Klasyfikacja części mowy
1
Klasyfikacja części mowy
Informacje wstępne
Ze względów praktycznych (ale nie tylko) wyrazy w języku polskim zostały podzielone na kilka klas. Klasy te
nazywamy częściami mowy. Przynależność leksemów do określonej części mowy oparta może być na
właściwościach semantycznych, fleksyjnych (morfologicznych) i składniowych wyrazów. Za podstawowe kryterium
podziału przyjmuje się najczęściej ich funkcje składniowe w wypowiedzeniu oraz możliwość łączenia z innymi
wyrazami. Odróżnia się przy tym funkcję podstawową (prymarną) od funkcji drugorzędnych (sekundarnych). W
kryterium morfologicznym bierze się pod uwagę właściwości morfologiczne wyrazów, a więc to, czy się odmieniają,
a jeśli tak, to w jaki sposób. Klasyfikacja semantyczna oparta jest na właściwościach znaczeniowych. Zgodnie z nią
wyrazy dzieli się na samoznaczące (autosemantyczne) i nie mające znaczenia (synsemantyczne).
Definicje części mowy:
" Części mowy to klasy funkcjonalne, na które rozpada się ogół leksemów danego języka, charakteryzujące się
podobnymi cechami funkcjonalnymi i formalnymi.
" Części mowy to grupy wyrazów wyróżnione ze względu na pewne wspólne właściwości: gramatyczne (związane z
ich formą) oraz semantyczne (związane ze znaczeniem).
" Część mowy to zbiór wyrazów o podobnych właściwościach lub cechach tj. odmianie, znaczeniu, powiązaniach
składniowych lub semantycznych.
Części mowy to kategorie gramatyczno leksykalne, które:
" mają te same cechy morfologiczne tzn. każdy leksem należący do danej części mowy ma podobną budowę,
podobnie się odmienia np. rzeczowniki przez przypadki i liczby, przymiotniki przez rodzaje, przypadki i liczby,
" pełnią identyczną funkcję składniową tzn. występują w roli orzeczenia, podmiotu, przydawki itd.,
" mają podobne znaczenie lub niosą podobną treść ogólną np. nazywają zjawiska atmosferyczne, procesy,
wielkości, cechy, liczby, stany itd.,
" wchodzą w określone relacje (związki) z innymi wyrazami np. przysłówek z czasownikiem tworzą związek
przynależności.
Tradycyjny podział wyróżnia dziesięć części mowy:
" Rzeczownik
" Przysłówek
" Przymiotnik
" Przyimek
" Liczebnik
" Czasownik
" Spójnik
" Zaimek
" Partykuła
" Wykrzyknik
Klasyfikacja części mowy
2
Kryteria podziału na części mowy
" semantyczne, które dzieli wyrazy ze względu na ich ogólne znaczenie,
" gramatyczne, które dzieli leksemy według dwóch kryteriów:
" składniowego (syntaktycznego) - podział leksemów na części mowy ze względu na ich podstawowe funkcje w
zdaniu,
" morfologicznego - podział ze względu na sposób odmiany.
Uproszczona klasyfikacja na podstawie kryteriów:
" semantycznych
" fleksyjnych
" składniowych
Klasyfikacja wyrazów ze względu na właściwości morfologiczne:
" nieodmienne, do których zaliczamy przysłówki, przyimki, spójniki, partykuły, wykrzykniki;
" odmienne przez przypadki to rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki[1] i zaimki[2] ;
" odmienne przez osoby i czasy: czasowniki
Klasyfikacja wyrazów ze względu na właściwości składniowe:
" Wyrazy samodzielne. Są to wyrazy, które mogą funkcjonować jako samodzielne zdania lub równoważniki zdań
tzn. nie wymagają użycia innych wyrazów, aby wypowiedzenie miało sens np. w odpowiedzi na zadane pytania
"Jaka jest dzisiaj pogoda? A
adna.", "Gniewasz się? Tak.", "Co robisz? Czytam." wyrazy "tak", "ładna" i "czytam"
kończą wypowiedz
i oprócz nich nie ma konieczności użycia innych wyrazów. Do wyrazów samodzielnych
zaliczane są: rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki, czasowniki, przysłówki, wykrzykniki;
" Wyrazy niesamodzielne. Wyrazy niesamodzielne nie mogą być równoważnikami zdań tzn., aby wypowiedz
miała
sens, muszą być użyte jeszcze inne wyrazy np. spójnik "i" i przyimek "do" nie niosą ze sobą żadnej informacji,
nie mogą być skończonymi wypowiedziami i konieczne jest użycie innego wyrazu. Są to przyimki, spójniki,
partykuły.
Klasyfikacja wyrazów ze względu na zdolność do wchodzenia w związki składniowe:
" wyrazy, które wchodzą w związki składniowe[3] : rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki,
przysłówki, przyimki;
" wyrazy, które nie wchodzą w związki składniowe[4] : spójniki, partykuły, wykrzykniki.
Klasyfikacja wyrazów ze względu na właściwości semantyczne:
" wyrazy pełnoznaczne (samodzielnie znaczące): do których zaliczamy: rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki,
przysłówki, liczebniki, wykrzykniki;
" wyrazy niepełnoznaczne (niesamodzielnie znaczące): przyimki, spójniki i partykuły;
" wyrazy informujące (nie mają treści znaczeniowej): zaimki.
Na podstawie żadnego z tych kryteriów nie da się uzyskać podziału na dziesięć jednorodnych grup. Dlatego przy
wyodrębnianiu poszczególnych części mowy stosuje się często dwa lub trzy kryteria.
W niektórych nowszych gramatykach i opracowaniach np. słownikach odchodzi się od tradycyjnego podziału na
dziesięć części mowy. Powodów, dla których tak się dzieje, jest co najmniej kilka. Po pierwsze tradycyjny podział
nie jest reprezentatywny dla całego zasobu leksykalnego. Po drugie, zbudowany jest w oparciu o niejednolite
kryteria klasyfikacji tzn. część leksemów jest klasyfikowana na podstawie znaczenia, a część na podstawie funkcji
składniowych i właściwości morfologicznych. Po trzecie, kryteria te są dość nieostre i obejmują leksemy o różnych
właściwościach. Dotyczy to w szczególności nieodmiennych części mowy, gdzie jedynym kryterium, na jakim
można się oprzeć, jest kryterium składniowe i znaczeniowe. Po czwarte, wynika z potrzeby stworzenia jasnego,
obiektywnego, nieintuicyjnego i wyczerpanego podziału tj. klasyfikacji, w której o przynależności do danej klasy
części mowy nie decyduje subiektywna (oparta jedynie o pewne przesłanki) ocena osoby dokonującej podziału, a
Klasyfikacja części mowy
3
więc klasyfikacji, dzięki której otrzymujemy za każdym razem identyczny rezultat niezależnie od tego, przez kogo
jest robiona. Po piąte, konieczności stworzenia formalnego modelu klasyfikacji (opartego na algorytmie), czytelnego
dla komputera. Ma to szczególne znaczenie w tzw. lingwistyce komputerowej, gdzie opis języka musi być bardzo
rygorystyczny, oparty na jasnych regułach, które można zaimplementować w postaci kodu czytelnego dla
komputera.
W nowszych publikacjach dotyczących języka polskiego liczba części mowy jest na ogół większa niż w tradycyjnym
podziale. Występujące w "starej" (szkolnej) klasyfikacji kategorie uzupełnia się najczęściej o takie klasy jak, np.
modulanty, modyfikatory, modalizatory, relatory (konektory), dopowiedzenia, operatory metatekstowe. Nie są to
jednak wszystkie różnice między "starymi" a "nowymi" klasyfikacjami. Oprócz dodania nowych części mowy
autorzy w oparciu przesłanki, o których była mowa wyżej, często modyfikują również tradycyjne klasy wyrazów.
Najczęściej wprowadzane zmiany dotyczą klasyfikacji zaimków, liczebników, przymiotników, przysłówków i
partykuł. Autorzy, starając się uzyskać jak najbardziej jednorodną klasę wyrazów, opierają się na jednym bądz
dwu
kryteriach tj. składniowym i morfologicznym. Z tym, że pierwsze z nich pełni funkcję kryterium podstawowego, w
oparciu o które możliwe jest wyodrębnienie wszystkich części mowy, a kryterium morfologiczne jest kryterium
pomocniczym (nie zawsze). Trzecie kryterium, a więc semantyczne, jest albo w ogóle pomijane przy klasyfikacji,
albo pełni podobnie jak kryterium morfologicznego rolę pomocniczego. Różnice między tradycyjną a "nowoczesną"
klasyfikacją polegają najczęściej na innym zaklasyfikowaniu części mowy, np.
" Liczebniki odmieniające się przez przypadki, liczby i rodzaje są zaliczane do przymiotników. Liczebniki
odmieniające się przez przypadki, liczby i posiadające rodzaj do rzeczowników.
" Zaimki jako klasa niejednorodna, wyodrębniona w oparciu o subiektywne i nieintuicyjne przesłanki (kryteria) jest
albo w ogóle pomijana, albo też redukuje się ją do kilku, góra kilkunastu wyrazów. Pozostałe wyrazy
wyodrębniane na podstawie tradycyjnej klasyfikacji jako zaimki, włącza się (w oparciu o kryterium
morfologiczne) do klasy przymiotników, liczebników i rzeczowników lub (w oparciu o kryterium składniowe) do
przysłówków.
" W przypadku klasyfikacji pozostałych odmiennych części mowy tj. czasowników i rzeczowników nie występują
zasadnicze różnice.
Wśród nieodmiennych części mowy największe różnice występują w klasyfikacji partykuł i przysłówków, tj. w
niektórych klasyfikacjach są one łączone w jedną kategorię.
Charakterystyka klasyfikacji części mowy
Kryterium semantyczne
Kryterium semantyczne wyodrębnia części mowy na podstawie odwołania się do pojęć ontologicznych (dotyczących
elementów rzeczywistości np. przedmiot, czynność, cecha) oraz sposobu odniesienia wyrazów (wyrażeń) do
rzeczywistości pozajęzykowej. Według tego podziału leksemy można podzielić na pełnoznaczne (autosemantyczne)
oraz niepełnoznaczne (synsemantyczne) i jest to najwyższy poziom klasyfikacji. Dalej wyróżniamy rzeczowniki,
które są nazwami osób, przedmiotów, zjawisk itd., czasowniki oznaczające czynności, procesy lub stany,
przymiotniki będące nazwami cech osób lub przedmiotów, przysłówki będące nazwami cech czynności, procesów
lub stanów, liczebniki będące nazwami liczb, wykrzykniki zaś wyrażają emocje, wolę i naśladują dz
więki. Zaimki w
przeciwieństwie do pozostałych leksemów pełnoznacznych nie nazywają, lecz wskazują. Drugą grupę stanowią
leksemy niepełnoznaczne (synsemantyczne), do których należą przyimki, spójniki i partykuły.
