzrost niezadowolenia ludności, co zdawało się potwierdzać słuszność stalinowskiej tezy o zaostrzeniu się walki klasowej w miarę postępu budownictwa socjalistycznego, tj. wzrostu liczby ludzi wrogo nastawionych do "władzy lu-
234

STALINIZM
dowej", co uzasadniało konieczność rozszerzania terroru wobec ludności. W takich warunkach prawo służłojako narzędzie ucisku klasowego w ręku władzy komunistycznej ("praworządność socjalistyczna") i stosowane było przeciwko rzeczywistym, potencjalnym i urojonym przeciwnikom budownictwa socjalistycznego. Sprzyjały temu zmiany wprowadzone w końcu lat czterdziestych i na początku pięćdziesiątych w systemie prawnym, m.in.: likwidacja instytucji sędziego śledczego, wprowadzenie "ludowych sędziów i prokuratorów", utworzenie tajnego sądownictwa, rozszerzenie nadzwyczajnych środków prawnych (wprowadzonych w latach 1944-1946) w postaci Najwyższego Trybunału Wojskowego, specjalnych sądów karnych, wojskowego sądownictwa do spraw szczególnych, a także Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (przewodniczący R. Zambrowski), która działała bez obrońców i bez odwołań, a orzeczenia wykonywano natychmiast. Spowodowało to znaczną rozbudowę i umocnienie aparatu bezpieczeństwa, kontrolującego wszystkie dziedziny życia politycznego, gospodarczego, społecznego, a w tym i religijnego. Organem wykonawczym i koordynującym działanie systemu represji była -Komisja Biura Politycznego KC PZPR do Spraw Bezpieczeństwa. System represji, sądzenia, więzienia, a nawet mordowania osób różnych orientacji politycznych: członków niekomunistycznych partii politycznych, działaczy państwa podziemnego, organizacji zbrojnego podziemia (okresu okupacji, a szczególnie powojennego), żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, a także niektórych działaczy komunistycznych. Władze stosowały też urozmaicony system represji moralnych i ekonomicznych: zakaz podejmowania studiów, zajmowania określonych stanowisk, degradacje i zwalnianie z pracy, zakaz publikacji wyników pracy naukowej, publicystycznej i artystycznej, pozbawianie uprawnień pracowniczych (ulg, zniżek, przydziałów), prawa do mieszkania lub zamieszkiwania w określonych miejscowościach, zakaz wyjazdu za granicę, ograniczenie wolności sumienia i wyznania (utrudnianie nauczania religii, uczestniczenia w obrzędach i praktykach religijnych, pielgrzymkach) itp. Narzędziem polityki kadrowej w większości dziedzin życia publicznego była -'nomenklatura. Wzorce radzieckie przenoszono także do systemu oświaty i wychowania (w tym -'�laicyzacja szkolnictwa), kultury i sztuki (-�np. realizm socjalistyczny), różnych dziedzin nauki (m.in. w naukach przyrodniczych "osiągnięcia" T. Łysenki i I. Miczurina, w humanistyce -podporządkowanie "służbie partii i państwa", fałszowanie historii, potępienie cybernetyki jako "imperiali-stycznej pseudonauki").
235

STAN WOJENNY
Dzięki oporowi społeczeństwa, wspieranemu przez walczący o utrzymanie niezależności Kościół rzymskokatolicki, a także trudnej do precyzyjnego zdefiniowania "specyfice polskiej" - również w sprawowaniu władzy przez komunistów, zakres i brutalność stalinizmu w Polsce, w porównaniu z pozostałymi krajami socjalistycznymi, przybrał względnie łagodniejszy wymiar. Nie udało się doprowadzić do końca kolektywizacji rolnictwa, laicyzacji, bądź ateizacji społeczeństwa, zapewnić pełnej skuteczności propagandy i indoktrynacji komunistycznej. Przemiany 1956 wykazały słabość zakorzenienia stalinizmu w Polsce, doprowadziły do ograniczenia najbardziej rażących, brutalnych praktyk. Utrzymały się jednak zasadnicze struktury organizacyjne i mechanizmy działania, będąc głównymi przyczynami powtarzających się w przyszłości kryzysów politycznych, gospodarczych i konfliktów społecznych.
STAN WOJENNY, szczególny stan prawny, podyktowany zazwyczaj względami obronności i bezpieczeństwa państwa, wiąże się w zasadzie z podjęciem decyzji o stanie wojny z innym państwem. Jest wprowadzany ustawą lub dekretem, które określają szczegóły prawne stanu wojennego. Powoduje zwykle zawieszenie lub ograniczenie praw obywatelskich, --internowanie obywateli określonych kategorii (np. obcych), wprowadzenie sądownictwa wojskowego lub doraźnego, stosowanie ostrzejszych sankcji karnych za przestępstwa niebezpieczne z punktu widzenia interesów obrony lub bezpieczeństwa państwa (władz), przejęcie uprawnień organów administracyjnych przez organy wojskowe, wprowadzenie obowiązku świadczeń osobistych i rzeczowych ludności, przedsiębiorstw i instytucji (usuwanie szkód, dostarczanie sprzętu, świadczenie usług na rzecz obronności itp.). --Konstytucja PRL z 22 VII 1952 lakonicznie odnosiła się do stanu wojny i stanu wojennego. Prawo wprowadzania stanu wojennego na części lub całości terytorium kraju oraz ogłaszania częściowej lub pełnej mobilizacji miała Rada Państwa. -Konstytucja RP z 2 IV 1997 uprawnia Sejm do podjęcia uchwały o stanie wojny w razie zbrojnej napaści na terytorium RP i w związku ze zobowiązaniami wynikaj ącymi z umów międzynarodowych. W przypadku niemożności odbycia posiedzenia Sejmu postanowienie o stanie wojny wydaje prezydent. Na wniosek rządu, w przypadku zewnętrznego zagrożenia państwa, prezydent może wprowadzić stan wojenny na części albo na całym terytorium państwa.
Stan wojenny w Polsce Ludowej wprowadzony został ł 3 XII 1981 dekretem Rady Państwa (trwał do 22 VII 1983) na terenie całego państwa, w okresie zaostrzającego się konfliktu między władzami a -"Solidarnością" i po-
236

STAN WOJENNY
głębiaj ącego się kryzysu społeczno-gospodarczego. Wprowadzony został z naruszeniem ustawodawstwa PRL, gdyż Rada Państwa miała prawo wydawać dekrety wyłącznie między sesjami Sejmu, a sesja nie została zamknięta. Sejm PRL usankcjonował wprowadzenie stanu wojennego 25 I 1982. Przygotowania planistyczne i organizacyjne podjęte zostały przez organy wojskowe, milicyjne i bezpieczeństwa z co najmniej kilkumiesięcznym wyprzedzeniem. Również wojskowe terenowe grupy operacyjne działały na terenie całego kraju od kilkunastu tygodni, rozpoznające sposób przejęcia administracji cywilnej przez komisarzy wojskowych. Bezpośrednie działania związane z wprowadzeniem stanu wojennego podjęte zostały już po południu 12 XII, a dopiero o 1.00 13 XII zebrała się Rada Państwa (ł l na 16 członków), by po półtoragodzinnych debatach uchwalić dekret o wprowadzeniu stanu wojennego "z uwagi na zagrożenie żywotnych interesów państwa i narodu" (datowany 12 XII 1981), który trwał już faktycznie od kilku godzin (w godzinach rannych 13 XII tekst dekretu był plakatowany na terenie całego kraju). Przeciw wprowadzeniu stanu wojennego głosował R. Reiff, wstrzymał się od głosu J. Szczepański. Dekret zawierał szczegółowe uprawnienia i zasady funkcjonowania Rady Ministrów i terenowych organów administracj i państwowej oraz gospodarki narodowej, określał prawa i obowiązki obywateli, czasowo zawieszał prawo do strajku i akcji protestacyjnych, określał środki prewencyjne wobec obywateli (internowanie), wprowadzał nadzwyczajne przepisy karne. W przemówieniu telewizyjno--radiowym, nadawanym co godzinę, ->genW. Jaruzelski poinformował społeczeństwo o wprowadzeniu stanu wojennego i ukonstytuowaniu się 12/13 XII 19 81-Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego (WRON; rozwiązaną 21 VII 1983), organu będącego administratorem stanu wojennego, działającego przy pomocy komisarzy wojskowych i terenowych wojskowych grup operacyjnych. Z policyjnego punktu widzenia wprowadzenie stanu wojennego odbyło się sprawnie i - poza kopalnią "Wujek" - bez ofiar śmiertelnych. Newralgiczne punkty miast obsadziło wojsko i milicja, ograniczono swobodę poruszania się ludności (przepustki poza miejscowość zamieszkania, godzina milicyjna), ograniczono łączność telefoniczną i wprowadzono kontrolę rozmów, zawieszono działalność większości organizacji i samorządów załóg przedsiębiorstw i zakładów państwowych, wprowadzono powszechny obowiązek pracy, militaryzację wielu instytucji administracji państwowej i gospodarki narodowej; zakłady pracy, w których ogłoszono lub kontynuowano strajki zostały spacyfikowane przez milicję lub wojsko. Według oficjalnych danych, internowano od 13 XII 1981 do 26 II 1982
237

8EZ aiMps^/A) OUOZS3IAU3Z Xuu3foM. UBig "(^861 HA St) ipAzon.iMOOi3.id Mopfez-i
-OlUBS T3IU13MOMXp[^3.I Op OUOldfełSAz-ld '3UEMOU.I31UI XqOSO OU13UqBMZ OMOIU
-dois '(^861 A Z) feuKoRIi-u 3uizpoż ouois3iuz '(^8611 OS) ip'3iu3zpEaio.iżz o ^sidszJd ouozpoS^z '(A Ol) fe>IzpOM3(bMAzp9iui '(z:86I I Ol) teuzomoppi osouzo^ bv\.OłSi3tUJXzp9iui ouo30.iMXz.id :ouBMOzi^.i9qi( OMomdois oż9iiu9r
-OMnuBiSEiu9Z3TUB.Tżo "I.fol-re.y INd^7 3iuMO^ż r33feuX{dXooiuod [guzolirc.ig
-EZ Z 9UO X^1SXZJO->[ �IpEIJEJBd I lp13rZ933Ip A\ I>[IUp3IA\odpO 0ż3fl lUOUIZpO-a
q3i zmo iosou[0y\v iuXuoiA\i3qzoj uioqoso Xooui0j piano")} I>ISA\OSEIUX.TJ
{B1SMOJ ^OIOSO">[ ^fpod UlAircA\OUJ91UI AoOLUOd Z39ZJ W 3SOU(E^IZp fe?(O.I3Zż '(N0'ad) 0ż9A\OpOJ13]\[^IU9ZpOJpO U3n^[ XuZ3XlOU^J<- T (NQ'>IO) 0ż3UZOI^q
-nJ BIU9I1300 AISHIUO^ 3R(S(9^AvXqo - oSsilugfoM nuBis zpi3{M T^ip mo-redod
->{IUUAZ3 AlIZ33^ods 93felA\OUElS '9f3BZIU13żJO OBMBISMOd X^Z313Z ^861 l M
�(3A\o^JOżn.[p T3iire^izp ofefpod zai Azo fezp^M, z BIOJBIS op ^uiszp
-EMOJdop np3 A\ XlI^J9U3ż -^feJlS 3EAVXA\0^0żXzJd) UT3pT3Z I (ipAulBUOlgSJ -ini
-5[nĄS TfoBJapsJ Azo AUBMOZI^ĄUSOS >pzfeiA\z) r9ufX3T3ziireż.io Ajn^nJis op oo iosoqsAaioup9fotXq 3111 ^JosolUEpips" ^zoB^izp po^s^ -n>|zfeiMZ X.iru
-^nJis aumaizpod '3ui3ZJBA\ipo OB^Bizp A^isniu 3i3JBM}o fgizpJBg "AireMO-nds
-UO^BZ 9ZJqop \o'3o EU {XqzBuodio>[ i >inJQ �(XzJBidai3zg3 Xo5isAi nisEiin>np(
3tZpBp^U M OlIEA\0>pUp ^azSMOZEp^ ?IIUpOż/(n 0ż9UU3foA\ nUEłS niUSZpBMOJdAY od lpTUP{ lpAzSAVJ9ld A\ - ^Z3lUAWpXAV 3SOU(^BIZp BLI
-[13ż9pIU B^BISOZ 13}3UIIA\ZOJ 0:>(O.I3ZS 'feuiU3IZpod 3SOU(qi3IZp Opfpod 113TUEM.
-oinsłm opu>(uin(o'>[f9iiunzs �g i siq �g '?(BuXp9f 'I'[IBH 'V'z3iA\3siuog �g '�>piuXsmj TĄ '>(Bfng �z) ^psou.repiioż" Xz3B^Eizp ipXA\.o.(ozo n>([i">[
'(L861 TA Z. l) MO^St-id MoisAl-iy^P^IOJ >pzfeiM.z '(�ui i
fel^Spj Xz9IZpO^]AI >[3ZfelA\.7 XuZ3XlSIUnUIO">[ 'I:>pIU.I9pB5[V >I3zfeTA\Z T^S
-p j '("3UZ3XłB.I>10lU3Q Xz3IZpO^ 5[3ZfeTM7 �UI'U-1 '^861 IIX) MO.IOp[3J Z3Z.Td [861 Av 3UEAVOJ:}S3f3.reZ 3I>[OU3pn'(S 3C3BZIU13żJO 3UEIUpZ3n '(^861 IIX l)
qoi>[S[OJ usog MoisAny^P^I^Z '(Z86I X 8) 3M.opOAvi3z p(zfeiA\.z 3ppsXzsA\ '(THd ^z.re>iiuu3izQ 3iu32sXzJ:i3A\o}ż i fo^->[iJX.i3M od ofezJOM} 'z:86T III OZ)
IpI^S^OJ XZJB>(IUU9IZQ 9IU3ZSXzJBM01ż 'A\01U3pniS 3IŁI3ZS3Z.IZ 3UZ3IBZ
-3I)\[ :-UriU 'lf313ZIUEż-IO 3pIAV OUBZfelMZO-a '(^861 I A\ ^I"A^/pS 3foUBIA\
-12UZM) lpEIUpZ3n lpXzSZXAV I lp^O'>]ZS M 13133 fez OUOZS3IMBZ '(dAV T-l-^I^I
-iuu3izp - "psoupy\\ ui3z.i3iqoz" i ^[dZd 3">I "-i3Ui3ż-io - ^npnq l3unqXJJ^"
BZOd) As^Jd 9UreA\T3pXA\ OireUlXz.I}SY\\ 'qOSO 'SXl ^'^ �?[0 OU13ZB>(S 0ż3UU3foA\
mrcis pi3SBZ 3iu3zsnJBU 137 �A\ou.rc^v '-^S XuoM.i3Z3 'dep^oo 'B>p^o^ig -
"Xl13LU31UI" �A\Z} 3U13LIZ f3IZpJBqfeu 'qOSO OOE S 2I" r30^(tm) 3111 3IUS3Z30UA\O.I
opA\Xq3z-id "BiU3iuqosopo q3i3>(pOJSO" A\ '.}^\ oi ure^oSo SBZ 'qoso ^9 9
ANNafOM NV1S

STELMACHOWSKI
utrzymano w łagodniejszej postaci) 31 XII 1982. Poprzedzono to zwolnieniem (do 23 XII) wszystkich pozostających jeszcze w internowaniu osób, aresztowano natomiast 7 czołowych działaczy "Solidarności" (A. Gwiazdę, S. Jaworskiego, M. Jurczyka, K. Modzelewskiego, G. Pałkę, A. Rozpłochow-skiego i J. Rulewskiego). Na początku 1983 władze stworzyły działaczom opozycyjnym możliwość wyjazdu z Polski. Przygotowane paszporty odebrało 3339, a opuściło Polskę w 11983 ponad l tyś. osób.
W czasie stanu wojennego w Polsce trwały strajki i demonstracje, które władza likwidowała siłą. 16 XII 1981, w kopalni "Wujek" w Katowicach, podczas pacyfikacji strajku, od kuł milicji zginęło 9 osób. Największe demonstracje odbyły się we Wrocławiu, Nowej Hucie i Gdańsku 13 VI 1982; w Lublinie, Gdańsku, Wrocławiu, Warszawie, Katowicach i Nowej Hucie 31 VIII 1982 (w zajściach ulicznych zginęło w tym dniu 5 osób);
w wielu miastach całej Polski l i 3 V 1983; w Nowej Hucie i we Wrocławiu 31 VIII 1983. Najbardziej spektakularnym zabójstwem dokonanym w czasie stanu wojennego przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa było morderstwo ks. --J. Popiełuszki.
Według sondażu przeprowadzonego w końcu 1998 na zlecenie "Rzeczypospolitej" przez PBS, na pytanie, czy Wojciech Jaruzelski, wprowadzając stan wojenny, uczynił dla Polski więcej: dobrego - tak odpowiedziało 39% respondentów, złego - 30%, trudno powiedzieć - 31%.
STAN WOJNY, stan faktycznego pozostawania jednego państwa w konflikcie zbrojnym z innym państwem. Powoduje skutki prawne zarówno między państwami wojującymi (np. zerwanie stosunków dyplomatycznych i konsularnych, ustanie mocy niektórych traktatów itp.), jak i wobec państw neutralnych w danym konflikcie. Fakt rozpoczęcia wojny powinien być bezzwłocznie podany do wiadomości.
Według Konstytucji PRL postanowienie o stanie wojny mogło być podjęte przez -Sejm, a gdy Sejm nie obraduje przez -Radę Państwa, wyłącznie w razie dokonania zbrojnego napadu na PRL albo w przypadku konieczności, wynikającej z umów międzynarodowych, wspólnej (sojuszniczej) obrony przeciwko agresji (-"Układ Warszawski).
STELMACHOWSKI ANDRZEJ (ur. 1925), prawnik, polityk. W czasie okupacji hitlerowskiej był żołnierzem Armii Krajowej. Od 1975 jest członkiem Prymasowskiej Rady Budowy Kościołów i członkiem komisji Episkopatu Polski, przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego Kościelnej
239

STRAJK
Fundacji na Rzecz Rolnictwa (1982-1985); od 1972 jest członkiem warszawskiego -Klubu Inteligencji Katolickiej, któremu przewodniczył w latach 1987-1990. W 1980-1981 był doradcą i ekspertem Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego w Gdańsku, Ośrodka Prac Społeczno-Za-wodowych przy Komisji Krajowej NSZZ -"Solidarność" oraz NSZZ "Solidarność" Rolników Indywidualnych. Był w składzie Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność". Był jednym z głównych inicjatorów rozmów -"okrągłego stołu". W latach 1989-1991 zasiadał w Senacie, był jego marszałkiem. W rządzie -J. Olszewskiego był ministrem edukacji narodowej (1991-1992). Jest prezesem Stowarzyszenia "Wspólnota Polska" (od 1990).
STRAJK - zbiorowy sprzeciw pracobiorców polegający na zaprzestaniu pracy w celu zmuszenia pracodawcy do realizacji żądań, najczęściej ekonomicznych (ale również politycznych) strajkujących. Główne rodzaje strajków: zwykły-porzucenie pracy i opuszczenie zakładu; włoski -zwalnianie tempa pracy i obniżanie jej wydajności; okupacyjny-pracownicy, przebywając w zakładzie, nie pracują; generalny - obejmuje większość pracobiorców w kraju; solidarnościowe - będące wyrazem poparcia dla żądań innych strajkujących. Prawo do strajków wywalczyły związki zawodowe na przełomie XIX/XX w. Wcześniej, jako nielegalne, tłumiono je siłą. Współcześnie w Polsce zasady przeprowadzania strajków regulują stosowne przepisy określaj ące procedurę ogłaszania strajków, uprawnione podmioty, formy polubownego załatwiania sporów. Strajki spontaniczne, bez poprzedzających je negocjacji, określane jako dzikie, uważane są za nielegalne.
STRATY WOJENNE POLSKI, zniszczenia poniesione przez rolnictwo szacuje się na ok. 11 mld zł przedwojennych, tj. ok. 2 mld USD wg kursu z 1938. Około 467 tyś. gospodarstw zostało zniszczonych w co najmniej 15%. Wiele tyś. ha zaminowano, a 200 tyś. ha na Żuławach Niemcy zatopili. W 1947 ponad 3 min ha ziemi ornej nadal leżało odłogiem. Obsada zwierząt gospodarskich zmalała, w porównaniu do 1938,2-, 3-krotnie. W czasie wojny zniszczeniu w różnym stopniu uległo ponad 19,5 tyś. zakładów przemysłowych, urzędzenia techniczne zniszczone zostały w ok. 16,7 tyś. zakładów. Zniszczenia budynków i urządzeń technicznych szacuje się na ponad 35%, a urządzeń energetycznych na ponad 52%. Zakłady przemysłowe na -Ziemiach Odzyskanych zniszczone były zarówno w wyniku działań wojennych, jak i powojennego zdemontowania przez Armię Czerwoną. Straty w budow-
240

STRONNICTWO DEMOKRATYCZNE
nictwie szacuje się na ok. 12 mld zł, z czego ok. 80% przypadało na miasta. Poza Warszawą, Białymstokiem i Poznaniem, najbardziej zniszczone były miasta na Ziemiach Odzyskanych (stan wielu z nich uległ po wojnie dalszemu pogorszeniu w wyniku rozbiórki i wywozu odzyskanych materiałów budowlanych). Straty w kolejnictwie sięgały ok. 50%, w sieci drogowej wyniosły ok 20%, mostach i wiaduktach - na ziemiach dawnych 40-50%, a na Ziemiach Odzyskanych 60-70%. Prawie całkowitemu zniszczeniu uległy środki transportu samochodowego oraz lotnictwa cywilnego. Flota handlowa straciła ok 45%) stanu przedwojennego. Również porty i ich wyposażenie zniszczone zostały w ok. 80%.
STRONNICTWO DEMOKRATYCZNE (SD), partia polityczna skupiająca przedstawicieli inteligencji i rzemieślników; utworzona w 1938 (formal-nienaZjeździe 15-16VI ł939)zezjednoczeniaistniejącychod 1937Klubów Demokratycznych. Podczas okupacji doszło do rozłamu na tle stosunku do Rządu RP na uchodźstwie, w wyniku którego w VII 1943 powstało Stronnictwo Polskiej Demokracji (SPD, które współpracowało z ugrupowaniami lewicowymi, a w czasie powstania warszawskiego uznało KRN i PKWN, przewodniczący R. Miller) nie uznające tego rządu. SD w końcu 1944 połączyło się z organizacją Polska Niepodległa i Związek Odbudowy Rzeczypospolitej, tworząc Zjednoczenie Demokratyczne, istniejące do IX 1945. W VIII 1944, w Lublinie zawiązała się tzw. Grupa Inicjatywna Odbudowy SD. Nowe SD poparło -'KRN, jako członek -Bloku Stronnictw Demokratycznych znalazło się pod kontrolą PPR. Organizacja młodzieżowa SD, Związek Młodzieży Demokratycznej (utworzony w VI 1945) wszedł w skład -ZMP. SD poparło tzw. "bitwę o handel" i likwidację niezależnej spółdzielczości. III Kongres SD (30 IX-1 X 1949) przyjął program udziału stronnictwa w przeobrażeniach socjalistycznych (m.in. w uspołecznieniu rzemiosła). W 1950 do SD weszła część członków -� Stronnictwa Pracy. W składzie --Frontu Jedności Narodu współdziałało w sojuszu z -PZPR i -ZSL do VIII 1989. Następnie wspólnie z -"Solidarnością i -ZSL utworzyło koalicję parlamentarno-rzą-dową, która wyłoniła rząd z premierem --T. Mazowieckim. W Sejmie RP I kadencji stronnictwo miało l posła, a w wyborach 1993 samodzielnie nie weszło do parlamentu. Po przegranych wyborach oponenci przewodniczącego R. Szymańskiego zwołali w XII 1993 Nadzwyczajny Kongres SD, a w III 1994 wykluczyli R. Szymańskiego z partii, wybierając na nowego przewodniczącego J. Janowskiego. doprowadziło to do rozłamu na tzw. "puczystów" Janowskiego i "aferzystów" Szymańskiego. Przewodniczący Centralnego
241

STRONNICTWO LUDOWE
Komitetu SD po II wojnie światowej: W. Rzymowski (1944-1947), W. Barci-kowski (1949-1956), S. Kulczyński (1956-1969), Z. Moskwa (do 1973), A. Benesz (do 1976), T.W. Młyńczak (1976-1981 i 1985-1989), E. Kowal-czyk(1981-1985),A.Mackiewicz(1990-1992),R. Szymański(VI 1992-III 1994), J. Janowski (od III 1994).
STRONNICTWO LUDOWE (SL), chłopska partia polityczna utworzona w 1931 w wyniku połączenia PSL-"Wyzwolenie", PSL-"Piast" i Stronnictwa Chłopskiego. Opozycyjne wobec sanacji. Podczas okupacji działało jako SL-"Roch" (m.in. W. Witos, M. Rataj, W. Kiernik, K. Bagiński, -S. Mi-kołajczyk). Do VI 1945 działało w podziemiu, do VIII 1945 jawnie, gdy zostało zalegalizowane jako -Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). Proko-munistyczni członkowie SL "Roch" utworzyli odrębną organizację Stronnictwo Ludowe "Wola Ludu" (m.in. W. Kowalski, A. Korzycki), działające w latach 1944-1949, współpracujące z PPR i wchodzące w skład -KRN, potępiło Rząd RP na uchodźstwie. We IX 1944 część działaczy SL "Wola Ludu" i jego sympatyków (m.in. J. Czechowski, S. Kotek-Agroszewski, J. Ozga-Michalski) wraz z ludowcami skupionymi w -ZPP (m.in. A. Witos) powołali prokomunistyczne Stronnictwo Ludowe, z którego niebawem usunięto grupę A. Witosa, przeciwną reformie rolnej realizowanej przez komunistów. SL (prezes J. Maślanka) poparło działalność PPR i -PKWN, weszło w skład -Tymczasowego Rządu RP. W III 1945 połączyło się z SL "Wola Ludu" (nowy prezes S. Bańczyk). We IX 1945 z SL odłączyła się grupa Bań-czyka, wstępując w XI 1945 do PSL. Prokomunistyczne SL, popierające program PPR, przeciwstawiało się -PSL, przystąpiło do -Bloku Stronnictw Demokratycznych; uczestniczyło w -wyborach do Sejmu Ustawodawczego. Po ucieczce S. Mikołaj czyka z kraju (X 1947) i opanowaniu PSL przez skrzydło lewicowe, po czystce (usunięto z nich ponad 160 tyś. członków) i zaakceptowaniu stalinowskich przemian na wsi (kolektywizacji i rozwoju spółdzielczości wiejskiej) połączyły się 27 XI 1949 w -Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL). Czołowi działacze: W. Kowalski, A. Korzycki, J. Ozga-Michalski, B. Podedworny.
STRONNICTWO PRACY (SP), partia założona w 1937 w wyniku połączenia Narodowej Partii Robotniczej, części Chrześcijańskiej Demokracji, Związku Hallerczyków oraz kilku innych drobnych ugrupowań; początkowo opozycyjne wobec sanacji. Działało głównie na Śląsku, Pomorzu i w Wielkopolsce. Podczas wojny w Rządzie RP na uchodźstwie (m.in. -K. Popiel),
242

