984501099

tów użytkowych z różnym wykończeniem: drewniana rękojeść z IX w. z Wolina (Polska)²¹, kościane sztylety z IX-X w. (a więc z okresu już chrześcijańskiego) z Presławia (Bułgaria)²² i z Czuczeru (Macedonia)²³, a także kościany igielnik z X w. z Szestowicy kolo Czernihowa²⁴.

Przedstawienia na idolu zbruckim tworzą złożoną kompozycję, o czym nawet mowy być nie może, gdy chodzi o inne kamienne rzeźby z tego regionu. Unikalna dla sztuki słowiańskiej w VI-X w. jest też wielopiętrowa struktura dzieła. Ale najważniejsze, że monument nie przedstawia jednej osoby - to prawdziwy „panteon” na jednym kamieniu, co narusza podstawową zasadę: jeden bóg - jeden idol, obowiązującą w słowiańskich świątyniach pogańskich, które zostały opisane w źródłach.

Borys A. Rybaków w swoim znakomitym dziele „Pogaństwo w dawnej Rusi” stwierdza: na tle tego, co nam wiadomo o idolach słowiańskich zarówno na podstawie znalezisk, jak i dawnych opisów, zupełnie wyjątkowy okazuje się zbrucki Rod-Światowit, który przedstawia nie wizerunek jakiegoś odrębnego bóstwa, lecz ukazuje kompletny system kosmogoniczny, wyraźnie wytworzony jeszcze przed IX stuleciem. Niniejszy rozdział nosi tytuł „Apogeum pogaństwa”, ale cały wcześniejszy materiał źródłowy nie świadczy ani o zaawansowanym rozwoju, ani o rezultatach roztrząsań teologicznych dawnych Rusów przed rozpoczęciem kształtowania się państwowości²⁵.

Dlaczego zatem honor zajęcia pozycji unikalnego reprezentanta „apogeum” pogaństwa słowiańskiego przypadł w udziale właśnie temu zabytkowi z dalekiego południowo-zachodniego obrzeża Rusi?

Odpowiedź na tę zagadkę miały dać wykopaliska archeologiczne w miejscu odkrycia bałwana w Miodoborach - malowniczej części podolskich Tołtr. Jeszcze w 1851 r. Teofil Żebrawski zwiedził grodzisko „Zamczysko”, położone 2,5 km na zachód od miejsca odkrycia figury, a także sporządził szkicowy plan okolicy tego obiektu. W zachodniej części grodziska, przegrodzonej dodatkowym kamiennym wałem, prawie na kulminacji wzniesienia T. Żebrawski natrafił na „podmurowanie” z niezwiązanych zaprawą kamieni wapiennych, które według niego mogło być platformą dla idola ze Zbrucza. Zgodnie z relacją krakowskiego badacza, na północny zachód od Zamczyska rozciągała się dość obszerna „równina” Bohod (w rzeczywistości dolina), gdzie według legendy miało kiedyś stać miasto, spalone przez tatarskiego wodza Buniaka, a nazwę tego grodu T. Żebrawski próbował wywodzić od słowiańskiego terminu „Boh - Bóg”²⁶.

W 1984 r. I. R Rusanowa i B.A. Timoszczuk znów zwrócili uwagę na górę Zamczysko, teraz określaną jako „Bohit”. Przeprowadzili oni wówczas wykopaliska, w trakcie których ujawniono materiały staroruskie ze schyłku okresu pogańskiego (2. poł. X - pocz. XI w.), a także z późnej fazy okresu staroruskiego (2. poł. XII-XIII w.). Tak zwana „platforma dla idola” okazała się li tylko kompleksem zagłębionych obiektów o przeznaczeniu gospodarczym, rozmieszczonych koncentrycznie, wtórnie wykorzystanych do złożenia pochówków w obrządku chrześcijańskim. Wszystkie zespoły archeologiczne wchodzące w skład tego kompleksu (pochówki i jamy) zawierały materiały z 2. poł. XII-XIII w., odnosi się to również do kwadratowego zagłębienia w centrum (natrafiono tu na fragment pokrywki z XII—XIII w.)²⁷.

Jednakże w publikacji materiałów z wykopalisk miodoborskich I. P. Rusanowa i B. A. Timoszczuk zupełnie nieoczekiwanie poparli hipotezę Mieczysława Potockiego i T. Żebrawskiego o tym, że kamienna koncentryczna struktura z jamami w zachodniej części grodziska Bohit to pogańskie sanktuarium, które według Rusanowej i Timoszczuka funkcjonowało nieprzerwanie od końca X do

²¹    W. Hensel 1978, s. 13-15, ryc. 1-2.

²²    P.P. Georgiev 1984, s. 16-27, obr. 1.

²³    R. Rasev 2008, s. 225, tabl. CXXXIV: 7.

²⁴    V. Kovalenko, A. Mocja, Ju. Sytyj 2003, ris. 15:1.

²⁵    B.A. Rybakov 1988, s. 236.

²⁶    M. Potocki, T. Żebrawski 1852, s. 25-27,33-34, 39-40.

²⁷    I.P. Rusanova 1984, Ne 1984/97.

9