CZ
ŚCI ZDANIA
PODMIOT
Wykonujący czynność lub pozostający w stanie.
Podmiotem może być:
- rzeczownik (Kot śpi.);
- zaimek rzeczowny (Ktoś ukradł buty.);
- bezokolicznik (Czytać jest pożytecznie.);
- zaimek przymiotnikowy (Nasi zwyciężyli.);
- liczebnik (Dwunasta wybiła.);
- imiesłów przymiotnikowy (Przewodniczący zamknął zebranie);
- przysłówek (Wczoraj było przyjemnie).
Pod względem budowy podmiot może być wyrażony:
- jednym składnikiem (Konie zniknęły.),
- szeregiem (Rejent, Asesor otworzyli usta.);
- skupieniem nierozerwalnym (Trochę pieniędzy zostało.);
- podmiot domyślny ( Pada.).
ORZECZENIE
Podrzędnik związku orzekającego, którego nadrzędnikiem jest obecny lub domyślny
podmiot.
Rodzaje orzeczenia:
- czynne ( Janek zgasił światło.);
- stanowe ( Pies śpi.);
- bierne ( Sprawa była dobrze obmyślana.);
- zwrotne ( Iza przegląda się.).
Ze względu na budowę orzeczenie może być:
- składnikiem (Janek odszedł.);
- szeregiem ( Janek jest pilny i zdolny.).
W zależności od formy osobowej rozróżniamy:
- słowne ( Franek choruje.);
- imienne (Franek jest chory.).
Orzeczenie imienne składa się z łącznika i orzecznika. W funkcji łącznika mogą być
użyte czasowniki: być, stać się, zostać, bywać, stawać się, zastawać.
DOPEA
NIENIE
Określnik związku oznaczający przedmiot, którego dotyczy czynność lub stan.
Rodzaje dopełnienia:
- dopełnienie bliższe - transformacja orzeczenia na stronę bierną powoduje, że
dopełnienie staje się podmiotem (Janek napisał referat. Referat został napisany
przez Janka);
- dopełnienie dalsze - transformacja nie jest możliwa (Janek uczy się matematyki.).
Inny podział dopełnienia:
- dopełniaczowe (Unikać zła.);
- celownikowe (Dziwić się krzywdzie.);
- biernikowe (Widzieć osła.);
- narzędnikowe (Martwić się egzaminem.);
- przyimkowe (Dbać o wiedzę.);
- bezokolicznikowe (Kazać iść.).
OKOLICZNIK
Oznacza okoliczności czynności lub stanu.
Rodzaje:
1. Okolicznik miejsca - ogranicznik przestrzeni (gdzie?, którędy?, skąd?, dokąd?):
- przysłowny (Usiądz
obok.);
- przyimkowy (Lecę nad łąką.);
- rzeczowny (Przechodzili lasem.).
2. Okolicznik czasu - ogranicznik czasu (kiedy?, odkąd?, dokąd?):
- przysłowny (Wyruszyli nazajutrz.);
- przyimkowy (Wyszedł po egzaminie.);
- rzeczowny (Jechałem dniem i nocą.).
3. Okolicznik sposobu - charakteryzuje podstawę ze względu na postać, kształt jej
realizacji (jak?, w jaki sposób?):
- przysłowny (Bawili się wesoło.);
- przyimkowy (Umiem na pamięć.);
- rzeczowny (Mówię szeptem.).
4.Okolicznik względu - uściśla i uwydatnia granice, w których obrębie treść podstawy
jest ważna, aktualna, żywotna i właściwa (pod względem..., wedle..., ze
stanowiska..., na podstawie..., z uwagi na..., co do...) - np. Najbogatszy jest Śląsk
pod względem surowców.
5. Okolicznik miary (stopnia) - ogranicznik pod względem ilości, długości itp.
- przysłowny (Książka bardzo się podobała.);
- przyimkowy (Dostali po szklance mleka.);
- rzeczowny (Podróż trwała miesiące.).
6. Okolicznik przyczyny - okoliczność czasowa, która wywołuje treść podstawy:
- przysłowny (Dlaczego narzekasz ?);
- przyimkowy (Twarz pobladła ze strachu.);
- rzeczowny (Żołnierze przymierali głodem.).
7. Okolicznik celu - zawiera okoliczność w czasie póz
niejszą, która wywołuje treść
podstawy (w jakim celu?, po co?); np. Poszedłem po radę.
8. Okolicznik warunku - zawiera treść myślową uważaną przez mówiącego za
konieczny poprzednik treści podstawy, np. Nie pójdę bez zezwolenia.
9. Okolicznik przyzwolenia - zawiera treść myślową, która zdaniem mówiącego
powinna unicestwić treść podstawy, np. Śmialiśmy się na przekór wszystkiemu.
10. Okolicznik skutku - zawiera treść myślową, któ5ra jest przez mówiącego pojęta
jako rezultat treści podstawy:
- przysłowny ( Do końca kocham - nadaremnie.);
- przyimkowy (Oni zatłuką mnie na śmierć.).
PRZYDAWKA
Określenie rzeczownika oraz zaimka rzeczownego.
Podział:
1. Przydawka charakteryzująca (jaki?, jaka?, jakie?):
- przymiotna (chuda twarz);
- rzeczowna (kobieta demon);
- dopełniaczowa (gałąz
akacji);
- przyimkowa (drzwi od piwnicy).
2. Przydawka przynależnościowa (czyj?, czyja?,czyje?):
- wyodrębniająca ( W tej mgle nic nie widać.);
- ilościowa (ilu?, ile?, który z rzędu?);
- imiesłowowa (czytający człowiek).
3. Przydawka dopełniająca (kogo?, czego?, czemu?), np. czytanie książek.
4. Przydawka okolicznościowa (pytanie okolicznika), np. chodzenie ulicami.
5. Przydawka podmiotowa - sprawca czynności lub nosiciel stanu, np. wschód
słońca.