Dr in\
. Wiesław PACZKOWSKI, [e-mail]
Dr in\
. Tomasz WRÓBLEWSKI, [e-mail]
Politechnika Szczecińska
REMONT WIERZCHOA
KA 100-METROWEJ
ZABYTKOWEJ WIEśY KOŚCIELNEJ
ZAGROśONEJ KATASTROF

REPAIR OF THE TOP OF 100 METERS HIGH MONUMENTAL CHURCH TOWER
IN DANGER OF COLLAPSE
Streszczenie: Silna korozja elementów stalowych oraz korozja biologiczna konstrukcji drewnianej spowodowa-
Å‚y, \
e krzy\
na wie\
y kościelnej groził zawaleniem. Dostęp do krzy\
a znajdującego się na wysokości 100 m był
niezwykle trudny. Z chwilą, gdy udało się dokonać szczegółowego przeglądu konstrukcji, podjęto decyzję o ko-
nieczności zastąpienia starego krzy\
a krzy\
em nowym, wykonanym ze stali odpornej na korozjÄ™ i zachowujÄ…-
cym oryginalny kształt. Praca prezentuje przykład koniecznego kompromisu między bezpieczeństwem konstruk-
cji a historycznym autentyzmem zabytkowej budowli.
Abstract: Due to substantial damage caused by corrosion of steel members as well as biological corrosion of
timber members a cross on the church tower was in danger of collapse. Access to the top of the 100 m high
tower was extremely difficult. Once it was done a careful inspection led to the decision of replacing the old cross
by a new one made of stainless steel and preserving the original shape. The paper shows an instance of necessary
compromise between the safety of structure and historical authenticity of a monumental building.
1. Wstęp
Zagadnienie remontów i konserwacji hełmów wie\
kościelnych jest zagadnieniem stosunko-
wo rzadko występującym, ale wa\
nym, a jednocześnie słabo rozpoznanym i udokumentowa-
nym. Zwraca na to uwagę praca 1. Hełmy wie\
kościelnych i umieszczone na ich wierzchołku
krzy\
e są zwieńczeniem całości bryły kościoła i wie\
y, i to one decydujÄ… w znacznej mierze
o ostatecznym wyrazie architektonicznym całej budowli. W sposób naturalny literatura
minionego okresu poświęcona konstrukcjom drewnianym nie zajmowała się zastosowaniami
w budownictwie sakralnym. Tymczasem liczne w naszym kraju zabytkowe kościoły posiada-
ją hełmy o konstrukcji drewnianej, a ta nara\
ona jest na uszkodzenia, przede wszystkim bio-
logiczne spowodowane najczęściej nieszczelnościami pokrycia. Uszkodzone hełmy gro\
Ä…
katastrofami, przypadki ich zawalenia się miały ju\
miejsce.
W pracy przedstawiono problemy, jakie wystąpiły w trakcie remontu wierzchołkowej
części hełmu kościoła św. Jana w Stargardzie Szczecińskim.
Budowę kościoła św. Jana w Stargardzie rozpoczęto w roku 1408, a zakończono przypu-
szczalnie w 1464. Ok. roku 1480 dobudowano w korpusie kościoła nawy boczne. Ukształto-
307
wana w XV w forma kościoła została zachowana do dzisiaj, chocia\
ulegała ona pewnym
zmianom w trakcie biegu dziejów. Część główna stanowi halę trójnawową, przy czym nawa
główna o szerokości 8,1 m ma sklepienia gwiaz
dziste, a nawy boczne o szerokości 3,5 m 
sklepienia krzy\
owe. Całkowita długość kościoła wynosi 62 m, a szerokość korpusu nawo-
wego 22,9 m (rys. 1 wg 2). W części zachodniej kościoła znajduje się wie\
a murowana o wy-
sokości 55 m zwieńczona hełmem drewnianym ośmiobocznym o wysokości 44 m.
Na wysokości 99 m znajduje podstawa krzy\
a.
Rys. 1. Rzut poziomy kościoła św. Jana w Stargardzie Szczecińskim
Wie\
a kościoła ulegała w swej historii kilkakrotnym przebudowom. Odnotowano uszko-
dzenie wie\
y przez huragan w roku 1540. W roku 1697 hełm wie\
y runÄ…Å‚ powodujÄ…c znisz-
czenie dachu oraz uszkodzenia sklepień nawowych. Odbudowując wię\
Ä™ zrezygnowano
ze strzelistego ostrosłupowego kształtu hełmu zastępując go dachem dwuspadowym. Pierwot-
ny kształt hełmu przywrócono w latach 1892-93 i pozostaje on niezmieniony do dzisiaj.
