HORYZONTY POLONISTYKI
Gospodarze
szkolnego kanonu
lekturowego
ZeNON Uryga
Śmieszna i trochę smutna sytuacja, kiedy to minister edukacji i premier rządu usiło-
wali  jak o sprawie wagi państwowej  rozstrzygać o tym, których pisarzy należy czytać
lub nie czytać w szkole, skłania do pytań o charakterze pragmatycznym  kto jest i kto
ma być gospodarzem kanonu lektur i jak zapewnić w obszarze edukacji zgodny ze zdro-
wym rozsądkiem ład kompetencyjny?
Często obecnie podejmowana refleksja Naprawa tego stanu rzeczy jest niezbędna,
nad znaczeniem, sposobem istnienia i współ- ale i niełatwa. Nie oznacza z pewnością an-
czesnymi zagrożeniami literackiego i kultu- gażowania się w nową reformę edukacji, wy-
rowego kanonu ma wprawdzie niewątpliwy maga jednak zdyscyplinowania myśli, rozwi-
związek z myśleniem o wychowaniu i kształ- nięcia świadomości dydaktycznej oraz wła-
ceniu, lecz pozostaje na ogół w bezpiecznej ściwego podziału pracy. Powinna się zacząć
przestrzeni teoretycznej, w izolacji od realnej od uważnej syntezy wiedzy o szkolnej komu-
praktyki edukacyjnej. Tymczasem problema- nikacji literackiej i językowej oraz jej prze-
tyka doboru lektury, analizy uczniowskich kładu na język praktyki działania, regulujący
motywacji czytelniczych oraz formułowania zobowiązania i kompetencje wszystkich
celów szkolnego czytania coraz mocniej za- współgospodarzy procesu kształcenia polo-
nurza się w grząskim obszarze nieładu, dys- nistycznego. Od tego przecież zależy sensow-
harmonijnych działań i nauczycielskiej bez- ność i porządek działania edukacyjnego na
radności. Zmienne, chaotyczne, a nierzadko różnych poziomach decyzyjnych.
sprzeczne decyzje w sprawach podstaw pro- Spróbujmy zatem wyodrębnić owe pozio-
gramowych oraz kontroli efektów kształce- my decydowania o kształcie szkolnej lektury
nia, rozregulowany rynek podręczników, to- i w wielkim skrócie zarysować prawa i obo-
lerowanie merkantylnie nastawionych ksią- wiązki związane z rolami decydentów.
żek pomocniczych, rutynowa, bezrefleksyjna
Gospodarz intelektualny
praca wielu nauczycieli zdezorientowanych
chaosem pozornych działań reformator- Spełnia taką rolę niewątpliwie zbiorowość
skich, a jednocześnie brak wsparcia ambit- badaczy literatury i kultury, krytyków sztuki,
nych postaw i projektów nauczycielskich  to publicystów, artystów itp., tych przede
zespół symptomów nieładu. wszystkim, którym nie są obce zobowiązania
8/2007
7
HORYZONTY POLONISTYKI
nauki lub sztuki wobec powszechnej eduka- dylematy jego losu oraz otwierać pole uni-
cji i którzy, z różną zresztą wyrazistością, wersalnych dążeń i pragnień. Skłania do
określają miejsce kanonu lektur w życiu spo- poszukiwania prawdy i wartości, uwraż-
łecznym oraz precyzują zadania szkolnej lek- liwia na ideę godnego życia. Służy rozwi-
tury, a nawet wskazują tytułem przykładu na janiu osobowości.
konkretne dzieła warte czytania na różnych 4. Zasada umieszczania w kanonie utworów
piętrach edukacji. artystycznie dojrzałych i wysoko cenio-
Propozycje lekturowe zgłaszane przez nych sprawia, że pojawia się szansa wpro-
znawców są ważnym, lecz wymagającym kry- wadzania odbiorców w sferę bezintere-
tycznej analizy punktem wyjścia pracy nad sownego piękna i ładu estetycznego,
szkolnym kanonem  występują w nadmia- uświadamiania im roli kategorii estetycz-
rze, wynikają z osobistych upodobań badacza nych w postrzeganiu ludzkiego świata. Po-
lub jego wiedzy o historycznym znaczeniu zwala owa zasada odkrywać literaturę
i reprezentacji dzieła, są z różnych względów jako twór wysoko zorganizowanego języ-
nieprzystępne dla współczesnego młodego ka. Przybliża repertuar kodów służących
odbiorcy itp. Znacznie większe znaczenie ma komunikacji artystycznej: toposów, sym-
ogólna refleksja znawców nad sposobem ist- boli, mitów, stereotypów itp.