SUCHOCKA
a w kraju w składzie -^-Delegatury Rządu RP na Kraj i Politycznego Komitetu Porozumiewawczego, Głównego Komitetu Politycznego Krajowej Reprezentacji Politycznej i ->Rady Jedności Narodowej. Dwaj Delegaci Rządu na kraj, C. Ratajski i -"J. S. Jankowski, byli członkami SP. W 1943, w wyniku rozłamu, lewicowa część SP wywodząca się z NPR(m.in. Z. Felczak, T. Michejda, J. Te-ska, F. Widy-Wirski) utworzyła Stronnictwo Zrywu Narodowego, do którego dołączyły drobne grupy. Zasadnicza część SP, osłabiona odejściem grupy "Zrywu" i aresztowaniami, połączyła się z kilkoma ugrupowaniami katolickimi, co wzmocniło w partii wpływy chadeckie. W powstaniu warszawskim uczestniczyły oddziały obu odłamów SP. Po klęsce powstania część działaczy SP wznowiła działalność w Krakowie, zaś działacze "Zrywu", na konferencji w Milanówku (30 XI 1944) opowiedzieli się za współpracą z PPR i uznali PKWN. Jej przedstawiciele objęli szereg stanowisk w administracji państwowej (F. Widy-Wirski-wojewody poznańskiego, Z. Felczak-wicewojewody pomorskiego). Chadeckie skrzydło SPdoVII 1945 działało konspiracyjnie. Po powrocie K. Popielą do kraju, półlegalny kongres SP(15VII 1945); działając pod kierownictwem K. Popielawe IX 1945 ujawniło się. Było zwalczane przez PPR. Obradująca równocześnie grupa "Zrywu" utworzyła równolegle działające SP (prezes Z. Felczak). W XI ł945, pod naciskiem komunistów i represjonowania grupy Popielą, doszło do zjednoczenia obu SP na platformie programowej "Zrywu". W okresie -^referendum w SP nie było zgodności co do sposobu głosowania. W VII 1946 doszło do rozłamu i zawieszenia działalności SP przez Popielą (w X 1947, wobec niemożności legalnej działalności politycznej udał się na emigrację). Działacze "Zrywu" (grupa Z. Felczaka) utworzyli nowe SP, które uznało konieczność kolektywizacji dotychczasowej własności prywatnej w sferze produkcji, dystrybucji i zarządzania. Na I Zjeździe SP (1-2 XII 1946) na prezesa wybrano T. Michejdę. W -"wyborach do Sejmu Ustawodawczego (191 1947) SP uzyskało 4,7 % oddanych głosów i otrzymało 12 mandatów. W VII 1950 Rada Naczelna SP podjęła decyzję o rozwiązaniu partii; niewielka część członków SP przyłączyła się do -^Stronnictwa Demokratycznego. Liczebność SP: VI 1946 - ok. 100 tyś. członków, XII 1947-22,5 tyś., V 1950-22,7 tyś.
SUCHOCKA HANNA (ur. 1946), prawnik, polityk. Była członkiem -* Stronnictwa Demokratycznego (1969-1984) i posłanką na Sejm (l 980-1985 i od 1989). Od 1980 zaangażowana w działalność NSZZ ^"Solidarność". Od 1991 należała do -> Unii Demokratycznej, a następnie -*Unii Wolności. Była przewodniczącą delegacji polskiej i wiceprzewodniczącą
243

SYSTEM OBRONNY
Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy. Była prezesem Rady Ministrów (VII 1992-X 1993), rządu który upadł na podstawie votwn nieufności zgłoszonego przez Klub Parlamentarny NSZZ "Solidarność". Jest członkiem Rady Krajowej Unii Wolności. Po wyborach parlamentarnych we X 1997 została ministrem sprawiedliwości w rządzie ->J. Buźka.
SYSTEM OBRONNY RP, system organizacji i przygotowania kraju oraz jego sił zbrojnych do obrony na wypadek obcej agresji; tworzą go elementy organizacyjne, ludzkie i materiałowe, działające na rzecz obrony państwa, wzajemnie ze sobą powiązane i współdziałające tak, aby stworzyć najefektywniejsze warunki do integracji potencjału obronnego z odpowiednio przygotowaną administracją i gospodarką oraz zorganizowanym i przygotowanym do obrony społeczeństwem. System obrony RP składa się z:
--> Sił Zbrojnych RP,
- układu pozamilitarnego,
- systemu kierowania obronnością państwa.
Uklad powmilitarny przeznaczony jest do tworzenia niezbędnych warunków do przygotowania i działania sił zbrojnych oraz pozostałych struktur państwa, a także do przetrwania narodu w czasie zagrożenia i wojny. Na układ ten składają się: ogniwa ochrony struktur państwa (Policja, Urząd Ochrony Państwa, Straż Graniczna, wojska Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji (MSWiA), sądy i prokuratura), ogniwa gospodarczo-
-obronne, ogniwa ochrony ludności (Obrona Cywilna Kraju, jednostki straży pożarnej, siły i środki resortu zdrowia, ochrony środowiska i wydzielone siły i środki z pozostałych resortów i województw), ogniwa społeczno-obron-ne (resort oświaty, środki masowego przekazu, organizacje polityczne, społeczne, zawodowe i paramilitarne na które nałożono zadania obronne).
System kierowania obronnością państwa stanowią wszystkie organa władzy i administracji państwowej i samorządowej, stosownie do kompetencji i zadań przypisanych im w Konstytucji i innych ustawach (Sejm i Senat, Prezydent RP, Rada Ministrów, Ministerstwo Obrony Narodowej i Sztab Generalny WP, Komitet Spraw Obronnych Rady Ministrów, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego i Wojewódzkie Komitety Obrony).
SZKOLNICTWO WYŻSZE, w czasie II wojny światowej poniosło ogromne straty; zginęło ok. 50% samodzielnych pracowników naukowych, zniszczeniu uległa ponad połowa istniejących przed wojną pracowni nauko-
244

SZKOLNICTWO WYŻSZE
wych, bibliotek itp. Po wyzwoleniu przystąpiono do odbudowy szkolnictwa wyższego na zasadach przedwojennych. W końcu lat czterdziestych i na początku lat pięćdziesiątych podjęto rozbudowę studiów o profilu zawodowym (3- i 3,5-letnie, tzw. I stopnia), zwłaszcza inżynierskie i nauczycielskie, których absolwenci mogli kontynuować naukę na studiach magisterskich (II stopnia). Ujednolicanie programów nauczania w wyższych szkołach zawodowych i akademickich (wyższych szkołach inżynierskich i politechnikach oraz wyższych szkołach pedagogicznych i uniwersytetach) spowodowało tendencję do przekształcania tych pierwszych w akademickie. W tym czasie rozbudowana została sieć filii szkół akademickich, które z czasem podejmowały starania o usamodzielnienie się. Pomimo rozwoju sieci szkolnictwa wyższego wykształcenie wyższe posiadało w Polsce w 1988 jedynie 6,5% dorosłych, a odsetek studiujących utrzymuj e się na poziomie dwukrotnie niższym niż w krajach Europy Zachodniej.
Już w 1944 utworzono Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie i reaktywowano działalność Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (X 1944). W 1945 wznowiły działalność uniwersytety: Jagielloński w Krakowie (III 1945), Warszawski (VII 1945), Poznański (IV 1945; od 1945 im. A. Mickiewicza). Utworzono też nowe uniwersytety: Wrocławski (opierając się głównie na kadrze d. Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie), Mikołaja Kopernika w Toruniu (opierając się głównie na kadrze d. Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie). W roku akademickim 1945/1946 funkcjonowało już 31 wyższych szkół, w tym 6 akademickich szkół prywatnych, 5 państwowych szkół nieakademickich i 2 prywatne szkoły nieakademickie. W kolejnych latach powstały kolejne uniwersytety: Łódzki, Gdański, Szczeciński, Śląski w Katowicach (od 1968), Opolski i w Białymstoku (od 1997). Rozbudowywano też wyższe szkolnictwo techniczne: powstały politechniki: w Gliwicach i we Wrocławiu (opierając się głównie na kadrze d. Politechniki Lwowskiej), w Krakowie (wzorowana na Akademii Górniczo-Hutniczej), Warszawie (połączono z nią szkołę techniczną Wawelberga i Rotwanda), Gdańsku i Poznaniu (ze szkoły technicznej), wyższe szkoły inżynierskie, które w większości otrzymały z czasem status politechnik: w Szczecinie, Częstochowie, Lublinie, Białymstoku, Rzeszowie, Kielcach i Radomiu. Rozwijana była też sieć wyższych szkół pedagogicznych, ekonomicznych, akademii medycznych, szkół artystycznych i wychowania fizycznego. Liczbę szkół wyższych w Polsce przedstawia tabela:
245

SZKOLNICTWO WYŻSZE
Typ uczelni

Rok akademicki


1945/46

1958/59

1963/64

1987/88

Uniwersytet

7

7

7

12

Politechnika

6

10

10

14

Wyższa szkoła rolnicza

3

7

7

9

Wyższa szkoła ekonomiczna

5

8

6

6

Wyższa szkoła inżynierska

3

5

6

4

Akademia medyczna

2

10

10

12

Wyższa szkoła pedagogiczna

-

4

4

10

Akademia sztuk pięknych

2

-

-

-

Wyższa szkoła plastyczna

-

6

6

6

Wyższa szkoła muzyczna

-

7

7

8

Wyższa szkoła teatralna

-

3

3

3

Wyższa szkoła (akademia) wychowania fizycznego



4

4

6

Szkoła Główna Służby Zagranicznej

-

1

-

-

Akademia Nauk Politycznych

1

-

-

-

Wyższa Szkoła (Akademia) Nauk Społecznych KC PZPR



1

1

1

Wyższe szkoły morskie

1

2

2

2

Katolicki Uniwersytet Lubelski

1

1

1

1

Akademia Teologii Katolickiej

-

1

1

1

Chrześcijańska Akademia Teologiczna

-

1

1

1

Szkoły wyższe podległe Ministerstwu Obrony Narodowej: Akademie wojskowe



5

5

5

Szkoły oficerskie (wyższe szkoly oficerskie) Szkoły wyższe podległe Ministerstwu Spraw Wewnętrznych:

1

15

15

10

Akademia Spraw Wewnętrznych

-

-

-

1

Wyższa Oficerska Szkoła Pożarnicza (Szkoła Główna Straży Pożarnej)

1







Ogółem:

32

96

95

113


246

�M.od/4 ipAuzoJ ipXzszXM .t9?{zs ^^ amzofe^ o^Xq aospJ A\ /.6/966I alEpiuispE^B n>[OJ ^ �$ od - niM^po-i/A i fs^ig-n^spig 'n?[0}suiX^ig
'(3I^S-I31SIżPm EIpH^S fezpBMOJd 3 UlAl /A 'ż) niUBUZOJ '(5) TZpO^ '(ST^S-ZSłS
-Iż13U.I BIpn:S IZpBMOJd ^^ UL<1 M '-^g) SIMEZS-IB/Ą A\ B^lZp qoXA\OA\}Sired3IU
^o>[zs fsoSiM.fe^ �i{oXupEIU13ZpfeZJ13Z lT>[UnJ3I:>[ EU EZOZSE.[MZ) q3XuZ3IU.IOUO?(3 Ip^IURZOn BU Aofef
-nipniS I[IMOUE1S 5dn.Iż fezS>pIA\(EJ\[ �3IUZOX^SUI.131S?[3 'sXl $'/, I IpAMOJOZ;)
-3iA\ BU �sXi g'/, i ipAuu3izp BU -t7'63 'qoXuzooBZ ipmprus EU ^'^g uiX} M) qoso �sX} ^'z^I pTuod o.[EA\oipnis q3AA\OA\isired9Tu q3^o?[zs A\ 866I/Z.66I mppiui3po[B n^OJ ^\ 'Mo^uapnłS n^ożo o/^o^ ">{0 o^BMOipnis qoXi q3B^
-o>(zs Y\\ �qoXA\ou 3tU3iiuoq3nJn o A\O>[SOIUA\. ot7 p^uod o^>pzo Sro^Jisafa-i EU v. '^o^zs $[:^ o^q qoXLreMOJis3f9JEz ż55 J 9iA\o^od Y\V "t/^ - $661 A\ 12 'I'-'
-[szon qoXA\ou 6 J od - �(7661 I L661 '-P'^1 A\ 'siupzon -i/ X^}SAvod ^55^ /^
-(9IM13ZSJE/A. A\ iby.nsiunupy i nssamsng ufo^/zg vzsz^ vuiUMi(.i^ E^q
fezSMJSid) 9ZSZXAV X^O>[ZS 9A\.OA\lSin3d9IU ApZOBZ OT3A\13lSA\.od 1661 M
3ZSZAM OAV1^IN^OM2S

s
ŚLUBY JASNOGÓRSKIE W CZĘSTOCHOWIE. Prymas ^S Wyszyń-ski w czasie uwięzienia (1953-1956) przygotował religijny program odnowy narodu polskiego poprzez Wielką Nowennę przed -^Milenium chrztu Polski, odnowienie ślubów jasnogórskich i cały przebieg uroczystości milenijnych. Tekst Ślubów Jasnogórskich kard. S. Wyszyński przygotował w Komańczy i potajemnie przekazał Episkopatowi. Tekst odczytał bp M. Klepacz 26 VIII 1956 zgromadzonej na Jasnej Górze rzeszy ok. l min pielgrzymów pod nieobecność prymasa, dla którego przygotowany był pusty fotel. Zebrani na Jasnej Górze biskupi zwrócili się do premiera J. Cyrankiewicza w obronie uwięzionego prymasa i z sugestią jego uwolnienia, jednak odpowiedzi nie otrzymali. Odnowienie Ślubów Jasnogórskich było jednym z najbardziej spektakularnych wydarzeń religijnych, a zapewne i politycznych 1956. Rekordowa liczebność zgromadzonych wiernych oraz wymowa ślubów zaskoczyła władze i stała się jedną z przesłanek późniejszej decyzji o uwolnieniu prymasa.
ŚWIATOWY KONGRES INTELEKTUALISTÓW W OBRONIE POKOJU (25-28 VIII 1948, we Wrocławiu), zorganizowany przez komitet pol-sko-francuski w składzie: I. i F. Joliot-Curie, G. Duchamel, Le Corbusier, P. Picasso, F. Lćger, J.L. Barrault oraz J. Iwaszkiewicz, T. Kotarbński, T. Lehr-Spławiński, K. Ajdukiewicz, W. Sierpiński, X. Dunikowski, L. Schiller, J. Parandowski, Z. Nałkowska, Maria Dąbrowska, L. Kruczków -ski. Inicjatorem i sekretarzem Kongresu był J. Borejsza. W obradach uczestniczyli przedstawiciele 45 państw. Kongres obfitował w dramatyczne spięcia, spowodowane m.in. odczytaniem ocenzurowanego przez władze polskie listu A. Einsteina, napaścią A. Fadiejewa (ZSRR) na niektórych pisarzy zachodnich, których porównał do hien i szakali umiejących używać wiecznego pióra i maszyn do pisania, oraz sytuacją wokół Jugosławii, co doprowadziło do opuszczenia obrad przez część delegacji zachodnich.
248

T
TERYTORIUM I GRANICE. Powojenne granice Polski kształtowały się w kilku etapach. Ogólny przebieg granicy zachodniej wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej ustalony został przez wielkie mocarstwa na konferencji w Poczdamie (17 VII-2 VIII 1945). Delimitacja (szczegółowe wytyczenie) przeprowadzona została we IX i X 1945. W 1946 granica mierzyła 456 km, a po korektach 467 km. Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD) uznała tą granicę w 1949 (- Układ RP- NRD z 1950), a Republika Federalna Niemiec (RFN) w 1970 (-Układ PRL-RFN (1970). Granica wschodnia określona została na podstawie umowy polsko-radzieckiej z 16 VIII 1945, ratyfikowanej przez Polskę 4 II 1946 (Polska traciła kresy wschodnie o powierzchni prawie 180 tyś. km2). Delimitacji dokonano jesienią 1946, a w 1951 przeprowadzono korektę przebiegu granicy. Mierzyła ona wówczas 1244 km. Przebieg^m-nicy południowej był przyczyną zatargu pomiędzy Polską i Czechosłowacją (~>Polsko-czechosłowacki konflikt). Po mediacji radzieckiej we IX 1945 przyjęto w zasadzie linię granicznąpolsko-czechosłowacką i niemiecko-cze-chosłowacką z 1937. Potwierdził to układ z III 1947, protokół o wytyczeniu polsko-czechosłowackiej granicy z IX 1955, a ostatecznie umowa graniczna z VI 1958. Długość tej granicy wyniosła ostatecznie 1310 km. Długość gra-nicy morskiej Polski wynosiła 497 km. Powierzchnia Polski w 1946 wynosiła 311,7 tyś. km2, w tym na dawne ziemie II RP przypadało 208,9 tyś. km2, Wolne Miasto Gdańsk - l ,9 tyś. km2, ziemie poniemieckie - 208,9 tyś. km2;
Polska utraciła na rzecz ZSRR 179,7 tyś. km2 i Czechosłowacji - 1,09 tyś. km2. W wyniku tych zmian powierzchnia Polski, w stosunku do stanu sprzed wojny, zmniejszyła się o 77 tyś. km2. Po korektach przebiegu granic i według pomiarów dokonanych w 1990 powierzchnia Polski liczy 312,683 tyś. km2, a łączna długość granic 3550 km.
249

TOTALITARYZM
TOTALITARYZM, koncepcja polityczna będąca ideologicznym i doktrynalnym uzasadnieniem sprawowania władzy w państwie, w którym większość lub wszystkie zachowania indywidualne i społeczne kontrolowane są przez powołane do tego instytucje, realizujące i egzekwujące nie podlegającą ocenie wizję ideologiczną; państwo takie ma pełną władzę nad obywatelem, jest zaprzeczeniem społeczeństwa obywatelskiego oraz demokracji parlamentarnej. Współczesna idea totalitaryzmu powstała we Włoszech, a rozwinięta została w hitlerowskich Niemczech, ZSRR i pozostałych krajach komunistycznych (przynajmniej do 1956). Cechami wyróżniającymi władzę totalitarną są (wg C.J. Fridricha i Z. Brzezińskiego):
monopol oficjalnej ideologii państwowej; monopol (lub faktyczna dominacja) jednej partii kierowanej przez "przywódcę" (wodza); wszechobec-ność kontroli policyjnej; monopol środków masowego przekazu (i powszechność --cenzury); partyjny monopol na kontrolę sił zbrojnych i innych organów przemocy; monopol centralnie sterowanej (i planowanej) gospodarki. Charakterystyczną cechą państw totalitarnych jest współistnienie dwóch źródeł i organów władzy: pozornego (konstytucyjnego) -parlament, rząd itd. oraz rzeczywistego - partyjnego, kierowanego przez wąskie elity z przywódcą na czele, prowadzącego do faktycznego dublowania organów i stanowisk, z dominującą rolą organów pozakonstytucyj-nych (sejm - komitet centralny, prezydent, premier- I sekretarz, ministerstwo - wydział KC, itp.). Czynnikami wspomagającymi funkcjonowanie władzy w państwie totalitarnym są: policja polityczna oraz specyficznie funkcjonujący wymiar sprawiedliwości. W ustroju totalitarnym wszystkie ośrodki władzy, organizacje społeczne oraz wszystkie przejawy życia społecznego są obiektem nadzoru i kierowania przez władze państwowe, a właściwie przez kierownictwo hegemonistycznej partii. Dążenie do objęcia pełnej kontroli nad państwem i społeczeństwem prowadzi do rozbudowywania sił i środków kształtowania postaw i poglądów obywateli poprzez system oświaty i wychowania (indoktrynacji) oraz propagandy.
TRYBUNAl KONSTYTUCYJNY (TK), specjalny organ sądowy powołany przede wszystkim do badania zgodności ustaw z konstytucją, stwierdzania konstytucyjności prawa oraz formowania jego wykładni; szerzej:
kontroli zgodności działań politycznych podejmowanych przez rządzących pod kątem ich zgodności z prawem.
W Polsce TK został powołany przez Sejm ustawą z 26 III 1982. Był to przejaw odgórnego demokratyzowania życia publicznego w czasie ->stanie
250

TRYBUNAŁ STANU
wojennym. Stał się jedną z pierwszych instytucji nowego systemu demokratycznego. Potencjalnie oznaczało to ograniczenie arbitrałności decyzji rządu, jednak spory o zakres kompetencji trybunału spowodowało kilkuletnie opóźnienie rozpoczęcie jego działalności. Dopiero po uchwaleniu ustawy z 29 IV 1985 Sejm powołał (w X 1985) członków Trybunału Konstytucyjnego. Istniały obawy, że trybunał może orzec niezgodność wielu dotychczasowych aktów prawnych z -> Konstytucją z 1952, a więc obalenia całego systemu prawnego PRL. Po 1989 aktywność trybunału znacznie wzrosła. Wiele rozpatrywanych spraw miało ogromny rezonans społeczny, np.: kwestia legalności wprowadzenia religii do szkół, budżetu i wysokości podatków w 1995. Składa się z prezesa, wiceprezesa (powoływanych przez prezydenta) i 10 (-Konstytucja z 2 IV 1997 powiększyła ich liczbę do 15) sędziów wybieranych indywidualnie i powoływanych przez Sejm na jedną, 8-letnią kadencję. Orzeka o zgodności (lub niezgodności) z Konstytucją ustaw oraz rządowych rozporządzeń z mocą ustaw oraz o zgodności z Konstytucją lub ustawami innych aktów normatywnych wydawanych przez prezydenta i naczelne lub centralne organy państwowe. Ustala powszechnie obowiązującą wykładnię ustaw. Działa z urzędu lub na wniosek organów państwa i samorządu terytorialnego. Skutkiem orzeczenia o niezgodności ustawy z Konstytucją jest zobowiązanie Sejmu do dokonania stosownych zmian, a w przypadku niezgodności z Konstytucją lub ustawą innego aktu jest obowiązek usunięcia tej niezgodności przez organ, który go wydał. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją Sejm mógł początkowo odrzucić większością 2/3 głosów. Zgodnie z Konstytucją RP z 2 IV 1997 rozszerzyła kompetencje TK, utrwalając jego pozycję ustrojową. Najważniejszym zadaniem TK, jest orzekanie o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją oraz o zgodności z tym aktem przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe. Orzeczenia TK są obowiązujące i maj ą moc ostateczną. Przewodniczący Trybunału Konstytucyjnego:
A. Zoil, M. Safian.
TRYBUNAŁ STANU, specjalny organ sądowy działający w Polsce na podstawie ustaw z 6 i 26 III 1982 (znowelizowanej 12 XII 1993), a obecnie na podstawie --Konstytucji RP z 2 IV 1997, rozpatrujący zarzuty przeciw osobom piastującym najwyższe stanowiska w państwie (prezydent - na wniosek Zgromadzenia Narodowego, premier, członkowie rządu, prezes NIK, prezes NBP, kierownicy urzędów centralnych - na wniosek Sejmu). W przypadku oskarżenia ich przez parlament o działalność sprzeczną
251

TUROWICZ
z Konstytucją Trybunał Stanu może orzec o odpowiedzialności konstytucyjnej lub karnej. Trybunał jest wybierany na pierwszym posiedzeniu Sejmu, na okres jego kadencji. W jego skład wchodzi przewodniczący (pierwszy prezes Sądu Najwyższego), dwóch zastępców oraz 66 członków lub zastępców członków. Postępowanie przed Trybunałem Stanu poprzedzone jest postępowaniem przed sejmową Komisją Odpowiedzialności Konstytucyjnej. Trybunał za czyny, które nie mają znamion przestępstwa może wymierzyć kary: utraty biernego i czynnego prawa wyborczego; zakaz zajmowania stanowisk kierowniczych związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych i organizacjach społecznych; utratę orderów, odznaczeń i tytułów honorowych oraz zdolność ich uzyskania. W uzasadnionych przypadkach może poprzestać na stwierdzeniu winy oskarżonego. W razie uznania osoby winną zarzucanych czynów Trybunał Stanu orzeka: w przypadku prezydenta o złożeniu go z urzędu, a pozostałych - o utracie zajmowanego stanowiska.
TUROWICZ JERZY (1912-1999), publicysta, działacz katolicki. W okresie międzywojennym działał w Stowarzyszeniu Katolickiej Młodzieży Akademickiej "Odrodzenie", był członkiem redakcji i redaktorem naczelnym dziennika katolickiego "Głos Narodu" (1939). Od 1945 redaktor naczelny "Tygodnika Powszechnego" (z przerwą (1952-1956), od 1946 w zespole redakcyjnym miesięcznika "Znak", prezes Społecznego Instytutu Wydawniczego "Znak" (1974-1984). W 1956 był współzałoży-cielem Ogólnopolskiego Klubu Postępowej Inteligencji Katolickiej, a w 1957 -"Klubu Inteligencji Katolickiej. W 1964 był sygnatariuszem -� Listu 34. W 1976 wraz z innymi działaczami ruchu "Znak" wystąpił przeciwko poprawkom do --Konstytucji PRL. Był członkiem Komisji Episkopatu ds. Apostolstwa Świeckich (1960-1989), Społecznej Rady Prymasowskiej (1981-1985), Komisji Episkopatu Polski ds. Dialogu z Judaizmem i in. Od 1980 stronnik "Solidarności"; od 1988 członek Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność"; uczestniczył w obradach "okrągłego stołu". Był jednym z inicjatorów utworzenia Sojuszu na Rzecz Demokracji VI 1990), Ruchu Obywatelskiego -Akcja Demokratyczna (VII 1990) i Unii Demokratycznej (1991-1993).
TYMCZASOWY RZĄD JEDNOŚCI NARODOWEJ (TRJN), koalicyjny rząd powołany 28 VI 1945 przez prezydenta -"KRN na podstawie deklaracji konferencji w Jałcie (II 1945) i porozumienia zawartego pod-
252

TYSIĄCLECIE PAŃSTWA POLSKIEGO
czas konferencji w Moskwie (17-21 VI 1945) między przedstawicielami
-KRN i -"Rządu Tymczasowego RP (-B. Bierut, -"E. Osóbka-Moraw-ski, -�W. Gomułka, W. Kowalski, W. Kiernik, S. Szwalbe, W. Rzymowski, S. Bańczyk i Z. Modzelewski), przedstawicielami kompromisowych wobec komunistów środowisk politycznych w kraju (H. Kołodziejski, A. Krzyżanowski, S. Kutrzeba i Z. Żuławski), niektórymi politykami emigracji polskiej w Londynie (-"S. Mikołaj czyk, J. Stańczyk, J. Drohojowski i S. Libermanowa). Do 21 VII 1945 zapadły uzgodnienia co do podziału stanowisk oraz zasad pracy rządu. Uzgodniono, że decyzje podejmowane będą w wyniku dyskusji i wypracowania wspólnego stanowiska. Podstawą polityki zagranicznej miała być przyjaźń, współpraca i sojusz z demokratycznymi państwami na Zachodzie i ze Związkiem Radzieckim. Uzgodniono, że jak najszybciej powinna być ustalona polska granica zachodnia, przeprowadzone wolne i demokratyczne wybory, ogłoszona amnestia. 27 VI 1945 delegacje uczestniczące w rozmowach moskiewskich przyleciały do Warszawy. W skład TRJN weszli przedstawiciele: PPR, PPS, PSL, SL, SD i SP. Pomimo protestów składanych przez prezydenta RP, E. Ra-czyńskiego, procesu i skazania 16 przywódców polskiego podziemia w Moskwie, TRJN uznany został 5 VII 1945 przez USA i W. Brytanię oraz Francję (29 VI), które równocześnie cofnęły uznanie dla Rządu RP na uchodźstwie. Istniał do 6 II 1947, do czasu powołania Rządu RP przez Sejm Ustawodawczy. Premier: E. Osóbka-Morawski, wicepremierzy:
-*W. Gomułka i -S. Mikołajczyk.
TYMIŃSKI STANISŁAW (ur. 1947), biznesmen, polityk. Od 1969 przebywa za granicą, prowadził interesy w Kanadzie i Peru. Powrócił do Polski w 1989. W -> wyborach prezydenckich 1990, jako "człowiek znikąd", uzyskał w I turze wyborów drugą lokatę i przeszedł do II tury razem z -"L. Wałęsą. Po wyborach założył Partię X, która w wyborach parlamentarnych w X 1991 otrzymała ponad 52 tyś. głosów i 3 mandaty poselskie, natomiast w wyborach parlamentarnych we IX 1993 otrzymała prawie 38 tyś. głosów, nie wchodząc do Sejmu.
TYSIĄCLECIE PAŃSTWA POLSKIEGO. Uchwałę w sprawie obchodów 1000-lecia Państwa Polskiego w latach 1960-1966 Sejm PRL podjął 25 II 1958. Była to w zamiarze władz partyjno-państwowych akcja konkurencyjna wobec kościelnych obchodów Wielkiej Nowenny, poprzedzających 1000 rocznicę chrztu Polski (-Milenium). 24 IX 1958, na krajowej
253