Konstrukcję drewnianą hełmu wykonano z drewna sosnowego, pierwotnie nieimpregno-
wanego. Opiera siÄ™ ona na szczycie murowanej wie\
y o przekroju w obrysie zewnętrznym
13,0×13,0 m i obrysie wewnÄ™trznym 8,70×8,70 m. CaÅ‚a konstrukcja heÅ‚mu jest dodatkowo
zakotwiona w części murowanej za pomocą czterech cięgien o przekroju litym okrągłym
Ć28 mm i długości L = 20,10 m napinanych śrubami rzymskimi. W swej głównej części
konstrukcja ma przekrój ośmioboczny i kształt ostrosłupa o nachyleniu krokwi gradowych
7,9o względem pionu, a w części pod krzy\
em, gdzie występują nadbitki mocowane zarówno
do krokwi gradowych jak i króla odchylenie od pionu wynosi 5,9o. W obszarze przy swej
podstawie hełm przechodzi z przekroju ośmiobocznego w przekrój kwadratowy poprzez
płaszczyzny płaszczy zbiegających się do naro\
ników wie\
y.
Na całej wysokości hełmu rozmieszczone jest równomiernie siedem układów poziomych
rusztów tworzących stropy ułatwiające komunikację pionową, a jednocześnie będących prze-
grodami usztywniającymi przekroje poziome hełmu. Sztywność skrętną zapewniają rozmiesz-
czone naprzemiennie stÄ™\
enia typu krzy\
a św. Andrzeja (Rys. 2). Dodatkowym usztywnie-
niem hełmu jest umieszczony centralnie układ czterech pionowych stę\
eń wewnętrznych
obejmujÄ…cych dwie najni\
sze kondygnacje.
Hełm kryty jest blachą miedzianą kładzioną na deskowaniu bitym do krokwi pośrednich
przekazujÄ…cych obciÄ…\
enie na krokwie naro\
ne poprzez system płatwi i wymianów. Krzy\

znajdujący się na wierzchołku hełmu opiera się na królu. Jest to umieszczony centralnie
pionowy słup o przekroju ośmiobocznym, średnicy koła wpisanego 20 cm i długości 18,0 m,
do którego zbiegają się krokwie gradowe, a ni\
ej mocowane sÄ… elementy przepon poziomych.
308
2. Koncepcje remontu części wierzchołkowej wie\
y
Licząca ponad 100 lat drewniana konstrukcja hełmu wie-
\
y uległa znacznym uszkodzeniom, szczególnie w swej
górnej części. Stało się to przyczyną podjęcia prac re-
montowych, których głównym celem była naprawa kon-
strukcji nośnej w stopniu zapewniającym właściwą eks-
ploatacjÄ™ wie\
y. Jednocześnie uzyskano fundusze na wy-
mianÄ™ pokrycia blachÄ… miedzianÄ…. Liczne uszkodzenia
istniejącego pokrycia były bowiem powodem niszczenia
konstrukcji drewnianej.
Konstrukcja drewniana była po części zabezpieczana,
a w niektórych fragmentach remontowana. Zabezpiecze-
nie konstrukcji polegało na ostruganiu z murszu skorodo-
wanych biologicznie części i pokryciu środkiem impre-
gnujÄ…cym. Remont drewnianej konstrukcji wie\
y prowa-
dzono metodą systematycznej bezpośredniej wymiany
lub wzmacniania jej uszkodzonych fragmentów. Wielo-
krotna statyczna niewyznaczalność konstrukcji, jej
względna lekkość, zdjęte deskowanie poszycia i ozdoby
oraz sprzyjające warunki pogodowe, w szczególności
brak intensywnego obciÄ…\
enia wiatrem, pozwoliły na
skuteczne zastosowanie takiej metody remontu. Wstawio-
ne fragmenty łączono za pomocą połączeń ciesielskich,
Rys. 2. Układ nośny hełmu wie\
y śrub lub blach stalowych.