nienia kanonu oraz jego rolą społeczno-kul- Szeroka, jak można sądzić, akceptacja tak
turową i wychowawczą. Ta refleksja  boga- ogólnie i pozytywnie określonych ram funk-
ta, zróżnicowana, nierzadko kontrowersyj- cjonowania zbioru dzieł kanonicznych sąsia-
na  miewa charakter bądz
to postulatywny, duje jednak ze sceptycznym spojrzeniem na
gdy zarysowuje pozytywny model edukacyj- szanse budowania jakiegoś jednolitego ka-
nego funkcjonowania kanonu, bądz
też kry- nonu wobec postulatów wielokulturowości
tyczny wobec rozwiązań przyjętych w rze- oraz postmodernistycznego relatywizmu
czywistości oświatowej. w ocenie wartości. Nie zapobiega też wcale
To, co mieści się w intelektualnych pro- owo ogólne uznanie potrzeby i roli kanonu
pozycjach określania zadań literackiego ka- sytuacjom ponawiania się sporów o we-
nonu, można by w ujęciu sumarycznym wnętrzne treści każdej z wymienionych zasad
i maksymalnie skrótowym sprowadzić do tworzenia zbioru. Spory, których z
ródłem
kilku tez: jest zróżnicowanie świata wartości, powodu-
1. Kanon pozwala podtrzymywać wspólne ją zauważalne zwykle w dłuższych przedzia-
uniwersum wyobrażeń i symboli, służy pa- łach czasu, choć niekiedy radykalne, prze-
mięci zbiorowej, niezbędnej dla funkcjo- miany kanonu. Jego żywotność jest uzależ-
nowania społeczności, zapewnia jej tożsa- niona od zdolności dzieł do otwierania się
mość i stwarza więz
porozumienia między na odbiorcze postawy i potrzeby wyrobio-
pokoleniami. nych literacko czytelników oraz na wciąż
2. Ma szansę uwydatniać żywotność naro- nowe interpretacje znawców. Zarazem na
dowej tradycji, jeśli nie staje się martwym jego kształt wpływać może znacząco  za
przedmiotem kultu, lecz ujawnia napięcia sprawą interwencyjnych wystąpień publicy-
między wyborami wartości, dopuszcza do stów oraz opinii osób przywiązujących wagę
głosu spory, służy wolności myśli oraz po- głównie do treści dzieł oraz idei wychowania
budza refleksję i poczucie odpowiedzial- przez literaturę  ciśnienie ideologicznych
ności za kształt życia zbiorowego. i wychowawczych prądów czasu.
3. Jako zbiór dzieł o potężnej dynamice mo- Dla szkolnej edukacji kanon  jako moż-
ralnej, przywołujących archetypy ludzko- liwie elastyczny oraz wolny od skrajności,
ści i figury długiego trwania, jest zdolny lecz nieobojętny wychowawczo krąg dzieł
budzić pytania o kondycję człowieka z je- i wartości, obecnych w świadomości czytel-
go wzlotami i upadkami, uwrażliwiać na niczej współczesnego pokolenia i utwierdza-
8 polonistyka
HORYZONTY POLONISTYKI
nych autorytetem znawców  stanowi pod- apelujących do ich wyobraz
ni i emocji,
stawę formowania horyzontów lekturowych. a przy tym otwartych na współczesne pro-
Nie mieści się w tym stylu gospodarowania blemy i formy gatunkowe literatury;
szkolnym czytaniem wąskie ujęcie kanonu " przywoływać filmowe adaptacje dzieł z li-
jako narzędzia perswazji, zamkniętego zesta- terackiego kanonu dla ukazania ich roli
wu lektur, obliczonego na ukształtowanie w przekazywaniu tradycji, a zarazem dla
określonych postaw. ich analizy jako dzieł odrębnej sztuki.
