7186602924

Mirosław Ustrzycki

co Czesław Miłosz, Gyórgy Konrad, Adam Michnik i Vaclav Havel, a także -z perspektywy życzliwego i krytycznego obserwatora-współuczestnika - Ti-mothy Garton Ash. Pośród nich nie było zgodności co do żywotności fenomenu Europy Środkowe). Jedni widzieli w niej niezbędną i trwałą składową europejskiej kultury, inni podkreślali jej widmowy charakter - widzieli w niej owoc marzeń raczej niż faktów. W jej istnienie nie wierzył np. Danilo Kiś, sądząc, że jest jedynie owocem pobożnych życzeń. A przecież właśnie on doczekał się epitetu: „najczęściej dziś przywoływany reprezentant tożsamości środkowoeuropejskiej”¹. Dla wszystkich jasne były natomiast źródła, które zrodziły potrzebę jej projektu. Motywacją była tu głównie chęć dania odporu „wschodniej niewoli”, ocalenia przed nią własnych ojczyzn i społeczeństw, co do których chciano wierzyć, iż posiadają niezatarty potencjał wolności. Jak stwierdzają w swym artykule Izabela Kołbon i Michał Buchowski: „W czasach, gdy Europa była podzielona na komunistyczny «Wschód» i kapitalistyczny «Zachód», poszukiwanie «Środka» było czymś więcej niż zabawą znudzonego kartografa. To było jak budowanie mostu wiodącego ze świata «sowieckiej niewoli» do świata demokracji i wolności”². Idea Europy Środkowej została ożywiona, aby posłużyć głoszeniu idei wolności oraz dawać świadectwo dążeniu do niezależności od imperium radzieckiego³. Dlatego też T. G. Ash mógł sformułować następującą diagnozę: „I znów mamy Europę Środkową. Poczynając od roku 1945 przez trzy dziesięciolecia nikt nie mówił o niej w czasie teraźniejszym. Dzieliła los Niniwy i Tyru”⁴.

Niezwykle ważny był jeszcze jeden aspekt opisywanego dyskursu. Jego uczestnicy opierali swą wizję na silnej wierze w potrzebę i możliwość dialogu i współpracy pomiędzy narodami regionu. Przyjaźń miała przekroczyć granice, a różnice pomiędzy narodowościami miały ustąpić wobec wspólnej środkowoeuropejskiej tożsamości kulturowej i wspólnego celu - wolności⁵. Termin „Europa Środkowa” nabierał więc jednoznacznie sentymentalnego i/lub afirmatywnego wydźwięku⁶. Entuzjazm w podjęciu przez dysydentów koncepcji Europy Środkowej wynikał z ich silnej potrzeby zmieniania świata, tj. także zmieniania jego reguł i wartości. Stąd zapewne wiara G. Konrada w realność jego koncepcji „antypolityki” sformułowanej jeszcze na początku lat 80. Idea wolnościowa połączona była tu z wiarą w społeczeństwo obywatelskie, w możliwość sprawowania służby spo-

170

1

   M. Borożić, Europa Środkowa, wirtualna tęsknota, „Kafka" 2001, nr 2, s. 56.

2

   M. Buchowski, I Kołbon, Od «Mitteleuropy» do Europy Środkowej: zarys dziejów idei, „Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa" 2001, z. 19, s. 22.

3

   B. Toruńczyk, O królach i duchach - z opowieści wschodnioeuropejskich, „Zeszyty Literackie”, Paryż 1987, z. 20, s. 33.

4

   T. G. Ash, Czy Europa Środkowa istnieje?, „Zeszyty Literackie”, Paryż 1987, z. 17, s. 25.

5

   M. Riib, Gdzie leży Europa Środkowa?, „Kafka” 2001, nr 1, s. 17.

6

   M. Buchowski, 1 Kołbon, op. cit., s. 24-25.