Po dojściu na poziom ok. 10 m od wierzchołka hełmu stwierdzono, \
e drewno jest miejscami
silnie uszkodzone biologicznie, a sam krzy\
jest wyraz
nie przechylony gro\
ąc wyłamaniem
się z konstrukcji i upadkiem w dół, co zauwa\
ono ju\
wcześniej na podstawie zdalnych
obserwacji. Nale\
y podkreślić, \
e rozpoznanie stanu technicznego wierzchołkowej części
wie\
y mo\
liwe było jedynie w trakcie postępu ku górze robót remontowych i towarzyszącego
temu rozbudowaniu rusztowań i pomostów zewnętrznych. Schodzące się stromo do króla
osiem krokwi gradowych o przekroju 20×26 cm wraz z nadbitkami caÅ‚kowicie uniemo\
li-
wiały rozpoznanie konstrukcji od wewnątrz ze względu na brak miejsca. Na poziomie 7,80 m
poni\
ej wierzchołka króla średnica koła wpisanego w ośmiobok hełmu wynosiła 1,38 m.
Wstępne wersje remontu hełmu tworzone bez szczegółowego rozpoznania stanu technicz-
nego konstrukcji oraz jej wymiarów zakładały zachowanie oryginalnego zabytkowego krzy\
a
oraz ozdób przywierzchołkowych. Fragment konstrukcji od najni\
szego poziomu ozdób do
wierzchołka krzy\
a miał ponad 9,0 m wysokości. Pierwsza wersja remontu przewidywała
budowÄ™ na szczycie wie\
y rusztowań (projekt opracowała specjalistyczna firma rusztowanio-
wa), które umo\
liwiłyby uniesienie całości krzy\
a wraz z ozdobami, całkowitą wymianę kon-
strukcji drewnianej i ponowne zamontowanie oryginalnych elementów wykończenia. Wersja
ta upadła ze względu na bardzo wysokie koszty i liczne problemy techniczne, które mogłyby
wystąpić przy budowie rusztowań (przewidywana masa samego rusztowania wynosiła 3 t) jak
i przy unoszeniu krzy\
a oraz ozdób.
Po odrzuceniu koncepcji naprawy za pomocą rusztowań przystąpiono do realizacji kon-
cepcji przewidującej przyjęcie obcią\
eń działających na wierzchołkową część hełmu za po-
mocą konstrukcji stalowej. Zało\
ono, i\
konstrukcja drewniana zostanie obudowana przylega-
jącymi do niej elementami stalowymi odtwarzającymi kształt i układ hełmu. Miało to zapew-
nić z jednej strony odpowiednią wytrzymałość konstrukcji, z drugiej zaś zachowanie orygi-
nalnego krzy\
a i ozdób.
309
 PrzeglÄ…d konstrukcji wykonany z najwy\
szego pomostu umieszczonego bezpośrednio
pod kulą przyniósł nowe, istotne rozstrzygnięcia. Stwierdzono, \
e kula wykonana jest z tło-
czonych płatów blachy o grubości 2 mm łączonych ze sobą na zamki i lutowanych. Średnica
kuli wynosi 1,44 m. Stan kuli był względnie dobry mimo lokalnych wgnieceń oraz kilku
otworów od przestrzeleń. Podstawowe spostrze\
enie polegało na stwierdzeniu, \
e miejsce
mocowania krzy\
a do konstrukcji drewnianej ukryte jest w kuli. Pod kulą znajdował się
płaszcz z blachy miedzianej osłaniający dolną część połączenia krzy\
a z konstrukcjÄ…. Ani
sposób mocowania krzy\
a, ani stan techniczny konstrukcji nie mogły być w tej sytuacji
rozpoznane. Podjęto decyzję, by po uzyskaniu zgody konserwatora zabytków zdemontować
kulę oraz pozostałe ozdoby.
3. Stan techniczny i rozwiązania konstrukcyjne wierzchołka hełmu
Demonta\
ozdób i pokrycia z blach pozwoliły na ostateczne ustalenie sposobu mocowania
krzy\
a do konstrukcji oraz stanu technicznego części zarówno drewnianych jak i stalowych.
Nale\
y przypuszczać, \
e krzy\
pochodzi z roku zakończenia budowy hełmu, czyli 1893.
Krzy\
jest krzy\
em stalowym. Główne elementy krzy\
a wykonano jako odlewane, natomiast
ozdoby wykonano jako kute. Na rys. 3a pokazano widok krzy\
a. Widoczne na fotografii po-
dwójne pierścienie pełniły nie tylko rolę ozdoby, ale były tak\
e elementami konstrukcyjnymi.