Szczególnie ważnym zadaniem profesjo-
Gospodarz profesjonalny
nalnych gospodarzy kanonu jest poszukiwa-
Jest nim szczególna, wyodrębniona zbio- nie form jego ochrony w dydaktycznej prze-
rowość znawców problematyki edukacyjnej, strzeni szkoły przed współczesnymi zagroże-
a więc badaczy zagad- niami kulturowymi.
nień dydaktyki litera- Ważnym zadaniem profesjonalnych
Muszą oni  biorąc
tury i języka, zorien- pod uwagę kryzys od-
gospodarzy kanonu jest
towanych polonistycz- bioru literatury  wy-
poszukiwanie form jego ochrony
nie psychologów, pe- sokiej  mierzyć się
w dydaktycznej przestrzeni szkoły
dagogów i kulturo- z trudnością sprowa-
przed współczesnymi zagrożeniami
znawców, a także hi- dzania dzieł kanonicz-
kulturowymi.
storyków, teoretyków nych z Parnasu na zie-
i twórców literatury mię, na teren uczniow-
adresowanej do dzieci i młodzieży. Kompe- skich motywacji czytelniczych. Muszą pro-
tencje tego kręgu osób w zakresie określania jektować sytuacje równoważące kontakty
pożądanego kształtu szkolnego kanonu lek- z książką i kształcenie kultury czytania z po-
turowego wynikają z ich specjalizacji zawo- wszechnym ciążeniem ku oglądaniu obrazów
dowej oraz wiedzy o procesach kształcenia telewizyjnych i filmowych oraz konieczno-
i wychowania, której nie wolno w tym przy- ścią wprowadzania uczniów w kody komu-
padku zlekceważyć. nikacji ikonicznej. aby kształcić smak mło-
Z perspektywy swej wiedzy profesjonalny dzieży oraz umiejętność rozpoznawania i wy-
badacz zjawisk odbioru sztuki oraz postaw boru wartości, muszą zalecać dość ryzykow-
młodzieży wobec literatury może dokony- ne sięganie do doświadczeń jej uczestnictwa
wać istotnych korekt w literackich propozy- w kulturze masowej oraz wykorzystywanie
cjach zestawów dzieł kanonicznych: wytworów tej kultury w projektowaniu kon-
" urealniać listy lektur przez redukcję ich tekstualnej analizy dzieł kanonicznych.
obfitości na rzecz wyboru utworów (lub aktywny i twórczy udział profesjonalnych
tylko ich fragmentów) poznawanych peł- znawców problematyki edukacyjnej w pro-
niej i w odpowiednim wymiarze czasu; jektowaniu rozwiązań dydaktycznych oraz
" wskazywać utwory zbyt trudne w odbio- ich zaangażowanie w promocję wartości
rze, niedostosowane do poziomu rozwo- i dzieł literackiej i kulturowej tradycji są wy-
jowego uczniów, osłabiające motywację raz
nym świadectwem kompetencji, niezbęd-
czytania; nych w rozwijaniu prac nad podstawami
" porządkować propozycje lekturowe dla programowymi kształcenia. Z reguły ich
poszczególnych etapów kształcenia oraz działaniom towarzyszy świadomość i dobre
projektować formuły ich wiązania proble- rozpoznanie współczesnych uwarunkowań
mowego, zapobiegające mechanicznemu kształcenia kultury literackiej, a także rozsą-
i bezładnemu gromadzeniu wiadomości; dek i umiar w programowaniu zakresu, tre-
" wzbogacać sztywne zestawy lektur kano- ści i metod działania promocyjnego. rozwa-
nicznych wyborem utworów popular- ga oparta na znajomości przedmiotu i pro-
nych, chętnie przez uczniów czytanych, cesów kształcenia oraz na wiedzy o rzeczy-
8/2007
9
HORYZONTY POLONISTYKI
wistości oświatowej doradza im w konflikcie raczej istotne korekty. Można by dla ilustra-
między pożądanymi horyzontami edukacji cji sięgnąć po trzy ambiwalentne w skutkach
polonistycznej i sytuacją kulturową poszuki- przykłady takich interwencji.
wanie rozwiązań kompromisowych. Podpo- Pierwszy dotyczy kinematografii, która
wiada też potrzebę równoważenia oraz inte- swymi decyzjami filmowania dzieł z kanonu
growania różnorodnych treści przedmiotu, literackiego (mającymi oczywisty aspekt ko-
a zarazem przeciwstawiania się zbyt wybuja- mercyjny) wywołała naturalne zainteresowa-
łym postulatom kształcenia, formułowanym nie szkoły problematyką ekranowych ada-
przez badaczy litera- ptacji lektur, co rychło
tury i języka, filmo- Wraz z uwolnieniem ruchu zaowocowało rozwo-
znawców i medio- jem prac nad koncep-
wydawniczego i narastaniem
znawców. Natomiast cjami wprowadzania
konkurencji pojawiło się na każdym
solidne rozpoznanie do programów ele-
poziomie edukacji sporo dobrych
wielości i doniosłości mentów wiedzy o fil-
(słabych także) podręczników.
