Andrzej Frycz-Modrzewski (1503-1572)

Andrzej Frycz-Modrzewski należy niewątpliwie do najwybitniejszych publicystów
renesansowych, porusza bowiem sprawy najbardziej istotne, aktualne i
skomplikowane.
Andrzej Frycz-Modrzewski otrzymał wszechstronne wykształcenie, studiował
najpierw w Akademii Krakowskiej, potem zaś dzięki pomocy rodziny Łaskich w
Wittenberdze, która była w tym czasie żywym ośrodkiem ruchu luterańskiego.
Spędził około 10 lat za granicą, utrzymując kontakty z największymi uczonymi
europejskimi, między innymi z Erazmem z Rotterdamu. Modrzewski był typem
uczonego myśliciela i teoretyka, interesowały go kwestie społeczne, a także
zagadnienia z dziedziny prawa, teologii i filozofii. Pisał wyłącznie po
łacinie, gdyż przeznaczał swe dzieła dla wykształconych warstw całej Europy.
Szlachetnością serca i odwagą poglądów zabłysnął w rozprawie "Łaski albo o
karze za mężobójstwo". Broszura ta została napisana po powrocie do kraju i
dotyczy sprawy, w której nie było możliwe znalezienie wspólnego języka ani ze
szlacheckim obozem reform, ani tym bardziej całą ówczesną szlachtą. W utworze
tym Modrzewski protestuje przeciwko niesprawiedliwości prawa karnego, które za
zabójstwo szlachcica karze bardzo wysoką grzywną (120 grzywien), dożywotnim
więzieniem lub śmiercią, natomiast za zabicie chłopa tylko niewielką karą
pieniężną w wysokości 10 grzywien. Przeciwko temu nieludzkiemu prawu wystąpił
Modrzewski, błagając najpierw Zygmunta Augusta, a potem w kolejnych dwóch
broszurach senatorów, szlachtę, duchowieństwo, w końcu cały naród polski, by
zniesiono to prawo okrutne, by za zabójstwo karano śmiercią, bez względu na
osobę zabójcy i zabitego. W warunkach wzrastającego ucisku chłopów ustawa ta
prowadziła do całkowitej bezkarności szlachty wobec chłopów. Przeciwstawiając
się tej średniowiecznej ustawie Modrzewski wyprzedził reformę sądownictwa
europejskiego o dwa wieki.
Swoje poglądy na państwo przedstawił publicysta w wielkim dziele pt. "De
Republica emendanda" - "O poprawie Rzeczypospolitej", składającym się z pięciu
ksiąg: "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", "O kościele", "O szkole".
Poprzez wprowadzenie elekcji króla zrywa ze średniowieczną teorią o boskim
pochodzeniu władzy, przyczyniając się w ten sposób do zeświecczenia instytucji
państwowych.
Dzięki dziełu "O poprawie Rzeczypospolitej" Modrzewski stał się jednym z
najsławniejszych pisarzy politycznych wieku XVI w Europie. Liczne postulaty
autora zawarte w tym dziele są bardzo nowatorskie, toteż zostały wprowadzone
dopiero w następnych epokach. Postulat podporządkowania szkolnictwa instytucji
państwowej został zrealizowany w czasach Oświecenia, poprzez powołanie Komisji
Edukacji Narodowej, w czasach współczesnych zrealizowano projekty szerzej
zorganizowanej opieki społecznej. Postawa autora przy omawianiu tych problemów
jest pełna zaangażowania i publicystycznej pasji. Potomni nadali Andrzejowi
Fryczowi-Modrzewskiemu zaszczytny tytuł - ojca polskiej myśli demokratycznej.