Przypuszczalnie ze względu na potrzebę ułatwienia monta\
u trzonu krzy\
a ka\
de z ramion
wykonane było osobno. Połączenie w całość wykonano ju\
na górze konstrukcji wykorzystu-
jąc rusztowania towarzyszące wznoszeniu hełmu. Bezpośrednie połączenie ramion z trzonem
krzy\
a wykonano za pomocą obustronnych krótkich nakładek w kształcie krzy\
a o wszy-
stkich ramionach równych. Pierścienie stanowią dodatkowe zamocowanie ramion stabilizują-
ce ich poziome ustawienie. Wszystkie połączenia wykonano jako nitowane.
a) b)
Rys. 3. Oryginalny krzy\
: a) widok lica wschodniego, b) rozepchnięcie nakładek mocujących
krzy\
przez rdzÄ™
Trzon krzy\
a i ramiona miaÅ‚y przekrój kwadratowy 60×60 mm peÅ‚en. W niektórych miej-
scach pomiary wykazywaÅ‚y spadek przekroju do 57×57 mm. CaÅ‚kowita wysokość krzy\
a
wraz z ozdobami wynosiła 560,0 cm z czego 14,0 cm zapuszczone było w wierzchołek króla.
310
Całkowita rozpiętość ramion wraz z ozdobami wynosiła 250,0 cm. Średnica zewnętrzna
pierścieni większych wynosiła 1510 mm, ich szerokość 53 mm a grubość 10 mm. Pierścienie
mniejsze miały wymiary odpowiednio: średnica 670 mm, szerokość 35 mm i grubość 10 mm.
Całkowita masa krzy\
a wraz z ozdobami wynosiła 347 kg.
Krzy\
opierał się na wierzchołku króla. Zamocowanie na zginanie realizowane było za
pomocÄ… czterech nakÅ‚adek o przekroju 28×58 mm. NakÅ‚adki widoczne sÄ… na rys. 3 i 4a.
Nakładki sięgały do wysokości 2,50 m ponad górną krawędz
króla. Nakładki dociśnięte były
do trzonu krzy\
a za pomocą trzech obejm, przy czym dwie górne obejmy o przekroju
16×55 mm byÅ‚y zakute, a najni\
sza  kryjąca się wewnątrz ozdobnej kuli  była obejmą
zaciskową, podwójnie skręconą. W ka\
dej nakładce wykonany był jeden bolec o średnicy
18 mm i wysokości 15 mm. Na ka\
dej z bocznych ścian trzonu krzy\
a wykonane było jedno
gniazdo o średnicy 20 mm. Gniazda umieszczone były na ró\
nych wysokościach od 135 cm
do 203 cm licząc od dołu trzonu. Bolce nakładek dociskanych obejmami dopasowane były do
pozycji gniazd i w te gniazda się wciskały. Miało to zapewniać współpracę na rozwarstwienie
przekroju zginanego.
Na fot. 4a pokazano przejście nakładek z trzonu krzy\
a na ośmiobocznego króla. Wszy-
stkie nakładki posiadały charakterystyczne wygięcia przesuwające płaszczyznę ich biegu
o ok. 22,5o. Nale\
y podkreślić, \
e cztery nakładki przylegające do trzonu krzy\
a i przechodzÄ…-
ce następnie na króla były połączone ze znajdującymi się ni\
ej nadbitkami za pomocÄ… jedynie
pojedynczych gwoz
dzi na końcu nakładek.
a) b)
Rys. 4. Zamocowanie krzy\
a na konstrukcji drewnianej: a) szczegół połączenia, b) korozja
wierzchołka króla
W wyniku przeprowadzonego przeglÄ…du stwierdzono, \
e wierzchołek króla był całkowi-
cie zmurszały. Na rys. 4b pokazano stan materiału wierzchołka króla. Przypuszczalną przy-
czyną bardzo silnej korozji biologicznej było zawilgocenie materiału będące następstwem
niestarannie wykonanego remontu w latach osiemdziesiątych. Nie zabezpieczono w sposób
nale\
yty konstrukcji przed dostawaniem się wody przez obróbki i ozdoby blacharskie do wnę-
trza na część drewnianą. Strefa zniszczeń sięgała daleko w ni\
sze partie króla oraz nadbitek.