TYSIĄCLECIE PAŃSTWA POLSKIEGO
naradzie partyjnych działaczy oświatowych -W. Gomułka rzucił hasło budowy 1000 szkół na tysiąclecie, uwydatnił przy tym problem świecko-ści szkoły. Akcja budowy szkół - pomników 1000-lecia przybrała ogromny zasięg. Ogólnopolski Komitet --FJN ustanowił Społeczny Fundusz Budowy Szkół (29 XI 1958). Pierwszą szkołę - pomnik 1000-lecia oddano do użytku 26 VII 1959 w Czeladzi, woj. katowickie. Do końca 1966 wybudowano 1417 obiektów szkolnych. Nazwy 1000-lecia Państwa Polskiego nadano ulicom i placom w wielu miastach.
Niektórym obchodom państwowym nadano charakter imprez konkurencyjnych wobec uroczystości kościelnych. 15 IV w Gnieźnie, podczas nabożeństwa odprawianego przez abp. K. Wojtyłę, salwy armatnie witały min. obrony narodowej marsz. -�M. Spychalskiego, przybyłego na państwowe uroczystości. W Poznaniu, 16 IV W. Gomułka ostro skrytykował kościelną koncepcję obchodów milenium chrztu Polski i prymasa S. Wy-szyńskiego osobiście. Szczególnie ostro skrytykował ideę "przedmurza" jako wymysł antyradziecki. Kulminacyjnym punktem uroczystości państwowych była wielka defilada 1000-lecia, która odbyła się 22 VII 1966, na Placu Defilad w Warszawie, z udziałem "rzutu historycznego" oraz młodzieży uczestniczącej w okolicznościowym zlocie. Podsumowania państwowych obchodów 1000-lecia Państwa Polskiego dokonano na sesji plenarnej Ogólnopolskiego Komitetu FJN (311 1967).

u
UKŁAD PRL-RFN Z 1970, wł.: Układ między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków, podpisany w Warszawie 7 XII 197 O przez premiera PRL -J. Cyrankiewicza i kanclerza RFN W. Brandta. Rozmowy między rządami PRL i RFN rozpoczęły się 5 II 1970 w rezultacie inicjatywy polskiej z 17 V 1969. Polska przedstawiła wówczas propozycje zawarcia układu, w którym na wzór -> układu RP - NRD z 1950 (układ zgorzelecki), RFN uznałaby ostateczny charakter granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, otwierając tym samym proces normalizacji wzajemnych stosunków. Układ stanowi akt uznania ostatecznego charakteru zachodniej granicy Polski. Oświadczenia przedstawicieli wielkich mocarstw wskazują jednoznacznie na zamknięcie, z chwilą podpisania układu, problemu tej granicy, znaczenie tego faktu dla umocnienia pokoju i bezpieczeństwa na zasadzie respektowania status quo w Europie. Wejście w życie układu pozwoliło na nawiązanie we IX 1972 stosunków dyplomatycznych między PRL a RFN. Dalszym etapem procesu normalizacji stosunków PRL - RFN było uzgodnienie przez -�E. Gierka i kanclerza RFN H. Schmidta (l VIII 1975 w Helsinkach) kompleksu porozumień dotyczących spraw rentowych i wypadkowych. Treść układu z 1970 potwierdzono w traktacie między Polską a zjednoczonymi Niemcami, podpisanym 14X11990 w Warszawie.
UKŁAD RP-NRD Z 1950, wł.: układ między Rzeczpospolitą Polską a Niemiecką Republiką Demokratyczną o wytyczeniu ustalonej i istniejącej polsko-niemieckiej granicy państwowej, podpisany 6 VII 1950 w Zgorzelcu (tzw. układ zgorzelecki). Akt o wykonaniu wytyczenia granicy między Polską a NRD podpisano 27 I 1951 we Frankfurcie nad Odrą. Przebieg
255

UKŁAD WARSZAWSKI
granicy ustalonej podczas konferencji w Poczdamie (17 VII - 2 VIII 1945) i wytyczonej w 1951 potwierdzono w traktacie między Polską a zjednoczonymi Niemcami, podpisanym 14 XI 1990 w Warszawie.
UKŁAD WARSZAWSKI (UW), wł.: Organizacja Układu Warszawskiego, utworzona na podstawie zawartego 14 V 1955 w Warszawie układu o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej między Ludową Republiką Albanii, Ludową Republiką Bułgarii, Węgierską Republiką Ludową, Niemiecką Republiką Demokratyczną, Polską Rzeczpospolitą Ludową, Rumuńską Republiką Ludową, Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i Republiką Czechosłowacką. Układ podpisano na 20 lat. Powołanie UW -jak motywowano - stanowić miało reakcję wspólnoty państw socjalistycznych na militaryzację Niemieckiej Republiki Federalnej (NRF, taką nazwę wówczas stosowano, oraz przyjęcie tego państwa do NATO). Czynnikiem mającym wzmacniać zdolność obronną układu było "czasowe" stacjonowanie na terenie niektórych państw-sygnatariuszy wojsk radzieckich wydzielonych do Zjednoczonych SiłZbrojnych (ZSZ) UW. Pobyt wojsk radzieckich w Polsce określało porozumienie dwustronne z 17 XII 1956. Najwyższym organem politycznym układu był Doradczy Komitet Polityczny (DKP), a wojskowym Komitet Ministrów Obrony. Powołano też ZSZ i Zjednoczone Dowództwo, którego organem wykonawczym był Naczelny Dowódca ZSZ (tradycyjnie marszałek radziecki). Jego organem doradczym był Sztab ZSZ. W III 1969 powołano przy Dowództwie ZSZ Radę Wojskową. W rzeczywistości celem UW było umocnienie panowania radzieckiego nad państwami tzw. obozu socjalistycznego, zintegrowania ich struktury militarnej. Po-^-interwencji UW w Czechosłowacji (21 VIII 1968, Operacja "Dunaj") układ wypowiedziała Albania. W końcu lat osiemdziesiątych, w obliczu zmian dokonujących się w ZSRR i pozostałych państwach paktu, idea Układu została zakwestionowana przez jej członków. 24 X 1990, po zjednoczeniu Niemiec, układ opuściła NRD. Ostatecznie struktury wojskowe układu rozwiązano z inicjatywy ZSRR 11 V 1991. Podczas spotkania w Pradze l VII 1991 doszło do rozwiązania Układu Warszawskiego. Wobec rozwiązania UW bezprzedmiotowe stało się dalsze stacjonowanie oddziałów Armii Radzieckiej na terytoriach państw rozwiązanego paktu. Oddziały te ostatecznie opuściły Polskę 28 X 1992.
UKRAIŃSKA POWSTAŃCZA ARMIA (UPA), ukraińska nacjonalistyczne formacja wojskowa, walczyła w czasie II wojny światowej o utwo-
256

UNIA DEMOKRATYCZNA
rżenie narodowego państwa ukraińskiego. Utworzona w X 1942 z inicjatywy części Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) podporządkowanej S. Banderze. Walczyła głównie z partyzantką radziecką, sporadycznie z Niemcami oraz z partyzantką polską. Po przejściu frontu działała na południowo-wschodnich krańcach Polski, głównie w Bieszczadach. Na przełomie 1944/1945 liczyła ok. 2,4 tyś. ludzi; komendantem działającego na terenie Polski upowskiego VI Okręgu Wojskowego "Sian", a następnie dowódca UPA na "zakierzonski kraj" był M. Onyszkiewicz (ps. Orest), aresztowany na Dolnym Śląsku. Do działań przeciwko UPA w 1945 skierowane zostały z frontu 3, 8 i 9 Dywizje Piechoty, jednostki KBW, organa bezpieczeństwa wewnętrznego i MO. Do początku 1947 władze polskie prowadziły ograniczone działania przeciwko UPA. Dopiero po śmierci (27 III 1947) wiceministra obrony narodowej gen. -K. Świerczewskiego na terenie walk, rząd przystąpił do zmasowanej akcji antyukraińskiej, przeprowadzonej 24 IV-31 VII 1947 podczas tzw. -akcji "Wisła".
UNIA DEMOKRATYCZNA (UD). Geneza UD sięga czasów powstawania ugrupowania przeciwnego - PC. W III-VI 1990 red. -J. Turowicz zainicjował tworzenie Sojuszu na Rzecz Demokracji (SnRD), ugrupowania łączącego zwolenników rządu -T. Mazowieckiego. Już w czasie powstania SnRD znaleźli się w nim przeciwnicy (m.in. Z. Bujak, H. Wujec) i zwolennicy (m.in. J. Stępień, J.M. Rokita) L. Wałęsy. Niespójność Sojuszu spowodowała, że w VII 1990, z inicjatywy działaczy "Solidarności" - przeciwników L. Wałęsy (m.in. Z. Bujak, W. Frasyniuk, -A. Michnik, Jan Lityński, H. Wujec i Z. Kuratowska) powstał w Warszawie Ruch Obywatelski -Akcja Demokratyczna (ROAD). Koło ROAD (do 11991 w składzie -OKP) liczyło 30 posłów i 24 senatorów. 2 XII 1990 powstała Unia Demokratyczna. Tworzyły ją: Forum Prawicy Demokratycznej (A. Hali), ROAD oraz komitety wyborcze T. Mazowieckiego. Przed Kongresem Zjednoczeniowym UD (V 1991) grupa działaczy ROAD z Z. Bujakiem nie przystąpiła do unii, tworząc Ruch Demokratyczno-Społeczny, który współtworzył --Unię Pracy. W UD, zgodnie ze statutem, działały frakcje: Frakcja Prawicy Demokratycznej (FPD) - o orientacji chrześcijańsko-liberalnej, Frakcja Społeczno-Libe-i-alna (Z. Kuratowska) - lewicowa i Frakcja Zielonych. We IX 1992 FPD wystąpiła z UD. W jej miejsce powstała Frakcja Konserwatywno-Liberalna (T. Syryjczyk). W Sejmie I kadencji UD miała 62 mandaty, a w Sejmie II kadencji - 74. W IV 1994, po połączeniu UD i -Kongresu Liberalno-Demo-kratycznego powstała -Unia Wolności.
257

UNIA EUROPEJSKA
UNIA EUROPEJSKA (UE), koncepcja rozszerzania zakresu kompetencji Wspólnot Europejskich, utworzonych na mocy traktatów: paryskiego z 18 IV 1951 i rzymskich z 25 III 1957, przez Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, Niemcy i Włochy, tj. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS; powołanej w 1951), Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG; utworzona w 1957) i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (EUROATOM; utworzona w 1957). Do UE dołączyły: Dania, Irlandia i W. Brytania (1973), Grecja (1981), Hiszpania i Portugalia (1986), Austria, Finlandia i Szwecja (1995). Od chwili wejścia w życie (l VII 1967) traktatu o połączeniu władz wykonawczych ich organy są wspólne: Rada Europejska, Komisja Europejska i Parlament Europejski oraz Trybunał Sprawiedliwości. Od chwili wejścia w życie Jednolitego Aktu (l VII 1987) zasięg działań Wspólnot Europejskich wykroczył poza ustanowienie rynku wewnętrznego, popierającego swobodny przepływ towarów, osób, kapitału i usług, funkcjonuje także w sferze politycznej, społecznej i kulturalnej. Wspólnoty Europejskie stanowią specyficzny model stosunków międzynarodowych, oparty na przekazaniu przez państwa członkowskie części suwerenności wspólnym instytucjom reprezentującym jednocześnie kraje członkowskie, jak i interes ponadnarodowy. Wspólnoty Europejskie są etapem wstępnym powołania Unii Europejskiej lub Federacji Europejskiej, jeżeli negocjacje międzyrządowe, mające zmodyfikować zasadnicze traktaty, prowadzone będą w tym kierunku. Po wejściu w życie (l XI 1993) Traktatu z Maastricht o Unii Europejskiej (podpisanego 10 XII 1991) zmieniono m.in. nazwę EWG na Wspólnota Europejska. Główne instytucje UE: Komisja (organ wykonawczy), Rada (główny organ decyzyjny), Parlament Europejski, Trybunał Sprawiedliwości i Trybunał Audytorów.
UNIA POLITYKI REALNEJ (UPR), partia założona w IV 1989, kontynuatorka Ruchu Polityki Realnej powstałego w 1987. Przywódca partii -J. Korwin-Mikke. Przed wyborami prezydenckimi 1990 nie zdołał zebrać niezbędnej liczby podpisów, a w wyborach prezydenckich 1995 zebrał 2,4% głosów. W Sejmie I kadencji zasiadało 3 posłów. W kolejnych wyborach parlamentarnych nie przekraczała progu wyborczego. J. Korwin-Mikke był inicjatorem uchwały lustracyjnej Sejmu, której realizacja przez min. spraw wewnętrznych ->A. Macierewicza, stała się bezpośrednią przyczyną upadku rządu J. Olszewskiego.
258

6SZ
-E-a- r3upJnnn->[-ouzo3.{ods SZJSJS M v. 'OłYM.^ opfszJd aMO^sfoM 3(01191
-9duio>i Biusiuisi mpfezood po 'BfosMzg i Bipire(si 'mrea 'm-usny '^foa-ir) :iu.reJO^A\J9sqo '(l66l P0) i^pu^si 'Bi:ż3AUOJ\[ '^fo-iiTL :fes iiuAuozsAz-reM
-ois iu.re?[uo^zo '(l66l) ^u^G '(066l) ^P^nyoj i miredzsiH '(s<;6l) ^P
-o-tMI Mj'a :Andfe^sAz.id HZn oa "�17S6I X EZ z iun?(sX^d lurep^pin ^TOA\
-o?[iJXpoaiz '5iire}XJg �^ i żJnqiU3S>(nq '5ipUB]0]-.[ 'SfouE.y '5iżpg zszJd 8t76T III L} 9JUOJqo ("3U{odsA\ ZEJO fou^Jnip^ i fsuzospds 'rsuzoimou
-o'?[3 AoBJd^odsM o uraiEp[B-4 puB.[OA\od puuo.iqo EfoBzuregJo TM.opo.reuAzp
-5iui 'T^siss^n^ p^d -A\z^ '(gza) vasradcmnaoiNcioH3Vz viNa
'($661 III P0 n^d Av) zoiA\OJ33^g 'q<- ^isoz Xui3Jq
-AM uu^d oSsofezompoMSZJd TO ($661 Al) MH 9iS3Jżuo-a II ^M 'folo3pi3q3 Sin^d A\ faf 9iuEoiEłZs">(9ZJd uun nA\piUA\OJ3p{ oiionzJ^z '�Q[\ Mo^sod 8^ z suozo^z '9uzoX^J>[OU.i3Q uinJOj t766I X M 'Oinp^SB-ij TĄ) XuiT3.i3qTi '(p{
-oi^g ']Ą[ 'B?[SA\oimn'>i �z 'ilOJn-^ �f<-) Au^J9qi^Ef3os '(^SLUS-ISO 'g<-) AM
-o^uso '(Bip[o-g �p^ �f '^>[ooipnż -H<- '>isnJ^ �Q 'ppsiMOZ^pM 'l) AUMAIBM
-J3Suo?[-05[39pBqo :Mounu ^UPI o^misi nurd /Ą �ppsiMOZBp\[ �J^<- .{EISOZ mX3fezoiupOM3ZJ(i �oż9uzoAii3J>iom3Q-ou[BJ3qiq ns3Jżuo^ i r3uzoXim^oai
-90 nun<- fiu9Z3fe^od z 1766! AI ^ Tł^isMod '(/Ań) I^SON^OM VINn
�IIl.TBd Z O^ldfe^sAM
msfegng 'g z jf[ MO^Amod mo5iM3izp ż661 IIX M 'aTuazpoModsiu ^soiu
-Az^d Z9TUMOJ jf[ ż661 lU-I^MOpfeZJOUreS IU.IB.TOqXM<- p3ZJd M01SIOU9-g T
Mo^JSiug EJIJPJ BMofer^ i qsj z Xz3JoqXM zsnfos �iosoup/A Ipn-- op Epsaz-id 3S&ZO '(pisM3pzpo]Ą[ �^ 'urui) AzoB^izp qoXMOpzo n>HT^ in-red z
SBZOMOM 0,(ZS9pO 'PISMOq3B^p\[ �V ^MOMBJds OMpIUMOJ3t>[ 'BIOJ �p\[
- oż33fezompOM9ZJd oż3MOu n-ioqXM nsezo oa �EfeSng -g oż9ofez3Tup
-OMSZJd Tfo^unJ z atusidfe^sn T3^MopOMods /,66l ^"fos "P q3^-ioqXM<- M Jn ^>IsSn[ "npEd ipBża.i9zs M MO'>i5iMzpzo^ BiiXzo/izi3Jod T3.[soiuod jfi 1766! q3^MopfezJOuiBS
q3BJOqAM y\Y 'IScI I a^S z foMOpfeZJ lf3qEO">[ Op 13psr9M 0ż3UpniU3M3 3(1 T3U 0ż3UZ.43UM3M nsXzXJ>[ 0ż3ZSMJ3ld Op SBZOMOM O^ZSOO "MO'(13pUT3ai \^
~ L661 M ^ 'A^pu^iu ^ ^^n0?7 dfl l66l nulfog op qoBJoqAM ^\ �feż
-ng �"a .[BISOZ jf[ mAofez3TUpoM9ZJj 'ipXuz3Xisiuniuo>psod ireModnJżn z zmo Sdd'- ^zo^Eizp ps5zo '(BfeSng -3) XOEJJ psoiui3pi{os i (^pCng �z) ogguzos^ods-ouzoA^J^oaoa nqon-g - qoAMOpsou.rcpips ireModrużn q3XJOppm piU3Z3fe^od z ^66 T IA Av r^isMod ElUEd '(Jfi) A3VUd VINn

UNRRA
da Europy. Organami UZE są: Rada Ministrów (spraw zagranicznych i obrony), Stała Rada (ambasadorowie państw członkowskich w Londynie), Zgromadzenie wyłaniane spośród deputowanych do parlamentów krajów członkowskich. Polska, Bułgaria, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Rumunia, Słowacja i Węgry otrzymały 9 V 1994 status partnera stowarzyszonego z UZE, co daje im prawo udziału w posiedzeniach Stałej Rady Unii.
UNRRA CUnited Nations Relief and RehabilitationAdministration) Admi-stracja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy; organizacja międzyrządowa założona w 1943 w celu udzielania natychmiastowej pomocy żywnościowej, odzieżowej, leczniczej i mieszkaniowej i in. krajom Narodów Zjednoczonych wyzwalanym spod okupacji państw osi. W Europie działała do 19 XII 1946; rozwiązana w 1947. Polska uzyskała z UNRRA pomoc wysokości ponad 471 min USD, z tego żywności (w tym 105 tyś. ton maki i 2 tyś. ton masła) za 90 min USD, a ponadto kilka min 5-kilogram owych racji żywnościowych z demobilu.
UPRZEMYSŁOWIENIE (industrializacja), proces przeważającego wzrostu przemysłu w stosunku do rolnictwa i innych działów gospodarki, wyrażający się w szybkim zwiększaniu udziału przemysłu i techniki wielkoprzemysłowej w gospodarce; proces polegający na zdominowaniu struktury ekonomicznej i zatrudnienia przez sektor przemysłowy. W Polsce wzorowane na radzieckiej strategii intensywnej industrializacji, zwłaszcza poprzez rozbudowę przemysłu ciężkiego, realizowana za pomocą systemu nakazowo-rozdzielczego; finansowana głównie kosztem indywidualnego rolnictwa, poprzez obowiązkowe dostawy, różnego rodzaju podatki i opłaty, utrzymywanie niskich cen produktów rolnych oraz ograniczenie nakładów inwestycyjnych. Wśród krajów Europy Środkowej i Wschodniej, tylko w Polsce (i na Węgrzech) poziom zatrudnienia w sektorze usług pozostaje wyższy niż w przemysłowym: wynosi odpowiednio w usługach - 43%, w przemyśle - 31%.
URBAN JERZY (ur. 1933), dziennikarz, polityk. Od połowy lat pięćdziesiątych jest jednym z najzdolniejszych i najpopularniejszych dziennikarzy polskich; pracował w zespole tygodnika "Po prostu" (1955-1957), kierował działem krajowym tygodnika "Polityka" (l 961-1981), publikował felietony w "Kulisach" i "Szpilkach". Był objęty zakazem druku (1957-1961
260

URBANIZACJA
i 1964-1969). Kontrowersyjny okres działalności rozpoczął w VIII 1981, obejmując urząd ministra - rzecznika prasowego rządu -"gen. W. Jaruzel-skiego i następnych gabinetów ->Z. Messnera i -*M. F. Rakowskiego (do IV 1989). Jako propagandysta stanu wojennego atakował "Solidarność" oraz politykę państw zachodnich wobec Polski i jej rządów. W 1986 znalazł się w składzie wąskiego zespołu doradców W. Jaruzelskiego; był zwolennikiem daleko idących reform politycznych i gospodarczych. W 1989 przewodniczył Komitetowi ds. Radia i Telewizji, a następnie kierował Krajową Agencją Robotniczą (do 1990). Bezpartyjny, w końcu 1989 złożył deklarację kandydacką do PZPR, po jej rozwiązaniu wstąpił do - Socjaldemokracji RP. Od końca 1989 wydaje skandalizujący tygodnik satyryczno-polityczny "Nie", w którym głównymi obiektami napaści są politycy i ugrupowania postsolidarnościowe oraz duchowieństwo katolickie.
URBANIZACJA, szybki rozwój ośrodków miejskich na skutek koncentracji przemysłu (-�uprzemysłowienie) i handlu, powodujący napływ ludności wiejskiej do miast.

w
WALENTYNOWICZ ANNA (ur. 1919), robotnica Stoczni Gdańskiej. Działaczka Wolnych Związków Zawodowych w latach siedemdziesiątych. Jej zwolnienie z pracy stało się jednym z bezpośrednich powodów strajku latem 1980. Współtworzyła NSZZ "Solidarność"; znalazła się w opozycji do -"L. Wałęsy; związała się z NSZZ "Solidarność" '80.
WAŁĘSA LECH (ur. 1943), działacz związkowy, polityk. Pracownik Stoczni Gdańskiej od 1967, uczestnik wystąpień robotniczych -"Grudnia '70;
w składzie 5-osobowego komitetu strajkowego, aresztowany, zwolniony po 4 dniach. Działał w legalnych związkach zawodowych. Za krytyczne wystąpienie o sytuacji w kraju na zebraniu związkowym w II 1976 zwolniony z pracy. Współpracował z Komitetem Założycielskim Wolnych Związków Zawodowych (WZZ; od VI 1978). Za udział w manifestacji rocznicowej wydarzeń grudniowych ponownie zwolniony z pracy. Wszedł do redakcji "Robotnika Wybrzeża", organu WZZ (1979). Za działalność w Komisji Robotniczej (I 1980) i akcjach protestu zwolniony z pracy (II 1980). Po rozpoczęciu strajku w Stoczni Gdańskiej (-Sierpień '80) przedostał się na teren zakładu ("skok przez płot"), wziął udział w wiecu i został wybrany na przewodniczącego Komitetu Strajkowego (od 16 VIII Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego). Był głównym negocjatorem z delegacją rządową na czele z wicepremierem M. Jagielskim; 31 VIII podpisał Porozumienie Sierpniowe, w którym władze zaakceptowały wszystkie-postulaty strajkujących (tzw. "21 postulatów"). Stanął na czele Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego Niezależnych Samorządnych Związków Zawodowych (NSZZ) w Gdańsku. Na zjeździe (17 IX 1980) przedstawicieli powstających nowych związków zawodowych Wałęsa stanął na czele Krajowej Komisji Porozumiewawczej (KKP) NSZZ "Solidarność". W czasie wydarzeń sierp-
262

WAŁĘSA
niowych i w późniejszym okresie otoczył się gronem ekspertów i doradców, utrzymywał ścisłe kontakty z władzami kościelnymi, zyskał popularność na skalę krajową. Starając się unikać generalnej konfrontacji z władzami zabiegał o korzystne porozumienia kończące liczne konflikty lokalne. Na I Zjeździe "Solidarności" w Gdańsku (5-10 IX, 26 DC-7 X 1981) został wybrany na przewodniczącego związku (2 X 1981) uzyskując 55% głosów.
Po wprowadzeniu -^-stanu wojennego internowany (do 14 XI 1982). Zatrudniony w Stoczni Gdańskiej utrzymywał kontakty z działaczami "Solidarności", doradcami, politykami zagranicznymi i opozycyjnymi, władzami kościelnymi i dziennikarzami. W 1983 otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. Spotykał się z nim papież Jan Paweł II podczas pielgrzymek do kraju. Zwracał się do władz o legalizację pluralizmu związkowego. Utworzył Tymczasową Radę NSZZ "Solidarność" (1986), przekształconą w Krajową Komisję Wykonawczą (1987), jawnie działające organy nielegalnej "Solidarności". Włączył się do akcji strajkowych w Stoczni Gdańskiej w V i VIII 1988, żądając legalizacji "Solidarności". Podjął rozmowy z gen. -�C. Kisz-czakiem, które doprowadziły do obrad -^"okrągłego stołu". Doprowadził do powstania Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność" (18 XII 1988). Był współprzewodniczącym inauguracyjnego posiedzenia ,,okrągłego stołu"; podpisał zawarte porozumienia (5 IV 1989). Plakaty ze zdjęciem L. Wałęsy z poszczególnymi kandydatami do Sejmu i Senatu były głównym składnikiem kampanii przedwyborczej. W VIII 1989 przystał na zawarcie szerokiej koalicji parlamentarnej w celu sformowania pierwszego niekomunistycznego rządu (Obywatelski Klub Parlamentarny, -�ZSL, -SD, z dwoma ministrami z ramienia PZPR: ->F. Siwickim - MON i Cz. Kiszczakiem-MSW) z ->T. Mazowieckim jako premierem. Już w końcu 1989, formalnie będąc wyłącznie przewodniczącym "Solidarności", zaczął swymi działaniami wkraczać w kompetencje władz państwowych;
odbywał podróże oficjalne do krajów zachodnich, występował z inicjatywami z zakresu polityki zagranicznej (np. w sprawie wycofania wojsk radzieckich z Polski) i polityki wewnątrzkrajowej (przyspieszenie reform). Wiosna 1990 zainicjował tzw. "wojnę na górze", tj. korzystając z poparcia prawicowych i lokalnych działaczy obozu solidarnościowego, podjął walkę z będącymi u władzy kręgami swych dotychczasowych zwolenników. Doprowadziło to do politycznego rozstania ze zwolennikami T. Mazowieckiego.
Na II Zjeździe "Solidarności" (19-25 IV 1990) został ponownie wybrany na przewodniczącego związku. Równocześnie z "wojną na górze" zapowiedział zamiar kandydowania na urząd prezydenta. W trakcie intensywnej kam-
263

WASILEWSKA >
panii wyborczej faktycznie występował głównie przeciwko T. Mazowieckiemu, krytykując jego rząd, głosząc hasła dekomunizacji -przeciw "grubej kresce", za przyspieszeniem reform politycznych i gospodarczych, za powszechnym uwłaszczeniem ("l 00 milionów dla każdego"). Wygrał -> wybory prezydenckie w II turze (9 XII 1990) z "człowiekiem z nikąd" - ->S. Tymiń-skim; zaprzysiężony na prezydenta RP 22 XII 1990. Nowy rząd -J. K. Bielec-kiego kontynuował dotychczasową politykę gospodarczą (reformę -�L. Bal-cerowicza). W Kancelarii Prezydenta początkowo dominowali działacze -"�Porozumienia Centrum (m.in. J. Kaczyński), którzy po konflikcie z L. Wałęsą odeszli (XI 1991). Po konflikcie z Sejmem wokół ordynacji wyborczej zarządził wybory parlamentarne, które odbyły się 27 X 199 ł. Powołał rząd centroprawicowy ->J. Olszewskiego. Po upadku tego gabinetu (4 VI 1992) misję sformowania nowego rządu powierzył ->W Pawlakowi, a następnie ->H. Suchockiej . Po votum nieufności dla rządu uchwalonym przez Sejm (28 V 1993) rozwiązał parlament i rozpisał przedterminowe wybory (19 IX 1993) wygrane przez ^SLD. Zmuszony do współpracy z rządami koalicji: SLD-P SL, premierów W. Pawlaka i ->J. Oleksego, był w ustawicznych konfliktach z rządem i większością parlamentarną (m.in. na tle procedury obsadzania tzw. ministerstw "prezydenckich"- MON, MSW i MSZ). W Kancelarii Prezydenta systematycznie rosła rola, awansowanego do rangi ministra, M. Wachowskiego. Preferował działania na granicy prawa (tzw. "falandyzacja" prawa, od nazwiska L. Falandysza). W wyniku "wojny na górze" i innych konfliktów w łonie ugrupowań solidarnościowych (posierpniowych) tracił poparcie kolejnych polityków i ich grup oraz kontakt z masami. Złożyło się to na klęskę L. Wałęsy w -> wyborach prezydenckich 1995.
WASILEWSKA WANDA (1905-1964), działaczka polityczna, pisarka, publicystka, absolwentka UJ, od 1923 w Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej i Towarzystwie Uniwersytetu Robotniczego, członkini Rady Naczelnej PPS (1934-1937), działaczka Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom i Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela, współ-redaktorka "Płomyka" i "Płomyczka". Po wybuchu II wojny światowej przebywała we Lwowie i w Moskwie, przyjęła obywatelstwo radzieckie, członkini WKP(b), deputowana do Rady Najwyższej ZSRR; po agresji niemieckiej na ZSRR była komisarzem politycznym i korespondentem wojennym; w latach 1941-1943 współredagowała ukazujące się w jeż. polskim pismo "Nowe Widnokręgi", stała się najbardziej wpływową postacią w gronie polskich komunistów w ZSRR, cieszyła się szczególnymi względami
264