Wyróżniamy pięć głównych kategorii znaczeniowych wyrazów:
1. nazywające rzeczy (przedmioty materialne i niematerialne, urządzenia, budowle, rośliny, zwierzęta, ludzi,
obiekty) to rzeczowniki;
2. nazwy czynności (procesy, stany) wyrażane za pomocą czasowników;
Klasyfikacja części mowy
4
3. nazywające cechy rzeczy (wielkość, rodzaj, właściwości, cechy) to przymiotniki oraz cechy ilościowe (liczbę,
wielkość) wyrażane za pomocą liczebników;
4. nazywające cechy czynności, procesów, stanów to przysłówki;
5. wyrażające emocje, uczucia, wolę, naśladujące dz
więki i oznaczające nagłe czynności to wykrzykniki.
Wyrazy samoznaczące
wyrazy znaczeniowo względnie samodzielne, które informują bezpośrednio o zjawiskach rzeczywistości
pozajęzykowej np. rzeczownik naczynia jest nazwą określonej klasy przedmiotów, przymiotnik mokry lub
przysłówek mokro określają pewną właściwość przedmiotów, czasownik biegać określa czynność, zaimek on
w konkretnej sytuacji wskazuje na ściśle określoną osobę, liczebnik pięć informuje o ilości przedmiotów
(zdarzeń) wykrzykniki bęc, trach naśladują dz
więki a halo i precz wyrażają apel. Do leksemów
samoznaczących należą rzeczowniki, przymiotniki, przysłówki, czasowniki, zaimki, liczebniki i niektóre
wykrzykniki (dz
więkonaśladowcze i apelatywne).
Wyrazy współznaczące
wyrazy znaczeniowo niesamodzielne, spełniające w języku funkcje pomocnicze w stosunku do wyrazów
samoznaczących, tworzące dopiero w połączeniu z nimi, bądz
z konstrukcjami zawierającymi wyrazy
samoznaczące, jednostki znaczeniowo samodzielne. Wyraz przez użyty samodzielnie nie niesie ze sobą żadnej
informacji dopiero w połączeniu z rzeczownikiem np. okno tworzy określoną informację. Wyrazy
współznaczące to przyimki, spójniki i partykuły i niektóre wykrzykniki.
Wyrazy nazywające
określają zjawiska lub klasy zjawisk pozajęzykowych w sposób obiektywny czyli niezależny od sytuacji
wypowiedzeniowej. Związek między nazywanym zjawiskiem (klasą zjawisk) a wyrazem nazywającym
zachodzi pośrednio, poprzez pojęcie. Pojęcie stanowi treść wyrazu nazywającego, wszystkie zaś zjawiska
mające właściwości, które składają się na dane pojęcie, są zakresem tego wyrazu. Do grupy wyrazów
nazywających zaliczamy rzeczowniki, przymiotniki, przysłówki i czasowniki.
Wyrazy szeregujące
informują o zjawiskach, rzeczach, osobach poprzez ukazanie ich miejsca w ciągu (szeregu) liczby i ilości.
Wyrazami szeregującymi są liczebniki.
Wyrazy wskazujące
wyrazy pozbawione treści. Niesiona przez nie informacja o rzeczywistości ma charakter subiektywny tzn. jest
ściśle zależna od sytuacji wypowiedzeniowej. Są one językowym środkiem bezpośredniego wskazywania na
obiekty z punktu widzenia osoby mówiącej, czasu mówienia i miejsca wypowiedzi. Punktem odniesienia jest
tu zawsze on, ten, wy, taki, nasz różne dla każdej sytuacji wypowiedzeniowej. Oznacza to, że zakres wyrazów
wskazujących jest zmienny, inny dla każdej sytuacji wypowiedzeniowej. Wyrazami wskazującymi są zaimki.
Klasyfikacja semantyczna części mowy w oparciu o kryterium samodzielności znaczeniowej i znaczenie:
1. Samodzielne znaczeniowo (autosemantyczne) tzn. odnoszą się do jakiś obiektów, cech, czynności, stanów,
procesów lub określają ich liczbę w świecie pozajęzykowym. Bądz
też (jak ma to miejsce w przypadku zaimków)
odnoszą się do rzeczy, osób, zwierząt, obiektów, które wcześniej zostały określone w tekście za pomocą innego
wyrazu. Wykrzykniki (ekspresywne) informują natomiast o stanie emocjonalnym nadawcy.
2. Niesamodzielne znaczeniowo (synsemantyczne) tzn. pełnią role pomocnicze w stosunku do wyrazów
pełnoznacznych. Ich zadaniem jest wskazywanie relacji między leksemami lub członami wypowiedzi oraz
modyfikowanie znaczenia wyrazów lub zdań. Wyrazy te pełnią więc funkcje typowo językowe.
3. Pełnoznaczne tzn. pełniące funkcje typowe dla wyrazów samodzielnych znaczeniowo tzn. nazywają obiekty,
cechy, czynności, pojęcia, procesy oraz informują o to co i jak się z nimi dzieje a także o ich liczbie.
Części mowy o samodzielnym znaczeniu
Klasyfikacja części mowy
5
1. czasowniki  oznaczające czynność, stan lub proces np. myć się, łowić, prać, mówić i stany np. kochać;
2. rzeczowniki - oznaczające rzeczy, przedmioty, osoby, rośliny, zwierzęta, zjawiska, czynności, stany, cechy. itp.:
złoto, człowiek, wędka, szarość, mądrość, czytanie, sen, złość;
3. przymiotniki - oznaczające cechy rzeczy np. fioletowy, brzydki, szybki, mokry, głodny, zły;
4. liczebniki - oznaczające (określające) liczbę, część, kolejność rzeczy, przedmiotów, osób:
1. liczebniki główne określają liczbę przedmiotów, osób, zdarzeń, np. jeden, dwa, trzy, sześć, siedem, osiem,
dziesięć, trzydzieści.
2. liczebniki zbiorowe określają zbiorowość ludzi, zwierząt, przedmiotów, nazw, np. dwoje, troje, pięcioro,
siedmioro, ośmioro, dziewięcioro, trzydzieścioro.
3. liczebniki porządkowe określają miejsce w szeregu, np. drugi, trzeci, szósty, dwudziesty, czterdziesty, setny,
tysięczny.
4. ułamkowe, określają części ułamkowe czasu, przedmiotów, odległości, np. pół, półtora, ćwierć.
5. wielokrotne określają wielokrotność jakiejś czynności, wydarzenia, zjawiska, procesu, np. trzykrotny,
pięciokrotny, siedmiokrotny, trzynastokrotny.
6. wielorakie, określają liczbę możliwych rozwiązań, rodzajów, sposobów, kombinacji np. dwojaki, czworaki,
pięcioraki, siedmioraki, wieloraki.
7. mnożne, określają ilość części wchodzących w skład jakieś przedmiotu np. podwójny, potrójny, poczwórny.
5. przysłówki - oznaczające sposób, miejsce, czas, stopień np. bardzo, głośno, mocno, ciepło.
Wyrazy wskazujące - zaimki:
" osobowe określają bezpośredniego wykonawcę lub wykonawców czynności, np. ja, ty, wy, my.
" dzierżawcze wskazują na przynależność określanego przez siebie przedmiotu, osoby, zwierzęcia do danej osoby
bez nazywania ich, np. mój, twój, nasz, wasz, swój.
" zwrotny wskazuje istotę żywą lub przedmiot, na który jest skierowana jego własna czynność, np. się.
" wskazujące wskazują na osoby, zwierzęta, rośliny, sposób, miejsce, przedmioty lub cechy przedmiotów, które
zostały już bliżej określone lub będą określone, np. ten, tamten, ów, taki, tu, tam, dotąd, tędy, tu.
" pytające pytają o osoby, przedmioty, zwierzęta, własności, miejsce, kierunek, czas, kolejność, np. kto, co, który,
ile, jaki, jak, gdzie, kiedy, skąd, dokąd, odkąd.
" przeczące zaprzeczają lub sprzeciwiają się komuś lub czemuś nieokreślonemu, np. nikt, nic, niczyj, nijaki, nigdy,
żaden.
" względne wskazują na osobę, przedmiot, zdarzenie, czynność, miejsce, czas o którym myśliwy, mówimy, pytamy
np. kto, co, skąd, jaki, który, jaki.
" nieokreślone wskazują osoby, zwierzęta, miejsce, czas, sposób, przedmioty lub cechy przedmiotów w sposób
niedokładny, bez jednoznacznego nazywania ich, np. ktoś, coś, jakiś, gdzieś, dokądś, kiedyś, którędyś, nikt, nic,
nigdy, każdy.
g) wykrzykniki - wyrażające emocje i naśladujące dz
więki otoczenia np. frr, bzz, gę, grr, fuj, tfu.
Części mowy, które znaczą dopiero w połączeniu z innymi wyrazami (nie nazywają świata ale pomagają w
nazywaniu go)[5] .
1. partykuły - modyfikujące lub wzmacniające znaczenia (nie, czy, chyba, no);
2. przyimki - wskazujące na relacje czasowe i przestrzenne (za, pod , nad, około, przed, przy, z);
3. spójniki - łączą człony wypowiedzeń, wskazując na relacje przyczynowo-skutkowe, wynikowe, czasowe i in. (i,
a, albo, ale, lecz).
Klasyfikacja części mowy
6
Kryterium fleksyjne (morfologiczne)
Według tego kryterium leksemy dzielimy na odmienne i nieodmienne. Wyrazami odmiennymi są rzeczowniki,
przymiotniki, liczebniki (bez ułamkowych), czasowniki oraz zaimki z wyjątkiem przysłownych. Nieodmienne części
mowy to: przysłówki, zaimki przysłowne, liczebniki ułamkowe, przyimki, spójniki, wykrzykniki, partykuły. Te
pierwsze są następnie dzielone ze względu na cechy ich odmiany. Rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki
odmieniają się przypadki i liczby (nie wszystkie), czasowniki przez tryby, czasy i osoby. Nieodmienne części mowy
to spójniki, przyimki, wykrzykniki, partykuły i przysłówki.
Odmienne części mowy
1. Czasowniki odmienia się przez liczby, osoby, czasy, tryby i rodzaje np. pytać, stać, łowić, mówić, spać, grzać,
2. Rzeczowniki odmieniają się przez liczby i przypadki np. dom, pilot, praca, samochód, krasnal, nauczyciel,
pływak,
3. Przymiotniki odmieniają się przez liczby, rodzaje i przypadki np. młody, wąski, szeroki, mądry, wysoki, szybki,
sprytny.
4. Odmiana zaimków:
1. zaimki przymiotne odmieniają się przez liczby, rodzaje i przypadki np. jaki, który, czyj, ten, któryś,
czyjkolwiek,
2. zaimki rzeczowne przez przypadki np. kto, co, cokolwiek, nikt, nic,
3. liczebne przez rodzaje i przypadki np. ile, tyle, ileś, ilekolwiek.