zadań każe im, w po- mie. Początkowo 
czuciu odpowiedzial- przypomnijmy  to-
ności za realność dokumentów programo- warzyszył tym koncepcjom pomysł, póz
niej
wych, domagać się nieustępliwie takiego usy- na szczęście zredukowany w wymiarach, by
tuowania przedmiotu w ogólnym bilansie obok wykazu lektur literackich umieszczać
godzin szkolnych, które odpowiadałoby jego w programach analogiczny kanon lektur fil-
randze edukacyjnej. mowych. W konsekwencji programy kształ-
Powierzenie obowiązku gospodarowania cenia polonistycznego wzbogaciły się o nowe,
kanonem szkolnych lektur kompetentnym ważne treści, co prawda kosztem ograniczeń
zespołom znawców, z wydatnym udziałem lektury.
profesjonalnych badaczy procesów kształce- Drugim przykładem wpływania rynku na
nia, jest w demokratycznym społeczeństwie kształt zaleceń lekturowych może być aktu-
rozwiązaniem bez wątpienia korzystnym i ra- alna praktyka wydawania podręczników li-
cjonalnym. Powinno takie rozwiązanie uzy- teratury. Wraz z uwolnieniem ruchu wydaw-
skać gwarancje trwałości. Nie wystarczają niczego i narastaniem konkurencji pojawiło
doraz
nie i naprędce powoływane komisje się na każdym poziomie edukacji sporo do-
o przypadkowych składach ani też skrzyki- brych (słabych także) podręczników, zróżni-
wane przez środowiska polonistyczne zespo- cowanych pod względem sposobów zachę-
ły interwencyjne, mające w sytuacjach kry- cania uczniów do lektury oraz doboru metod
zysowych artykułować ich opinie i postulaty kierowania czytaniem i interpretacją. Co zaś
rozwiązań. Potrzebne są instytucjonalnie ważniejsze  znacznie (w stosunku do listy
umocowane przy resorcie edukacji grupy lektur przewidzianych programem) posze-
opiniodawcze polonistów trwale zajmujące rzających i odświeżających repertuary tek-
się ważną dla środowiska problematyką roz- stów proponowanych do czytania. Ta prak-
wiązań dydaktycznych (np. programów, pod- tyka rozbija sztywny stereotyp kanonu lek-
ręczników, egzaminów). turowego. autorzy podręczników zręcznie
wykorzystują ogólnie formułowane zalecenia
Gospodarz rynkowy
podstawy programowej (w rodzaju: wybrany
Wpływ  niewidzialnej ręki rynku na utwór, wybór nowel pozytywistycznych, wy-
kształt i kondycję szkolnego kanonu lektu- bór poezji młodopolskiej), by wprowadzić
rowego jest oczywisty, choć trudny do jed- zupełnie świeży fragment oklepanego utwo-
noznacznej oceny. rynek kultury kieruje się ru albo przypomnieć tekst interesujący, a za-
własnymi prawami i zamiast poddawać się pomniany. Sięgają również często po teksty
strategiom edukacyjnym, wprowadza w nie spoza kanonu  wiersze, sceny z dramatów,
10 polonistyka
HORYZONTY POLONISTYKI
urywki prozy artystycznej i publicystycznej takich przezornie zgromadzi w swoim oto-
wybitnych pisarzy polskich i światowych. czeniu. gdy zaś mowa o kadrze urzędników
Dzięki wydawcom i twórcom tak pomyśla- wysokiego szczebla zajmujących się sprawa-
nych antologii tekstów dla szkoły narasta mi kształcenia polonistycznego, to byłoby
świadomość dokonującej się przemiany ka- pożądane, aby dorównywała ona kompeten-
nonu lekturowego. cjom profesjonalnych znawców przedmiotu.