WOJSKO POLSKIE
Stalina; współorganizatorka -ZPP, przewodnicząca Prezydium ZG ZPP (1943-1946), członkini -Centralnego Biura Komunistów Polski w ZSRR, współorganizatorka l. Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki (1943); od VII 1944 wiceprzewodnicząca -PKWN. Od 1945 mieszkała w Kijowie.
WIELKA NOWENNA TYSIĄCLECIA, dziewięcioletni cykl kościelnych obchodów, które poprzedzone zostały -Ślubami jasnogórskimi 26 VIII 1956. Przewidywał on dla każdego roku odrębne hasło i program: 1957/85 - "Wierność Bogu, Krzyżowi, Kościołowi i jego pasterzom", 1958/59-"Życie w łasce uświęcającej bez grzechu", 1959/60 - "Stać na straży budzącego się życia", 1960/61 - "Wierność małżeńska", 1961/62-"Świętość ogniska domowego", 1962/63 - "Wychować młode pokolenie w wierności Bogu i Kościołowi", 1963/64 - "Pielęgnować miłość społeczną", 1964/65 - "Walczyć z wadami narodowymi, zdobywać cnoty", 1965/66 - "Szerzyć cześć i nabożeństwo do matki Bożej". Wezwania te były przedmiotem całorocznej pracy duszpasterskiej. Wielką Nowennę zainaugurowała w 1957, trwająca do 1966, wędrówka obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej do Warszawy i po archidiecezji warszawskiej, a następnie po wszystkich diecezjach, kościołach i parafiach.
"WIĘŹ", Miesięcznik związany z ruchem -KIK, założony w VII 1956. Redaktor naczelny do I 1981 był -T. Mazowiecki, następnie W. Wieczorek. - Stowarzyszenia katolików świeckich.
WOJSKO POLSKIE (WP), nazwa -Polskich Sił Zbrojnych, będąca w użyciu od początku XIX w. Wprowadzona oficjalnie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918, a następnie 21 VII 1944 dekretem o połączeniu Armii Polskiej w ZSRR z Armią Ludową w jednolite -Wojsko Polskie. Utworzone jako organ ludowego państwa polskiego; powołane do spełniania funkcji zewnętrznej - dokończenia walki o wyzwolenie spod okupacji hitlerowskiej i obrony granic w okresie pokoju oraz funkcji wewnętrznej - uczestnictwa w dokonującej się rewolucji społecznej poprzez współtworzenie, umacnianie i ochronę władzy ludowej i zwalczanie -podziemia zbrojnego różnych orientacji politycznych.
W wyniku rozwoju organizacyjnego i kadrowego zamierzano do końca 1944 utworzyć WP liczące ok. 400 tyś. żołnierzy, składające się z 3 armii (po 5 dywizji) oraz odwodów Naczelnego Dowództwa. Plany na 1945 przewidywały rozwinięcie WP do 27 dywizji oraz stworzenie dodatkowych ogniw dowodzenia (korpusów armijnych). Możliwości mobilizacyjne pozwoliły na sfor-
265

WOJSKO POLSKIE
mowanie 2 armii oraz odwodów o łącznej liczebności ok. 300 tyś. żołnierzy. Utworzono naczelne władze wojskowe: Naczelne Dowództwo, Sztab Główny, Główny Zarząd Polityczno-Wychowawczy, Szefostwo Mobilizacji i Formowania, Główne Kwatermistrzostwo oraz dowództwa rodzajów wojsk i szefostwa służb: Dowództwo Lotnictwa, Artylerii, Wojsk Pancernych i Zmechanizowanych, Szefostwo Wojsk Inżynieryjno-Saperskich Łączności, Obrony Przeciwchemicznej, Centrum Wyszkolenia Oficerów i in. W 1944 zmobilizowano ok. 110 tyś. osób, a ochotniczo wstąpiło do wojska kilkadziesiąt tyś. osób przybyłych z ZSRR. W 1945 zmobilizowano dodatkowo ok. 86 tyś. osób. Niedobór kadry oficerskiej został uzupełniony -oficerami radzieckimi skierowanymi do WP z Armii Czerwonej. Całkowite uzbrojenie i wyposażenie WP uzyskano z ZSRR (m.in. ponad 300 tyś. karabinów, 106 tyś. pistoletów maszynowych, ponad 8300 dział i moździerzy, 670 czołgów i dział pancernych prawie 12 tyś. samochodów, 630 samolotów, wiele milionów sztuk amunicji, umundurowanie itp. o łącznej wartości 724 min. rubli). Specyficzne miejsce i rolę w WP spełniał Główny Zarząd Informacji (szef- radziecki płk D. Wozniesieński), czyli kontrwywiad wojskowy. Podlegał on bezpośrednio ministrowi obrony narodowej. Dzięki wyjątkowo brutalnym metodom postępowania zyskał złą sławą. Miał własną agenturę, liczącą w 1954 ponad 23 tyś. osób. W roku tym GZI "rozpracowywał" ok. 18 tyś. osób, w tym 5,5 tyś. oficerów w służbie czynnej. Najbardziej spektakularnym procesem, przygotowanym przez GZI, był tzw. proces generalski, który odbył się w lecie 1951 (generałowie: S. Tatar, S. Mossor, J. Kirchmayer, F. Herman - skazani na dożywocie, pułkownicy: M. Jurecki, S. NowickiiM. Utnik - skazani na 15 lat, mjr W. Roman i kmdr ppor. S.Wacek - skazani na 12 lat). W tzw. "procesach odpryskowych", związanych z "generalskim", sądzono 86 oficerów, na karę śmierci skazano 40 (20 wyroków wykonano).
W latach 1944-1945 Wojsko Polskie składało się z Wojsk Lądowych, Lotnictwa i zalążków Marynarki Wojennej. W chwili zakończenia wojny (V 1945) głównym i najliczniejszym składnikiem Wojsk Lądowych była piechota, w skład której wchodziło 14 dywizji piechoty liczących po ok. 11,5 tyś. żołnierzy. Piechota miała własną, silną artylerię (ok. 200 dział i moździerzy w dywizji), czołgi, jednostki saperów, wojsk chemicznych, łączności i in. Artyleria składała się z 17 brygad (artylerii armat, ciężkiej, przeciwpancernej i przeciwlotniczej) oraz wielu jednostek specjalistycznych i pomocniczych. W skład wojsk pancernych wchodził l Korpus Pancerny, 3 pułki czołgów ciężkich oraz kilkanaście innych jednostek pancernych. Kawaleria WP składała się z l Dywizji Kawalerii. W skład wojsk inżynieryjno-saperskich wchodziło 5 brygad oraz inne, mniejsze j ednost-
266

WOJSKO POLSKIE
ki. Wojska chemiczne, tworzyło 6 batalionów obrony przeciwchemicznej i batalion miotaczy ognia. Wojska łączności dysponowały 4 pułkami, 7 batalionami i 18 kompaniami łączności różnych specjalności. Służba zdrowia posiadała 49 szpitali, 7 pociągów sanitarnych oraz wiele innych zakładów działających na rzecz walczących wojsk i na zapleczu. Lotnictwo miało 16 pułków lotnictwa myśliwskiego, bombowego, szturmowego i pomocniczego oraz jednostkami zabezpieczenia itp. Zalążki Marynarki Wojennej (MW) składały się z l Samodzielnego Morskiego Batalionu Zapasowego, Dowództwa MW (powołanego 7 VII 1945) i kutra motorowego "Korsarz". Na początku 1945 Naczelnemu Dowództwu WP podlegały m.in.:
. l Armia WP (l, 2, 3, 4 i 6 DP, I BKaw., I BPanc., I i V BAĆ, II i III BAH, IV BAPpanc., l DAPlot., I BSap.);
� 2 Armia WP (5, 7, 8, 9 i 10 DP, IX BAPpanc, IV BSap., 3 DAPlot.);
. I KLotn. (l DLB, 2 DLSzt., 3 DLM) oraz 4 MDL;
� I KPanc. (l BZmot., 2, 3 i 4 BPanc.);
� 2 DA (VI i VII BAH, VIII BAĆ), X BAĆ, I BM, XI i XIV BAPpanc, 4 DAPlot.;
� IIIBpont.,IIiV BSap.
Stan liczbowy WP i MO l V 1945 przedstawiał się następująco:
Wyszczególnienie

Oficerowie

Podoficerowie, podchorążowie i szeregowcy

Razem żołnierzy

Pracownicy cywilni

Ogółem

Dowództwa, sztaby i jednostki (bez l i 2 AWP)

17 980

152258

170238

l 516

171 754

Dowództwa, sztaby i jednostki l AWP

8835

68558

77393

383

77776

Dowództwa, sztaby i jednostki 2 AWP

8 113

61 682

69795

5

69800

Ranni i chorzy w szpitalach

2008

19282

21 290

-

21290

Lotnictwo cywilne

351

928

1 279

20

1299

Milicja Obywatelska

. 633

43524

44 157

1 771

45928

Brygada Specjalna Bezpieczeństwa Publicznego

568

7687

8255



8255

Ogoleni:

38488

353919

392 407

3695

396 102


267

89^
-mmaizpod mu 9i.ifo.iqz o^Auosz-id y^Bizp op 7,3} ouBA\o.z9p{S o^sfo/^
-Tq -SAI eg ->[o iiiipZJSiAYod o ipi3M-(SJEpodsoż ^ AV qqT3izp 9176! AI "P ^W 'fez3.H3podso9-ou(o-^ 5fziA\Xa I OUB/AOUUOJS u.nupoipi37 nzJOttioj BU Mo^ifefeu.i ŁpAUliio-iSo muBA\o-n3podsożBZ npo Y\\ �i{oXA\o(od ac-id qoXup5qz
-atu BiuBMXuo>[AA\ i f3UA\iuz ifo^B op oiidfeisXz.id o>isfoA\ g^6T '^^dil A\.
-ogaMo^sfoM L'A\piupEso<- EurcMoziuBg.io op ouoldfeisAz.id gi7(3( IĄ A\ znf -ipXirc>isXzpo i-usiz^ muBA\o.iEpodsożEZ A\ otAzouiisszon J/^
�A\OlS.T^O IpAUZO-I OE pEUOd 13{BLUAZJ10 9^6} Op B.T01>( 'f3UU3fo^ pt.1EuX.IE]Ą[ 3IU9ZJOA\1 Ol5fpod ^1701 IIA Av Z3IUAWy[ "(MSIAI
9S6I P0) o39uzoi{qnj pA^syazoaldzsg nA\is.i3łsiuiiAi ouBA\o>(pfez.Todpod
61761 P0 ^�lo^\ '(dOAV) TZ31UBJżOJ XUOJL(30 ^l5^0^ 3UIGA\OLUJOJ OłÓZOOdzO.I
St76I IA M �oż3uzoiiqnJ EA\isy3zo9idz3g nA\^SJ3isiuiiĄ[ $^61 IIIA Av Aur:z
-B^azJd '(Az-igiupz -sXi ^ ->(0 ;A\.9^l) oSsuzJiauAYS^ EAYisyazoaldzsg snd
-JO-)I OUBA\OLU.[OJS ^31SOUp3ripXzsf3IUqOJp npIAY ZB.IO f9AVOJOdl37 Xp13żX^g II I I 'dCI t7 912^ ^N '>PlSOUp3ripAUUI ZBJO X:0lp9ld lfziA\Ap ż3.I9ZS OUBA\
-OIUJOJZOJ 'JY\\ iroBziireżJ03J op ouoidfeisAz.id S176I X I PO 'feA\oiuprqod i
felUpOqOEZ 93IireJż X{BIireJqOO SBZO U3TA\3d Z3ZJ:d SIILUB 3iq0 'PISIOJ U3J9} BU X^I30.IA\od gl76J IIA/IA nU.IOpZ.ld Op JAW Z I I PPSOUp3f �0ż3UZ.Il5uA\
-3M BA\isy3zo3idz3q oż9UBiiunzo.i 9psiOA\s nui3iiiA\3dBz ZBJO iifB.q fazo
-.repodsoż 3iA\opnqpo A\ ^slbA\ n^izpn ui3iu3iupS(3zA\n z '(5fo^zi{iqom
-9p OIZpBA\0.ld3ZJd IUA1 A\) feA\ofo>[Od 5żOJp BU UlUJE I EA\lSircd T3IU13A\OJ9pIS feq3ZJ!Od p9ZJd ApUBIS 3ZpE^A\. lpAULt3rOA\ UB^IZp niU9Z3yO>(BZ OJ
Z6S

-

-

Z6S

3A\oroq ^i0[oun?s

LL

'UL

OE

sz

3U.I33UCCI XpOlpOlUl'S

061

L11

09

LI

3UJ33UEd G{1'IZQ

LL\

91

Ifr

L01

ig^ozo

�ŁZO F

6ZZ l

9ze i

Z.9t7 T

i[3/
Zt

ZE

-

-

3A\0:)3p[EJ 31UinZ.lX/A

L�OZ

619

6iL?

6S:8

3ZJ31ZpZO^

Ltl

L6

SOI

6E1

5Z31U}0|A\133Z.ld AlTUI.iy

919 I

?8fr

zw

6817

30iqncq i AlEuny

iiiazcy

cIAWS

dA\V l

dA\V Z i I Z3q
d/A WSOLIpOf

i;iu3fo.iqzn rczpoy



WOJSKO POLSKIE
22 VIII 1945 utworzono 7 okręgów wojskowych, a dotychczasowe dowództwa armii rozformowano.
Pogorszenie się sytuacji międzynarodowej, nasilenie "zimnej wojny" oraz liczne interwencje wojskowe i konflikty zbrojne w świecie, a także rozwój sytuacji wewnętrznej w państwach bloku radzieckiego, spowodowały na przełomie 1949/1950 podjęcie działań mających na celu podniesienie gotowości bojowej, uzbrojenia, wyszkolenia i dyscypliny WP. Personalnym przejawem zmian w WP było objęcie stanowiska min. obrony narodowej przez marsz. -K. Rokossowskiego. Kosztem wyjątkowo wysokich nakładów finansowych i wyrzeczeń społecznych rozbudowano przemysł ciężki i zbrojeniowy, który podjął produkcję wielu rodzajów uzbrojenia i sprzętu wojskowego. Po 1950 przygotowywano wojsko do działania w warunkach użycia broni jądrowej. Zwiększono także liczebność WP. W V 1955 WP weszło w skład utworzonego wówczas -"Układu Warszawskiego. Odprężenie w stosunkach międzynarodowych spowodowało w latach 1954-1957 redukcję stanu osobowego WP o ok. 150 tyś. żołnierzy. Jednym z efektów przemian --Października '56 było odejście K. Rokossowskiego ze stanowiska ministra obrony narodowej oraz większości generałów i oficerów radzieckich z WP. Oddziały WP brały udział w --interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. W kolejnych dziesięcioleciach WP angażowane było też do działań podczas konfliktów społecznych, zwłaszcza w ->Grudniu'70 i jako podstawowe narzędzie wprowadzenia
-stanu wojennego. Równocześnie, od 1953 oficerowie i żołnierze WP, na coraz szerszą skalę, uczestniczyli w kilkudziesięciu -�misjach pokojowych w świecie.
Do końcu lat osiemdziesiątych WP liczyło ok. 450 tyś. żołnierzy, mieszcząc się w pierwszej piątce armii europejskich. W 1989 rozpoczęły się wielopłaszczyznowe przemiany w WP. Dotyczyły one zwłaszcza odejścia od uderzeniowej struktury i nierównomiernego rozlokowania na terenie kraju, ograniczenia nadmiernie rozbudowanej struktury logistycznej oraz konieczności stworzenia narodowego systemu obrony powietrznej. Reforma organizacji obrony narodowej zmierzała ku budowie armii nowoczesnej, mobilnej, zdolnej do obrony kraju i otwartej na rozwiązania sprawdzone w nowoczesnych armiach świata. Zasadniczym celem tych zmian było przygotowanie Sił Zbrojnych RP do włączenia ich do struktur
-NATO. Po trwającyh kilka lat negocjacjach, 12 III 1999 Polska przyjęta została do NATO.
269

WOJTYŁA
Raport powołanej w 1991 Międzyresortowej Komisji ds. Reform w Organizacji Obrony Narodowej wskazywał m.in. na konieczność utrzymania liczebności WP na poziomie ok. 250 tyś. żołnierzy; podział -Sił Zbrojnych RP na wojska lądowe, siły powietrzne i marynarkę wojenną. Rozpoczęto wówczas reorganizację wojska i szkolnictwa wojskowego, zapoczątkowano proces większego uzawodowienia armii oraz skracania czasu zasadniczej służby wojskowej (docelowo do 12 miesięcy).
WOJTYŁA KAROL, - Jan Paweł II
"WOLNOŚĆ I NIEZAWISŁOŚĆ" (WiN). Koncepcja utworzenia WiN, przekształcenia -^Delegatury Sił Zbrojnych (DSZ), pojawiła się w V/VI 1945; była przejawem braku zgody na kapitulację podziemia przed ZSRR i władzami komunistycznymi. Po rozwiązaniu DSZ (6 VIII 1945) grupa założycielska (płk J. Rzepecki, płk A. Sanojca, płk F. Niepo-kółczycki, płk J. Szczurek-Cergowski i płk J. Bokszczanin) powołała Zrzeszenie "Wolność i Niezawisłość" (WiN) z Głównym Komitetem Wykonawczym na czele. Z deklaracją ideową WiN, "O wolność obywatela i niezawisłość państwa" zapoznano abp. ->A. Sapiehę. W deklaracji domagano się przywrócenia wolności słowa, przekonań politycznych i ideałów chrześcijańskich i zrzeszania się; przeciwstawiano się dyktaturze jednej partii opartej na obcej sile; protestowano przeciwko wykorzystywaniu wojska do działań policyjnych (Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego); wskazywano na to, iż działania organów bezpieczeństwa wywołują odruch samoobrony społeczeństwa. Możliwość odzyskania wolności widziano w doprowadzeniu do wolnych wyborów pod nadzorem mocarstw, poprzedzonych wprowadzeniem wolności słowa, propagandy wyborczej, zrzeszania się, usunięciem z kraju obcej tajnej policji i obcych wojsk. W deklaracji wskazywano na potrzebę sojuszu z państwami anglosaskimi i utrzymania dobrych stosunków z ZSRR - przy pełnej niezawisłości Polski. Kierownictwo WiN zdawało sobie sprawę z braku perspektyw politycznych działań partyzanckich, jednak nie uchylało się od objęcia patronatu nad pozostającymi w lesie oddziałami poakowskimi, działającymi szczególnie aktywnie w woj. białostockim, lubelskim, rzeszowskim i wschodnich powiatach woj. warszawskiego. Zrzeszeniem WiN kierował Zarząd Główny (zwany potocznie Komendą) na czele z prezesem (płk J. Rzepecki), sekretarzem generalnym (ppłk T. Jachimek "Ninka"), kierownikami oddziałów i wydziałów oraz
270

"WOLNOŚĆ I NIEZAWISŁOŚĆ"
prezesami Obszarów (Zachodnim, Centralnym i Południowym). Rozpracowanie prowadzone przez UB, ułatwione oparciem organizacji Zrzeszenia na strukturach AK - NIE - DSZ oraz "ujawnianie" w śledztwie podkomendnych, doprowadziło do aresztowania kierownictwa WiN wX-XII 1945.
Odtworzenia władz WiN dokonał płk F. Niepokólczycki (prezes WiN od 15 I 1946); wbrew apelom płk. Rzepeckiego (pozostającego w więzieniu) zdecydowano się działać konspiracyjnie. Uznając zwierzchnictwo Rządu RP na uchodźstwie, WiN rozwinął działalność wywiadowczą na rzecz Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Rozbudowano sieć wywiadowczą, analityczną i propagandową. Wiosną 1946 doszło do znacznego nasilenia działalności leśnych oddziałów WiN (w Białostockiem - 28 oddziałów, w Lubelskiem - 34, Warszawskiem -27). Doszło również do przenikania siatek wywiadowczych WiN i UB, a także organizowania przez UB oddziałów zbrojnych pod szyldem WiN. Jesienią 1945 i w 1946 doszło do lokalnych zawieszeń broni, a nawet współdziałania oddziałów WiN i --Ukraińskiej Powstańczej Armii. W czasie -^referendum (30 VI 1946) WiN wzywał do głosowania "2 X nie, l X tak". Kontakty WiN z PSL, zwłaszcza w terenie, dawały komunistom podstawę do formułowania oskarżeń wobec PSL o inspirowanie "leśnych band". Stosunek WiN do podziemia związanego ze -�Stronnictwem Narodowym (Narodowy Związek Wojskowy i --Narodowe Siły Zbrojne) początkowo nacechowany był rezerwą wynikającą z obawy przed wciągnięciem do beznadziejnej wojny domowej. Po referendum WiN skoncentrował się na informowaniu opinii międzynarodowej o sytuacji w Polsce: przygotowano "Memoriał dla Rady Bezpieczeństwa ONZ", prośbę do Trybunału w Hadze oraz listy do prezydenta USA H. Trumana i prezesa Kongresu Polonii Amerykańskiej K. Roz-marka.
Kolejne fale aresztowań latem, jesienią i zimą 1946 i na początku 1947 doprowadziły do praktycznego rozbicia struktur kierowniczych WiN. Odezwa do ujawnienia się członków WiN oraz ustawa o amnestii (22 II 1947) spowodowały, że skorzystało z niej ok. 23 tyś. członków WiN, co oznaczało zakończenie szerszych działań partyzanckich. Rozpoczęła się wówczas seria procesów przywódców WiN: 4 1-3 II 1947 w Warszawie (płk. J. Rzepeckiego i współpracowników), 11 VIII-10 IX 1947 w Krakowie (płk. F. Niepokólczyckiego wraz ze współpracownikami i działaczami PSL), 3-27 XII w Warszawie oraz w innych mia-
271

WSPÓLNOTY EUROPEJSKIE
Stach która doprowadziła do skazania płk. Rzepeckiego na 8 lat więzienia, a wielu innych na wysokie wyroki, z karą śmierci włącznie. Działalność WiN w 1947 była utrudniona ponadto pogarszającą się sytuacją polityczną: narastającymi represjami wobec PSL oraz coraz wyraźniej-szymi symptomami likwidacji -Polskiej Partii Socjalistycznej (wchłonięcia jej przez PPR). Pomimo trudności, w I 1947 podjęta została kolejna próba odtworzenia WiN, zainicjowana przez ppłk. Ł.Cieplińskiego (prezesa Obszaru Południowego). Udało się zrekonstruować strukturę zrzeszenia, otworzyć nowe szlaki przerzutowe na Zachód (przez kurierów i za pośrednictwem ambasad państw zachodnich) oraz uaktywnić wywiad polityczny i wojskowy. Masowe aresztowania b. żołnierzy AK oraz organizowanie przez UB własnej sieci agenturalnej przez b. członków WiN, doprowadziło do kolejnej fali aresztowań wśród kierownictwa WiN, rozpoczętej we IX 1947, a zakończonej procesem (5-14 X 1950), w którym skazano na karę śmierci płk. Cieplińskiego i jego najbliższych współpracowników oraz skazano na wieloletnie kary więzienia innych). Na przełomie 1947/1948, pod nadzorem UB, powstał nowy Zarząd Główny WiN (prezes mjr M. Kawalec), a po jego aresztowaniu (l II 1948) kolejny zarząd, złożony wyłącznie z agentów UB. Doprowadziło to do zakrojonej na szeroką skalę akcji wywiadowczej prowadzonej przez MBP i nadzorowanej przez NKWD przeciwko Delegaturze Zagranicznej WiN, a poprzez nią z wywiadami USA i W. Brytanii. Prowokacyjna operacja została przerwana na przełomie 1952/1953.
WSPÓLNOTY EUROPEJSKIE, nazwa obejmująca: Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS), Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) i Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (EUROATOM). Od wejścia w życie traktatu o połączeniu władz wykonawczych tych organizacji (l VII 1967) ich wspólnymi organami są: Rada Europejska, Komisja Europejska Parlament Europejski i Trybunał Sprawiedliwości. Od wejścia w życie Jednolitego Aktu (l VII 1987) Wspólnoty Europejskie, poza ustanowieniem rynku wewnętrznego, objęły swym zasięgiem również sferę polityczną, społeczną i kulturalną. Wspólnoty, jako podmiot prawa międzynarodowego ustanawiają swoje przedstawicielstwa w krajach trzecich; stanowią specyficzny model stosunków politycznych, polegających na przekazaniu części suwerenności państwowej wspólnym instytucjom. Wskazuje to na proces przekształcania się Wspólnot Euro-
272

WYBORY DO SEJMÓW PRL
pejskich w Unię lub Federację Europejską, o ile negocjacje międzyrządowe będą prowadzone w tym kierunku. Po wejściu w życie Traktatu o Unii Europejskiej (l XI 1993) EWG zmieniła nazwę na Wspólnota Europejska.
WYBORY DO SEJMÓW PRL, tzw. "głosowanie" na zatwierdzonych wcześniej kandydatów do Sejmu PRL (od XII 1989 - RP):
- I kadencji - 26 X 1952, głosowano na listę kandydatów zgłoszoną przez Front Narodowy, na której znajdowało się tylu kandydatów, ile było miejsc do obsadzenia w danym okręgu; wg oficjalnego komunikatu frekwencja wynosiła 95,03%, na kandydatów Frontu Narodowego oddano 99,8% ważnych głosów;
- II kadencji - 20 I 1957, na liście, zgłoszonej przez -> Front Jedności Narodu, znajdowało się więcej kandydatów (723) niż mandatów przypadających na dany okręg wyborczy; połowę kandydatów stanowili członkowie PZPR; na wniosek -�W. Gomułki głosowano na ogół "bez skreśleń", jednak jedynie w czasie tych wyborów wszedł do Sejmu l kandydat z dalszego, niemandatowego miejsca; po wyborach powstała w Sejmie katolicka Grupa Poselska -"Znak", licząca 10 posłów;
- Ul kadencji - 16 IV 1961, po raz pierwszy połączone z wyborami do rad narodowych; wg ordynacji liczba kandydatów mogła być wyższa, niż liczba mandatów, ale nie więcej, niż o połowę; utrzymano zasadę, że przy głosowaniu "bez skreśleń" wygrywali kandydaci z tzw. miejsc mandatowych; według oficjalnego komunikatu frekwencja wynosiła 94,8%, zaś na listę FJN padło 98,3% ważnych głosów; do Sejmu weszło 255 posłów z PZPR, 117 z ZSL, 39 z SD i 49 "bezpartyjnych", w tym posłów "Znak" 5, Stowarzyszenia -�"Pax" - 3 i -Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego (ChSS) - 2;
- IV kadencji - 30 V 1965, na liście FJN znajdowało się łącznie 617 kandydatów, głosy liczono zgodnie z zasadą głosowania "bez skreśleń"; do Sejmu weszło 255 posłów z PZPR, 117 z ZSL, 39 z SD i 49 "bezpartyjnych";
-V kadencji - l VI 1969, frekwencja i wyniki nie odbiegały od poprzednich wyborów;
- VI kadencji - 19 III 1972, wybory przedterminowe, wg oficjalnego komunikatu na listę FJN padło 99,53% ważnych głosów; do Sejmu weszło 255 posłów z PZPR;
273

