20111026959

autor, Czesław Miłosz, otrzymał jesienią 1980 roku literacką N_agr Nobla. Środki masowego przekazu poświęciły wydarzeniu sporo i zgodnie ze zwyczajem prezentowały wybrane utwory laureata, częściej chyba przedrukowywano, recytowano i przypominano wyn^‘ niony przed chwilą wiersz. Że ten liryczny moralitet zdobył popularni zaważyły nie tylko jego uniwersalne prawdy oraz sztuka słowa poetyk kiego, ale oczywiście i chwila dziejowa: wydarzenia sierpniowe. Dzfefo literackie wtedy naprawdę żyje, gdy znajduje odzew w sercu odbiorcy gdy koresponduje z tym, co on czuje i sam chciałby wypowiedzieć. Sił-fatalną, co „żywych woła, umarłych płacze, pioruny łamie” — nazwał poezję Antoni Słonimski. Tak samo rozumiał misję artysty Władysław Broniewski, gdy pisał w Robotniku z Radomia:

Nie wiem, co to poezja,

*    jest w niej coś z laski Mojżesza:

strumień dobędzie ze skały, umie zabijać i wskrzeszać.

Iście tyrtejskie tony brzmią w liryku Miłosza, przestrodze pod miro. sem despotów, uzurpatorów i gnębicieli ludu. Mówiący surowym głosem sędziego poeta ma za sobą święte prawo człowieka do wolności I godności, doświadczenia historii, wreszcie wiarę w siłę ludzkiej myśli, zdolnej „zwalać i podźwigać trony”. Przywołana tym cytatem literatura romantyczna to przecież — o czym nie zawsze pamiętamy — najsilniejsze w naszym piśmiennictwie oskarżenie tyranii. W Dziadach drezdeńskich przeciw despocie staje samotny Konrad. Z jednej strony wojska, policje i trybunały, z drugiej człowiek, którego całym orężem celne słowa prawdy.

Który skrzywdziłeś to klasyczny przykład stylizacji patetycznej. Osiąga ją autor, odwołując się do bogatych złóż staropolszczyzny, przede wszystkim do poetyki szesnastowiecznych tłumaczeń Biblii. Z frazeologii tej księgi pochodzą związki wyrazowe: prosty człowiek, dobre i złe (jako czytelna aluzja do „drzewa wiadomości”). Składnię biblijna znamionuje między innymi repetycja spójnika i (na przykład: „I rzekł Bóg: niech stanie się światłość; i stała się światłość...” w I rozdziale Genesis) oraz otwieranie zdań zaimkiem względnym który, jak w psalmie 103: „Który odpuszcza wszystkie nieprawości twoje; który uzdrawia wszystkie choroby twoje; który wybawia od śmierci żywot twój...” Wzorce te wykorzystane zostały przez Miłosza, o czym świadczy pierwsze słowo wiersza oraz spójniki ostatniego zdania. Na to samo źródło: literatury złotego wieku —. naprowadza, użyty w funkcji przydawki rzeczownika, imiesłów przysłówkowy typu „wybuchając”, który jak uparta nuta powtarza się w zamknięciu kilku wersów. Posługiwał się tą formą Kochanowski w pieśniach i trenach: „Serce roście patrząc na te czasy!”... albo: „A matce, słysząc żegnanie tak żałościwe, / Dobre serce, że od żalu zostało żywe”.

Gatunkowo utwór Miłosza mieści się w strukturze sonetu. Obcięcie ostatniego wersu nie szkodzi całości, tym bardziej że taka skrócona forma funkcjonuje od dawna w tradycji literackiej. Posłużył się nią na przykład Mickiewicz w Jastrzębiu, gdzie wykropkował zakończenie jako celowe sugestywne przemilczenie.

W dwóch pierwszych strofach wierna Który skrzywdziłeś uwiera się całe studium tyranii, sformułowane jednym okresem, w szyku przestawnym, a więc konstrukcji archaizującej. Jej siedem zdań składowych (lub ich równoważników) to długa wznosząca się linia intonacyjna, złamana dopiero spadkiem — krótkim surowym wyrokiem: „Nie bądź bezpieczny”. Po nim następuje prosty komentarz liryczny, wyważony Jednak i przejmujący, jakby wypowiedziany ustami natchnionego proroka: prawda i sprawiedliwość są nieśmiertelne; można unicestwić jednostkę, można zniewolić jej umysł, ale pozostaną idee, które odrodzą się w następnym pokoleniu, bo ich siłą i drogowskazem rozum niezwyciężony:

Ani krata, ni drut, ni oddanie książek na przemiał Ani wyrok banicji nie mogą nic przeciwko niemu ^{1 2})

Satrapów czeka zawsze klęska i hańba. Potwierdzają to dzieje starożytne i nowożytne, wczorajsze i dzisiejsze. Twarze i wysokie tytuły mieli oni różne, koleje losu na miarę szekspirowskiego Makbeta przerażająco jednakie. Nie ma więc dla warczącego wielkorządcy prawa laski Ostają mu spóźnione wyrzuty sumienia, wstyd spojrzenia bliźniemu w oczy i pogarda dla siebie samego, przed którą ratunkiem „sznur i gałąź” tylko.

Dżuma totalitarnych systemów nęka szczególnie ludzi XX wieku, stąd ich czujność wobec zła wszelkiej maści, stąd taki odzew sztuki współczesnej — dramaty i filmy, przypowieści i wiersze: Witkacego Szewcy, Camusa Kaligula, Chaplina Dyktator, Broniewskiego Grób Tamerlana, Orwella Folwark zwierzęcy, Kruczkowskiego Śmierć gubernatora, Miłosza Który skrzywdziłeś i Rady.

Obok tyrana przedmiotem moralnego potępienia jest jeszcze w omawianym tu liryku „gromada błaznów” o brudnych rękach i krzywoprzy-siężnych ustach. To oni, słudzy pełnej miski — klakierzy, pismaki i demagodzy — gorliwie uzasadniają każdy gest, każdy krok władcy. Pochlebstwami utwierdzają despotę w jego poczynaniach i kreują go na męża opatrznościowego, bo (przypomnijmy Lecą) najwierniej podtrzymują mity — najmici Te gęby za lud mówiące budzą w poecie po prostu odrazę:

Kiedy mówiłem prawdę, obraźliwe uśmiechy dziennikarskich szczurów

Przypuszczały mnie do konfidencji, że niby znamy się na tym.

I mogłem tylko latami przechowywać pogardę- ²)

Młody poeta Tomasz Jastrun dopowiada dzisiaj:

Kiedy mówiłem o sumieniu Wykrzywiali ironicznie węże warg Kiedy mówiłem o wolności Pukali się w czoło Udawali źe nie słyszą Mojego milczenia

Gdy śpiewali w chórze trzebieńców-²)

1

*) Cz. Miłosz, Zaklęcie, [w:] Wiersze, t. 2, Kraków 1967, s. 173. *) Cz. Miłosz, Kiedy mówiłem, tamże, s. 208.

2

T. Jastrun, Po sierpniu., „Kultura” 1960, s. 49.