rynek wydawniczy wnosi jednak również W przypadkach niespełniania tych warun-
w gospodarowanie kanonem lekturowym ków nadmierna ufność we własną moc de-
pierwiastek destrukcji. Wysokonakładowe cyzyjną może sprawiać, że pojawiają się cza-
i wciąż ponawiane serie książek pomocniczych sem próby wchodzenia bez dostatecznej zna-
dla uczniów, przewodników do materiału na- jomości rzeczy w nie swoje role. Nie jest prze-
uczania poszczególnych klas, poradników cież rolą ministra podejmowanie arbitralnych
egzaminacyjnych, informatorów przedmatu- decyzji w sprawach konkretów listy lektury
ralnych itp.  wypełnione streszczeniami lek- nie mieści się w uprawnieniach urzędników
tur, zestawami stereotypowych pytań i tek- ingerencja w treści niezależnie od nich opra-
stami gotowych interpretacji  zwalniają cowanych dokumentów programowych, nie
uczniów z wysiłku czytania, pozbawiają przy- powinny się zdarzać zawłaszczania, okale-
jemności samodzielnego smakowania dzieł, czania i wypaczania sensu zespołowych
oblepiają literaturę stęchłym łojem banal- wprawdzie, lecz autorskich projektów. Takie
nych komentarzy. Deprecjonują rolę nauczy- praktyki, traktowane jako normalne elemen-
ciela i żywych lekcji literatury. Nadzieja na ty procedury dokonywania zmian w progra-
łatwy zysk skrywa się w tego rodzaju inicja- mach, wywołują z reguły milczącą (magia
tywach wydawniczych pod obłudną maską urzędu!) dezaprobatę i irytację, rzadziej
służby edukacji i pomocy uczniom. otwartą krytykę ze strony osób powoływa-
Motywacja działań gospodarzy rynkowych nych do tworzenia projektów.
kanonu lekturowego nie wydaje się z perspe- Zobowiązania i kompetencje ministra
ktywy szkoły wystarczająco przejrzysta. Kie- edukacji oraz jego urzędu w sprawach pro-
runki tych działań z uwagi na ich konsekwen- gramów kształcenia polonistycznego różnią
cje edukacyjne i kulturowe wymagają wciąż się zasadniczo od zobowiązań osób intelek-
bacznej obserwacji, niekiedy aprobaty albo  tualnie i profesjonalnie zaangażowanych
jak w ostatnio wspomnianym przypadku  w ich konstruowanie. rolą urzędu jest przede
ostrego protestu i przeciwdziałania. wszystkim tworzenie odpowiednich warun-
Sprzeciw wobec szkodliwych dla edukacji ków do tego, aby podstawy programowe
praktyk wydawniczych  dobrze udokumen- oraz inne dokumenty i decyzje służące regu-
towany, uzasadniony teoretycznie, a przede lacji procesu kształcenia mogły powstawać
wszystkim przekonujący dla społeczności i dojrzewać jako dzieła zespołów znawców
uczniów i ich rodziców (co zapewne ozna- dyscypliny i procesu kształcenia  starannie
czałoby otwarcie dyskusji nad błędami poli- dobranych, korzystających z autonomii i od-
tyki edukacyjnej)  mieści się w kompeten- powiednio umocowanych, a także niezbyt
cjach i obowiązkach urzędu ministerialnego. liczebnych, lecz w miarę stabilnych.
Powierzanie takim właśnie zespołom eks-
Gospodarz urzędowy
pertów funkcji projektowania i wprowadza-
Szef resortu edukacji dysponuje bez wąt- nia w życie konkretnego kształtu edukacji
pienia większą od pozostałych gospodarzy polonistycznej stawałoby się niewątpliwie
kanonu lekturowego mocą decyzyjną, ale gdy czytelnym sygnałem demokratycznego i mą-
jest specjalistą w innej dziedzinie wiedzy, drego gospodarowania. a jego potrzeba  do-
musi w swoich postanowieniach opierać się dajmy  sięga daleko poza samo czuwanie
na opiniach kompetentnych doradców, jeśli nad wciąż niezbędną transformacją progra-
8/2007
11
HORYZONTY POLONISTYKI
mów kształcenia oraz dokonywaniem okre- dzy pozornie bliskimi sobie pojęciami  kom-
sowych korekt list lektury. Wymaga przeła- petencja i kompetencje. Pierwsze oznacza fa-
mania bezradność urzędu ministerialnego chowość, potrzebny zakres wiedzy i umiejęt-
w sprawach oceny podręczników literatury ności, znanie się na rzeczy, drugie  zakres
i języka oraz korzystnego dla edukacji regu- uprawnień wyznaczających granice działa-
lowania ich obiegu. Wymaga zasadniczej re- nia. Oba te pojęcia współokreślają pozycję
wizji obecna dominacja dokumentów okre- szkolnego polonisty w grze, którą musi po-
ślających wymagania egzaminacyjne w spo- dejmować z uczniami w sytuacji współcze-
sób niezgodny z podstawami programowy- snych zagrożeń kulturowych: kryzysu czy-
mi, wypaczający intencje reformy kształcenia telnictwa, oddziaływania wszechobecnej iko-
polonistycznego. rysuje się paląca potrzeba nosfery, wpływu wzorów kultury masowej
wypracowania mechanizmów skutecznego na smak i horyzont oczekiwań w odbiorze
powstrzymania fali prymitywnych pomocy literatury.