WYBORY DO SEJMÓW RP
-VII kadencji -21 III 1976, wg oficjalnego komunikatu frekwencja wynosiła 98,27%, na listę FJN padło 99,43% ważnych głosów; rozkład miejsc w Sejmie pozostał bez zmian;
- VIII kadencji - 23 III 1980, wg oficjalnego komunikatu frekwencja wynosiła 98,9% (wg danych -Komitetu Obrony Robotników - 75-85%), zaś na listę FJN padło 99,5% ważnych głosów;
- IX kadencji - 13 X 1985, nastąpiła zmiana ordynacji wyborczej sprowadzającej się do tego, że listę zgłaszał -Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego, a na każde miejsce przyznawane poszczególnym partiom lub organizacjom społecznym przypadało po dwa nazwiska kandydatów, wyborca miał rozstrzygać, który z kandydatów wejdzie do Sejmu, jednak w przypadku "głosowania bez skreśleń" głos otrzymywał pierwszy z kandydatów; 50 kandydatów znajdowało się na tzw. liście krajowej, a 819 na listach okręgowych; wg oficjalnego komunikatu frekwencja wynosiła 78,4%; mimo wezwania przez "Solidarność" do bojkotu, frekwencja wyniosła 78,8%;
-X kadencji (-wybory do Sejmu X kadencji i do Senatu I kadencji) - 4 i 18 VI 1989, przeprowadzone na podstawie nowej ordynacji wyborczej uchwalonej przez Sejm 15 V 1989 wg ustaleń -"okrągłego stołu".
WYBORY DO SEJMÓW RP (1991, 1993 i 1997): kkk
- 27 X 1991 - na podstawie -ordynacji wyborczej z 28 VI 1991. Wybory przeprowadzono na zasadzie proporcjonalności, z zastosowaniem tzw. formuły Hare-Niemeyera. 391 posłów miało być wybranych w 37 okręgach wielomandatowych, a 69 miało być przydzielonych proporcjonalnie komitetom wyborczym, które zdobyły mandaty w co najmniej 5 okręgach lub otrzymały w skali całego kraju ponad 5%) głosów. W wyborach wzięło udział 111 komitetów wyborczych, spośród których 29 uzyskało prawo zarejestrowania list kandydatów do Sejmu na terenie całego kraju, a kolejnych 18 w 1-4 okręgów i 64 komitety zarejestrowane tylko w l okręgu (kilkanaście komitetów nie zdołało się zarejestrować). Frekwencja wyborcza wyniosła 43,2%) uprawnionych. Ogólnopolskie komitety wyborcze zdobyły 97,55% głosów. Na marszałka Sejmu wybrany został W. Chrzanowski. Liczbę mandatów zdobytych przez poszczególne ugrupowania przedstawia tabela.
274

WYBORY DO SEJMÓW RP
Ugrupowanie

Wybory do Sejmu:


uzyskane mandaty

% uzyskanych

Liczba mandatów w Senacie



głosów

mandatów


Unia Demokratyczna

62

12,32

13,48

21

Sojusz Lewicy Demokratycznej

60

11,99

13,04

4

PSL-Sojusz Programowy

50

9,22

10,87

9

Wyborcza Akcja Katolicka

50

8,88

10,98

9

Konfederacja Polski Niepodległej

51

8,71

8,88

4

Porozumienie Obywatelskie Centrum

44

8,71

9,57

9

Kongres Liberalno-Demokratyczny

37

7,49

8,04

6

Ruch Ludowy "Porozumienie Ludowe"

28

5,47

6,09

7

NSZZ "Solidarność"

27

5,05

5,87

12

Polska Partia Przyjaciół Piwa

16

2,97

3,48

-

Mniejszość Niemiecka

7

1,17

1,52

1

Chrześcijańska Demokracja

5

2,25

1,09

-

Solidarność Pracy

4

2,06

0,87

-

Chrześcijańska Demokracja

4

1,12

0,87

1

Partia Chrześcijańskich Demokratów

4

1,12

0,87

3

Unia Polityki Realnej

3

2,25

0,65

-

Partia "X"

3

0,47

0,65

-

Ruch Autonomii Śląska

2

0,36

0,43

-

Inne

7

2,42

1,54

1

Pozostałe

-

6,18

-

-


19 IX 1993 - przeprowadzono wg ordynacji wyborczej z 15 IV 1993, zgodnie z zasadą systemu proporcjonalnego z zastosowaniem formuły d'Hondta. Ordynacja wprowadzała 5% próg wyborczy dla partii i 8% dla koalicji wyborczych (z wyłączeniem komitetów mniejszości narodowych). 391 posłów miało być wybieranych z list zgłaszanych w okręgach wielomandatowych, a 69 z list krajowych. Do zarejestrowania listy w okręgu wyborczym trzeba było zebrać 3 tyś. podpisów; rejestracja list komitetu wyborczego w połowie okręgów powodowała automatyczną rejestrację w pozostałych. Ordynacja zwalniała od obowiązku rejestracji komitety wyborcze, które w dotychczasowym Sejmie miały co najmniej 15 posłów. Mandaty z list ogólnopolskich przysługiwały komitetom wyborczym, które uzyskały co najmniej 7% ogółu głosów. Wybory odby-
275

WYBORY DO SEJMÓW RP
wały się w 52 okręgach wyborczych. Frekwencja wyniosła 52,08%. Marszałkiem Sejmu wybrany został ->J. Oleksy (pozostawał na stanowisku do 1995, tj. do czasu objęcia urzędu premiera), następnie J. Zych. Liczbę mandatów zdobytych przez poszczególne ugrupowania przedstawia tabela.
Ugrupowanie

Wybory cło Sejmu:


liczba uzyskanych mandatów

% uzyskanych

Liczba mandatów w Senacie



głosów

mandatów


Sojusz Lewicy Demokratycznej

171

20,41

37,17

37

Polskie Stronnictwo Ludowe

132

15,40

28,69

36

Unia Demokratyczna

74

10,59

16,07

4

Unia Pracy

41

7,28

8,91

2

Konfederacja Polski Niepodległej

22

5,77

4,78

-

Bezpartyjny Blok Wspierania Reform

16

5,41

3,48

2

Mniejszość Niemiecka

4

0,62

0,90

-

Inne

-

34,52

-

19


-20 IX 1997 - przeprowadzono na podstawie ordynacji wyborczej z 15 IV 1993. Frekwencja wynosiła 47,93%. Marszałkiem Sejmu wybrany został M. Płażyński. Liczbę mandatów zdobytych przez poszczególne ugrupowania przedstawia tabela.
Ugrupowanie

Wybory do Sejmu:


uzyskane mandaty

% uzyskanych

Liczba mandatów w Senacie



głosów

mandatów


Akcja Wyborcza Solidarność

201

33,83

44,69

51

Sojusz Lewicy Demokratycznej

164

27,13

35,65

28

Unia Wolności

60

13,37

13,04

8

Polskie Stronnictwo Ludowe

27

7,31

5,87

Q

Ruch Odbudowy Polski

6

5,56

1,30

5

Mniejszość Niemiecka

2



0,43

-

Inne

-



-

6


Progu wyborczego nie przekroczyły m.in. dwa ugrupowania emeryckie, a także ->UP, która w ustępującym Sejmie miała 41 mandatów. Poraź -
276

WYBORY DO SEJMU USTAWODAWCZEGO
kę poniosło -PSL, które zdobyło 27 mandatów, wobec 132 mandatów w Sejmie poprzedniej kadencji.
WYBORY DO SEJMU USTAWODAWCZEGO (19 I 1947). Zgodnie z ustaleniami przyjętymi podczas -teherańskiej konferencji (27 XI-1 XII 1943) i -jałtańskiej konferencji (4-11 II 1945) przywódców USA, W. Brytanii i ZSRR. Nowo powstały rząd polski (-� Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej) miał obowiązek "przeprowadzenia możliwie najprędzej wolnych i nieskrępowanych wyborów, opartych na głosowaniu powszechnym i tajnym". Wybory miały zagwarantować wprowadzenie -według mocarstw zachodnich - w Polsce demokratycznego ładu politycznego, zaś - według ZSRR - legitymizować władzę komunistów wprowadzoną wraz z wkroczeniem Armii Czerwonej na ziemie polskie. Arena polityczna, aczkolwiek wewnętrznie bardzo zróżnicowana, również podzielona była na dwa zasadniczo różne nurty: obóz komunistyczny skupiony wokół PPR, uzależniony politycznie i militarnie od ZSRR oraz antykomunistyczny obóz demokratyczno-niepodległościowy, zorientowany na demokracje zachodnie, skupiony w gruncie rzeczy wokół jedynej legalnej partii opozycyjnej - Polskiego Stronnictwa Ludowego. Zdecydowanie antykomunistyczny charakter miało podziemie polityczne i zbrojne. Specyficzną, tradycyjnie ważną rolę miał do spełnienia także --Kościół katolicki, będący naturalnym przeciwnikiem obozu komunistycznego. Przygrywką do wyborów parlamentarnych, generalną próbą sił przed nimi, stało się -�referendum (30 VI 1946). Rzetelne przeprowadzenie 5-przymiotnikowych wyborów (--ordynacja wyborcza) w ówczesnych warunkach nie dawało komunistom będącym u władzy pewności zwycięstwa. Dlatego ich działanie polegało wysunięciu hasła wspólnego bloku wyborczego partii wchodzących w skład -Krajowej Rady Narodowej oraz na opóźnianiu terminu wyborów (referendum). Przeforsowanie hasła wspólnego bloku wyborczego i podziału mandatów w przyszłym sejmie miało zapobiec niekorzystnej dla komunistów konfrontacji przedwyborczej. Według wspólnej propozycji KC PPR i CKW PPS z 18 II 1946 PPR, PPS, PSL i SL miałyby uzyskać po 20% mandatów, a SP i SD po 10%. Kontrpropozycja --S. Mikołajczyka, przeciwnego koncepcji bloku wyborczego, sprowadzała się do 75 % mandatów dla reprezentantów wsi oraz objęcia przez nich najwyższych stanowisk państwowych. Propozycje wspólnego bloku z PSL w zamian za 25 lub 28% mandatów, ponawiane przez PPR latem 1946, zostały przez S. Mikołajczyka odrzucone.
277

WYBORY DO SEJMU USTAWODAWCZEGO
Wybory miały być przeprowadzone na podstawie ordynacji wyborczej uchwalonej przez KRN 22 IX 1946. Sejm miał liczyć 444 posłów (372 wybieranych w 52 wielomadatowych okręgach i 72 wybieranych z listy krajowej). Zgodnie z ordynacją władze administracyjne miały możliwość ingerencji w proces wyborczy: komisje wyborcze, w których mogły zasiadać osoby spoza danego okręgu, miały możliwość pozbawiania obywateli czynnego i biernego prawa wyborczego na podstawie doniesienia o współpracy z powojenną partyzantką ("reakcyjnymi bandami") lub współpracy z Niemcami; nieokreślenie kompetencji pełnomocników list i mężów zaufania dawało możliwość przewodniczącym komisji wyborczych prawo ich usuwania. Ordynacja naruszała zasadę równości głosów: w okręgach centralnych na l mandat przypadało 60-80 tyś. wyborców, zaś na Ziemiach Odzyskanych wybór zapewniało ok. 30 tyś. głosów. Utworzony 26 IX 1946 Blok Stronnictw Demokratycznych, w ramach którego dokonano podziału mandatów (PPR i PPS - po 32%, SL - 25%, SD - 10% i l % dla związków zawodowych). Próby interwencji PSL bezpośrednio u Stalina i ambasadorów alianckich nie przyniosły efektu. Władze uderzyły także w prasę peeselowską - aresztowano redaktorów "Piasta", "Gazety Ludowej", "Wsi i Miasta". Rozpętano też zmasowaną kampanię propagandową przeciwko PSL. W okresie poprzedzającym wybory w 33 powiatach zawieszone zostały organizacje ->PSL pod zarzutem współpracy z "bandami", unieważniono listy wyborcze PSL w 10 okręgach na 52 istniejące, a wielu działaczy aresztowano (w tym członków NKW S. Mierzwę i K. Bagińskiego, a także 147 kandydatów na posłów z list okręgowych i 15 z listy państwowej oraz 1962 działaczy terenowych). Łącznie represje przedwyborcze dotknęły ok. 100 tyś. osób związanych z PSL. Działania te prowadziły "brygady ochronno-propagandowe" zorganizowane z oficerów i żołnierzy Wojska Polskiego, a także oddziały Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, UB, MO i ORMO. PSL zdołało zarejestrować listy wyborcze w 42 okręgach; w 10 okręgach, obejmujących 76 mandatów zostały one unieważnione. Zdołano to osiągnąć m.in. dzięki temu, że listy do komisji okręgowych dostarczało 40 posłów do KRN chronionych immunitetem (pomimo którego 4 posłów czasowo aresztowano, część zatrzymywano, a innych poddawano rewizji). Utrudnieniem w zakresie prowadzenia propagandy przedwyborczej było nadanie listom PSL różnych numerów. PSL zdołało wprowadzić swoich mężów zaufania do 296 obwodów głosowania (na ogólną ich liczbę 5527). Powszechnym nadużyciem wyborczym było uniemożliwianie pracy mężom zaufania i skreślanie z list wyborców
278

WYBORY DO SEJMU X KADENCJI...
osób sprzyjających opozycji (PSL), którym zarzucono współpracę z podziemiem (bandami). Pozbawiono w ten sposób czynnego prawa wyborczego kilkaset tysięcy osób, głównie z woj. lubelskiego, rzeszowskiego i białostockiego.
Wyniki wyborów ogłoszono 27 l 1947. W wyborach miało wziąć udział 89,9% uprawnionych do głosowania; oddano 39,3% głosów ważnych, z tego: na Blok Demokratyczny, idący do wyborów pod nazwą BSD i Związków Zawodowych (na -�Ziemiach Odzyskanych również z SP)
- 80,1% (394 mandaty), PSL - 10,3% (28 mandatów), Stronnictwo Pracy
- 4,7% (12 mandatów), inne - 1,4% (10 mandatów). PSL oprotestowało wyniki wyborów w całości i szczegółowo we wszystkich (52) okręgach wyborczych. PSL uważało, że na ich listy oddano ok. 69% głosów. Mocarstwa zachodnie zaprotestowały oświadczając, że nie uważają, aby wybory stanowiły realizację warunków nałożonych przez wielkie mocarstwa. Prymas -A. Hiond stwierdził, że odwołanie ambasadora USA oznaczałoby koniec narodu polskiego i koniec związków Polski ze światem zachodnim. Oficjalnie ogłoszone wyniki wyborów i styl zwycięstwa Bloku Stronnictw Demokratycznych jednoznacznie oznaczały klęskę opozycji antykomunistycznej w Polsce.
WYBORY DO SEJMU X KADENCJI (TZW. "KONTRAKTOWEGO") I DO SENATU I KADENCJI (4 i 18 VI 1989). Przeprowadzone na podstawie nowej ordynacji wyborczej uchwalonej przez Sejm zgodnie z "kontraktem okrągłego stołu". O 460 mandatów poselskich i 100 senatorskich ubiegało się 2330 kandydatów. W czasie I tury wyborów (4 VI), przy frekwencji ok. 62%, kandydaci "Solidarności" zdobyli 252 na 261 przewidzianych dla nich mandatów. Większość kandydatów koalicji rządowej nie uzyskała wymaganej liczby głosów i musiała stawać do kolejnej tury (18 VI). Z 50-mandatowej listy krajowej do Sejmu zakwalifikowało się tylko dwóch kandydatów (-M. Kozakiewicz - ZSL i A. Zieliński -niezależny). W II turze wyborów, przy frekwencji 25,31%, wybrano 295 brakujących posłów i 8 senatorów. Podział miejsc w Sejmie przedstawiał się następująco: PZPR - 173 posłów, z rekomendacji "Solidarności" -161, ZSL - 76, SD - 27, Pax - 10, UChS - 8, PZKS - 5; w Senacie wybrano 99 senatorów z rekomendacji "Solidarności" i l niezależnego (H.T. Stokłosa z woj. pilskiego).
Pierwsze posiedzenia Sejmu (tzw. "kontraktowego") i Senatu odbyły się 4 VII 1989; marszałkiem Sejmu wybrany został M. Kozakiewicz, a Se-
279

WYBORY PREZYDENCKIE
natu -A. Stelmachowski. Podczas pierwszego posiedzenia Zgromadzenia Narodowego (wspólnego posiedzenia Sejmu i Senatu) wybrano Prezydenta PRL. Jedynym kandydatem był przewodniczący Rady Państwa -^W. Ja-ruzelski. Na 560 elektorów, głosowało 544, w tym za kandydaturą W. Jaru-zełskiego 270, 233 było przeciw, a 34 wstrzymało się od głosu. Misję sformowania rządu otrzymał 2 VIII -"C. Kiszczak. Po ofercie, jaką złożył L. Wałęsa ZSL i SD sformowania rządu wspólnie z Obywatelskim Klubem Parlamentarnym, misja C. Kiszczaka skazana była na niepowodzenie. 17 VIII premier C. Kiszczak poprosił o odwołanie z funkcji; misję powołania nowego rządu prezydent W. Jaruzelski zaproponował -�T. Mazowieckiemu, który uzyskał w Sejmie 378 głosów na 424 posłów obecnych podczas głosowania.
WYBORY PREZYDENCKIE (25 XI - 9 XII 1990). 19 IX 1990 prezydent -�W. Jaruzelski skierował do marszałka Sejmu projekt ustawy konstytucyjnej, skracającej kadencję prezydenta. Sejm zarządził powszechne wybory prezydenckie. Wybory przeprowadzono 25 XI i 9 XII 1990, zgodnie z ustawą z 27 IX 1990 o wyborze prezydenta RP. Do 25 X 1990 do Państwowej Komisji Wyborczej wpłynęły zgłoszenia 6 osób, które zebrali limit 100 tyś. podpisów na listach kandydatów. Przed I turą wyborów największe szansę dawano T. Mazowieckiemu i ->L. Wałęsie. Do głosowania uprawnionych było ponad 27,5 min osób; frekwencja wyniosła 59,7%. Do II tury przeszli L. Wałęsa i -S. Tymiński.
Kandydat

I tura

11 tura


liczba głosów

% głosów

liczba głosów

% głosów

Roman Bartoszcze

l 176 175

7,15

-

-

Włodzimierz Cimoszewicz

l 514025

9,21

-

-

Tadeusz Mazowiecki

2 973 364

18,08

-

-

Leszek Moczulski

411 516

2,50

-

-

Stanisław Tymiński

3 797 605

23,10

3 683 098

25,75

Lech Wałęsa

6 569 889

39,96

10622696

74,25


Prezydentem wybrany został L. Wałęsa. 22 XII 1990 prezydent Wałęsa złożył przysięgę przed Zgromadzeniem Narodowym, objął urząd Prezydenta oraz zwierzchnika Sił Zbrojnych RP. Tego samego dnia prezydent RP na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski przekazał L. Wałęsie insygnia władzy prezydenckiej II Rzeczypospolitej
280

I8Z
f3UO(T3MU3n f3Z3.TOqAM. lf313UAp.IO fSMOU 3IMT3:>Spod TU OUOZpT3AYO.ld3Z.ld
8661 SMOpfezJOLUES A.ioqAA\ -8661 X 11 aMOdYZHOIWS AU09AAV
�3i>[SpiT3A\Aqo X^9^iu.io'>[ /qiqsXzn - %\\? p^uod - MO^puBm feogi/Afe^
�3sf3UU 0ż OUOZp13Sqo 3I^\[ �U3AMOlTpU13l.UOpl:M q313ż3.D(0 M. 'S/4 /J I lpXA\
-oii3pUT3moup3fq3EżSJ>[0 M. M.oiBpXpire^ 'sXi OSI pOJSods 'q3Xupc.i �sAi ^5
p13Uod OU13J3iq/p.Ij �3MOpfez.lOT.UES XjOqXM
3iqoM 3iufoA\ od 3ZSAU3IJ �o66t A Lt aA\OGVZ^10l\IVS A^IOSAM
�I>TSM31USEM^ �VłB^SOZ XuT3JqAA\ -

-

LL'L

^LfrIL9

i^sinpiz zsn3pi3^

8Z'8fr

9/.I 8S06

!!'LL

8^LZ.l6S

TS3tGĄ\ lp3^

-

-

Z.0'0

6SZZI

Z31A\0.l}OI(] Z-I31UHZE->[

-

-

Zl'I

LL0 IOZ

>lEZJ13Td iref

5s5ic/\\ �^ obrcJsidod Sis .[CJOOAM I->(SA\O^A\BJ urpgog

-

-

I L'17

6IfrO/.Z.

^CIMEJ JEUI3pp?/\\

-

-

98'9

L$17 SZZ I

I->[SA\3ZS]0 "^f

5s&jc/^ �"[ afefcJSidod 5is (rijosAM i''>is(nz30[^ �'�[3ZS3"[

3S5.(GĄ\ "-[ 3bfCJ3ldod 31S ^CJ03AA\ Z3IA\3I'>(.ICIĄI �>13.H'IA1

-

-

^L'1

L6L SEZ

.i3dd3''[ foz-ipny

�LC \ S

6Et7 WL 6

!!'LL

OZ.9 S/.Z 9

lł(SA\31USGA\~^ .13pUES^31V

-

-

ZZ'6

9176 91^9 I

IlOJlT^ ~!\3W{

-

-

SI'0

WZL-L

�>inizcp>[ zsn3pKJL

-

-

QVL

696 SZfr

3->pp^-uiA\-io->[ zsnucf

0ż3I->1SA\32S(0 'f Z33Z.I EU i3Jn) I p3Z.ld 5lS .[CJ03/[SL1/;Z3G'>[ l[33"[

-

-

9/.'Z

8Z9 Z6t'

Z11G/\\-Z3IA\3I->[UO.I9 RUUBpI

-

-

WO

SZ89

[3qi-ig 7(3ZS3-[

MOSO{3 %

A\OSO[8 EqZ31[

A\OSO{9 o/^

Moso|3 cqz3i[

lL'pApur'x

i:.ini ii

i'.mi l



�T3pqT3i i3iAUHSp3z.id X.łni n T \ A\o.ioq
-AM l?[lU^y\\ -ILUESidpod Z IST{ M.1SJ3ZS^13J npOMOd Z (T3MOpO.IB(\[ 13lOU^ods/\\ T^Spd) nU-l3pISA\0>[f3J^ �g lfoT3.US3f3J OUOlMOLUpO 'f3Z3JOqAA\ ifOBU^pJO I^XlXJ^ UI3pOA\od O^Aq 03 'M.O^pXpUB>{ L\ OLreMOJłS3f3J13Z f3Z3JOqX/Ą
iCsuuo^ foMOMisiiEJ /^ y-a ^U3pAZ3z.i([ 3ZJoqAM o 0661 XI L'L z fe/A^^sn z 3iupożz ouozpT3MO.id3z.id ($661 IX 61 i S) 3I>I3NaaAZ(tm)d AHOSAM
8661 X II 3AVOaVzyOIMVS AyOSAM

WYCECH
przez Sejm 16 VII 1998 Frekwencja w wyborach do rad gmin wyniosła 45,45%, do rad powiatów - 47,76, a do sejmików wojewódzkich -45,35%. Zestawienie wyników przedstawia tabela:
Komitet wyborczy

Liczba zdobytych mandatów do:


rad gmin*

rad powiatów

sejmików wojewódzkich

Razem

Ogólna liczba mandatów:

52620

10290

855

63765

Akcja Wyborcza "Solidarność"

7 141

3 130

342

10613

Sojusz Lewicy Demokratycznej

5686

2825

329

8840

Porozumienie Społeczne

3 153

1 341

89

4583

Unia Wolności

699

371

76

1 146

"Ojczyzna"

206

48

2

256

Rodzina Polska

136

14

1

151

Pozostałe komitety

35 599

2561

16

38176


*/ W tym radni do miast na prawach powiatów, rady Warszawy i rad dzielnic w gminie Warszawa Centrum.
Wynik wyborów w 256 przypadkach rozstrzygnęło losowanie. Miesiąc po wyborach w większości miast ukonstytuowały się władze: 22 prezydentów wywodziło się z SLD, 16 z AWS, 3 z UW, 5 z komitetów lokalnych, a w kilku miastach do tego czasu nie wybrano władz. W 9 sejmikach wojewódzkich przewagę zyskał SLD, w 6 AWS, a w jednym istniała równowaga między SLD i AWS.
WYCECH CZESŁAW (1899-1977), historyk, działacz ludowy i oświatowy. Członek PSL "Wyzwolenie" od 1918, następnie w Stronnictwie Ludowym; członek Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP) w latach 1937-1939, prezes ZG ZNP od 1945. Podczas okupacji hitlerowskiej był dyrektorem Departamentu Oświaty i Kultury w -Delegaturze Rządu na Kraj, położył wielkie zasługi w organizacji tajnego nauczania. Był ministrem oświaty w rządzie -E. Osóbki-Mo-rawskiego (1945-1947). Od 1945 poseł w -Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie (do 1972), marszałek Sejmu (1957-1971). Wchodząc w skład Rady Naczelnej -Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) od 1945 był przywódcą grupy działaczy prokomunistycznych, przeciwnych -S. Mi-kołajczykowi; wykluczony z partii (1947), był współorganizatorem Cen-
282

WYMIANA PIENIĘDZY
tralnego Komitetu Lewicy PSL. Po -wyborach do Sejmu Ustawodawczego (19 I 1947) i ucieczce S. Mikołajczyka z kraju został wiceprezesem NKW PSL (do 1948), a następnie prezesem (do 1949). Po zjednoczeniu ruchu ludowego i utworzeniu -*ZSL wchodził w skład Rady Naczelnej ZSL (1949-1956), był wiceprezesem (1956-1962) i prezesem stronnictwa (1962-1971). Wiceprzewodniczący -Rady Państwa (1956-1957).
WYMIANA PIENIĘDZY (1950), reforma systemu pieniężnego (monetarnego) polegająca na zastąpieniu istniejących znaków pieniężnych (banknotów i monet) nowymi, zazwyczaj o niższej wartości nominalnej. Wymianę pieniędzy, przygotowywaną w najgłębszej tajemnicy, w Polsce uchwalił Sejm ustawą z 28 X 1950. W miejsce dotychczas obowiązujących pieniędzy wprowadzono 29/30 X 1950 nowe. Wymianę przeprowadzano 30 X-8 XI wg relacji: 3 nowe zł za 100 zł starych. Środki pieniężne posiadane przez ludność, z wyjątkiem oszczędności zgromadzonych na wkładach bankowych nie przekraczających 100 tyś. zł, wymieniano w relacji l nowy zł za 100 starych. Nowy zł oparty był na parytecie rubla (0,222168 g czystego złota); ustalono sztywny kurs walutowy: l USD = 4 zł (realna wartość była ok. dziesięciokrotnie wyższa). Do obiegu wprowadzono nowe banknoty o nominałach: 2 zł (małego formatu, szary), 5 zł (czerwono-brązowy, z rysunkiem orki w polu), 10 zł (oliwkowo-brązowy, z chłopem i żniwami), 20 zł (stalowo-niebieski, z chłopką i Sukiennicami w Krakowie), 50 zł (oliwkowo-zielony, z rybakiem i portem morskim), 100 zł (czerwono-brunatny, z robotnikiem i fabryką) i 500 zł (czarno-brązowy, z górnikiem i przodkiem w kopalni), odpowiadający przeciętnej płacy miesięcznej. Równocześnie wprowadzono bilon: l i 2 gr. (aluminiowe), 5 gr (miedziane, zamienione z czasem na aluminiowe), 10, 20 i 50 gr i l zł (z niklu, zamienione na aluminiowe). Wprowadzono równocześnie zakaz posiadania obcych walut i złotych monet, które należało zdeponować w banku. 3 XI 1950 zgodnie z uchwałą Rady Ministrów wprowadzono nowe rodzaje książeczek oszczędnościowych. Według oficjalnych deklaracji celem reformy było pozbawienie kapitalistów i spekulantów części środków pieniężnych. W praktyce dotknęła ona ogół społeczeństwa - ludność straciła ok. 2/3 swych zasobów gotówkowych. Tzw. marża emisyjna (zysk państwa) wyniosła ok. 3 mld nowych zł. (tj. 750 min USD wg oficjalnego kursu). Marżę emisyjną pochłonęły inwestycje zbrojeniowe i przejście do gospodarki wojennej u schyłku 1950. Nie udało się ustabilizować siły na-
283