Ustalono, \
e krzy\
jest wychylony z pionu o ok. 3,5o w kierunku wschodnim. Kierunek wy-
chylenia wynika z dominujących w Stargardzie wiatrów północno-zachodnich i zachodnich
oraz faktu, \
e lico krzy\
a, a tym samym największa powierzchnia naporu skierowane jest
na zachód.
311
Krzy\
i utrzymujące go nakładki były silnie skorodowane, jednak nie w stopniu dającym
podstawę do zanegowania nośności poszczególnych elementów. Obecność rdzy spowodowała
natomiast istotne obni\
enie nośności całego układu, przede wszystkim przez doprowadzenie
do wyeliminowania połączenia na bolce, co z kolei doprowadziło do utraty zespolenia
łączonych elementów.
Miejscem najsilniejszej korozji był styk nakładek z powierzchnią trzonu krzy\
a. Styk ten
umo\
liwiał swobodny dostęp wody, a jednocześnie uniemo\
liwiał usuwanie rdzy na skutek
choćby naturalnego procesu wietrzenia. W efekcie przy ogromnej sile pęczniejącej rdzy do-
szło do znacznych deformacji nie tylko samych nakładek, ale tak\
e mocujÄ…cych je obejm.
Na rys. 3 pokazano stan deformacji nakładek spowodowany rozpychającym działaniem rdzy.
Największe pomierzone odgięcie nakładki spowodowane przez rdzę wynosiło 22 mm.
Wielkość ta znacznie przekracza wysokość bolca wynoszącą 15 mm. W rezultacie bolce wy-
sunęły się z gniazd w trzonie krzy\
a likwidujÄ…c efekt zespolenia. To, \
e nie doszło do znisz-
czenia krzy\
a nale\
y zawdzięczać zespalającemu oddziaływaniu rdzy szczelnie wypełniającej
przestrzeń między trzonem słupa a nakładkami. Widoczne na rys. 3 braki rdzy były wynikiem
prób oczyszczenia konstrukcji po dotarciu z pomostami roboczymi na wysokość krzy\
a.
Było rzeczą oczywistą, \
e konstrukcja wymaga oczyszczenia i zabezpieczenia przed ko-
rozją. Oczyszczenie polegające na usunięciu rdzy doprowadziłoby do całkowitego zaniku ze-
spolenia. Zdeformowane obejmy nie byłyby w stanie ponownie docisnąć nakładek do trzonu
krzy\
a. W efekcie chcąc przywrócić pełną skuteczność oryginalnego zamocowania krzy\
a,
trzeba by było wykonać szereg zmian likwidujących pełen autentyzm istniejącego rozwią-
zania.
Bezpośredni ogląd konstrukcji pozwolił na stwierdzenie występowania silnych uszkodzeń
materiału zarówno konstrukcji drewnianej jak i stalowej, mimo \
e poza strefami uszkodzeń
materiał był dobrej jakości, co potwierdziły przeprowadzone badania drewna i stali.
Poszukiwano sposobu zachowania w mo\
liwie najwy\
szym stopniu oryginalnych ele-
mentów wie\
y i krzy\
a. Było jednak rzeczą oczywistą, \
e niemo\
liwe jest pozostawienie na
konstrukcji zniszczonego materiału. O ile w przypadku konstrukcji drewnianej wie\
y wymia-
na uszkodzonego materiału na nowy wydawała się być rozwiązaniem naturalnym i akcepto-
walnym, o tyle w przypadku krzy\
a poszukiwano rozwiÄ…zania pozwalajÄ…cego na zachowanie
jego oryginalnej konstrukcji. Mimo usilnych starań zespół współpracujący przy remoncie
wie\
y nie zdołał znalez
ć rozwiązania pozwalającego zachować krzy\
w autentycznej postaci.
Skala zniszczeń materiału, zarówno drewna jak i stali, była tak du\
a, \
e nieunikniona była
istotna ingerencja w oryginalną konstrukcję. Ostatecznie na decyzję o konieczności wymiany
krzy\
a wpłynął fakt, \
e w rzeczywistości krzy\
utrzymywał się na wierzchołku wie\
y dzięki
sile przyczepności i tarcia rdzy między trzonem krzy\
a i nakładkami. W efekcie doszło do
jego wychylenia, a stan ten mógł się ju\
tylko pogarszać. Z chwilą usunięcia rdzy, co było ko-
niecznością, krzy\
pozostałby luz
no podparty gro\
Ä…c w ka\
dej chwili upadkiem z mo\
liwymi
bardzo powa\
nymi konsekwencjami.