dla ucznia. To tylko pierwsze z brzegu pro- Kompetencja polonistów, która może de-
blemy, związane z gospodarowaniem kano- cydować o powodzeniu wspomnianej gry
nem lekturowym, a czekające na sensowne o kanon, wyrasta  mówiąc najogólniej  z tru-
rozwiązywanie... dnego do uchwycenia bogactwa ich osobo-
Jednakże ministerstwo edukacji, urzędowy wości i uzdolnień, z ich dojrzałości i mądro-
gospodarz polonistycznej edukacji, opisanych ści życiowej oraz wiedzy o ludziach, czerpa-
wyżej, zdawałoby się oczywistych, zobowią- nej z doświadczenia kontaktów społecznych
zań nie podejmuje. Woli przyjmować pozę i z przeczytanych książek. Bierze się także
superarbitra w politycznej grze wokół listy z ich cenionej przez uczniów sprawności ko-
lektur, wprowadzać na własną rękę, bez obaw munikacyjnej, tj. zdolności przekazywania
o niekompetencję, różne zmiany do tekstu i odbioru myśli, emocji i sygnałów ciała wyra-
dokumentów programowych reformy szkol- żających postawy wobec różnych wartości. Li-
nej, powoływać przypadkowe, doraz
ne ko- czą się ponadto w ocenie kompetencji polo-
misje dla podejmowania koniunkturalnych nisty specyficznie nauczycielskie kwalifikacje:
decyzji itp. Konserwuje anachroniczny model " poziom kultury literackiej (wiedza, oczy-
instytucji dyrektywnej, mocno zbiurokraty- tanie, umiejętność wnikliwej lektury dzieł,
zowanej i zamkniętej na trwałe kontakty z ze- smak);
społami ekspertów bliskich praktyce działa- " otwarcie na zjawiska kultury i sztuki
nia. Sposobem funkcjonowania zaraża niższe współczesnej w szerokiej ich gamie (wy-
piętra nadzoru pedagogicznego. sokiej i popularnej) oraz żywe zaintereso-
Polonistyce szkolnej, by mogła się odro- wanie formami uczestnictwa młodzieży
dzić, potrzebna jest gruntowna przemiana w kulturze;
stylu gospodarowania. " umiejętność rozpoznawania motywacji
i postaw odbiorczych uczniów oraz orien-
Gospodarz właściwy
tacja w trudnościach percepcji i rozumie-
Są nim nauczyciele  chyba najważniejsza, nia utworów literackich;
stojąca najbliżej uczniów zbiorowość osób od- " wiedza o zróżnicowaniu stylów odbioru
powiedzialnych za kształt i kondycję kanonu literatury oraz o dydaktycznych przyczy-
lekturowego. Warto zapytać  nie podejmu- nach tego zjawiska i jego wpływie na umie-
jąc próby przywołania wyników różnych ana- jętność lektury;
liz sytuacji tego środowiska zawodowego  " dobra orientacja w różnych sposobach po-
jaka jest potencjalna moc szkolnego ogniwa strzegania sytuacji komunikacyjnych
w łańcuchu gospodarowania kanonem? szkolnej lektury; rozumienie odmienności
Odpowiedzi na to pytanie trzeba by szu- sytuacji kryjących się za określeniami przy-
kać w polu zagadnień mieszczących się mię- mus lekturowy, sytuacja realizowania spo-
12 polonistyka
HORYZONTY POLONISTYKI
łecznej roli ucznia, romans z tekstem, sy- organizacji sposobów czytania odpowiednio
tuacja obcowania z literaturą itp.; do sytuacji komunikacyjnej w zespole
" osobista skłonność do przyjmowania uczniów (potrzeb i zainteresowań, postaw
w pracy lekcyjnej i w kontaktach z ucznia- czytelniczych, poziomu sprawności itp.).