5. Odmiana liczebników
1. Przez rodzaje, liczby i przypadki odmieniają się:
1. liczebniki porządkowe, np. drugi, trzeci, piąty, szósty, dwudziesty, trzydziesty,
2. liczebniki wielorakie, np. jednoraki, dwojaki, trojaki, siedmioraki, pięcioraki,
3. liczebniki mnożne, np. podwójny, potrójny, poczwórny.
4. liczebniki wielokrotne, np. trzykrotny, sześciokrotny, siedmiokrotny, trzynastokrotny,
2. Liczebniki główne odmieniają się przez:
1. rodzaje i przypadki np. dwa, trzy, cztery, pięć, sześć, szesnaście, czterdzieści,
2. liczby i przypadki np. tysiąc, milion, miliard, bilion, biliard, trylion,
3. Liczebniki zbiorowe odmieniają się przez przypadki np. dwoje, troje, sześcioro, ośmioro
Nieodmienne części mowy to:[6]
1. przyimek np. pod, nad, w, przed, koło, do, od.
2. przysłówek np. głośno, cicho, szybko, dobrze, pięknie.
3. partykuła np. czy, no, ż, że, by, oby, niech, niechaj.
4. spójnik np. i, a, ale, lecz, lub, albo,
5. wykrzyknik np brr, aj, och, fu, pi,
6. zaimek przysłówkowy np. kiedy, kiedyś, gdzie, gdzieś, skąd, skądś, jak, jakoś,
7. liczebnik ułamkowy, np. pół, półtora, połowa, ćwierć, półtrzecia, półpiąta.
Kryterium składniowe
Istnieją dwie odmienne metody klasyfikacji części mowy na podstawie kryterium składniowego. Pierwsza oparte jest
na możliwości wystąpienia wyrazu w zbiorach kontekstach syntaktycznych (zdolności łączenia się z innymi
wyrazami), druga na analizie właściwości (relacji) syntaktycznych w jakie dany leksem może wchodzić z innymi
wyrazami, czyli funkcji wyrazu w zdaniu (wypowiedzeniu). Wyróżnia się przy tym funkcje prymarne (główne,
podstawowe) oraz funkcje sekundarne (drugorzędne, poboczne). Funkcja prymarna jest najbardziej typową,
charakterystyczną funkcją wyrazów należących do danej klasy części mowy. Funkcja sekundarna polega z kolei na
występowaniu wyrazu w innej funkcji niż ta, która jest charakterystyczna dla danej klasy części mowy tzn. funkcji
Klasyfikacja części mowy
7
typowej dla innej części mowy. Tak np. prymarną funkcją rzeczownika jest funkcja członu głównego
(konstytutywnego) grupy imiennej (ten zepsuty zegarek), sekundarnie rzeczownik może jednak wystąpić w funkcji
członu zależnego w grupie imiennej (samochód sąsiada, droga przez las), a więc roli właściwej dla przymiotnika.
Natomiast typową funkcją czasownika jest rola członu głównego zdania (funkcja orzeczenia), może jednak być on
użyty jako człon zależny grupy imiennej, tj. w funkcji przydawki (imiesłowowej). Przy klasyfikacji w oparciu o
kryterium składniowe bierze się pod uwagę tę najważniejszą, podstawową funkcję wyrazu w zdaniu.
a) Ogólny podział wyrazów ze względu na ich rolę w wypowiedzeniu.
Wyrazy lub wyrażenia występujące w wypowiedzeniu można podzielić na trzy główne grupy tj. składniki
syntaktyczne, operatory składniowe i modyfikatory treści.
1) Składniki syntaktyczne wchodzą w bezpośrednie związki składniowe (zależności semantyczno-gramatyczne)
tworząc związki współrzędne lub niewspółrzędne. Do grupy tej zaliczamy pojedyncze wyrazy i wyrażenia
pełnoznaczne czyli czasowniki, rzeczowniki, wyrażenia przyimkowe, przysłówki, imiesłowy przysłówkowe,
przymiotniki, liczebniki, zaimki, wyrażenia, zestawienia, frazeologizmy lub zadania gdy tworzą znaczeniowo jedną
strukturę. Składniki semantyczne pełnią rolę członów konstrukcji złożonej, między którymi zachodzą relacje
współrzędne lub podrzędno-nadrzędne. Członami mogą być zarówno samodzielne wyrazy jak też większe
konstrukcje składające się z kilku leksemów. Konstrukcje złożone są najczęściej podrzędne i tworzą współrzędny
składnik szeregowy, np. Kupiłem czerwone róże, Włączyłem alarm w samochodzie. Film, który wczoraj obejrzałem.
Wypożyczyłem szybki, sportowy samochód.
2) Operatory syntaktyczne (składniowe) łączą składniki proste (pojedyncze wyrazy pełnoznaczne) lub zdania
(wyrażenia złożone) w większe konstrukcje gramatycznie podrzędne lub współrzędne. Operatorami składniowymi są
spójniki, zaimki względne oraz partykuły występujące w roli spójników. Zaimki i partykuły w funkcji spójników
sygnalizują rodzaj związku semantyczno-syntaktycznego między wyrażeniami. Do tej grupy zalicza się też wyrazy
nawiązujące do zdań poprzednich.
3) Modyfikatory[7] treści to składniki (wyrazy lub wyrażenia) dodatkowe, które pozostają poza konstrukcją zdania.
Nie wchodzą w związki i zależności gramatyczne z innymi składnikami syntaktycznymi nie są więc ani współrzędne
ani podrzędne w stosunku do innych składników (członów) syntaktycznych. W wypowiedzi modyfikatory pełnią
funkcję semantyczną a nie gramatyczną. Są luz
nymi wtrąceniami nie związanymi bezpośrednio ze składniową
strukturą całej konstrukcji. Ich rolą jest sygnalizowanie stosunku mówiącego do wypowiadanej treści. Modyfikatory
nie są niezbędne aby wypowiedz była poprawna, można je usunąć bez popełniania błędu. Do grupy tej należą
partykuły, niektóre przysłówki i wykrzykniki.
Z punktu widzenia roli w jakiej wyraz może wystąpić w dwóch podstawowych jednostkach wypowiedzeniowych, tj.
zdaniu i grupie imiennej, możemy wyróżnić cztery podstawowe funkcje składniowe: 1) funkcję członu głównego
(ośrodka, członu konstytutywnego[8] zdania, 2) członu głównego grupy imiennej, 3) członu pobocznego
(marginalnego) zdania  określenie adwerbalne[9] , 4) funkcja członu pobocznego (zależnego) grupy imiennej.
Do wyrazów o prymarnej funkcji członu głównego zdania należą czasowniki i predykatywy (ich podstawową rolą w
zdaniu jest funkcja orzeczenia). Wyrazy o prymarnej funkcji członu grupy imiennej to rzeczowniki i zaimki
rzeczowne. Funkcja adwerbalnego określnika (okolicznika) jest prymarną funkcją przysłówków. Natomiast
przymiotniki, liczebniki oraz zaimki wskazujące pełnią funkcję określnika adnominalnego (przydawki).
Wyrazy nie pełniące żadnej z powyższych funkcji to przyimki i spójniki, które spełniają rolę pomocnicze (usługowe)
w stosunku do składników (członów) zdania. Przyimki określają stosunek grupy imiennej do pozostałych
składników wypowiedzenia oraz sygnalizują pewne relacje znaczeniowe. Spójniki łączą zdania lub wyrazy w
jednostki składniowe wyższego rzędu.
Partykuły to luz
ne składniki wypowiedzenia, pełniące rolę modyfikatora treści. Natomiast wykrzykniki prymarnie
tworzą samodzielne wypowiedzenia.
Klasyfikacja części mowy
8
Morfologicznie wyrazy o prymarnej funkcji orzeczenia scharakteryzowane są poprzez: kategorie fleksyjne czasu,
trybu (i osoby). Leksemy o funkcji członu głównego grupy imiennej poprzez: morfologiczne kategorie przypadka
(liczby i rodzaju). Wyrazy o funkcji okolicznika są natomiast nieodmienne.
b) Tradycyjny (szkolny) podział według kryterium składniowego
Tradycyjny podział według kryterium składniowego koncentruje się generalnie na roli wyrazu w zdaniu oraz
zdolności leksemów do wchodzenia w związki składniowe. Zgodnie z tą klasyfikacją wyrazom wchodzącym w
związki składniowe przypisuje się jedną z sześciu ról, tj. podmiotu, orzeczenia, przydawki, orzecznika, dopełnienia,
okolicznika. Rzeczownikowi rolę podmiotu, orzeczenia, dopełnienia, okolicznika lub przydawki. Przymiotnikowi
orzeczenia lub przydawki. Zaimkowi podmiotu, orzecznika, dopełnienia, okolicznika bądz
przydawki.
Czasownikowi orzeczenia, orzecznika, przydawki, dopełnienia, podmiotu, albo okolicznika. Przysłówkowi
okolicznika lub orzecznika. Wyrazom, które nie pełnią żadnych z wyżej wymienionych funkcji, (pozostającymi poza
związkami składniowymi) przypisuje się role pomocnicze. Przyimkowi określanie relacji między wyrazami w
zdaniu. Spójnikowi rolę łącznika między wyrazami lub zdaniami. Partykule modyfikowanie struktury zdania lub
wyrazów. Pozostałym wyrazom w tym wykrzyknikowi nie przypisuje się żadnej roli w wypowiedzeniu. I na tym
właściwie kończy się tradycyjna klasyfikacja.
c) Charakterystyka części mowy ze względu na rolę jaką pełnią w zdaniu i ich związki z innymi wyrazami
Czasowniki - wyrazy o prymarnej (pierwszej, najważniejszej) funkcji orzeczenia, wyznaczają (determinują)
przypadek gramatyczny grupy imiennej (rzeczowników, zaimków) występujących w zdaniu w funkcji podmiotu i
dopełnienia. W funkcji sekundarnej mogą pełnić rolę podmiotu, dopełnienia, przydawki, orzecznika lub okolicznika.
Czasowniki wchodzą w związki składniowe. Wraz z innymi leksemami tworzą związki zgody, rządu i
przynależności. W związku zgody występują w roli orzeczenia i łączą się z podmiotem. Związek rządu tworzą z
rzeczownikiem, wyrażeniem przyimkowym lub zaimkiem rzeczownym pełniącymi funkcje dopełnienia. W związku
przynależności występują w roli orzeczenia i łączą się z przysłówkiem, imiesłowem przysłówkowym zaimkiem
przysłownym, wyrażaniem przyimkowym oraz czasownikiem w bezokoliczniku (okoliczniki). W obydwu tych
przypadkach czasownik występuje w roli nadrzędnika.