WYPROWADZENIE WOJSK RADZIECKICH Z POLSKI
bywczej pieniądza w czasie realizacji -planu 6-letniego, gdyż w ciągu kolejnych pięciu lat (do 1955) obieg pieniądza wzrósł o 143%, co wskazywało na rosnącą tendencję inflacyjną. Nie zahamowała jej półprzymusowa Narodowa Pożyczka Rozwoju Sił Polski, wynosząca przeciętnie jedną płacę miesięczną, przytłumiła ją dopiero podwyżka cen (3 I 1953) sięgająca 100%, przy wzroście płac nominalnych o 25%). Negatywne doświadczenia płynące z wymiany pieniędzy w 1950 spowodowały, że operacji takiej już w PRL nie powtórzono. Stosowano natomiast inne metody drenażu pieniędzy, zwłaszcza nierównomierne podwyżki cen (wyższe) i płac (niższe), regulacje cen, tj. podwyższanie cen towarów powszechnego użytku i obniżanie cen produktów rzadziej nabywanych. Pierwszy banknot 1000 zł (kolorowy, z Mikołajem Kopernikiem) wprowadzono w 1965. W tym samym czasie rozpoczęto wprowadzanie do obiegu kolejnych monet -2 i 5 zł (aluminiowych). W latach siedemdziesiątych sukcesywnie wycofywano z obiegu banknoty i monety emisji 1950 i wprowadzono serię nowych banknotów o coraz wyższych nominałach z wizerunkami postaci historycznych: 50 zł (Karol Świerczewski, rok pierwszej emisji - 1975), 100 zł (Ludwik Waryński, 1975), 200 zł (Jarosław Dąbrowski, 1976), 500 zł (Tadeusz Kościuszko, 1974), 1000 zł (Mikołaj Kopernik, 1975), 2000 zł (Mieszko I i Bolesław Chrobry, 1977). W latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych, w miarę narastania inflacji kontynuowano emisję nowych banknotów: 10 zł (Józef Bem, 1982), 20 zł (Romuald Traugutt, 1982), 5000 zł (Fryderyk Chopin, 1982), 10 000 zł (Stanisław Wyspiański, 1987), 20 000 zł (Maria Skłodowska-Curie, 1989), 50 000 zł (Stanisław Staszic, 1989), 100 000 zł (Stanisław Moniuszko, 1990), 200 000 zł (Zamek Królewski w Warszawie, 1989), 500 000 zł (Henryk Sienkiewicz, 1990), l 000 000 zł (Władysław Reymont, 1991) i 2 000 000 zł (Ignacy Paderewski, 1992) oraz monety o nominałach 2, 5, 10, 20, 50 i 100 zł. W połowie lat dziewięćdziesiątych (1995), w trakcie dławienia inflacji, przeprowadzono w Polsce -"denominację.
WYPROWADZENIE WOJSK RADZIECKICH Z POLSKI. Sprawa pobytu -"Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej na terytorium Polski, a także udziału naszego państwa w -"Układzie Warszawskim (UW) stała się w 1989 sprawą nader delikatną. Polityka zagraniczna rządu ->T. Mazowieckiego była w tym względzie ostrożna, wskazująca, że rząd nie będzie dążył do wyprowadzania Polski z UW. W tym tonie wypowiedział się min. spraw zagranicznych K. Skubiszewski podczas po-
284

WYPROWADZENIE WOJSK RADZIECKICH Z POLSKI
siedzenia Komitetu Ministrów Spraw Zagranicznych UW (26 X 1989). Podczas pobytu premiera T. Mazowieckiego w Moskwie (XI 1989) strona polska zaproponowała zmianę sposobu rozliczania kosztów pobytu wojsk radzieckich w Polsce, jednak nie podjęła kwestii ich ewentualnego wyprowadzenia. Dato to przeciwnikom T. Mazowieckiego powód do krytyki tego zaniechania. Ostrożność T. Mazowieckiego wynikała z obaw przed negatywnymi dla Polski skutkami rysującego się już zjednoczenia Niemiec. Obecność wojsk radzieckich w Polsce postrzegana była jako przydatna do czasu rozwiązania "problemu niemieckiego". Wypowiedzi w tym tonie T. Mazowieckiego i K. Skubiszewskiego odczytywane były jako niezręczna kontynuacja polityki uznającej sojusz z ZSRR za podstawową gwarancję polskości Ziem Odzyskanych, zaporę przeciwko zachodnioniemieckiemu rewizjonizmowi oraz przejaw nieufności wobec niemieckiego partnera (3 X 1990 powstało zjednoczone państwo niemieckie). Bierność rządu T. Mazowieckiego w kwestii stacjonowania wojsk radzieckich w Polsce była coraz silniej atakowana, stając się istotnym elementem walki politycznej z ulegającym rozpadowi obozie solidarnościowym. Już 181 1990 -�L. Wałęsa, wywołując konsternację, zapytał w telewizji W. Browikowa (ambasadora ZSRR w Polsce), kiedy Armia Radziecka zostanie wycofana z Polski? - i dodał, że musi się to dokonać jeszcze przed końcem tego roku. Oficjalna propozycja podjęcia rokowań na temat wyprowadzenia wojsk radzieckich z Polski, w postulowanym terminie do końca 1991, wystosowana została dopiero 7 IX 1990. Podczas wizyty min. K. Skubiszewskiego w Moskwie w X 1990 strona radziecka zgodziła się na rozpoczęcie rozmów w następnym miesiącu. Stronie radzieckiej chodziło jednak o powiązanie wycofania swych wojsk z Polski z ewakuacją Armii Radzieckiej z terenów b. NRD. Dalsze negocjacje z ZSRR przypadły w udziale rządowi -'�J.K. Bieleckiego. Sprawa przyspieszona została po decyzji (I 1991) zablokowania tranzytu oddziałów radzieckich wycofywanych z Niemiec. Decyzja okazała się zasadna, zwłaszcza dlatego, że dotąd Polska była jedynie obszarem przez który, na podstawie dwustronnych porozumień między ZSRR i RFN, przerzuconych miało być kilkaset tysięcy żołnierzy radzieckich i ogromne ilości sprzętu wojskowego. Ostatecznie, negocjacje prowadzone w 1991, zakończyły się parafowaniem 26 X 1991 w Moskwie układu o wycofaniu wojsk radzieckich z Polski. Ich dalszy pobyt w naszym kraju okazał się bezzasadny zwłaszcza w obliczu rozpadu Układu Warszawskiego (25 II w Budapeszcie podpisano protokół
285

WYSZYNSKI
o rozwiązaniu jego struktur wojskowych, a l VII podjęto decyzję o zakończeniu jego działalności). Również walka o władzę w Moskwie (m.in. tzw. pucz G. Janajewa, 19-21 VIII 1991) stanowiła czynnik przyspieszający rozpad ZSRR i wywierający wpływ na stosunki polsko-ra-dzieckie i obecność obcych wojsk w Polsce. Zgodnie z podpisanym układem z 26 X 1991 oddziały bojowe miały opuścić terytorium naszego państwa do 15 XI 1992, zaś jednostki tranzytowo-likwidacyjne do końca 1993. Ponadto 10 XII 1991 parafowane zostało porozumienie o tranzycie wojsk radzieckich z Niemiec do ZSRR. Osiągnięciem gabinetu J. K. Bie-leckiego było też parafowanie 10 XII 1991 traktatu polsko-radzieckiego o dobrosąsiedzkich stosunkach i przyjaznej współpracy, który jednak nigdy nie został podpisany z powodu rozpadu ZSRR (25 XII 1991). Traktat ten stał się jednak podstawą odpowiedniego układu z Federacją Rosyjską w roku następnym. W V 1992 szczegóły przygotowywanego protokołu o wycofaniu wojsk rosyjskich z Polski stały się przedmiotem kontrowersji między rządem ->J. Olszewskiego i prezydentem L. Wałęsą. Chodziło o kwestionowany przez rząd zapis o tworzeniu wspólnych przedsięwzięć polsko-rosyjskich na bazie części obiektów wybudowanych w Polsce ze środków b. Armii Radzieckiej, a mogący ułatwiać rosyjską penetrację wywiadowczą. 15 V 1991 protokół został parafowany bez uwzględnienia poprawek rządu. 22 V 1991 prezydenci L. Wałęsa i B. Jelcyn podpisali traktat polsko-rosyjski, a także "Protokół o uregulowaniu majątkowych, finansowych i innych spraw związanych z wycofywaniem wojsk Federacji Rosyjskiej z terytorium Polski", w którym zapis kwestionowanego przez rząd artykułu został zmieniony. Pełnomocnikiem Rządu RP ds. wyprowadzenia wojsk radzieckich z Polski był gen. Z. Ostrowski. Oddziały bojowe Armii Radzieckiej ostatecznie opuściły Polskę 28 X 1992. W Polsce pozostawało wówczas jeszcze ok. 6 tyś. żołnierzy rosyjskich obsługujących tranzyt wojsk rosyjskich z Niemiec. Ostatnia jednostka rosyjska opuściła Polskę 18 IX 1983.
WYSZYNSKI STEFAN (1901-1981), kardynał, 54. prymas Polski. Ukończył seminarium duchowne we Włocławku, studiował na KUL (doktorat z prawa kanonicznego, 1929). W okresie międzywojennym pracował m.in w Seminarium Duchownym we Włocławku, był redaktorem naczelnym "Ateneum Kapłańskiego", działał w Chrześcijańskich Związkach Zawodowych; sporo publikował, głównie z zakresu chrześcijańskiej nauki społecznej. Okupację spędził głównie w zakładzie ss. franciszkanek
286

WYSZYNSKI
w Laskach. W czasie powstania warszawskiego był kapelanem Okręgu Wojskowego Żoliborz-Kampinos i szpitala powstańczego w Laskach. 4 III 1946 papież Piusa XII mianował S. Wyszyńskiego, kanonika kapituły katedralnej i rektora seminarium duchownego we Włocławku, biskupem ordynariuszem lubelskim; konsekrowany na biskupa (12 V 1946) na Jasnej Górze. Po śmierci prymasa -"A. Hionda episkopat polski zebrany pod przewodnictwem kard. A. Sapiehy, wysunął kandydaturę bp. Wyszyńskiego na prymasa. Taka też była ostatnia wola kard. A. Hionda. 12 XI 1948 mianowany przez papieża Piusa XII arcybiskupem gnieźnieńsko-warszaw-skim i prymasem Polski. Ingresy do katedr: gnieźnieńskiej (2 II 1949) i warszawskiej (6 II 1949) odbywały się w okresie narastającej stalinizacji kraju (-'Kościół rzymskokatolicki w Polsce). Rzutowała na to również pogarszająca się sytuacja Kościoła katolickiego w innych krajach demokracji ludowej (uwięzieni zostali prymas Węgier J. Mindszenty i metropolita praski abp JosefBeran - 19 IV 1949). Pod stałym naciskiem władz partyjno--państwowych (organizowania ruchu "księży-patriotów", upaństwowienia "Caritasu" i przejęcia "dóbr martwej ręki") doszło do podpisania -^poro-zumienia między przedstawicielami Rządu RP i Episkopatu Polski (14 IV 1950). Abp S. Wyszyński mianowany został kardynałem 12 I 1953, jednak nie otrzymał zezwolenia na wyjazd do Rzymu. Okresem krytycznym w stosunkach między kard. S. Wyszyńskim i władzami państwowymi był rok 1953, a zwłaszcza wydarzenia związane z dekretem Rady Państwa o obsadzaniu duchownych stanowisk kościelnych (9 II 1953), listem Episkopatu do Rządu PRL, w którym biskupi odmówili podporządkowania się temu dekretowi (iion possumus) i wreszcie internowaniem prymasa (25 IX 1953). Prymas Wyszyński przebywał początkowo w Rywaldzie, następnie w Stoczku koło Lidzbarka Warmińskiego, Prudniku i Komańczy.
Uwolnienie prymasa S. Wyszyńskiego z internowania (28 X 1956), będące bezpośrednim efektem procesu demokratyzacji rozpoczętego przez W. Gomułkę na VIII Plenum KC PZPR (19-21 października 1956 roku), było także konsekwencją postawy Kościoła w Polsce i jego wiernych w minionych latach. Po uwolnieniu i przystąpieniu do pełnienia dotychczasowych funkcji kard. Wyszyński starał się doprowadzić do uspokojenia nastrojów społecznych i zapobieżenia ewentualnej agresji radzieckiej. W wyniku rozmów doszło do podpisania -�porozumienia przedstawicieli Episkopatu i Rządu ogłoszonego 8 XII 1956 (tzw. małe porozumienie). W I 1957 prymas udzielił znaczącego poparcia W. Go-
287

WYSZYNSKI
mułce, wzywając do udziału w wyborach i osobiście biorąc w nich udział. W V 1957, będąc w Rzymie, odebrał, czekający na niego ponad cztery lata, kapelusz kardynalski. W tym samym roku coraz wyraźniej sze stało się odchodzenie ekipy W. Gomułki od ducha i litery porozumienia z Kościołem. Polem głównego narastającego z biegiem czasu konfliktu, były kościelne obchody -'�Wielkiej Nowenny Tysiąclecia i związana z tym wędrówka po wszystkich parafiach obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Znaczącym wydarzeniem w stosunkach państwa i Kościoła była laicyzacja szkolnictwa przeprowadzona na podstawie ustawy z 15 VIT 1961. W latach sześćdziesiątych w działaniu duszpasterskim kard. S. Wyszyń-skiego uwidoczniły się dwie cechy charakterystyczne. Kładł on duży nacisk na rozwijanie tradycyjnych, ludowych form kultu religijnego, zwłaszcza zaś maryjnego, równocześnie z rezerwą odnosił się do zmian w Kościele wynikających z postanowień Soboru Watykańskiego II. Wiele uwagi przywiązywał do doskonalenia duchowieństwa, otaczał opieką KUL. W stosunku do organizacji katolików świeckich (--Stowarzyszenia ,,Pax" i -Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego) odnosił się z dużą nieufnością. Utrzymywał natomiast kontakty z ruchem "Znak".
-�List biskupów polskich do biskupów niemieckich (XII 1965) stał się powodem nagonki propagandowej na prymasa S. Wyszyńskiego i Episkopat. Towarzyszyła ona także prymasowi podczas obchodów -Milenium Chrztu Polski (1966). Podczas konfliktów społecznych -Marca '68 i -Grudnia '70 prymas S. Wyszyński wzywał do zachowania spokoju i zaniechania represji. W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych, na fali ogólnej liberalizacji stosunków w Polsce, doszło do częściowej normalizacji stosunków między państwem a Kościołem. Z krytyką prymasa spotkała się nowelizacja Konstytucji PRL z 1976. W czasie wydarzeń
-Czerwca '76 prymas wzywał do zaniechania represji; udzielał dyskretnego poparcia działaniom podejmowanym przez -Komitet Obrony Robotników. W końcu lat siedemdziesiątych pozycja prymasa S. Wyszyńskiego umocniła się w związku z wyborem kard. K. Wojtyły na papieża, pierwszą -pielgrzymką Jana Pawła II do Polski (1978), a także pogłębianiem się kryzysu wewnętrznego. 26 VIII 1980 wystąpił z kazaniem, po raz pierwszy transmitowanym przez Telewizję Polską. Wzywał w nim strajkujących do umiaru, co zostało odebrane jako dystansowanie się wobec żądań politycznych. W stosunku do "Solidarności" odnosił się życzliwie, nakłaniając jej działaczy do ostrożności. Do władz państwowych apelował o przestrzeganie praw obywatelskich, podtrzymywanie dialogu
288

WYZNANIA RELIGIJNE W POLSCE
społecznego. W 1989 rozpoczęto proces beatyfikacyjny prymasa S. Wy-
szyńskiego.
WYZNANIA RELIGIJNE W POLSCE. W latach dziewięćdziesiątych istniało w Polsce ponad 90 zarejestrowanych kościołów i związków wyznaniowych. Najliczniejsze z nich przedstawiono w tabeli:
Kościoły i związki wyznaniowe

Wierni

Kościoły katolickie:

- Rzymskokatolicki ponad 35 min.

- Greckokatolicki (obrządek bizantyjsko-ukraiński)

ponad 110 tyś.

- Ormiański

ok 8 tyś.

Kościoły starokatolickie:

- Polskokatolicki

ok 24 tyś.

- Starokatolicki Mariawitów

ok 26 tyś.

Prawosławne: - Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

ok. 550-700 tyś.

Protestanckie i o tradycji protestanckiej:

- Kościół Ewangelicko-Augsburski

ponad 87 tyś.

- Kościół Zielonoświątkowy

ok. 18 tyś.

- Kościół Adwentystów Dnia Siódmego

ponad 6,7 tyś.

- Kościół Chrześcijan Baptystów

ok. 6 tyś.

Islamskie

ponad 4 tyś.

Judaistyczne

ok. 4 tyś.

Buddyjskie (Dalekiego Wschodu)

ponad 6 tyś.

Inne

- w tym Związek Wyznania Świadków Jechowy

ok. 120 tyś.



z
ZAWADZKI ALEKSANDER (1894-1964), działacz komunistyczny, generał, polityk. Członek Komunistycznej Partii Polski (KPP) od 1923; był m.in. kierownikiem Centraingo Wydziału Wojskowego KC KPP; kilkakrotnie więziony. Podczas II wojny światowej przebywał w ZSRR. Wchodził w skład Prezydium -ZPP, kierował --Centralnym Biurem Komunistów Polskich w ZSRR (I-VII 1944). Od 1943 w jednostkach polskich, m.in. na stanowisku zastępcy dowódcy I Korpusu Polskiego ds. politycz-no-wychowawczych, zastępca dowódcy Armii Polskiej w ZSRR, szef Polskiego Sztabu Partyzanckiego (od V 1944), zastępca Naczelnego Dowódcy WP ds. polityczno-wychowawczych. Był wojewodą śląsko-dąbrowskim (III 1945-1948). Wchodził w skład Biura Politycznego KC PPR (do VIII 1944) i Biura Politycznego KC PZPR (1948-1964), sekretarz KC PZPR (1948-1949). Przewodniczący Centralnej Rady Związków Zawodowych (1949-1950). W latach 1950-1952 był wicepremierem. Zasiadał w -Krajowej Radzie Narodowej (od 1944) i w Sejmie. Od 1949 był członkiem -�Rady Państwa, a od 1952 jej przewodniczącym. Od 1956 przewodniczący Ogólnopolskiego Komitetu -Frontu Jedności Narodu.
ZIEMIE ODZYSKANE (ZO), w latach 1945-1950 nazwa oficjalna terytoriów b. Wolnego Miasta Gdańsk (WMG; 1894 km2) oraz części Niemiec (100 961 km2), które po II wojnie światowej zostały włączone do Polski;
z czasem nazwa ta stała się potoczną, stosowana zamiennie z określeniem Ziemie Zachodnie i Północne, obecnie wyszła z powszechnego użytku. Pojęcie "Odzyskane" miało istotny sens historyczny, polityczny i propagandowy - oznaczało odebranie czegoś dawniej utraconego, co stanowiło własność narodu polskiego, zmuszonego kiedyś do opuszczenia siedzib pod
290

ZIEMIE ODZYSKANE
naporem germańskim. "Powrót na Ziemie Odzyskane" było głównym hasłem akcji zasiedlania ich ludnością polską w latach 1945-1948. W skład ZO wchodziły: zachodnia część Górnego Śląska, Śląsk Opolski, Dolny Śląsk, Ziemia Lubuska, Pomorze Zachodnie z Nadodrzem, wyspa Wolin (ze Szcze-cinem) i wschodnia część wyspy Uznam (ze Świnoujściem), Pomorze Środkowe, Gdańsk, Warmia i znaczna część Mazur (część d. Prus Wschodnich). Ziemie te zostały zdewastowane przed nadejściem frontu w wyniku ewakuacji części zakładów przemysłowych, w czasie działań wojennych oraz po ich zakończaniu, zarówno przezArmię Czerwoną, która traktowała je do połowy 1945 jako zdobycz wojenną, jak i rodzimych "szabrowników" ("sza-ber" - bezprawne przywłaszczenie dóbr porzuconych przez Niemców). Zakłady przemysłowe były zniszczone w ponad 70%, zasoby mieszkaniowe w ok. 50%, odłogiem leżała ponad połowa gruntów ornych (ok. 3,5 min ha Niemcy zaminowali lub ufortyfikowali). Doszczętnie zniszczonych było wiele miast, zwłaszcza Wrocław (65% zniszczonych budynków), Głogów (95%), Szczecin (50%), Kołobrzeg (80%) i Brzeg (70%), Stargard (70%). Wiosną 1945 teren Ziem Odzyskanych był w ok. 60% opuszczony przez dotychczasowych mieszkańców. W trakcie działań wojennych opuściło je ok. 5 min Niemców. Bezpośrednio po ich zakończeniu pozostawało tam ok. 3 min Niemców i ok. l min polskiej ludności rodzimej (autochtonów). Na podstawie postanowień -poczdamskiej konferencji (17 VII-2 VIII 1945) Sojusznicza Rada Kontroli podjęła 20 XI 1945 uchwałę o -^-przesiedleniu Niemców z Polski.
Na ZO osiedlało się wielu Polaków, głównie mieszkańców byłych Kresów Wschodnich (-repatriacja), w tym również w ramach -"osadnictwa wojskowego. W końcu III 1946 ZO zamieszkiwało już ok. 2,7 min Polaków. Najszybciej zasiedlono ziemie niemieckiej części Górnego Śląska, Opolszczyzny i Dolnego Śląska, gdyż te właśnie tereny były mniej zniszczone niż Pomorze Zachodnie, Warmia i Mazury. Do 1949 mieszkało tam już ponad 4,5 min Polaków. Do końca 1948 zagospodarowano ok. 85% gruntów ornych i ok. 60 tyś. zagród wiejskich, uruchomiono ok. 600 państwowych i ok. 3 tyś. prywatnych zakładów przemysłowych oraz sieć placówek oświatowych, naukowych i kulturalnych.
Pierwotną podstawą przejmowania Ziem Odzyskanych przez administrację polską były postanowienia -jałtańskiej konferencji (4-11 II 1945) zawarte w -deklaracji w sprawie Polski. Po zakończeniu konferencji władze radzieckie poinformowały -Rząd Tymczasowy RP o Uchwale Państwowego Komitetu Obrony ZSRR (20 II 1945), w myśl której Polska mo-
291

ZIEMIE ODZYSKANE
gła wprowadzić swoją administrację do linii Odry i Nysy Łużyckiej. Na podstawie tej uchwały dowódcy frontów działających na ziemiach polskich otrzymali w połowie III 1945 dyrektywy nakazujące im udzielanie pomocy władzom polskim w organizowaniu administracji polskiej i osiedlaniu ludności polskiej na tych obszarach. 14 III 1945 Rząd Tymczasowy RP podjął uchwałę o organizacji polskiej administracji na Ziemiach Zachodnich. Ziemie Odzyskane podzielono na cztery okręgi administracyjne: Okręg I - Śląsk Opolski (pełnomocnik Rządu z siedzibą w Katowicach
- gen. -*A. Zawadzki; 18 III 1945 Śląsk Opolski włączono do woj. śląskiego), II - Dolny Śląsk (S. Piaskowski; prezydentem Wrocławia został
-�B. Drobner; siedzibą władz, zorganizowanych w Kielcach, były kolejno Trzebnica, Legnica i ostatecznie Wrocław), III - Pomorze Zachodnie (A. Kaczocha, a od 11 IV 1945 płk L. Borkowicz; siedziba władz mieściła się pierwotnie w Pile, następnie w Koszalinie, ostatecznie w Szczecinie, którego prezydentem został P. Zaremba), IV - Prusy Wschodnie (Okręg Mazurski; J. Sztachelski, a od 30 III ł945 płk J. Prawin). Teren WMG włączono w skład państwa polskiego dekretem z 30 III 1945. Uznanie
-TRJN przez wielkie mocarstwa oraz decyzje -^poczdamskiej konferencji, stały się podstawą podjęcia dzieła włączenia ZO w skład terytorium państwowego RP (dekret z 13 XI 1945 o wcieleniu ZO w polski porządek prawny) i powołania Ministerstwa Ziem Odzyskanych (min. ->W Gomuł-ka, zastępca W. Czajkowski, b. dyrektor Biura Ziem Zachodnich -Delega-tury Rządu na Kraj; MZO zlikwidowano 11 I 1949, scalając je z ogólną administracją państwową). Już w 1945 utworzono woj. gdańskie, obejmujące obszar b. WMG oraz północne powiaty przedwojennego woj. pomorskiego. W 1946, w czasie ujednolicania podziału administracyjnego Polski, utworzono nowe województwa: szczecińskie, wrocławskie i olsztyńskie. Część dawnych województw polskich objęło swym zasięgiem również część ZO (woj. białostockie, gdańskie, poznańskie i śląskie). W 1951 utworzono nowe województwa z siedzibami w Opolu, Zielonej Górze i Koszalinie.
Istotną rolę w zespoleniu ZO z resztą Polski odegrał Instytut Zachodni w Poznaniu i Polski Związek Zachodni (reaktywowany 13 XI 1944 w Lublinie, liczący w 1945 ok. 50 tyś. członków, a w 1949 ponad 180 tyś.). ZO były terenem wielu imprez, które swym zasięgiem znacznie wykraczały poza ich obszar. 22 VII 1948 otwarto z wielkim rozgłosem Wystawę Ziem Odzyskanych we Wrocławiu (jej symbolem jest do dziś 100-metrowa iglica przed Halą Ludową) oraz -Światowy Kongres Intelektualistów
292

ZJAZDY PZPR
w Obronie Pokoju (25-28 VIII 1948). Pogłębienie procesu scalania ZO z resztą kraju dokonało się po VIII Plenum KC PZPR (19-21 1956). W XII 1956 utworzono komisję rządową ds. Rozwoju Ziem Zachodnich, a w III 1957 Sejm powołał Komisję Nadzwyczajną Ziem Zachodnich (przewodniczący pro f. S. Kulczycki). Na fali wzrostu zainteresowania władz politycznych wokół problematyki ZO i aktywności społecznej powołano Towarzystwo Rozwoju Ziem Zachodnich (TRZZ; V 1957), a także doszło do reaktywowania lub powołania wielu specjalistycznych placówek naukowych: Śląskiego Instytutu Naukowego w Katowicach (1957), Instytutu Bałtyckiego (1957), Instytutu Śląskiego w Opolu (1957), Instytutu Zachodniopomorskiego w Szczecinie (1961) i Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie (1961). Popularne w tym czasie było także zdobywanie Odznaki Turystyki Ziem Zachodnich (OTZZ). W ciągu kolejnych lat następowała systematyczna integracja ZO z macierzą. Reformy administracyjne z 1975, a zwłaszcza z 1998, ostatecznie zatarły dawne granice.
ZJAZDY PZPR
- I Zjazd (Kongres Zjednoczeniowy), 15-21 XII 1948; przewodniczącym KC PZPR wybrany został ->B. Bierut;
- II Zjazd, 1-17 III 1954; I sekretarzem KC PZPR wybrany został B. Bierut (zm. 12 III 1956); po śmierci B. Bieruta I sekretarzem KC PZPR wybrany został na VI Plenum KC PZPR (20 III 1956) ^E. Ochab, który zrezygnował z tej funkcji na VIII Plenum KC PZPR (19-21 X 1956) na rzecz -W. Gomułki;
-III Zjazd, 10-19 III 1959; I sekretarzem KC PZPR wybrany został W. Gomułka;
-IV Zjazd, 15-20 VI 1964, I sekretarzem KC PZPR wybrany został W. Gomułka;
-V Zjazd, 11-16 XI 1967, I sekretarzem KC PZPR wybrany został W. Gomułka, zwolniony z tej funkcji na VII Plenum KC PZPR (20 XII 1970);
-VI Zjazd, 6-11 XII 1971, I sekretarzem KC PZPR wybrany został -"E. Gierek;
- I Krajowa Konferencja PZPR, 22-23 X 1973;
-VII Zjazd, 8-12 XII 1975, I sekretarzem KC PZPR wybrany został E. Gierek;
- II Krajowa Konferencja PZPR, 9-101 1978;
293