mi postawy dyrektywnej (stylu autokra- Zdawała się wówczas zarysowywać idea bu-
tycznego) czy też przeciwnie, postawy dowania dla kolejnych etapów edukacji sto-
otwartej na kontakt, afiliacyjnej (stylu de- sunkowo obszernych list lektur zalecanych,
mokratycznego). które gromadziłyby utwory wybitne i cenne
Przekonanie, że kompetencja nauczyciela wychowawczo, a zarazem wskazywania tyl-
ma wpływ na rzeczywistość postaw jego ko nielicznych dzieł jako lektur obowiązko-
uczniów wobec literatury i obowiązku czy- wych. Dokonywanie przez nauczyciela wy-
tania, nie zawsze sprawdza się w trudnych boru tekstów do wspólnego omawiania
okolicznościach funk- z uczniami stawałoby
się dla obu partnerów
cjonowania współcze- Obecność polonistów o bogatej
dialogu początkiem
snej szkoły (kompe- osobowości i dobrym
tentny, ale rygory- pracy nad określa-
wykształceniu humanistycznym
styczny polonista by- niem wymiarów wła-
mogłaby znacznie zwiększyć
wa czasem postrzega- snego, prywatnego
szanse wychowawczego
ny jako ten obcy). Ma kanonu cenionych
oddziaływania szkoły.
jednak to przekonanie dzieł i wartości, próbą
racjonalne podstawy. dorabiania się kultury
Obecność polonistów o bogatej osobowości literackiej oraz uświadamiania sobie przyna-
i dobrym wykształceniu humanistycznym, leżności do określonego kręgu wyobrażeń
a przy tym otwartych na uczniów i gruntow- i przekonań (albo też niezgody z nimi, sprze-
nie przygotowanych do zawodu pod wzglę- ciwu, buntu).
dem dydaktycznym i pedagogicznym, mo- Obecnie rysuje się wyraz
ny powrót do
głaby znacznie zwiększyć szanse wychowaw- zapisów pozbawiających nauczyciela takich
czego oddziaływania szkoły, w tym przeko- kompetencji, co znalazło jaskrawy wyraz
nywania do lektury wartościowych dzieł. w jednoznacznych wyliczeniach konkret-
Kłopot w tym, że osiągnięcie takiego stanu nych utworów we wszystkich dokumentach
wymaga głębokich zmian w systemie rekru- określających wymagania i zakres kontroli
towania (co za okropne słowo!) nauczycieli egzaminacyjnej. Polonista w świetle tych do-
i w sposobach ich kształcenia. Zmian nie- kumentów przestaje być gospodarzem pro-
zbędnych, lecz znacznie trudniejszych od in- pozycji i zaleceń lekturowych dla ucznia, ma
gerencji urzędu w kształt kanonu lektur. być tylko wykonawcą centralnie ustalanych
Jeżeli jednak odłożymy marzenia o zmia- planów czytania, poznawania z góry zade-
nie stanu rzeczy do lepszych czasów i zechce- kretowanego kanonu. Otwierająca szanse
my wziąć pod uwagę realne możliwości dzia- kształcenia motywacji i kultury czytania re-
łania współczesnego polonisty jako gospo- lacja zwrotna: nauczyciel  lektura  uczeń ma
darza kanonu lekturowego, to dostrzeżemy ustąpić jednokierunkowej relacji: urząd 
potrzebę trwałego zapewnienia mu swobody kanon lekturowy  kontrolowany uczeń 
manewru dydaktycznego. Warto przypo- kontrolowany nauczyciel. Czas się takiemu
mnieć, że opracowane z myślą o reformie obrotowi spraw przeciwstawić, zanim szkol-
kształcenia dokumenty podstawy programo- na polonistyka znajdzie się na nowo w prze-
wej dawały nauczycielowi  mówiąc o tym strzeni schematyzmu i edukacyjnej zapaści.
wprost i formułując zalecenia lekturowe
w sposób wystarczająco ogólny  uprawnie-
Zenon Uryga  prof. dr hab., pracownik naukowy Aka-
nia do decydowania o doborze lektur oraz demii Pedagogicznej w Krakowie.
8/2007
13