Morfologicznie scharakteryzowane są przez kategorię aspektu i syntaktycznie niezależne kategorie fleksyjne trybu i
czasu. Większość czasowników charakteryzuje się ponadto syntaktycznie zależnymi kategoriami fleksyjnymi osoby,
liczby i rodzaju np. w wyrażeniu Tata spytał. liczba, osoba i rodzaj czasownika spytać zależna jest od rzeczownika
tata, który  wymusza zastosowanie czasownika w określonej osobie, liczbie i rodzaju. tj. trzeciej osobie liczby
pojedynczej i rodzaju męskim. Kategorie morfologiczne czasownika wyrażane są zarówno za pomocą form
fleksyjnych syntaktycznych (prostych, zbudowanych z tematu fleksyjnego danego wyrazu i końcówki fleksyjnej, np.
pisz-ę, maluj-ę, czyta-m), jak i form fleksyjnych analitycznych (złożonych z dwu lub kilku wyrazów zbudowanych
w ten sposób, że wskaz
nikiem gramatycznym funkcji jest wyraz inny od wyrazu będącego nosicielem znaczenia, np.
będę malował, będę biegał, będziesz pracował. Czasowniki nieosobowe (np. błysnąć, słychać, świecić) stanowią
nieliczną grupę wyrazów, które mogą pełnić inne poza orzeczeniem funkcje w zdaniu.
Do tej części mowy zalicza się też predykatywy. Predykatywy (nazywane też czasownikami niefleksyjnymi
nieosobowymi) to nieliczna grupa wyrazów o funkcji członu głównego zdania (funkcji orzekania o podmiocie) typu:
trzeba, można, warto, wolno, należy, widać, szkoda, których podstawową funkcją składniową w zdaniu jest funkcja
orzeczenia, ale które pozbawione są kategorii gramatycznej aspektu, strony, osoby (mają tylko kategorię fleksyjną
trybu i czasu). W czasownikach tych kategorie czasu i trybu są wyrażane za pomocą analitycznych form fleksyjnych
(np. trzeba, trzeba było, trzeba by było, będzie trzeba). Znaczeniowo są to wyrazy modalne.
Rzeczowniki - wyrazy o prymarnej funkcji członu głównego grupy imiennej (struktura składniowa, składająca się z
rzeczownika lub zaimka rzeczownego określanego za pomocą przydawki przymiotnikowej, przydawki
rzeczownikowej, bądz
przydawki w formie imiesłowu czynnego lub biernego) np. gruby pies, piękny mężczyzna,
rok szkolny. Najważniejszą funkcją rzeczowników w zdaniu jest funkcja podmiotu i dopełnienia, sekundarną
(wtórną) orzecznika (składnika członu głównego zdania), przydawki i okolicznika. Rzeczowniki wchodzą w związki
Klasyfikacja części mowy
9
składniowe. Wraz z innymi wyrazami tworzą związki zgody, rządu i przynależności. W pierwszym przypadku
wyróżniamy dwa rodzaje związków tj. główny, w którym łączy się rzeczownik (występujący w roli podmiotu) z
orzeczeniem osobowym (czasownik) oraz poboczny, w którym łączy się rzeczownik z przydawką przymiotną
(przymiotnikiem, imiesłowem przymiotnikowym, zaimkiem przymiotnym, liczebnikiem) i rzeczowną (rzeczownik).
W związkach pobocznych wyrazem nadrzędnym jest rzeczownik natomiast podrzędnym przymiotnik, zaimek
przymiotny, liczebnik, imiesłów przymiotnikowy, rzeczownik lub zaimek rzeczowny w głównym czasownik a
podrzędnikiem rzeczownik. Związek rządu tworzą: rzeczownik, który pełni funkcję dopełnienia oraz czasownik w
roli orzeczenia, rzeczownik (podmiot) z innym rzeczownikiem lub wyrażeniem przyimkowym pełniącymi rolę
przydawki, rzeczownik z przymiotnikiem. W pierwszym przypadku rzeczownik jest podrzędnikiem, w drugim jeden
z rzeczowników to nadrzędnik drugi podrzędnik, w ostatnim przypadku pełni funkcję nadrzędnika. Związek
przynależności tworzą z liczebnikiem ułamkowym i przysłówkiem.
Mają stały rodzaj gramatyczny, syntaktycznie niezależną kategorię liczby i syntaktycznie zależną (od
czasownika-orzeczenia) kategorię przypadka. Determinują (wyznacza-ją) one przypadek i liczbę oraz rodzaj
gramatyczny wyrazów od siebie syntaktycznie zależnych.
Grupa ta może pełnić w zdaniu różne funkcje: podmiotu, dopełnienia, okolicznika np. Ojciec czyta, ciekawą książkę.
(podmiot) Kupiłam muzyczną płytę (dopełnienie). Był u nas w ubiegłym tygodniu.(okolicznik)
Zaimki (rzeczowne) - wyrazy o funkcji składniowej rzeczownika. Różnią się o rzeczowników tym, że nie przyjmują
określeń przydawkowych (atrybutowych), np. w wyrażeniu ci uczniowie, tych dwóch, wasz rower, ci trzej określenia
przyjmują odwrotny szyk niż przy określeniu atrybutowym[10] . Są one bez rodzajowe lub mają stały rodzaj
gramatyczny, nie odmieniają się według liczb, mają kategorię przypadka. Nie nazywają przedmiotów, jednak na nie
wskazują z punktu widzenia aktu mowy i jego uczestników. Najważniejszą funkcją zaimków rzeczownych w zdaniu
jest funkcja podmiotu wtórną dopełnienia, przydawki. Zaimki rzeczowne wchodzą w związki składniowe. Wraz z
czasownikiem (w roli orzeczenia) tworzą związek zgody oraz łączą się z nimi w związki rządu pełniąc rolę
dopełnienia. Zaimek może być zarówno podrzędnikiem jak i nadrzędnikiem.
Przymiotniki - prymarnie mają funkcję określenia przyrzeczownikowego (adnominalnego), np. drogi samochód,
niska płaca, pojętny uczeń, międzynarodowe zawody. Prymarnie pełnią funkcje przydawki, a sekundarnie występują
w funkcji orzecznika. Przymiotniki wchodzą w związki składniowe. Wraz z innymi częściami mowy tworzą:
związki zgody, rządu i przynależności. W związki zgody i rządu łączą się z rzeczownikiem, a przynależności z
przysłówkiem. Mają syntaktycznie zależne kategorie fleksyjne rodzaju, liczby oraz przypadka. Pełnią rolę
podrzędnika. Ze względu na swoje funkcje składniowe i właściwości morfologiczne należą do tej części mowy
również zaimki przymiotnikowe, imiesłowy przymiotnikowe, liczebniki porządkowe, mnożne, wielokrotne i
wielorakie.
Liczebniki (główne i zbiorowe) - podobnie jak przymiotniki są w zasadzie członem pobocznym grupy imiennej
(rzeczownika lub zaimka rzeczownego), występują w niej jednak zawsze przed wszystkimi określnikami poza
zaimkiem wskazującym np. trzej rabusie, pięcioro uczniów, sześć jedynek, dwaj pisarze. W zdaniu mogą być
podmiotem, dopełnieniem i przydawką. Liczebniki wchodzą w związki składniowe. Wraz z rzeczownikiem tworzą
związek zgody i przynależności. Pełnią rolę nadrzędnika. Cechują się brakiem odmiany wg liczby, odmieniają się
wg przypadków i rodzajów.
Przysłówki  są prymarnie określnikami przyczasownikowymi (adwerbalnymi), niektóre mogą określać ponadto
przymiotniki i inne przysłówki, wyjątkowo nawet rzeczowniki. Są nieodmienne, ale mogą podlegać stopniowaniu
(jak przymiotniki). Ze względu na funkcje składniowe do tej części mowy należą również zaimki przysłowne oraz
wyrazy typu: trzykrotnie, dwojako, uważane tradycyjnie za liczebniki. Przysłówki wchodzą w związki składniowe.
W zdaniu pełnią rolę okolicznika tworząc wraz z czasownikiem (orzeczeniem), przymiotnikiem, innym
przysłówkiem związek przynależności. Są podrzędne w stosunku do nadrzędnika.
Przyimki - są wyrazami syntaktycznie niesamodzielnymi, tworzącymi całość syntaktyczną dopiero w połączeniu z
grupą imienną w przypadku zależnym. Wchodzą w związki składniowe. Wraz z rzeczownikiem i zaimkiem
Klasyfikacja części mowy
10
rzeczownym tworzą wyrażenia przyimkowe, określając przypadek rzeczownika np. do domu, na księżyc, ponad
chmurami, między rodzicami. Do tej grupy można też zaliczy nieodmienne liczebniki ułamkowe np. pół tortu,
półtora masła.
Spójniki - nie wchodzą w związki składniowe, spełniają jedynie funkcję syntaktyczną polegającą na łączeniu zdań
lub wyrazów w większe jednostki składniowe.
Partykuły - nie wchodzą w związki składniowe z innymi wyrazami. Mogą jedynie modyfikować znaczenie zdania
jako całości (nie, chyba, jeszcze, oby, nawet) lub znaczenie pojedynczych wyrazów (obyś, że).
Wykrzykniki - prymarnie pozostające poza wszelkimi związkami syntaktycznymi, sekundarnie mogą samodzielnie
stanowić pełny tekst, np. Bee, fuj, won, ejże. Rozpadają się one na dwie podklasy: apele i onomatopeje. Pierwsze
mogą sekundarnie łączyć się z formami trybu rozkazującego Ejże, stój! i formą wołacza Chodu, chłopaki!. Drugie
sekundarnie występują w funkcji członu głównego wyrażenia zdaniowego (orzeczenia) w typie: Papuga nagle frr z
klatki. A ona chlast go po głowie.