W tej sytuacji podjęto decyzję o konieczności wymiany krzy\
a na nowy, w pełni zacho-
wujący kształt oryginału. Jednocześnie uznano, \
e nowy krzy\
nale\
y wykonać ze stali nier-
dzewnej oraz profili rurowych kwadratowych. Wybór stali nierdzewnej miał zapewnić dłu-
gotrwałość rozwiązania, a profile rurowe mo\
liwą lekkość konstrukcji, której monta\
u nale-
\
ało dokonać na wierzchołku wie\
y, na ograniczonej przestrzeni pomostu roboczego. Przewi-
dziano taki układ części składowych krzy\
a, by w mo\
liwie wysokim stopniu ułatwić jego
monta\
.
Ostateczny wpływ na decyzję o konieczności demonta\
u istniejÄ…cego krzy\
a miały zatem
następujące czynniki:
- całkowite zbutwienie drewna wierzchołka króla, na którym krzy\
był osadzony,
- znaczący przechył samego krzy\
a i wierzchołka drewnianej części konstrukcji wie\
y,
312
- odepchnięcie przez pęczniejącą rdzę nakładek mocujących krzy\
do części drewnianej
w stopniu uniemo\
liwiającym pełnienie funkcji mocującej po usunięciu rdzy,
- wysunięcie się na skutek rozpychającego działania rdzy czopów zespalających trzon i na-
kładki w jeden przekrój.
Podjęto decyzję, by wykonawca remontu wystąpił do Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt-
ków z prośbą o zgodę na wymianę krzy\
a.
4. Zrealizowany wariant naprawy
Po uzyskaniu zgody na wymianÄ™ krzy\
a przystÄ…piono do wykonania projektu umo\
liwiajÄ…ce-
go realizacjÄ™ w istniejÄ…cych warunkach. Zgodnie z wymaganiami konserwatorskimi 3 jako
podstawę działań przyjęto autentyzm formy. Obliczenia statyczno-wytrzymałościowe pozwo-
liły ustalić, \
e w przypadku zastosowania profili rurowych kwadratowych wykonanych ze
stali odpornej na korozję OH18N9 (X5CrNiMo1810 lub 1.4301 wg DIN) o wytrzymałości
obliczeniowej fd = 170 MPa profilem wystarczajÄ…cym bÄ™dzie 80×6. Profil ten przewidziano
dla górnej części krzy\
a oraz ramion. W części dolnej został on wzmocniony na ka\
dej ze
Å›cian nakÅ‚adkami 25×50 mm (rys. 5).
KonstrukcjÄ™ krzy\
a wykonaną ze stali odpornej na korozję połączono z konstrukcją wie\
y
za pomocą oczepu wykonanego ze zwykłej stali i łączonego z konstrukcją drewnianą za
pomocą nakładek mocowanych na śruby M12. Oczep i nakładki wykonane z czarnej stali
zabezpieczono przed korozją za pomocą cynkowania ogniowego. Połączenie krzy\
a (część
nierdzewna) z głowicą podstawy (oczepem) osadzoną na wierzchołku nowego króla obliczo-
no na moment utwierdzenia MH = 19,51 kNm. Zastosowano 8 śrub M20 klasy 5.6. Oś obrotu
przyjęto na skrajnej linii śrub, uwzględniono dwa skrajne szeregi po dwie śruby. Nośność
obliczeniowa układu śrub wyniosła MRj = 61,50 kNm > 19,51 kNm.
Rys. 5. Projekt nowego krzy\
a  rysunek
Rys. 6. Widok wierzchołka wie\
y po zakoń-
aksonometryczny
czonym remoncie
Oczep wykonany z rury Ć 244,5/10 o długości 300 mm zamocowano na królu za pomo-
cą ośmiu nakładek o przekroju 20x50 mm i długości 2590 mm ka\
da. Oczep i nakładki wyko-
nano ze stali S235JRG2. Dwie pary nakładek były przyspawane do oczepu, natomiast dwie
pozostałe pary mocowane były na śruby M16. Ka\
da nakładka posiadała 9 otworów Ć 16 mm
umo\
liwiających łączenie przelotowe przez króla i górną część nadbitek gradowych za pomo-
cą śrub M12 kl. 5.6. Maksymalna siła obliczeniowa w pojedynczej nakładce wynosiła
37,4 kN.