ZJEDNOCZENIE CHRZEŚCIJAŃSKO-NARODOWE
-VIII Zjazd, 11-15 II 1980, I sekretarzem KC PZPR wybrany został E. Gierek, usunięty z tej funkcji na VI Plenum KC PZPR (6 IX 1980); jego miejsce zajął w tym samym dniu -S. Kania,
- IX Nadzwyczajny Zjazd, 14-20 VII 1981,1 sekretarzem KC PZPR wybrany został S. Kania, który na IV Plenum KC PZPR (16-18 X 1981) ustąpił na rzecz gen. ->W. Jaruzelskiego;
-X Zjazd, 29 VI - 3 VII 1986, I sekretarzem KC PZPR wybrany został gen. W. Jaruzelski, który na XIII Plenum KC PZPR (29 VII 1989) zrezygnował z funkcji; I sekretarzem KC PZPR wybrany został ->M. F. Ra-kowski;
- XI Zjazd, 27-29 I 1990, PZPR zakończyła działalność.
ZJEDNOCZENIE CHRZEŚCIJAŃSKO-NARODOWE (ZChN). Kongres założycielski ZChN odbył się w Warszawie 28 X 1989. W skład partii weszli przedstawiciele klubów politycznych "Ład i wolność" oraz "Wolność i Niepodległość", Niepodległościowej Akcji Narodowej (Poznań), Stowarzyszenia Soli-Deo, Katolickiego Nurtu Stowarzyszeń Akademickich Narodowego Odrodzenia Polski (wystąpiło w II 1990). Partia prezentuje fundamentalistyczną koncepcję utożsamienia prawa państwowego z zasadami prawd wiary. Na przewodniczącego ZChN wybrano W. Chrzanowskiego, a zastępcami ->A. Macierewicz i M. Jurek. W Sejmie "kontraktowym" partia miała 3 posłów i 3 senatorów. W wyborach parlamentarnych 1991 ZChN zdobył 49 mandatów poselskich; w gabinecie
->J. Olszewskiego otrzymał 3 teki (min. spraw wewnętrznych - A. Macierewicz, min. sprawiedliwości - Z. Dyka, min. pracy i polityki społecznej -J. Kropiwnicki). W wyborach parlamentarnych 1993 ZChN wystąpił w składzie Katolickiego Komitetu Wyborczego "Ojczyzna" (wspólnie z Partią Chrześcijańskich Demokratów, Stowarzyszeniem Ludowo-Chrze-ścijańskim i Partią Konserwatywną), jednak nie przekroczył progu 8% i nie znalazł się w parlamencie. W X 1994, po ustąpieniu W. Chrzanowskiego, nowym prezesem ZChN został R. Czarnecki. W składzie partii pojawiło się kilka frakcji, określanych jako: pragmatyczno-liberalna (R. Czarnecki, S. Niesiołowski, W Chrzanowski), integrystyczna (M. Jurek), belwederska (H. Goryszewski, J. Piątkowski), fundamentalistyczną (J. Łopuszański). Na IV Zjeździe ZChN (III 1995) prezesem wybrany został R. Czarnecki, a przewagę we władzach partii zyskała frakcja pragma-tyków-liberałów. W wyborach parlamentarnych 1997 ZChN zdobył 26 mandatów poselskich i 3 senatorskie.
294

S6Z;
3IUd9lS13U 13 \^EU7" IpDpHO:^ A\0:[SOJ 0\0^) SIUlfSS M TppI/AT^SpSZ-ld
ipA/AS 9 o/AO^zood ^iiu ^EUZ" /,<;6I po '^"Z" SfoBJSpsj A^ZJO/AI 91 afoBzureS-io ">p2uz" luAzoiiiMEpA/^ ui3iniAisiq ZL\IO (Z.S6I po) u^M."--ruisid oSal^sM.^zs.reM. ^OM. im/-o^ itbuaSipiui fo/Aod^soj ąn\yi \^s[odou\o'So) rappipiT^ ifouagipiui
lpT3qnra.fr- M T "0ż3Ulp9ZSA\OJ ^^IUpOżXl" I ,^UZ" oS9p^SA\0>IT3J>I T^m
-zo5is3au {O>[OA\ q3XuoTdn>(s (p(sX3iA\^z �f 'zoiA\OJn^ 'f^- 'TU-IUIOIS �ż 'pis
-A\9pisr>[ -s^- 'M3iqqoo �y 'urui) AzJESid i A\oisX3i^qnd 'ipAuzss^ods Xz3
-T3^izp ipi?[OT[oiT^ o^A\odnJż '9g6I P0 safefe^izp '"'>1EU7" 3iu3zsAz.reM.oiż \^uz" AzoiliMBpA^ in^sul ^ISMO^ /.S6I M "zoiA\oire>niy\\ �ż 'PISUIM
-^3 -g 'T3>[s/A3iBp^ �H :iupzoT3u AzJO^ps-a '(Sis ^A\AzB>p gm /.S61-ES6I vpvvz\ A\) 9176 J po 5is Aofefnz^n 'i>[o^o^ ^iuzo5is3im '�>IVNZ"
�sAl 9^ -^0 - 8861 '"s^ 6LP ">IO - 0861 ''s^ł L117 �>IO - 0^61 '�sXi6SZ->Io-096T ''s^ 6ZS '>[0-9S6T ''s^^6I ">tO-OS6I IIX 'MO^UO^ZS
-sXi 9S3 ->io - 6t76I IIX ^SZ ?souq3zoiq -(6861 IX OP) ^zoiMpnq -a '(6861 XI op) PISMOWI^ �>I '(1861 A OP) T3A\onO 'S '(I/.6T II OP) qo33^M -3<-'(1861 IX-A T Z96I A op) .IBUżI �s '(6S6I X op) RIS^MO^ -/A :oż9zoMTO
-o^/A npnu.10^ oż9upzoi3^ isazsJJ -(6861 od qsd^-) �sp3zpOJpO" ^SJ SMZBU ofernairAz-id T 9^6! z qsfe/AORfez-I-OU-relUSUlEp^d 5fol^0>[ O^XzJOM.in QS Z 3IU[OdSAV I ^cIZd Z
9foi^o'>i O^M-ISZ 6861 IIIA /A 'THd A\ ^JuazpfezJ aisisAs ''y[-^Mouirnopz 'XurXypdroĄ ofezJOM^odsM 'NJ'J-&- 3M GS^- I 'HdZd z O{EA\OO
-T3Jd.{ods/A �(9pis(3iA\ psozopizp^ods ZEJO qoXzoiu(o.i ^p.to?[ ["OMZOJ ofefnSEd
-o.id 3SOU{i3.tT3izp O^żOIUZA\ 9^6! OJ '(iu9guXiuo>[ 'A\zi) ipAutOJ A\op(npo;[d Mi3isop q3XA\o>[zfeiA\oqo i3iUBA\Xuo?[AM '(iure'>[i3^n?[ TAZ^ z T^^B/A) ipAu(o.i
M^SJEpOdsoS LpXMOJBM.01 I(OJ T^lUBZOTUBJSo 'ISM. TfoT3ZIAVXppIO>( fsUOZSSids
-XzJd i nfe-i^ ^msiMo^sAu.iaz.idn ppou.i pisMOinpłs O^MOZI^SJ BIUSIUISI n>^Z3od po �(ASEIU 9} zszJd uiXireJ3iqX/A 3iuzoXi9J03i 'mXu^^u33 mozp
-B.[M lpI?[SA\0->p0.tZ3 S13UI SlUBMO^pfezJOdpOd 3Upd �^ 'XuZ3AlI3J^OLU9p UIZ^
-B^uso) qoXuzoAisiuniuo5[ q3BiUBd M ipXofernzfeiAvoqo op X^Xq guozi^z BIU
-Ep3izp XpT3SEz i Rup(MOp
-nqXzJd) f3T>[sdo^q3 iiu^j rauzs^zsijs^ ifoAp^Ji op aofelhzfeiM^u 'oż3A\op
-nq BMPIUUOĄS o39i>[sioj<- i oSaMOpn^ BA\PIUUOJIż<- Biuszofe^od rqiu
-XA\ M '9iMBzsJ^y\^ M 61761 IX 6Z-Z.^ oSsA\opnq nipti-^ psoupsf 3is9.iżuo-)J w suozJOMin '(qsz) aMOam OMIDINNO^IS aNOZ30Na3fZ
�5IVNZ"

ZRZESZENIE STUDENTÓW POLSKICH
Koło Poselskie "Znak"; S. Stomma,A. Gładysz, S. Kisielewski, Z. Makar-czyk, J. Zawieyski, a później także K. Łubieński; w 1961 liczyło 12 posłów), którzy byli jedyną grupą poselską, występującą niekiedy z krytyką niektórych działań władz państwowych. W latach 1961-1965 "Znak" otrzymał 5 mandatów (T. Mazowiecki, S, Kisielewski, K. Łubieński, S. Stomma i J. Zawieyski), w latach 1965-1969 - J. Zabłocki zmienił S. Kisielewskiego. W III 1968 pięciu posłów "Znak" interpelowało do premiera ->J. Cyrankiewicza w sprawie powściągnięcia brutalnych działań milicji i ORMO przeciwko studentom. W III 1974, z powodu tarć wewnątrz Koła Poselskiego "Znak" nastąpił rozłam, w wyniku którego doszło do rozejścia się grupy J. Zabłocki ego i zwolenników ->"Więzi", "Tygodnika Powszechnego" i Klubów Inteligencji Katolickiej (J. Turowicz, S. Stomma i T. Mazowiecki). W 1976, na tle debaty o zmianie Konstytucji, doszło do rozłamu koła (m.in. K. Łubieński), które przestało istnieć w poprzednim składzie. Grupa rozłamowa działała nadal w Sejmie pod zmieniającymi się nazwami. Powstałe po X 1956 KIK (łącznie 26) przetrwały do 1980 w liczbie 5. Po -^Sierpniu '80 powstało kilkadziesiąt nowych KIK, po delegalizacji w okresie stanu wojennego, odrodziły się i w końcu lat osiemdziesiątych istniało ok. 80 klubów. Działacze KIK uczestniczyli w obradach -""okrągłego stołu". W wyborach VI 1989 do Sejmu i Senatu weszło 38 członków KIK (m.in. -*A. Stelmachowski, A. Wielowieyski, S. Wilkanowicz, J. Woźniakowski). -> Stowarzyszenia katolików świeckich.
ZRZESZENIE STUDENTÓW POLSKICH (ZSP) - utworzono 16 IV 1950 na bazie zlikwidowanych: Bratniej Pomocy i Federacji Polskich Organizacji Studenckich. Prowadziło głównie sprawy socjalno-bytowe, kulturalne, naukowe i rozrywkowe studentów. W 1973, po połączeniu z uczelnianymi kołami -^ZMS i -*ZSMW, powstał Socjalistyczny Związek Studentów Polskich. W 1982 SZSP zmieniło się w ZSP. Przewodniczący ZSP: S. Zawadzki, R. Majchrzak, -S. Olszowski, C. Wiśniewski, J. Kwiatek, J. Piątkowski i -"S. Ciosek.
ZWIĄZEK HARCERSTWA POLSKIEGO (ZHP), polski ruch młodzieżowy zapoczątkowany ok. 1910 przez A. Małkowskiego (1888-1919), wzorowany częściowo na skautingu. Działający w sposób zorganizowany od 1918 jako ZHP. W czasie okupacji hitlerowskiej działał pod nazwą Szare Szeregi (harcerstwo męskie) i Bądź Gotów (harcerstwo żeńskie). W XII 1944 w Lublinie ponownie powołano ZHP. W latach 1950-1956 harcer-
296

ZWIĄZEK MŁODZIEŻY SOCJALISTYCZNEJ
stwoJako Organizacja Harcerska Polski Ludowej, działało w powiązaniu ze -"Związkiem Młodzieży Polskiej. Drużyny harcerskie (OHPL) działały tylko w szkołach podstawowych i prowadzone były przez instruktorów kierowanych z ZMP. Od 1956 ponownie jako ZHP - przywrócono część tradycyjnej symboliki i metod wychowawczych. W 1973 ZHP weszło w skład -FSZMP. Liczebność ZHP (zuchów, harcerzy i instruktorów wynosiła w 1960 ok. 700 tyś., w 1970 - 2 min, pod koniec lat siedemdziesiątych - 3 min Naczelnicy Kwatery głównej: Z. Zakrzewska (od IV 1959), W. Kinecki (od IV 1964), J. Wojciechowski (od 17 VI 1974), A. Ornat, R. Wosiński.
ZWIĄZEK MŁODZIEŻY POLSKIEJ (ZMP), wzorowana na Komso-mole (radzieckim Wszechzwiązkowym Leninowskim Komunistycznym Związku Młodzieży), masowa organizacja młodzieżowa, ściśle współpracująca z PZPR, powstała 20-22 VII 1948 z połączenia Związku Walki Młodych, Organizacji Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Ludowego, Związku Młodzieży Wiejskiej RP "Wici" i Związku Młodzieży Demokratycznej; rozwiązana w 1956. ZMP czynnie uczestniczył w realizowanych przez PZPR masowych akcjach politycznych związanych z forsowaniem socjalistycznych przemian w Polsce (-^stalinizm), tzw. "ofensywie ideologicznej" mającej na celu m.in. upolitycznienie oświaty, wychowania i kultury, -laicyzację szkolnictwa, zwalczał tzw. "starą profesurę" w uczelniach i szkołach średnich, propagował komunizm, forsowne uprzemysłowienie i kolektywizację wsi. Kryzys wewnętrzny w ZMP w 1956 doprowadził do jego rozwiązania (III 1957). Większość kadry zasiliła -Związek Młodzieży Socjalistycznej i - Związek Młodzieży Wiejskiej. Liczebność ZMP: 1948 - ok. 500 tyś., XII 1955 - ok. 2 min Przewodniczący ZG ZMP: J. Zarzycki, W. Matwin, S. Nowocień, S. Pilawka i H. Ja-worska.
ZWIĄZEK MŁODZIEŻY SOCJALISTYCZNEJ (ZMS), młodzieżowa organizacja ideowo-polityczna, działała pod kierownictwem PZPR. Powstała 3 11957 z połączenia Rewolucyjnego Związku Młodzieży i Związku Młodzieży Robotniczej. Patronował tzw. socjalistycznemu współzawodnictwu pracy (Brygady Pracy Socjalistycznej), prowadził działalność propagandową i organizacyjną z Ochotniczymi Hufcami Pracy (OHP, utworzonymi 13 VI 1958), organizował różne formy wypoczynku, rozrywki i zajęć kulturalnych (kluby młodzieżowe, autostop), od 1971 patronował budownictwu
297

862
-3^Xq 3Z3i3^izp 9tud3isi3u i^s^zii S3BA\3z.id LiiA-iopi A\ \,pi./\\" Avoynu nqo
^pfeZJBZ OUOZ3fe{Od (^l76l) 0ż9Z3AVBpOA\13lSn IHUfsS Op lpBlOq/r3UB-iż3ZJd Oj -aiXA\opnq ui3M.ptuuo.us "uip[spqrq" z ]UEzfeiA\z "pi/Ą" il3BzA^J5(oiu3Q PIIUIO'>[ XurXou9Jn^uo>[ ouozJOM}n ^JJ np.redod Xz.id '9t76I IK M '(6l76I-St^6l) ^Sd<- ui3A\ĄdM pod OMO^fezood '3iuiiqnq M t^ól IIIA /A AuT3A\OA\Ap(B9.i '9i>[sdo^q3 Xuoi[i3ii3g ^z.iOA\nodsM \,qoo-a"-
-qS 3I2pBp(S M ^P3!7? f9A\O^IA\S AufOM n 9ISEZO M 'MO^UO^ZS �sXl ^6 �^0 ^XZ3I] ż^6 J M 'MO;SIUniUO'>( Op BUOZI^Z BM03IA\9^ 3s5z0 't[oXurXoBU13S
zpqM 39qo/A EufAoAzodo \Joi/^"^utsid ^O^OM qoXuoidrqs Azor^izp zsz-id
ż^6^ M BUOZO^Z 'BMO^T/ASO-OUpJnip^ I BZOA\BA\OlpXM T3foEZIUBż-IO '(^13
-?A\" d^r MMZ) �IDIM" �XJng �f i feddn^ -^ '>[Eius3q �q 'yoż.nAVż �Ą^
^WZ 0ż9UOZJOA\lpO 0ż3A\Ofer>[ npfezJBZ 'p(S(9UqBO �ż 'fepB^H "l
'i?[s/AO.nr>[ �z 'i?[SMO>ipJi3g ">[<- 'Riuqof9^ T :A\.PVZ DZ /-M.cquo^z3 �sXi OOZ "^I0 ł^731! Z86I n3uo5[ M X.TOI>( 'rspisfsi/Ą Azsizp
-O{FM ł[3zfeiA\7 0861 IIX A\ AuozJOMłpo ^Xq AYHZ fefoi3nuXiuo->[ �f9p[S(0(i Xz3izpo{]Ą[ rsuz^iSTpfoos n^zfeiA\.7 pE^s M ^pszsM. 9/^6 T M "(dWZSJ)
f9I>[S{OJ Xz3IZp0^p\[ A\Oł(ZfelA\7 lpXuZ3XłSI(13f30S 5fOEJ3p3J ^Z.IOA\1
-^OdSM ^/_6^ Y\^ '(MIAISZ) f3?!^31/^ ^Z3IZpO^]AI r3UZ3XlSI(Bf30S >(3ZfelA\7
- ^/_5I H p0 "ISAV T3U 3UZ3Xupd-OM01EIA\SO 3f3'>(B 3UpOJOUZOJ ^^A\OUT
-f3p0d ZmO ElUEMOJEpOdSOS 0ż3A\0{OdS3Z 'MOUOld ElU3ZSOUpOd Z33ZJ BU Żpireg^dOJd B.[IZp13AVOJd 'l3UlOJ 3:>[/41{0d Ipl T3^13A\OZqB3J 'qżZ I ^IdZd T-U9AY1
-3IUA\OJ3p( pod T3.[^IZp '/.S6I 11 II BUOZJOMIH 13UZ3Xinod-OA\03pT Vhvz
-uregJo i3A\oz3izpo^m '(/AI^Z) rarasraiM AzaizaoliM ^azViA\z
�UILU g'^ �?io 8861 '"l111 Z '^o
- 0861 '"lu-i L'1 ">IO - OZ.6T ''sx! 09Z '>[o - 6S6I 'A\o?iuo{Z3 �s^ 09 ">lo
- /-S6I :(dIA[SZ) SIAIZ ?souq3Z3n �q3i.miQ �9 i pismzpfeluzs �f '(J86I AIpo)muJ3pisi3ff'(086I Alpo)^lo^-v'(s/.61 Apo)zoiA\3i>[Z3Eq3.ii �^ '(ZZ-6I II po) T>(S.IOżI^A^ -g '(/,96I n po) PIsuiqBz �V '(17961 IIX po) ^is
-^H "S :(dNSZ) SWZ DZ Xofez3iupOA\9ZJd '(/.g6I AI po) 3?iu3-a �I^ '(Z.S6I I
p0) l.reU3q �f :SWZ O^ 3Z.Z^pJ>[3S ] �A\01U3pniS t lpILIp3JS .[0>]ZS 'f33fern3
-EJd Xz3IZpO.[U-I Bf3BZIUT3żJO �ajZJ Z Eirezfel/AZ '(dpMSZ) f31^5!^ ^Z3IZp0^p\[ f3UZ3XlSIpf30S ?[3ZfelA\Z ^SA\od f3A\0>]Sfo^Xz3IZpO^ n>{zfelM7 0ż3UZ3XlS
-ipfoos A\y\[Z- 'SWZ niuszo^od od '9/.6I AI A\. 'i3n.iBAvoqoXA\ oż9iizoX}sii
-Bfoos �M.ZI amizpsizp M ipXA\oz3izpo^iu ifoi3ZiireżJO qoi^isXzsA\ osouiB^izp
r30fefnJż91UI 'JIĄTZSd-6- tL13I9pAzO^Z^odsA\ ^q ^^\ ^ �niU3MOIUE^ZS3TlU

ZWIĄZEK PATRIOTÓW POLSKICH
go Komitet Demokratyzacji. 21 VII w 1948 ZMW RP "Wici" wszedł w skład -"Związku Młodzieży Polskiej. W połowie 1946 liczył ok. 500 tyś. członków, a po weryfikacji w VII 1948 ponad 150 tyś. Prezesi ZG ZMW RP "Wici" po wojnie: J. A. Król, B. Ścibiorek, J. Domański, J. Dusza, S. Ignar.
ZWIĄZEK PATRIOTÓW POLSKICH (ZPP). Po wyprowadzeniu Armii Polskiej gen. ->W Andersa z ZSRR powstały tam warunki do tworzenia organizacji alternatywnych wobec przedstawicielstw Rządu RP na uchodźstwie - terenowych struktur ambasady Polskiej. Już w V 1942 rozpoczęto wydawanie dwutygodnika "Nowe Widnokręgi", skierowanego do Polaków w ZSRR. Wił 943 -W. Wasilewska i A. Lampę wystosowali w imieniu komunistów polskich list do W. Mołotowa (ministra spraw zagranicznych ZSRR), w którym postulowali utworzenie "centralnego ośrodka ds. polskich". Po serii spotkań z działaczami polskimi Stalin zaproponował utworzenie ZPP, jako płaszczyzny budowy szerokiego frontu społecznego na potrzeby kraju, którego wyzwolenie spod okupacji hitlerowskiej przez Armię Czerwoną było kwestią czasu. W III 1943 rozpoczęto wydawanie pisma "Wolna Polska". Szerszą działalność ZPP rozpoczął po I Zjeździe (9-10 VI 1943). Przewodniczącą związku została W. Wasilewska, która przez dłuższy czas zajmowała dominującą pozycję w ZPP. Przy Zarządzie Głównym ZPP powstały wydziały: wojskowy, opieki społecznej, organizacyjny, badań ekonomicznych, finansowy, kulturalno-oświatowy, radiowy, personalny i krajowy; ZPP przejął ponadto wszystkie placówki prowadzone dotąd przez przedstawicielstwa ambasady polskiej (domy dziecka, szkoły i ośrodki opieki społecznej). Nawiązano współpracę z radzieckim Komitetem ds. Dzieci Polskich w ZSRR. W szybkim tempie rozbudowywano strukturę organizacyjną związku, tak że w V 1945 istniało 97 zarządów obwodowych, 428 rejonowych i 1231 kół ZPP; organizacja liczyła wówczas ok. 60 tyś. członków. Według niepełnej rejestracji ludności polskiej w ZSRR doliczono się prawie 224 tyś. osób (spisem nie objęto osób mieszkających w Korni, Kraju Chaba-rowskim i Obwodzie Archangielskim). Według danych szacunkowych na terenie ZSRR przebywało ok. 500 tyś. obywateli polskich. Ważną dziedziną aktywności ZPP były prace nad zorganizowaniem i rozbudową polskich for-macji wojskowych w ZSRR (-"l Dywizja Piechoty im. T. Kościuszki i -"Wojsko Polskie).
25 XII 1943 utworzono Komitet Organizacyjny Polskiego Komitetu Narodowego (PKN), który miał być nadbudową polityczną ZPP. W jego skład
299

ZWIĄZEK WALKI MŁODYCH
miało wejść 10 przedstawicieli Polonii w ZSRR, 2 z USA, 2 z emigracji londyńskiej, l z Bliskiego Wschodu i 5 działaczy krajowych. Do szerszej działalności PKN nie doszło z uwagi na sytuację w koalicji antyhitlerowskiej, a zwłaszcza z powodu powstania -KRN. Działacze ZPP w sposób znaczący przyczynili się również do utworzenia -Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. 20 VII 1944 zwierzchnictwo nad ZPP objęła KRN. Do VII 1946 ZPP, przy współpracy z Państwowym Urzędem Repatriacyjnym, organizował powrót obywateli polskich do kraju (-'�repatriacja).
ZPP rozwiązany został uchwałą Prezydium KRN 30 VII 1946 (uroczyście zakończył swą działalność na przyjęciu w Moskwie 10 VIII 1946). Czołowi działacze: W. Wasilewska, -Z. Berling, -B. Drobner, -J. Ber-man, -E. Ochab, A. Witos, S. Jędrychowski, A. Lampę, S. Skrzeszewski i wielu innych.
ZWIĄZEK WALKI MŁODYCH (ZWM), konspiracyjna organizacja młodzieżowa, utworzona w 1943 z inicjatywy -Polskiej Partii Robotniczej; w ramach Gwardii Ludowej i Armii Ludowej prowadził walkę zbrojną z okupantem, pracę ideowo-wychowawczą i wydawniczą. Jego przedstawiciele uczestniczyli w inauguracyjnym posiedzeniu -Krajowej Rady Narodowej. Po wyzwoleniu stanowił masową organizację aktywnie uczestniczącą w tzw. umacnianiu władzy ludowej: agitował za nową władzą, uczestniczył w prowadzeniu reformy rolnej, propagował młodzieżowy wyścig pracy. W 1945 jego członkowie utworzyli autonomiczny Akademicki Związek Walki Młodych "Życie". Był inicjatorem utworzenia 21 VII 1948 -Związku Młodzieży Polskiej. W VII 1944 liczył ok. 600 członków, w VII 1945 ok. 110 tyś., w VII 1948 - 260-336 tyś. (wg różnych danych). Przewodniczący po wojnie: J. Morawski, R. Kalinowski, A. Kowalski, J. Zarzycki.

z
ŻYDOWSKA LUDNOŚĆ w Polsce, licząca przed II wojną światową prawie 3 min, w wyniku zagłady w okresie okupacji hitlerowskiej (holocaust) zmalała wg różnych danych, do 86-108 tyś. osób (stan na początek 1946), w tym Żydzi - żołnierze I i II Armii Wojska Polskiego. Ponadto na terenie ZSRR wojnę przeżyło ok. 200 tyś. Żydów, obywateli II RP. W kolejnych latach po wyzwoleniu liczebność ludności żydowskiej była płynna. Spowodowane to było m.in. -^repatriacją z ZSRR do Polski, w wyniku której do II 1946, na ogólną liczbę 245 tyś. repatriantów, Żydzi stanowili 137 tyś. Spora część Żydów traktowała pobyt w Polsce przejściowo jako etap drogi do Palestyny lub na Zachód. Większość Żydów skupiano w największych ośrodkach miejskich (np. we Wrocławiu i województwie - ok. 70 tyś.). Na powojenną emigrację ludności żydowskiej z Polski wpłynęło kilka czynników, a wśród nich m.in.: propaganda syjonistyczna, by osiedlać się w Palestynie, a także atmosfera niechęci, z jaką spotykali się powracający Żydzi w swych dawnych miejscach zamieszkania, zwłaszcza gdy domagali się zwrotu pozostawionego majątku. W tej atmosferze dochodziło do przypadków skrytobójstw i incydentów, m.in. w Krakowie, Parczewie i kilkunastu innych miejscowościach, ale najszerszego rozgłosu nabrał -pogrom w Kielcach 4 VII 1946. Ocenia się, że w latach 1944-1947 zamordowano w Polsce ok. 2 tyś. Żydów, część z pobudek politycznych (działaczy komunistycznych, pracowników UBP itp.), ale większość ze względów narodowościowych. Do połowy 1947 opuściło Polskę ok. 150 tyś. Żydów, a do 1949 większość wyjechała z kraju legalnie lub nielegalnie. Pozostali zachowali status mniejszości narodowej, odrębne szkoły, prasę, teatry, stowarzyszenia społeczno-kulturalne itp. Zagadnieniem specyficznym, zwłaszcza do 1956, była nadreprezentacja Żydów w kręgach kierow-
301

ŻYMIERSKI
niczych aparatu partyjno-państwowego, wojskowego (aparat polityczny i informacja wojskowa), jak i bezpieczeństwa publicznego. Po kolejnej fali emigracji (1956-1957) w Polsce pozostało co najmniej 50 tyś. Żydów. W 1958 istniało 7 żydowskich szkół podstawowych i 2 licea. Po 1968 liczebność ludności żydowskiej w Polsce zmalała (wg różnych danych) do kilku tysięcy. Wraz z kolejnymi falami emigracji Żydów ograniczeniu lub likwidacji podlegały instytucjonalne formy istnienia tej mniejszości narodowej. Obecnie jest kilkanaście gmin żydowskich, Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie. Wydawana jest gazeta "Fołks Sztyme". ^Mniejszości narodowe.
ŻYMIERSKI MICHAŁ (wł. Łyżwiński) ps. Rola (1890-1989), marszałek Polski. Z konspiracją niepodległościową związany od 1909. W czasie I wojny światowej w Legionach Polskich. Od 1918 w Wojsku Polskim;
w czasie wojny polsko-radzieckiej był dowódcą 2 Brygady Legionów i 2 Dywizji Piechoty Legionów. Po stadiach wojskowych we Francji na różnych stanowiskach w wojsku, m.in. zastępcy szefa adminstracyjego WP. Podczas zamachu majowego (1926) opowiedział się po stronie rządu. Aresztowany i sądzony w 1927 pod zarzutem nadużyć; skazany na 5 lat więzienia i usunięty z wojska. W 1931 wyemigrował do Francji. Wstąpił do Komunistycznej Partii Polski; współpracował z wywiadem radzieckim. Powrócił do kraju w 1938. Podczas okupacji hitlerowskiej współpracował z komunistycznym ruchem oporu i wywiadem radzieckim. W 1943 wstąpił do -Polskiej Partii Robotniczej. Był doradcą w Sztabie Głównym Gwardii Ludowej, naczelnym dowódcą Armii Ludowej (1944). Mianowany marszałkiem Polski w 1945. W -Polskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego był kierownikiem resortu obrony narodowej, a w -> Rządzie Tymczasowym RP, -Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej i Rządzie RP ministrem obrony narodowej (do 1949; ustąpił na rzecz marsz. -K. Rokossowskiego). Był członkiem Prezydium -KRN (1944-1947);
zasiadał w Sejmie Ustawodawczym (1947-1952), wchodził w skład -Rady Państwa (1949-1952). Aresztowany w III 1953 pod fałszywym zarzutem organizowania antykomunistycznego spisku w wojsku i tworzenia siatki dywersyjno-szpiegowskiej. Uwolniony od zarzutów w 1955. Objął stanowisko wiceprezesa Narodowego Banku Polskiego (1956-1967).