Uwagi: Ze względu na właściwości składniowe przyjęto, że zaimki przymiotnikowe, liczebniki mnożne,
wielokrotne, wielorakie, porządkowe to przymiotniki. Zaimki liczebne zostały zaliczone do rzeczowników,
przysłowne do przysłówków, a liczebniki ułamkowe do przyimków. Wyrazy typu można, trzeba, należy, warto,
wolno oraz gotów, rad na podstawie kryterium składniowego zaliczamy do czasowników. Wyrazy naśladujące nagłe
czynności typu bęc, trach, bach, ciach można uznać za nieodmienne czasowniki.
d) Nowoczesna klasyfikacja według kryterium składniowego
W kryterium tym bierze się pod uwagę zdolność wyrazów do wchodzenia w związki syntaktyczne (składniowe) z
innymi leksemami. Na podstawie właściwości wyrazów możemy wyróżnić dwie podstawowe grupy: Pierwsza to
leksemy syntagmatyczne, które mają określoną łączliwość składniową, tzn. wykazują zdolność w chodzenia w
związki składniowe z innym wyrazami tworząc z nimi złożone konstrukcje składniowe. Ich funkcja syntaktyczna
może być różna tj. spełniają funkcje składników (członów) wypowiedzenia lub też funkcję wykładników związków
składniowych między składnikami wypowiedzenia. Do drugiej grupy należą leksemy asyntagmatyczne
(niesyntegmatyczne), które nie wchodzą w związki syntaktyczne. Leksemy syntagmatyczne można podzielić na
dwie grupy, a mianowicie wyrazy autosyntagmatyczne oraz nieautosyntagmatyczne. Leksemy autosyntagmatyczne,
do których zaliczamy czasowniki, rzeczowniki, liczebniki, przymiotniki modalizatory i przysłówki są samodzielne
składniowo tzn. spełniają prymarnie funkcję składnika (członu) wypowiedzenia, wchodząc w związki zależności
syntaktycznej z innymi jego składnikami. Sekundarnie leksemy autosyntagmatyczne (z wyjątkiem moralizatorów)
mogą występować w funkcji wypowiedzenia np. rzeczowniki jezioro, mróz, czasowniki pierze, śpiewa. Leksemy
należące do tej grupy są, poza przysłówkami i moralizatorami, odmienne. Leksemy nieautosyntagmatyczne, do
których zaliczamy spójniki, przyimki, partykuły i relatory (konektory) są składniowo niesamodzielne tzn. nie mogą
być składnikiem wypowiedzenia i występować w jego funkcji. A
ączą się one z jakimś leksemem
autosyntagmatycznym lub ze złożoną konstrukcją składniową zawierającą leksemy autosyntagmatyczne. Są one
wykładnikami związków syntaktycznych między składnikami wypowiedzenia (pełnią rolę wskaz
ników relacji
syntaktycznych) lub jak w przypadku partykuł stanowią względnie luz
ne elementy w zdaniu (nie wchodząc w
bezpośrednie relacje syntaktyczne ze składnikami zdania). Wyrazy nieautosyntagmatyczne w przeciwieństwie do
wyrazów autosyntagmatycznych nie mogą pełnić funkcji członów zdania. Leksemy te są nieodmienne (poza
niektórymi relatorami). Do leksemów asyntagmatycznych należą wykrzykniki (nie wszystkie) oraz dopowiedzenia.
Pierwsze z nich to tzw. leksemy niekontekstowe, tj. wyrazy kontekstowo niezależne (nie zależą od kontekstu
wypowiedzi), drugie to wyrazy kontekstowe, które zależą od kontekstu (są kontekstowo związane) i wymagają
obligatoryjnie jakiegoś poprzedzającego tekstu (kontekstualne).
Wyrazy autosemantyczne możemy rozbić na kilka klas funkcjonalnych tj. części mowy: 1) czasowniki, do której
należą leksemy o prymarnej funkcji narzędnika (członu głównego) wyrażenia zdaniowego. Te z kolei obejmują dwie
oparte na właściwościach morfologicznych podklasy: czasowniki właściwe i predykatywy. 2) rzeczowniki, do której
należą leksemy o prymarnej funkcji implikowanego podrzędnika (członu zależnego) czasownika (akomodowane
Klasyfikacja części mowy
11
przez czasownik), będące narzędnikiem (członem głównym) grupy imiennej. Do tej grupy zalicza się także zaimki
rzeczownikowe, które różnią się od pozostałych rzeczowników właściwościami morfologicznymi, syntaktycznymi i
semantycznymi. 3) przymiotniki to wyrazy o dystynktowej (odróżniającej) funkcji członu grupy imiennej
(podrzędnika rzeczownika), akumulowane przez nadrzędnik. Do kategorii tej należą również zaimki przymiotne i
liczebniki porządkowe akomodowane przez rzeczownik. 4) liczebniki, do której należą leksemy o funkcji członu
zależnego grupy imiennej, pozostające w stosunku wzajemnej determinacji gramatycznej z narzędnikiem
(akomodacja wzajemna narzędnika i podrzędnika). 5) przysłówki do tej grupy to leksemy o funkcji
nieimplikowanego podrzędnika czasownika lub przymiotnika, nie wchodzące w zależności syntaktyczne z
rzeczownikiem, nieakamodowane. 6) modalizatory, do której należą wyrazy o funkcji nieimplikowanego członu
zależnego dowolnego składnika wyrażenia zdaniowego, nieakamodowane. Modalizatory nie mogą być
samodzielnymi wypowiedzeniami. Są to wyrazy względnie samodzielne w zdaniu.
Leksemy nieautosyntagmatyczne dzielone są na dwie klasy tzw. konektory  leksemy o funkcji łączącej będące
wskaz
nikami relacji syntaktycznych  oraz partykuły nie mające funkcji łączącej. W grupie konektorów wyróżnia
się trzy klasy funkcjonalne leksemów: 7) spójniki to konektory spełniające funkcję wskaz
nika relacji syntaktycznej
między wyrażeniami zdaniowymi (składnikami zdania złożonego), nie będące składnikiem żadnego z łączonych
wyrażeń. Niektóre spójniki mogą również łączyć niezdaniowe składniki wyrażenia składowego (np. grupy imienne
lub składniki grupy imiennej). 8) relatory (tradycyjnie nazywane zaimkami względne) to konektory o funkcji
wskaz
nika relacji między wyrażeniami zdaniowymi (komponentami zdania złożonego), będące składnikiem
syntaktycznym jednego z nich. Ze względu na właściwości morfologiczne można wyróżnić relatory odmienne (np.
co, jaki, który) oraz nieodmienne (np. gdzie, kiedy, skąd, dokąd). 9) przyimki to konektory będące wskaz
nikami
zależności syntaktycznej grupy imiennej. Określają (implikują) one przypadek zależnego od siebie rzeczownika. 10)
partykuły są leksemami nieautosyntagmatycznymi, niemającymi funkcji łączącej tzn. szyk partykuł w wyrażeniu
zdaniowym jest zdeterminowany przez składnik, z jakim partykuła wchodzi w relację składniową np. bądz
, byle, no,
że, li, indziej, nie, niech, niechaj, by, bym, byś, byśmy, byście, niby, lada. W grupie leksemów niesyntagmatycznych
można wyodrębnić dwie klasy leksemów tj. wyrazy tworzące wypowiedzenia kontekstowo zależne i kontekstowo
niezależne. Jednak podział ten nie jest oparty na kryterium składniowym, ale na strukturze ponadjednozdaniowej.
11) dopowiedzenia to leksemy tworzące wypowiedzenia kontekstowo zależne. Leksemy tego typu, funkcjonując
jako wypowiedzenia, obligatoryjnie wchodzą w większe jednostki tekstowe, implikują istnienie tekstu. Są to takie
leksemy nieodmienne, takie jak np. tak, nie, istotnie, właśnie, czyżby. 12) wykrzykniki to leksemy tworzące
wypowiedzenia kontekstowo niezależne np. uwaga, bach, pss, bee. Wyodrębniają się wśród nich dwie podklasy:
12a) onomatopeje  leksemy o sekundarnej funkcji nadrzędnika wyrażenia zdaniowego np. bęc. bzz, frr, trach.
Występując w funkcji nadrzędnika wyrażenia zdaniowego, oznaczają one zawsze zdarzenia o przebiegu aktualnym
(równoczesnym z momentem mówienia). Mimo możliwości wystąpienia w funkcji predykatywnej (jako nadrzędnik
wyrażenia zdaniowego) nie wyrażają one żadnych kategorii gramatycznych czasownika. 12b) apele  leksemy o
funkcji impresywnej mogące współwystępować z wołaczem, a niektóre z nich  również z rozkaz
nikiem np. won,
precz, hej, wara.
Uwaga: Kryterium składniowe zastosowane do wydzielenia dopowiedzenia odbiega od przyjętego przy pozostałych
częściach mowy. Przy jego wyodrębnianiu oparto się bowiem na strukturze ponadjednozadaniowej tekstu, a nie na
konstrukcji jednozdaniowej, jak to ma miejsce w pozostałych przypadkach.
Objaśnienia do nowoczesnej klasyfikacji syntaktycznej.
Wyżej zaprezentowana klasyfikacja oparta jest właściwie na kilku odrębnych kryteriach. tzn. łączliwości
składniowej (zdolności wyrazów do tworzenia konstrukcji składniowych  syntagmatyczne i niesyntagmatyczne),
samodzielności i niesamodzielności wyrazów (czy mogą być częścią (członem) wypowiedzenia czy nie 
autosyntagmatyczne i nieautosyntagmatyczne), funkcjach składniowych (zdolność wchodzenia w związki
składniowe z innymi wyrazami) i funkcja wyrazu w zdaniu (funkcja łącząca, brak funkcji łączącej, nadrzędnik,
podrzędnik), akomodowany i nieakomodowany (zdolność dostosowania między wyrazami  zdolne i niezdolne do
Klasyfikacja części mowy
12
dopasowania), akomodujący, nieakomodujący (tworzące związki zgody, rządu i nietworzące takich związków).
Niesamodzielny składniowo (nieautosyntagmatyczny)  aby wyrażenie (wypowiedz
) miało sens (było zrozumiałe i
poprawne językowo) konieczne jest użycie innych wyrazów. Wyrazy niesamodzielne tworzą wraz z innymi
konstrukcje składniowe np. wyrazy  lub ,  albo nie mogą występować w funkcji wypowiedzenia (być skończonymi
wypowiedziami), ponieważ użyte samodzielnie nie niosą żadnej treści. Dopiero w połączeniu z innymi wyrazami
znaczeniowo samodzielnymi tworzą zrozumiałą wypowiedz
. Wyrazy te nie wchodzą w związki składniowe z innymi
wyrazami (z wyjątkiem przyimka i niektórych modulantów). Wyrazy niesamodzielne składniowo nie są częściami
zdania. Do tej grupy należą przyimki, spójniki, partykuły, relatory, modyfikatory (modulanty).
Samodzielny składniowo (autosyntagmatyczny)  aby wyrażenie (wypowiedz
) miała sens nie jest konieczne użycie
innych wyrazów np. w zdaniach pytających  Idziesz dzisiaj do kina? Oczywiście. ,  Co robisz? Gram. wyrazy
 oczywiście i  gram są skończoną odpowiedzią na zadane pytanie. Wyrazy samodzielne składniowo niosą ze sobą
określoną treść. Wchodzą w związki składniowe z wyjątkiem dopowiedzeń i wykrzykników. Wyrazy samodzielne
składniowo są częściami zdania z wyjątkiem wykrzykników, operatorów metatekstowych (wyrazów wtrąconych),
dopowiedzeń i modulantów. Do grupy tej należą rzeczowniki, czasowniki, liczebniki, przymiotniki, przysłówki,
zaimki (tradycyjna klasyfikacja), wykrzykniki, modalizatory i dopowiedzenia.
Wypowiedzenie jest to najmniejsza jednostka składniowa stanowiąca zrozumiała całość treściową (komunikatywną).