313
Rozwa\
ono kilka wariantów monta\
u krzy\
a. Ostatecznie przyjęto wariant, w którym trzon
krzy\
a w całości był montowany na przygotowanym wcześniej oczepie. Po zamocowaniu
i wypionowaniu trzonu krzy\
a mo\
liwe było przeprowadzenie monta\
u dalszych elementów.
Ramiona boczne Å‚Ä…czono z trzonem za pomocÄ… centralnie umieszczonych obustronnych na-
kładek w kształcie krzy\
a równoramiennego. Stabilizację poziomą usytuowania ramion uzys-
kano dzięki dwóm podwójnym pierścieniom łączącym ramiona i trzon. Pierścienie słu\
yły
tak\
e do mocowania ozdób promienistych. Wszystkie połączenia sprefabrykowanych wcześ-
niej części wykonano na śruby. Widok krzy\
a po wymianie pokazano na rys. 6.
5. Uwagi końcowe
Szczegółowe rozpoznanie konstrukcji jest warunkiem wydania prawidłowego orzeczenia o jej
stanie technicznym lub podjęcia dalszych ekspertyzowych działań słu\
ących przywróceniu jej
po\
ądanych właściwości. Stwierdzenie to jest tym bardziej oczywiste, im bardziej konstrukcja
jest nietypowa czy wręcz unikatowa, jak to ma miejsce w przypadku budowli historycznych.
Najczęściej rozpoznanie istotnych parametrów stanu technicznego wią\
e siÄ™ z inwazyjnym
działaniem eksperta. To inwazyjne działanie pociąga z kolei zmiany, które w przypadku kon-
strukcji zabytkowych mogą być niedopuszczalne lub obwarowane szeregiem zastrze\
eń ze
strony słu\
b konserwatorskich.
W pracy przedstawiono przypadek uszkodzenia zabytkowej budowli gro\
Ä…cego powa\
ny-
mi konsekwencjami w przypadku zaniechania naprawy. Liczne uwarunkowania natury for-
malnej, finansowej i organizacyjnej spowodowały, \
e nie było mo\
liwym zastosowanie roz-
wiązań chroniących zabytkową substancję przed jej naruszeniem. Skrajnie trudna dostępność
do przedmiotu badań powodowała, i\
właściwe formułowanie pytań o stan techniczny jak
i udzielanie na nie odpowiedzi, mo\
liwe było w wyniku systematycznego rozpoznawania ko-
lejnych udostępnianych fragmentów konstrukcji. Ostatecznie rozpoznanie bardzo złego stanu
konstrukcji przy jednocześnie stosunkowo niewielkiej jej wartości historycznej doprowadziło
do decyzji o wymianie oryginalnego krzy\
a na nowy. Jako podstawowe kryterium konserwa-
torskie proponowanej zmiany przyjęto autentyzm formy. Wszystkie pozostałe autentyzmy
(materiału i technologii) podporządkowano pragmatycznym wymogom trwałości, ekonomicz-
ności i technologicznych mo\
liwości wykonania. Przyjęte rozwiązanie stanowi kompromis
między wymaganiami bezpieczeństwa konstrukcji, za które odpowiedzialny jest projektant,
a wiernością autentyzmowi historycznemu nale\
nemu ka\
dej budowli o charakterze zabyt-
kowym.
Literatura
1. Orłowicz R., Mielczarek Z.: Stan techniczny drewnianych hełmów wybranych wie\

kościelnych. XXII Konferencja Naukowo-Techniczna Awarie Budowlane, Szczecin-
Międzyzdroje 2005, s. 381-388.
2. A
ukomski Z.: Stan techniczny i naprawa hełmu wie\
y kościoła św. Jana w Stargardzie
Szczecińskim. Praca magisterka napisana pod kierunkiem prof. R. Orłowicza. Poli-
technika Szczecińska, Wydział Budownictwa i Architektury, Szczecin 2005.
3. Ciesielski R.: O wymaganiach konserwatorskich w remontach budowli zabytkowych.
In\
ynieria i Budownictwo nr 12/1999.
314