INDEKS OSÓB
Ajdukiewicz Kazimierz Albrecht Jerzy Albright Madeleine Aleksy I
Anders Władysław Andrzej ewski Jerzy Annan Cofi Anusz Andrzej Arciszewski Tomasz Aspin Les
Attiee Clementa B. Babiuch Edward Baczko Bolesław Bagiński Kazimierz Baka Władysław Balazs Artur Balcerowicz Leszek Balicki Marek Banach Kazimierz Bandera Stepan Bańczyk Stanisław Barańczak Stanisław Barcikowski Kazimierz Barcikowski Wacław Barrault Jean Louis Bartoszcze Roman Bartoszewski Władysław Bąk Henryk Bender Ryszard Benesz Andrzej
Bensch Teodor Beran Josef Beria Ławrientij Berling Zygmunt Henryk Berman Jakub Bertold Edward Bevin Ernest Bewziuk Wojciech Bidault Georges Bielecki Jan Krzysztof Bień Adam Bieńkowski Witold Bierut Bolesław Bijak Bogusław Bniński Adolf Bobrowski Czesław Bodeński Lesław Bohdanowicz Stanisław Bokszczanin Janusz Bordziłowski Jerzy Borejsza Jerzy Borkowicz Leonard Borusewicz Bogdan Borzobohaty Wojciech Brandt Willy Braun Jerzy Breżniew Leonid Broniewski Zygmunt Browikow Władimir Brus Włodzimierz

INDEKS OSÓB
Bryja Wincenty Brystygierowa Julia Brzeziński Zbigniew Bugaj Ryszard Bujak Zbigniew Bułganin Nikołaj Bury Jan
Buzek Jerzy Karol Casaroli Agostino Castro Fidel
Cat-Mackiewicz Stanisław Ceausescu Nicolae Celiński Andrzej Cękalski Eugeniusz Chaciński Józef Chełkowski August Chocha Bolesław Chodakowski Miron Chojecki Mirosław Choromański Zygmunt Chruszczow Nikita Chruściel Antoni Chrzanowski Wiesław Chudoba Stanisław Churchill Winston L. S. Ciepliński Łukasz Cimoszewicz Włodzimierz Ciołkosz Adam Ciosek Stanisław Clinton Bili Cohn Ludwik Cuellar Javier Perez de Cyrankiewicz Józef Cywiński Bohdan Czajkowski Władysław Czapski Józef Czarnecki Ryszard Czarnowski Eugeniusz
Czechowicz Andrzej Czernokow Wiktor Czyrek Józef Danielewicz Tadeusz Dąbrowska Maria Dąbrowski Antoni Dąbrowski Bronisław Dejmek Kazimierz Dembowski Bronisław Dionizy, p. Waledyński D. Dittrich Grzegorz Dobraczyński Jan Domański Jan Drobner Bolesław Drohojowski Jan Drożniak Edward Drzewiecki Bronisław Dubćek Aleksander Dubynin Wiktor Duchamel Georges Dunikowski Xawery Dusza Jan Dyka Zbigniew Dymek Walenty Dzierżyński Jan Einstein Albert Eysymontt Jerzy Fadiejew Aleksandr Falandysz Eech Falski Marian Fejgin Anatol Felczak Zygmunt Fieldorf August Emil "Nil" Filipowicz Zygmunt Findeisen Władysław Finder Paweł Fiszbach Tadeusz Frankowski Jan
304

INDEKS OSÓB
Frasyniuk Władysław Fridricha C. J. Gabrielski Stanisław Gajewski Piotr Geremek Bronisław Gnali Butros Giedroyć Jerzy Gierek Edward Gieysztor Aleksander Gil Mieczysław Glemp Józef Gładysz Antoni Głowacki Teofil Głodź Sławoj Leszek Gocłowski Tadeusz Gołubiew Antoni Gombrowicz Witold Gomułka Władysław Gorbaczow Michaił Goryszewski Henryk Grabski Stanisław Grabski Tadeusz Grew Joseph C. Gromyko Andriej Grudzień Zdzisław Grześkowiak Alicja Gucwa Stanisław Gulbinowicz Henryk Gwiazda Andrzej Gwiżdż Wiesław Hubner Juliusz Hagmajer Jerzy Hali Aleksander Haładaj Tadeusz Hammerskjóld Dag Handke Mirosław Haneman Jan Stefan Hankę Hugon
Hardek Władysław Harriman William Averell Hartmanowicz Z. Hasiak Stanisław Herling-Grudziński Gustaw Herman Franciszek Hermaszewski Mirosław Hiond August Hłasko Marek Hochfeid Julian Horodecki Andrzej Horodyński Dominik Hryniewski Jerzy Husak Gustaw Ignar Stefan Ikonowicz Piotr Iwaszkiewicz Jarosław Jabłoński Henryk Jachimek Tadeusz Jackiewicz Aleksander Jackowski Tomasz Jagielski Mieczysław Jan Paweł II Janajew Giennadij Jankowski Jan Stanisław Jankowski Maciej Jankowski Romuald Janowski Gabriel Janowski Jan Jaroszewicz Piotr Jaruzelski Wojciech Jasienica Paweł Jasiński Kazimierz Jasiukiewicz Stanisław Jaskiernia Jerzy Jaszczuk Bolesław Jaworska Helena Jaworski Seweryn
305

INDEKS OSÓB
Jedlicki Witold Jedynak Tadeusz Jelcyn Borys Jeleński Konstanty A. Jędziszak Tadeusz Joliot-Curie Frederic Joliot-Curie Irena Józef Czapski Jóźwiak Franciszek Jurczyk Marian Jurecki Marian Jurek Marek Kaczmarek Czesław KaczochaAl. Kaczorowski Ryszard Kaczyński Jarosław Kaczyński Lech Kakowski Aleksander Kalinowski Jarosław Kalinowski Ryszard Kalinowski Stefan Kamiński Jerzy Kania Stanisław Kapera Kazimierz Karkoszka Alojzy Karski Jan
Kasznica Stanisław Kawalec Mieczysław Kerr Archibald John Ciark Kępa Józef Kiernik Władysław Kim Ir Sen Kinecki Wiktor Kirchmayer Jerzy Kisielewski Stefan Kiszczak Czesław Klepacz Michał Klimuk Piotr
Kliszko Zenon Kłosiewicz Wiktor Kobylański Kazimierz Kociołek Stanisław Kolczyński Janusz Kołakowski Leszek Kołodziejski Henryk Kołtek Andrzej Komender Zenon Kominek Bolesław Komorowski Tadeusz "Bór" Koniew Iwan Kopański Stanisław Korboński Stefan Korczyc Władysław Korczyński Grzegorz Korenistow Jerzy Korwin-Mikke Janusz Korzycki Antoni Kotarbiński Tadeusz Kowalczyk Edward Kowalczyk Józef Kowalczyk Stanisław Kowalow
Kowalski Aleksander Kowalski Władysław Kowolik Stanisław Kozakiewicz Mikołaj Kozal Michał Kropiwnicki Jerzy Król Jan Aleksander Król Marcin Kruczek Władysław Kruczkowski Leon Krzaklewski Marian Krzyżanowski Adam Kubiak Hieronim Kuhl Stefan
306

INDEKS OSÓB
Kulczycki Stanisław Kulczyński Stefan Kupijaj Roman Kuratowska Zofia Kurcyusz Tadeusz Kuroń Jacek Kurowski Zdzisław Kutrzeba Stanisław Kwapiński Jan Kwaśniewski Aleksander Leger Fernand Lange Oskar Le Corbusier Lebiediew Wiktor Lechowicz Włodzimierz Lehr-Spławiński Tadeusz Lemparty Antoni Lenart Józef Lenin Włodzimierz Leśniak Leszek Lewandowski Janusz Libera Piotr Liberman Herman Libermanowa Stefania Lie Trygve Halvdan Lipiński Edward Lipski Jan Józef Lis Bogdan Lityński Jan
Loga-Sowiński Ignacy Łabęcki Jan Łapicki Andrzej Łapot Stanisław Łętowska Ewa Łomnicki Tadeusz Łopuszański Jan Łubieński Konstanty Łukaszewicz Jerzy
Łysenko Trofim Macharski Franciszek Macierewicz Antoni Mackiewicz Aleksander Maczek Stanisław Maj Józef
Makarczyk Zbigniew Makary, p. Oksijuk M. Malinowski Roman Malinowski Tadeusz Małachowski Aleksander Mao Tse-tung Markiewicz Marek Marshall George Gatlett Maślanka Józef Matuszewski Stefan Matwin Władysław Mazowiecki Tadeusz Mazur Franciszek Mazurkiewicz Jan Messner Zbigniew Micewski Andrzej Michałowski Stanisław Michejda Tadeusz Michnik Adam Miczurin Iwan Mieroszewski Juliusz Mierzwa Stanisław Mietkowski Mieczysław Mijał Kazimierz Mikołaj czyk Stanisław Mikołaj ska Halina Milczanowski Andrzej Milik Karol Miller Leszek Miller Romuald Miłosz Czesław Minę Hilary
307

INDEKS OSÓB
Miodowicz Alfred Młyńczak Tadeusz Witold Moczar Mieczysław Moczulski Leszek Modzelewski Karol Modzelewski Zygmunt Mołojec Bolesław Mołotow Wiaczesław Morawiecki Kornel Morawski Jerzy Morawski Kazimierz Moskwa Zygmunt Mossor Stefan Muchniewski Zygmunt Mulak Jan
Nakoniecznikoff-Klukowski Stanisław
Nałkowska Zofia Nećko Józef Nieldorf Emil
Niepokólczycki Franciszek Niesiołowski Stefan Niewiarowski Ireneusz Nowak Zenon Nowak-Jeziorański Jan Nowicki Edmund Nowicki Stanisław Nowocień Stanisław Nowotko Marceli Ochab Edward Odzierzyński Roman Oksijuk Makary Okulicki Leopold Olechowski Andrzej Oleksy Józef Olesiak Kazimierz Olszewski Jan Olszowski Stefan
Onyszkiewicz Janusz Onyszkiewicz Myrosław Ornat Andrzej Orszulik Alojzy Orzechowski Marian Osóbka-Morawski Edward Ossowska Maria Ossowski Stanisław Ostrowski Zdzisław Ozdowski Jerzy Ozga-Michalski Józef Oziewicz Ignacy Pajdak Antoni Pałka Grzegorz Pappće Kazimierz Parandowski Jan Parys Jan
Pawlak Waldemar Piasecki Bohdan Piasecki Bolesław Bogdan Piaskowski Stanisław Piątkowski Jan Picasso Pablo Piekałkiewicz Jan Pieronek Tadeusz Pietrzyk Alojzy Pigariewicz Borys Pilawka Stanisław Piłka Marian Pińkowski Józef Płażyński Maciej Podedworny Bolesław Poggi Luigi Poi Marek Popiełuszko Jerzy Popławski Stanisław Prawin Jakub Próchnik Adam
308

INDEKS OSÓB
Przetakiewicz Zygmunt Pużak Kazimierz Pyka Tadeusz Pytlakowski Jerzy Raabe Leszek Raczyński Edward Radkiewicz Stanisław Rakowski Mieczysław Franciszek Rapacki Adam Rataj Maciej Ratajski Cyryl Reiff Ryszard Rek Tadeusz Religa Zbigniew Renke Marian Reykowski Janusz Ribbentrop Joachim von Rokita Jan Maria Rolicki Janusz Rola-Żymierski Michał Roman Władysław Romaszewski Zbigniew Romkowski Roman Roosevelt Franklin Delano Rotkiewicz Jan Rowecki Stefan Rozmark Karol Rozpłochowski Andrzej Różański Józef Rulewski Jan Rusinek Kazimierz Rybicki Jerzy Rybicki Józef Rzepecki Jan Rzymowski Wincenty Sabbat Kazimierz Safian Marek Samsonowicz Henryk
Sanojca Antoni Sapieha Adam Stefan Sawa (wL: Michał Hrycuniak) SchaffAdam Scińller Leon Schmidt Helmut Shalikashvili John Sidor Kazimierz Sienkiewicz Jarosław Sierpiński Wacław Siła-Nowicki Władysław Siwak Albin Siwicki Antoni Siwick; Florian Skrzeszewski Stanisław Skubiszewski Krzysztof Skułbaszewski Antoni Słabczyk Henryk Słomka Adam Słonimski Antoni Słowik Andrzej Solska Alicja Sosnkowski Kp.zimie.--z Sosnowski Romuald Splett Cari Maria Spychalski Marian Stalin Józef
Stanisław Radkiewicz Stańczyk Jan Stański Tadeusz Steinsbergowa Aniela Stelmachowski Andrzej Stemler-Dąbski Józef Stempowski Jerzy Stępień Jerzy
Stokłosa Henryk Tadeusz Stomma Stanisław Struzik Adam
309

INDEKS OSÓB
Strzelecki Jan Strzelecki Ryszard Strzeszewski Jan Strzetelski Stanisław Stypułkowski Zbigniew Suchocka Hanna Suchow Iwan Sulik Bolesław Svoboda Ludvik Syryjczyk Tadeusz Szablewski Kazimierz Szczepański Jan Szczurek-Cergowski Jan Szczypiorski Andrzej Szeremietiew Romuald Szlachcic Franciszek Szlajfer Henryk Szmajdziński Jan Szretter Tymoteusz Sztachelski Jerzy Szumiejko Eugeniusz Szwalbe Stanisław Szydlak Jan Szymański R. Ścibiorek Bolesław Ślisz Józef Światło Józef Świątkowski Henryk Świątkowski Wilhelm Świerczewski Karol Świetlik Konrad Świrgoń Waldemar Tam Adam Tatar Stanisław Tatarkiewicz Władysław Tejchma Józef Tejkowski Bolesław Teska Jan
Tito Josip Broz Tomaszewski Janusz Topiński Jan
Trębaczkiewicz Krzysztof Truman Harry S. Trzeciakowski Witold Turkiel Iwan Turowicz Jerzy Tusk Donald Tymiński Stanisław Tymoteusz, p. Szretter T. U Thant Urban Jerzy Urbański Alfred Urbański Franciszek Utnik Marian Wacek Szczepan Wachowicz Henryk Wachowski Mieczysław Waldheim Kurt Waledyński Dionizy Walentynowicz Anna Waligórski Bogdan Wałęsa Lech Wańkowicz Melchior Warmiński Janusz Waryński Ludwik Wasilewska Wanda Werblan Andrzej Węgłowski Stanisław Widia Władysław Widy-Wirski Feliks Wielowieyski Andrzej Wierbłowski Stefan Wilczek Jan Wilkanowicz Stefan Witaszewski Kazimierz Witos Andrzej
310

INDEKS OSÓB
Witos Wincenty Wojciechowski Jerzy Wojtyga Lesław
Woj tyła Karol -Jan Paweł II Wolski Jan Wosiński Ryszard Wozniesieński Dymitr Woźniakowski Jacek Wójcik Dariusz Wójcik Stanisław Wronka Andrzej Wrzeszcz Maciej Wujec Henryk Wycech Czesław Wyszyński Stefan Zabłocki Janusz Zakrzewska Zofia Zambrowski Roman Zaorski Janusz Zarakowski Stanisław
Zaremba Piotr Zaremba Zygmunt Zarzycki Janusz Zawadzki Aleksander Zawieyski Jerzy Zawisza Aleksander Zieją Jan Zieliński Adam Zieliński Andrzej Zieliński Tadeusz Zieliński Zbigniew Ziembiński Wojciech Zoil Andrzej
Zwierzyński Aleksander Zych Józef Żabiński Andrzej Żandarowski Zdzisław Żdanow Andriej Żuławski Zygmunt

SPIS HASEŁ
Administracja apostolska
Administracyjny podział Polski
Akcja "Wisła"
Akcja Wyborcza Solidarność (AWS)
Analfabetyzm
Anders Władysław
Antysyjonizm
Apel Sztokhoimski
Armia Czerwona
Ateizacja
Babiuch Edward
Balcerowicz Leszek
Barcikowski Kazimierz
Bartoszewski Władysław
Berling Zygmunt Henryk
Berman Jakub
Bezpartyjny Blok Wspierania Reform (BBWR)
Bielecki Jan Krzysztof
Bierut Bolesław
Bitwa o handel
Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominform)
Blok Stronnictw Demokratycznych
Budżet
Budżet wojskowy
Buzek Jerzy Karol
CEFTA (Central European Free Trade Agreement - Środkowoeuropejskie
Porozumienie o Wolnym Handlu) Centralna Rada Związków Zawodowych (CRZZ) Centralne Biuro Komunistów Polski w ZSRR Centralny Urząd Planowania (CUP) Cenzura
312

SPIS HASEŁ
Chrzanowski Wiesław
Chrześcijańskie Stowarzyszenie Społeczne (ChSS)
Cimoszewicz Włodzimierz
Ciołkosz Adam
Cyrankiewicz Józef
Czerwiec '56
Czerwiec '76
Deklaracja Jałtańska w sprawie Polski
Dekomunizacja
Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj
Delegatura Sil Zbrojnych na Kraj (DSZ)
Denominacja
Doktryna Breżniewa
Dostawy obowiązkowe
Drobner Bolesław
Drugi obieg
21 postulatów
X Departament MBP
Eksport wewnętrzny
Episkopat
Europejska konwencja (karta) samorządu terytorialnego
Europejska konwencja praw człowieka i obywatela
Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) -> Wspólnoty Europejskie
Euroregion
Federacja Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej (FSZMP)
Fieldorf August Emil
Front Jedności Narodu (FJN)
Geremek Bronisław
Giedroyć Jerzy
Gierek Edward
Glemp Józef
Gomułka Władysław
Grudzień '70
Grudzień Zdzisław
Grupa Wyszehradzka
Gucwa Stanisław
Gwiazda Andrzej
Hiond August
313

SPIS HASEŁ
Ignar Stefan
Industrializacja -Uprzemysłowienie
Inflacja
Internowanie
Interpelacja
Interwencja wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji
Jabłoński Henryk
Jałtańska konferencja
Jan Paweł II
Jankowski Jan Stanisław
Jaroszewicz Piotr
Jaruzelski Wojciech
Jóźwiak Franciszek
Jurczyk Marian
Kania Stanisław
Kisielewski Stefan
Kiszczak Czesław
Kliszko Zenon
Klub Krzywego Koła
Kluby Inteligencji Katolickiej (KIK)
Koalicja dla Rzeczypospolitej (KdR)
Kolektywizacja wsi
Komisja Biura Politycznego KC PZPR do Spraw Bezpieczeństwa
Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym
Komitet Obrony Robotników (KOR) -Komitet Samoobrony Społecznej "KOR"
Komitet Samoobrony Społecznej "KOR"
Komunizm
Konfederacja Polski Niepodległej (KPN)
Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE)
Kongres Liberalno-Demokratyczny (KLD)
Konkordat
Konstytucja Mała z 19 II 1949
Konstytucja Mała z 17 X 1992
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 VII 1952
Konstytucja Rzeczypospolitej Polski z 2 IV 1997
Korczyński Grzegorz
Korwin-Mikke Janusz
Kościół prawosławny -Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
314

SPIS HASEŁ
Kościół rzymskokatolicki w Polsce
Kozakiewicz Mikołaj
Krajowa Rada Narodowa (KRN)
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (KRRiTY)
Krzaklewski Marian
Księża-patrioci
Kult jednostki
Kuron Jacek
Kwaśniewski Aleksander
Laicyzacja
Lis Bogdan
List 59 intelektualistów
List 34 intelektualistów
Loga-Sowiński Ignacy
Ludność Polski
Lustracja
Łubieński Konstanty
Macierewicz Antoni
Malinowski Roman
Małachowski Aleksander
Marzec '68
Mazowiecki Tadeusz
Messner Zbigniew
Michnik Adam
Migracje powojenne
Mikołaj czyk Stanisław
Milczanowski Andrzej
Milenium
Miller Leszek
Minc Hilary
Misje pokojowe Wojska Polskiego
Mniejszości narodowe w Polsce
Moczar Mieczysław
Moczulski Leszek
Nacjonalizacja przemysłu
Naczelny Sąd Administracyjny (NSA)
Najwyższa Izba Kontroli (NIK)
Narodowe Siły Zbrojne (NSZ)
315

SPIS HASEŁ
NATO
NIE ("Niepodległość")
Nobel - literackie nagrody Nobla dla Polaków Nomenklatura Nowak-Jeziorański Jan Obozy pracy przymusowej Obywatelski Klub Parlamentarny (OKP) Ochab Edward
"Odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne" Oficerowie radzieccy w Wojsku Polskim Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych (OPZZ) "Okrągły stół" Okulicki Eeopold Olechowski Andrzej Oleksy Józef Olszewski Jan Onyszkiewicz Janusz Ordynacja wyborcza
Orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) -Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) Osadnictwo wojskowe Osóbka-Morawski Edward Oświata
Pakt Północnoatlantycki; -NATO. Partnerstwo dla Pokoju.
Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego (PRON) Pawlak Waldemar "Pax"
Październik '56 PHARE
Piasecki Bolesław Bogdan Pielgrzymki papieża Jana Pawła II do Polski Pieniądz po wyzwoleniu Pierestrojka
Pierwszy Polak w kosmosie Pińkowski Józef
316

SPIS HASEŁ
Plan Balcerowicza Plan Gomułki Plan Marshalla Plan Rapackiego Plan sześcioletni 1950-1955 Plan trzyletni 1947-1949 Plany wieloletnie w Polsce Poczdamska konferencja Podziemie zbrojne, ->NIE; ->WiN: -NSZ. Pogrom kielecki 4 VII 1946 Polska Partia Robotnicza (PPR) Polska Partia Socjalistyczna (PPS - do 1948) Polska Partia Socjalistyczna (PPS -po 1987) Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR) Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) Polski Związek Katolicko-Społeczny (PZKS) Polskie Państwo Podziemne Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL; 1945-1949) Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL; po 1989) Polskie Stronnictwo Ludowe - Porozumienie Ludowe (PSL-PL) Polsko-czechosłowacki konflikt
Polsko-radziecki układ o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy powojennej z 21 IV 1945 Polsko-radziecki układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy
z 8 IV 1965 Popiełuszko Jerzy
Porozumienia sierpniowe 1980 -*Sierpień '80; ->1\ postulatów. Porozumienie Centrum (PC) Porozumienie między przedstawicielami Rządu RP i Episkopatu Polski
(14 IV 1950)
Porozumienie przedstawicieli Episkopatu i Rządu (8 XII 1956) Powstanie warszawskie 1944 Północna Grupa Wojsk Armii Radzieckiej (PGW) Prawa człowieka i obywatela Proces szesnastu
Przesiedlenia ludności ukraińskiej Przesiedlenie ludności niemieckiej
317

SPIS HASEŁ
Pużak Kazimierz Rada Europy
Rada Jedności Narodowej (RJN) Rada Państwa
Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG) Radio "Wolna Europa" (RWĘ) Radkiewicz Stanisław Rakowski Mieczysław Franciszek Rapacki Adam Realizm socjalistyczny Referendum (1946) Reforma rolna Reglamentacja towarów Religia w szkołach Repatriacja
Rokossowski Konstanty Ruch dla Rzeczypospolitej (RdR) Ruch Trzeciej Rzeczypospolitej (RTR) Rząd
Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie Rząd Tymczasowy RP
Rządy Rzeczypospolitej Polskiej (1947-1952) - Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (1952-1989)-Rzeczypospolitej Polskiej (po 1989) Rzecznik Praw Obywatelskich Sapieha Adam Stefan Sejm Ustawodawczy Sejmy PRL Senat
Sierpień '80
Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej Siwicki Florian Skubiszewski Krzysztof Służby specjalne
Socjaldemokracja Rzeczpospolitej Polskiej (SdRP) Socjalistyczny Związek Młodzieży Wojskowej (SZMW) Socjalistyczny Związek Studentów Polskich (SZSP) Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD) "Solidarność" NSZZ
318

SPIS HASEŁ
Sowietyzacja -^stalinizm
Spychalski Marian
Stalinizm
Stan wojenny
Stan wojny
Stelmachowski Andrzej
Strajk
Straty wojenne Polski
Stronnictwo Demokratyczne (SD)
Stronnictwo Ludowe (SL)
Stronnictwo Pracy (SP)
Suchocka Hanna
System obronny RP
Szkolnictwo wyższe
Śluby jasnogórskie w Częstochowie
Światowy Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju (1948)
Terytorium i granice
Totalitaryzm
Trybunał Konstytucyjny
Trybunał Stanu
Turowicz Jerzy
Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej
Tymiński Stanisław
Tysiąclecie Państwa Polskiego
Układ PRL-RFN (l 970)
UkładRP-NRDz 1950
Układ Warszawski
Ukraińska Powstańcza Armia (UPA)
Unia Demokratyczna (UD)
Unia Europejska (UE)
Unia Polityki Realnej (UPR)
Unia Pracy (UP)
Unia Wolności (UW)
Unia Zachodnioeuropejska (UZE)
UNRRA
Uprzemysłowienie
Urban Jerzy
Urbanizacja
319

SPIS HASEŁ
Walentynowicz Anna Wałęsa Lech Wasilewska Wanda Wielka Nowenna Tysiąclecia
"WięŹ"
Wojsko Polskie
Wojtyła Karol -Jan Paweł II
"Wolność i Niezawisłość" (WiN)
Wspólnoty Europejskie
Wybory do Sejmów PRL
Wybory do Sejmów RP (1991, 1993 i 1997)
Wybory do Sejmu Ustawodawczego (191 1947)
Wybory do Sejmu X kadencji i do Senatu I kadencji (4 i 18 VI 1989)
Wybory prezydenckie 1990
Wybory prezydenckie 1995
Wybory samorządowe 27 V 1990
Wybory samorządowe 11 X 1998
Wycech Czesław
Wymiana pieniędzy (1950)
Wyprowadzenie wojsk radzieckich z Polski
Wyszyński Stefan
Wyznania religijne w Polsce
Zawadzki Aleksander
Ziemie Odzyskane
Zjazdy PZPR
Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe (ZChN)
Zjednoczone Stronnictwo Ludowe
"Znak"
Zrzeszenie Studentów Polskich (ZSP)
Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP)
Związek Młodzieży Polskiej (ZMP)
Związek Młodzieży Socjalistycznej (ZMS)
Związek Młodzieży Wiejskiej (ZMW)
Związek Młodzieży Wiejskiej RP "Wici"
Związek Patriotów Polskich (ZPP)
Związek Walki Młodych (ZWM)
Żydowska ludność
Żymierski Michał