Składnik syntaktyczny (składniowy) to pojedynczy wyraz lub wyrażenie złożone, które stanowi człon innej
konstrukcji i wchodzi w bezpośrednie związki składniowe (gramatyczne, semantyczne) z innym składnikiem bądz

składnikami tej konstrukcji. Wyrażenie, o którym mowa wyżej może składać się z kilku wyrazów, jeśli tylko tworzy
określoną całość formalną lub znaczeniową. Konstrukcjami tego typu są wyrażenia przyimkowe  przed świętami ,
 do domu ,  około miesiąca , dwuczłonowe nazwy roślin, zwierząt, urządzeń, zawodów:  konik polny ,  monitor
komputerowy ,  technik mechanik , czasowniki przeczące  nie rozumiem ,  nie wiem , frazeologizmy (idiomy)
 stajnia Augiasza ,  mleć językiem ,  walka z wiatrakami ,  ziemia obiecana , lub całe zdania  Film, który oglądałem
wczoraj. . Wyżej wymienione konstrukcje tworzą pewną całość formalną lub znaczeniową, dlatego traktujemy je
jako jeden składnik. Przyimek wraz z rzeczownikiem określają treść tj. informują o czasie i miejscu, czasownik wraz
z partykułą  nie tworzą znaczeniowo jedno słowo przeciwstawne wyrazom  rozumiem ,  wiem , rzeczownik z
innym rzeczownikiem bądz
przymiotnikiem tworzą jedną nazwę, mimo że składają się z dwóch wyrazów. W
przypadku zdania rzeczownik jest określany przez człon składający się z kilku wyrazów.
Oprócz związków semantycznych między leksemami występują też związki formalne np. przyimek wymusza
określony przypadek rzeczownika, nazwy dwuczłonowe składające się z dwóch rzeczowników lub rzeczownika z
przymiotnikiem zgadzają się pod względem przypadka, liczby i rodzaju. W przypadku zdania człon określający
podporządkowuje się rzeczownikowi pod względem formalnym. Związków formalnych nie tworzą czasowniki
przeczące oraz frazeologizmy. Między ich składnikami nie zachodzi żadna zależność gramatyczna, a jedynie
semantyczna.
Związki składniowe, w których nadrzędnik (człon nadrzędny) wpływa na formę podrzędnika (członu podrzędnego)
nazywamy związkami nadrzędno-podrzędnymi, niewspółrzędnymi lub podrzędnymi.
Wyróżniamy trzy rodzaje związków podrzędnych (niewspółrzędnych): związki zgody, rządu i przynależności.
Czasownik jako nadrzędnik wyrażenia zdaniowego wpływa na formę podrzędnika wymuszając jego dopasowanie się
pod względem gramatycznym. Dotyczy to rzeczowników, przysłówków, zaimków rzeczownych, z którymi tworzy
związki składniowe, oraz innych konstrukcji, w których czasownik decyduje o formie całej wypowiedzi np. w
zdaniach  Postawiono pomnik z brązu. ,  Zakończyłem odrabiać lekcje. czasownik wpływa na pozostałe składniki
(człony), wymuszając ich dopasowanie pod względem gramatycznym (odpowiednia liczba i przypadek).
Rzeczownik oraz grupa imienna jako podrzędniki wyrażenia zdaniowego dopasowują się do formalnych wymagań,
jakie narzuca im czasownik np.  Czytałem książkę. ,  Biegłem lasem. oraz  Oglądałem ciekawy film. ,  Budowałem
ten dom. ,  Wysłałem pięć kartek pocztowych. . W wyrażeniach tych czasownik decyduje o przypadku, w jakim
Klasyfikacja części mowy
13
został użyty rzeczownik (2 pierwsze przykłady), oraz przypadku i rodzaju, w jakim została użyta grupa imienna
(pozostałe przykłady).
Funkcja łącząca zdaniowa polega na tym, że leksem posiada zdolność łączenia dwóch części zdania (składników
wypowiedzenia) np. w zdaniu  Pomógł dziecku, które miało problemy w nauce. relator  które łączy zdania
składowe.
Funkcja łącząca niezdaniowa polega na tym, że leksem nie łączy części zdania a jedynie tworzy z innym wyrazem
wspólną frazę np.  do domu ,  przy rondzie ,  pod mostem , przyimek łączy się z rzeczownikiem, tworząc wyrażenie
przyimkowe.
Brak funkcji łączącej wyraz nie łączy części zdania ani nie tworzy wyrażeń z innymi wyrazami.
Grupa imienna to konstrukcja składniowa składająca się z rzeczownika (w dowolnym przypadku, liczbie i rodzaju
gramatycznym) oraz innej części mowy (przymiotnika, liczebnika, zaimka przymiotnego, rzeczownika, wyrażenia
przyimkowego).
Rzeczownik jako nadrzędnik grupy imiennej wymusza dopasowanie formalne innych składników tworzących z nim
grupę imienną (przymiotnika, zaimka przymiotnego, rzeczownika). Składniki te są nazywamy podrzędnikami.
Akomodacja polega na oddziaływaniu gramatycznym jednego wyrazu na inny w taki sposób, że wyraz określany
(człon akomodowany) musi dopasować się pod względem gramatycznym do określającego (członu akomodującego).
W składni tradycyjnej takie dopasowanie nazywamy związkami zgody i rządu. Tak więc rzeczownik może być
akomodowany przez czasownik, liczebnik, przyimek lub inny rzeczownik, natomiast w stosunku do przymiotnika
(zaimka przymiotnego) jest wyrazem akomodującym. Czasownik może być akomodowany przez przysłówek
(zaimek przysłowny) lub zaimek rzeczowny. Akomodacja może być jednostronna lub dwustronna. Jednostronna
polega na narzuceniu przez jeden z wyrazów formy innemu. Akomodujący jest najczęściej nadrzędnik. Akomodacja
dwustronna polega na dopasowaniu się wyrazów pod względem gramatycznym np. w przypadku rzeczownika i
przymiotnika pod względem w przypadka, rodzaju, liczby. Nieakomodujący jest przymiotnik tzn. nie jest określany
przez inne wyrazy, nie musi dopasowywać się do nich pod względem gramatycznym a jedynie takie dopasowanie
wymusza na leksemach, które tworzą z nim związek (zgody i rządu).
Nadrzędnik to składnik (wyraz) określany, a podrzędnik to składnik (wyraz) określający np. w wyrażeniu samochód
wyścigowy wyrazem określanym, nadrzędnikiem jest rzeczownik samochód a określającym, podrzędnikiem
przymiotnik wyścigowy, w wyrażeniu pisze list nadrzędnikiem jest czasownik a podrzędnikiem rzeczownik, w
wypowiedzi pięcioro dzieci podrzędnik to rzeczownik a nadrzędnik to liczebnik. Tak więc niektóre wyrazy jak np.
rzeczowniki mogą być zarówno podrzędnikami jak i nadrzędnikami (określać lub być określane).
Leksemy niesyntagmatyczne funkcjonują prymarnie jako samodzielne wypowiedzenia, nie wchodząc w związki
syntaktyczne z innymi elementami tekstu np. wykrzykniki hej! bęc! Halo! oraz partykuły tak, nie. Leksemy
niesyntagmatyczne są zawsze nieodmienne.
Charakterystyka innych niż klasyczne podziałów na części mowy
Oprócz tzw. tradycyjnej (szkolnej) klasyfikacji części mowy dzielącej leksemy na dziesięć grup (rzeczownik,
czasownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik, przysłówek, przyimek, spójnik, partykuła, wykrzyknik) istnieją też inne,
które różnią się liczbą klas, szczegółowością, przyjętym kryterium klasyfikacyjnym. Najczęściej klasyfikacje te
pokrywają się z tradycyjnymi podziałami w przypadku rzeczowników, czasowników, spójników, przyimków i
wykrzykników. Różnice występują natomiast w przypadku zaimków, liczebników, przymiotników, partykuł i
przysłówków. Istnieją podziały wyodrębniające więcej niż dziesięć części mowy np.  Słownik współczesnego języka
polskiego pod red. Bogusława Dunaja[11] wyróżnia rzeczowniki, zaimki, przymiotniki, liczebniki, czasowniki,
przysłówki, modulanty, przyimki, spójniki, relatory, wykrzykniki, dopowiedzenia i operatory metatekstowe. Podział
ten oparty jest na kryterium fleksyjno-składniowym i różni się on od tradycyjnego nie tylko liczbą części mowy ale
także sposobem klasyfikacji. Tak więc liczebniki odmieniające się przez przypadki, liczby i rodzaje oraz pełniące w
Klasyfikacja części mowy
14
zdaniu rolę określenia rzeczownika (porządkowe, wielokrotne, mnożne, ilorakie) zalicza się do przymiotników,
pozostawiając tylko wąską grupę liczebników (główne, zbiorowe i ułamkowe). Klasa zaimków została ograniczona
do zaimków rzeczowych. Zaimki przymiotne ze względu na właściwości składniowe i fleksyjne zostały zaliczone do
przymiotników lub relatorów. Przysłowne zaklasyfikowano jako przysłówki lub relatory. Natomiast zaimki liczebne
zaliczono do klasy liczebników. Oprócz innego pogrupowania wyrazów między poszczególne klasy (zaimki,
liczebniki, przysłówki) podział ten wprowadza bardziej fundamentalne różnice w stosunku do tradycyjnej
klasyfikacji. Wyodrębnia on mianowicie cztery nowe części mowy tzn. relator, modulant, dopowiedzenie, operator
metatekstowy. Relatorowi w tradycyjnej klasyfikacji odpowiada zaimek względny, modulantowi i dopowiedzeniu
partykuła oraz niekiedy przysłówek.
Charakterystyka części mowy według nowszych opracowań[11]
Rzeczownik, czasownik, przyimek, spójnik, wykrzyknik
klasyfikacja zbliżona do tradycyjnej.
Przymiotnik
klasa tradycyjna poszerzona o liczebniki porządkowe (pierwszy, drugi, trzeci, dziesiąty), wielorakie (dwojaki,
trojaki, pięcioraki, siedmioraki), mnożne (pojedynczy, podwójny, potrójny, poczwórny), wielokrotne
(czterokrotny, siedmiokrotny, dwunastokrotny) oraz zaimki przymiotne wskazujące (ten, tamten, ów, taki),
pytające (który, jakiż, który, któryż, czyj, czyjże), nieokreślone (jakiś, jakikolwiek, któryś, którykolwiek,
czyjś, czyjkolwiek), dzierżawcze (mój, twój, nasz, wasz, swój), przeczące (żaden, niczyj), względne (który,
jaki) i upowszechniające (wszystek, każdy).
Liczebnik
klasa obejmująca tradycyjne liczebniki główne (jeden, dwa, trzy, szesnaście, sto), liczebniki zbiorowe (dwoje,
troje, czworo, sześcioro, dziesięcioro), liczebniki ułamkowe (pół, półtora, ćwierć) poszerzona o zaimki
liczebne (tyle, ile, wiele, kilka).
Zaimek
klasa ograniczona do tradycyjnych zaimków rzeczowych (ja, ty, my, wy, on, się, kto, co, ktoś, coś, nikt, nic).
Przysłówek
klasa tradycyjna poszerzona o zaimki przysłowne (tu, tam, kiedy, kiedyż, nigdy, niekiedy).
Relator (konektor)[12] wprowadza części zdania lub określa relacje między nimi. W klasyfikacji tradycyjnej
relatorowi odpowiadają zaimki względne: przymiotne (jaki, który, czyj), rzeczowne (kto, co), przysłowne (jak,
gdzie, kiedy, skąd, którędy, dokąd).
Dopowiedzenia to wyrazy nie wchodzące w związki składniowe z innymi wyrazami lecz tworzące samodzielne
struktury składniowe. Są częścią większych jednostek składniowych i stanowią reakcję na wcześniejszą wypowiedz.
Do grupy tej zalicza się tradycyjne partykuły przeczące (nie, akurat, absolutnie, bynajmniej, nigdy), twierdzące (tak,
owszem, oczywiście, dobrze, naturalnie, zgoda).
Modulant[13] to nieodmienna część mowy nie wchodząca w związki składniowe z innymi wyrazami, której
zadaniem jest informowanie o stosunku wypowiadającego się do przekazywanych treści. Modulanty mogą
zajmować dowolne miejsce w zdaniu nie zmieniając znaczenia wypowiedzi np. Chyba powinniśmy już wracać. On
jest chyba chory. Zjadłem chyba z osiem kawałków chleba. Jest to klasa wyrazów obejmująca tradycyjne partykuły i
niektóre przysłówki np. wyrażające życzenie, pragnienie (aby, oby, gdyby, żeby, bodaj, niechby), pytające (czy),
wzmacniające wypowiedz (że, ano, ani, aż), przypuszczenie (chyba, bodaj, bodajże, podobno, prawdopodobnie,
pewnie, może, zapewne, widocznie, przypuszczalnie, niewątpliwie) oraz wyrazy określające ilość, liczbę, miarę,
czasu (dopiero, tylko, zaledwie, jedynie, blisko, prawie, akurat, jeszcze, wciąż), stopień natężenia (niemal, niezbyt,
zawsze), sygnalizujące odniesienie, nawiązanie (nawet, także, też, również, właśnie, bynajmniej), uwydatniające,
podkreślające (dopiero, tylko, aż, istotnie, zawsze, naprawdę, rzeczywiście, faktycznie, dosłownie, dokładnie,
Klasyfikacja części mowy
15
właśnie, zwłaszcza, wcale, bynajmniej, szczególnie, akurat, doprawdy), sygnalizujące odczucia, emocje (niestety)
stosunek, postawę (akurat, byle, oczywiście), niedowierzanie, powątpiewanie, wątpliwość (czyżby, aby, doprawdy,
naprawdę, rzekomo). Operatory metatekstowe to klasa wyrazów i wyrażeń wspierających tworzenie tekstu (przede
wszystkim mówionego) tzn. otwierających lub zamykających wypowiedz, dzielących tekst na mniejsze jednostki,
sygnalizujących kontakt między rozmówcami (wiesz, znaczy, prawda, no) lub wprowadzających temat wypowiedzi,
wyjaśnienie, hierarchizujących ważność, kładących nacisk na jakiś fragment wypowiedzi lub zapowiadających
wyliczanie (po prostu, po pierwsze, że tak powiem).
Klasyfikacja semantyczna
Klasyfikacja ta dzieli leksemy na samodzielne i niesamodzielne znaczeniowo. Do pierwszej grupy należą
rzeczowniki, przymiotniki, przysłówki, czasowniki, zaimki, liczebniki i wykrzykniki. Do drugiej zaliczamy
przyimki, spójniki i partykuły Jest to pierwszy stopień klasyfikacji. Następnie wyrazy są dzielone według tego co
nazywają, do czego się odnoszą. I tak do nazywających zliczamy rzeczowniki (nazwy ludzi, roślin, przedmiotów,
zdarzeń itd.), czasowniki (nazwy czynności, stanów i procesów), przymiotniki (opisujące osoby, przedmioty,
zdarzenia, stosunki), przysłówki (określające miejsce, czas, sposób, przyczynę), wskazujących - zaimki (wskazują na
osoby, przedmioty, zdarzenia, rośliny), szeregujących - liczebniki (określają liczbę, wielkość, ilość). Leksemy
samodzielne znaczeniowo posiadają funkcje obiektywne tzn. odnoszą się do konkretnych obiektów. Subiektywne to
wykrzykniki, które informują o subiektywnych odczuciach, doznaniach. Wyrazy samodzielne znaczeniowo niosą ze
sobą określoną informację o obiekcie naszych myśl. Niesamodzielne natomiast pełnią jedynie rolę pomocnicze
względem wyrazów samodzielnych modyfikują, łączą, wzmacniają, uzupełniają wypowiedz.
Klasyfikacja morfologiczna
Klasyfikacja ta oparta jest na kategoriach morfologicznych tj. zdolności do odmiany i sposobie odmiany.
Według tej klasyfikacji części mowy dzielimy na:
" Odmienne przez:
" Przypadek, rodzaj, liczbę - przymiotniki
" Przypadek, rodzaj - liczebniki
" Przypadek, liczbę - rzeczowniki
" Osobę, liczbę, rodzaje, tryby, czasy - czasowniki właściwe
" Tryby, czasy - czasowniki niewłaściwe
" Nieodmienne, do których zaliczamy wykrzykniki, przyimki, spójniki, przysłówki i partykuły[14]
W klasyfikacji tej nie wyodrębnia się zaimków jako odrębnej części mowy. Zaimki rzeczowne (ja, ty, on, nikt, nic,
ktoś, coś, kto, co) są zaliczane do rzeczowników, zaimki przymiotne (mój, twój, nasz, wasz, ten, taki, ów, jakiś,
żaden, każdy) do przymiotników, zaimki liczebne (tyle, kilka, wiele, ile, ileś) do liczebników, zaimki przysłowne
(tak, jak, nigdy) do przysłówków.
Klasa liczebników zgodnie z tą klasyfikacją obejmuje jedynie liczebniki główne (dwa, trzy, cztery) oraz zbiorowe
(dwoje, troje, pięcioro). Liczebniki porządkowe (drugi, trzeci, czwarty), mnożne ( podwójny, potrójny, poczwórny) i
wielorakie (dwojaki, czteroraki) zaliczamy do przymiotników. Liczebniki główne typu tysiąc, milion, miliard,
ćwierć traktujemy jak rzeczowniki. Liczebniki ułamkowe (pół, półtora, półtrzecia, półczwarta) przyporządkowujemy
do przysłówków.
Klasyfikacja części mowy
16
Klasyfikacja składniowa
Klasyfikacja ta oparta jest na kryterium składniowym tj. roli jaką mogą pełnić lub pełnią wyrazy w zdaniu i
związkach jakie zachodzą między leksemami.
Jest to klasyfikacja oparta właściwie na kilku kryteriach:
1. Samodzielności syntaktycznej
Wyrazy asyntagmatyczne nie wchodzą w związki syntaktyczne. Do grupy tej należą:
" wykrzykniki użyte jako niezależne, izolowane wypowiedzenia np. Psst! Hej! Ojej!
" dopowiedzenia będące reakcją na czyjąś wypowiedz
, odnoszące się do tej wypowiedzi np. tak, nie, oczywiście,
absolutnie,
" wtrącenia, przerywniki, nie związane ani gramatycznie, ani semantycznie z innymi wyrazami, np. wiesz, znaczy,
według mnie, moim zdaniem.
Wyrazy syntagmatyczne wchodzące w związki syntaktyczne
" rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, partykuły, spójnik, modulanty, modyfikatory, relatory (konektory),
przyimki, zaimki.
1. Części mowy niesamodzielne, które nie mogą stanowić samodzielnych jednostek składni (składników) tzn. nie są
odrębnymi członami. Występują zawsze w połączeniu z leksemami samodzielnymi. Ich rola polega na określaniu
relacji między składnikami lub większymi strukturami (wyrażeniami, zdaniami składowymi, członami zdania).
1. Wyrazy będące częścią zdania:
" predykatywy wyrazy o funkcji członu głównego w zdaniu. Do grupy tej należą czasowniki właściwe i
niewłaściwe,
" rzeczowniki wyrazy o funkcji członu głównego grupy imiennej. Do rzeczowników zaliczamy zaimki rzeczowne,
które tworzą podklasę w obrębie tej części mowy.
" przymiotniki
" przysłówki wyrazy zależne od czasownika, wchodzące w zdaniu w związek z członem głównym (predykatywem)
oraz występujące wyjątkowo w grupie imiennej.
" modalizatory  wyrazy względnie swobodne w zdaniu. Tradycyjnie zaliczane do przysłówków bądz
szeroko
rozumianych partykuł. Wyrazy te nie tworzą struktury zdania, nie wchodzą w związki składniowe, a jedynie
modyfikują treść. Przykłady: prawdopodobnie, już, jeszcze, zupełnie,
1. Wyrazy nie będące częścią zdania:
" spójniki (podrzędne i współrzędne)  funkcja łącząca (łączą składniki zdania) np, i, albo, lub, czyli, a, oraz, bo,
że, żeby, gdyby,
" konektory (relatory) względne  funkcja łącząca (łączą składniki podrzędne i nadrzędne w zdaniu) to tradycyjne
zaimki względne np. który, kto, jak, gdzie, kiedy, tyle, ile,
" partykuły  nie posiadają funkcji łączącej (nie stanowią wyodrębnionego składnika) np. niech, no, -że, -ż, no, ci,
ano,
" przyimki  wyrazy syntaktycznie niesamodzielne, tworzą całość syntaktyczną dopiero w połączeniu z grupą
imienną tj. z rzeczownikiem, liczebnikiem np. przed, do, z , w, nad, pod, przed, za,
" modulanty,
1. Wyrazy samodzielne i niesamodzielne składniowo
" Wyrazy samodzielne składniowo (mogące wystąpić w roli zdania lub równoważnika zdania):
" rzeczownik, czasownik, przysłówek, wykrzyknik, przymiotnik, liczebnik, zaimek,
" Wyrazy niesamodzielne składniowe (nie mogące wystąpić w roli zdania lub równoważnika zdania):
" modulant, spójnik, partykuła, przyimek, relator (konektor),
1. Wyrazy wchodzące i nie wchodzące w związki składniowe
Klasyfikacja części mowy
17
" w związki składniowe z innymi wyrazami wchodzą: rzeczowniki, przymiotniki, przysłówki, liczebniki, zaimki,
czasowniki,
" w związki składniowe z innymi wyrazami nie wchodzą: wykrzykniki, przysłówki, partykuły, spójniki,
przerywniki, wtrącenia, modulanty.
Problemy z klasyfikacją części mowy
Dany wyraz może spełniać jednocześnie wszystkie kryteria przynależności do jednej i tylko jednej części mowy i
jest wtedy typowym przedstawicielem danej klasy (np. wyraz piórko oznacza rzecz, odmienia się przez przypadki i
liczby, ma jeden określony rodzaj - nijaki i w zdaniu pełni m.in. funkcję podmiotu). Jest jednak wiele wyrazów,
które w zależności od wybranego kryterium można by włączyć do różnych części mowy.
Najwięcej trudności sprawia klasyfikacyjna wyrazów na podstawie kryterium semantycznego i morfologicznego. W
pierwszym przypadku są to przeszkody natury ontologicznej polegające na tym, że wyrazy o tym samym znaczeniu
mogą należeć do różnych części mowy (nazywać lub odnosić się do tych samych cech, właściwości, pojęć itd.), np.
wyrazy czarny, czerń i czernić są nazwami właściwości bycia czarnym, a mimo to leksemy te zaliczamy do różnych
części mowy. Podobna sytuacja może występować w przypadku liczebników i przymiotników np. liczebnik tysiąc i
przymiotnik tysięczny odnoszą się do tej samej liczby tj. tysiąca; rzeczowników i przymiotników, np. zgranie i
zgrany; czasowników i rzeczowników, np. palenie i palić.
W przypadku kryterium morfologicznego trudności klasyfikacyjne mają zupełnie inny charakter. Dotyczą
mianowicie różnic w odmianie pomiędzy wyrazami należącymi do tej samej części mowy, np. do klasy
rzeczowników należą zarówno leksemy nieodmienne typu: alibi, tabu, kiwi, odmienne przez przypadki i liczby dom,
samochód, szkoła, jak też odmieniające się przez przypadki tylko w jednej liczbie (mnogiej lub pojedynczej) drzwi,
milenium, muzeum, akwarium, forum, kworum, kryterium . Także klasa czasowników nie jest jednorodna pod
względem fleksyjnym. Niektóre czasowniki nie odmieniają się przez osoby, np. grzmi, wiadomo, warto lub
odmieniają nieregularnie winien, powinien. Jeszcze większe różnice występują w odmianie liczebników i zaimków.
Fleksyjnie nie ma różnicy między zaimkiem rzeczownym i rzeczownikiem, zaimkiem przymiotnym i
przymiotnikiem, zaimkiem liczebnym a liczebnikiem. Wadą kryterium morfologicznego jest też to, że nie obejmuje
nieodmiennych części mowy, co powoduje że jest bezużyteczne przy ich klasyfikowaniu.
W klasyfikacji leksemów występują też trudności natury formalnej, tj. związane z słowotwórczą budową wyrazów.
Wyrazy wchodzące w skład danej klasy tworzy się poprzez dodanie do członu podstawowego odpowiednich
końcówek, np. przysłówek poprzez dodanie do tematu końcówki -nie, -o, -ie. Przymiotnik utworzymy od
czasownika kończy się najczęściej na -ny, -owy, -i, -owski. Po rodzaju (postaci) końcówki powinniśmy więc
domyślić się do jakiej części mowy należy dany wyraz. Niestety często nie da się tego zrobić ponieważ różne części
mowy mają te same zakończenia. Istnieje jedynie duże prawdopodobieństwo, że np. wyraz zakończony na -ać, -ić to
czasownik w bezokoliczniku, a na -nie, to rzeczownik.
Przykłady
Wyrazy zieleń i zielenieć oznaczają cechę tak jak przymiotniki, ale ze względu na sposób odmiany i funkcje w
zdaniu należą do rzeczowników - zieleń i czasowników  zielenieć. Niektóre rzeczowniki podobnie jak czasowniki
oznaczają czynności np. mówienie, oglądanie, śpiew, bieg ale odmieniają się przez przypadki i liczby oraz pełnią
role składniowe charakterystyczne dla rzeczowników. Mogą też tak jak przymiotniki nazywać cechy np. czerwień,
otyłość, giętkość. Przymiotniki i liczebniki mogą określać liczby, np. pięćset i pięćsetny.
Wyrazy polo i emu są nieodmienne, więc pod względem morfologicznym nie są typowymi rzeczownikami, mimo że
ich znaczenia i funkcje składniowe są charakterystyczne dla rzeczowników. Zaimek on odmienia się przez przypadki
i rodzaje dlatego można uznać go za zaimek wskazujący. Wiele wyrazów w szczególności nieodmiennych może
należeć do kilku części mowy. Taki przypadek ma często miejcie w przypadku partykuł, spójników, przysłówków i
zaimków przysłówkowych. Aby określić, do której grupy (grup) należy dany wyraz trzeba wziąć pod uwagę jego
rolę w zdaniu.
Klasyfikacja części mowy
18
Najbardziej zawodnym kryterium podziału wyrazów na części mowy jest kryterium semantyczne, dlatego w szkole
nie może ono być decydujące w opisie poszczególnych części mowy.
Rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki, czasowniki oraz przysłówki są wyrazami samodzielnymi tzn. coś
znaczą nawet bez kontekstu (bez innych wyrazów) i same mogą stanowić jakąś część zdania. Przyimki, spójniki oraz
partykuły są wyrazami niesamodzielnymi tzn. nabierają znaczenia dopiero w kontekście (gdy występują wraz z
innymi wyrazami).
Wyrazy należące do kilku części mowy
Większość wyrazów w języku polskim należy do jednej tylko części mowy. Leksemy takie mają właściwości
(składniowe, znaczeniowe, morfologiczne) charakterystyczne dla danej części mowy np. wyraz dom jest odmienny
przez przypadki i liczby, posiada rodzaj (r. m. l poj. M. dom, D domu l. mn. M. domy, D. domów itd.), wchodzi w
związki składniowe z innymi częściami mowy (przymiotnikami - wysoki dom, zaimkami przymiotnymi - ten dom,
liczebnikami - trzy domy), pełni w zdaniu rolę podmiotu (Mój dom jest stary.), jest samodzielną częścią mowy (Co
budujesz? Dom), jest pełnoznaczny (nazywa rodzaj budowli). Wyraz dom spełnia więc wszystkie kryteria
charakterystyczne dla rzeczownika. Istnieje jednak spora grupa leksemów, należących do dwóch lub nawet trzech
części mowy. Przynależność wyrazów do różnych klas wynika z ich funkcji składniowych, właściwości formalnych,
sposobu użycia w zdaniu, znaczenia. Mają one właściwości charakterystyczne dla różnych części mowy np. wyraz
koło jest odmienny, samodzielny znaczeniowo (nazywa przedmiot, figurę geometryczną, określa upływ czasu),
wchodzi w związki składniowe (rzeczownikami - koło roweru, przymiotnikami -wyczyszczone koło, zaimkami
przymiotnymi - moje koło), w zdaniu może być podmiotem (Zmieniłem koło.) i wtedy jest to rzeczownik. Ale ten
sam wyraz może być użyty także w innej roli np. w zdaniu Przejeżdżał koło sklepu. wyraz koło nie jest części zdania
(podmiotem, orzeczeniem, przydawką, dopełnieniem i okolicznikiem) jest niepełnoznaczny (niczego nie nazywa i
nie określa), jest niesamodzielny składniowo (nie może wystąpić samodzielnie, oprócz niego musi być użyty jeszcze
inny wyraz), jedyną cechą która łączy go z rzeczownikiem jest zdolność do wchodzenia w związki składniowe (koło
domu, koło stołu). Ma więc wszystkie właściwości (z wyjątkiem jednej) charakterystyczne dla przyimka.
Przypadek, w którym wyraz należy do więcej niż jednej grupy wyrazów może zachodzić między różnymi parami
części mowy. Rzeczownikami i czasownikami, rzeczownikami i wykrzyknikami (bryk, smyk), przysłówkami i
czasownikami (wolno, wiadomo), przymiotnikami i przysłówkami. Jednak najczęściej przynależność do kilku części
mowy występuje w przypadku nieodmiennych części mowy np. wyraz a w funkcji spójnika łączy zdania, nie
wchodzi w związki składniowe, jest niesamodzielną częścią mowy, nie posiada znaczenia i nie jest częścią zdania
(Mogłaś przyjść wcześniej, a nie o tej porze.) w funkcji wykrzyknika pozostaje poza zdaniem, posiada jednak
znaczenie tzn. wyraża zdziwienie, zaskoczenie i może występować samodzielnie (A! tu jesteś. Aa! już rozumiem.),
wyraz a może być użyty także jako partykuła wzmacniająca wypowiedz (Te przykłady można mnożyć a mnożyć.)
nie wchodzi wtedy w związki składniowe, nie jest samodzielna i nie posiada znaczenia. Inny przykład: Leksem jak
w roli zaimka przysłówkowego wchodzi w związki składniowe (z rzeczownikiem  Jak zdrowie?), może być częścią
zdania (okolicznikiem) i występować samodzielnie (Musisz dojść do skrzyżowania. Jak?), jest samodzielny
znaczeniowo (posiada znaczenie pytające), ale ten sam wyraz może być użyty jako spójnik i wtedy nie posiada
znaczenia, nie wchodzi w związki składniowe (jedynie spaja części zdania), nie występuje samodzielnie (Mówił jak
prorok.). Wyraz jak może być także partykułą (Jak śmiesz mnie obrażać! ) jest on wtedy niesamodzielny i nie tworzy
związków z innymi wyrazami a jedynie wzmacnia wypowiedz. Wyrazy nieodmienne mogą należeć jednocześnie do
następujących części mowy: partykuł i spójników, zaimków przysłownych i spójników, zaimków przysłownych i
partykuł, spójników wykrzykników i partykuł, przysłówków i przyimków.
Klasyfikacja części mowy
19
Podsumowanie
Według tradycyjnej (szkolnej) klasyfikacji wyróżniamy dziesięć części mowy
Rzeczownik  odmieniający się przez liczby i przypadki, posiadający rodzaj; nazywający osoby, zwierzęta, rośliny,
przedmioty, pojęcia; wchodzący w związki składniowe z innymi wyrazami[15] .
Czasownik  odmieniający się przez liczby, osoby, czasy, tryby i rodzaje; oznaczający czynności, stany, zjawiska;
wchodzący w związki składniowe z innymi wyrazami.
Przymiotnik  odmieniający się przez liczby, przypadki, rodzaje; oznaczający właściwości osób, zwierząt, roślin,
przedmiotów i pojęć; wchodzący w związki składniowe z innymi wyrazami.
Uwaga: Istnieje pewna, bardzo niewielka grupa przymiotników, które są nieodmienne.
Zaimek
" rzeczowny  odmieniający się przez przypadki, posiadający rodzaj; wskazujący (określający)lub pytający o
osoby, przedmioty, cechy przedmiotów, istot, rzeczy, lub też zaprzeczający czemuś, komuś; wchodzące w
związki składniowe z innymi wyrazami,
" przymiotny  odmieniają się przez liczby, przypadki i rodzaje; wskazują na osobę, zwierzę, przedmiot, rzecz,
pojęcie, cechy; wchodzą w związki składniowe z innymi wyrazami,
" liczebny  odmieniający się przez przypadki i rodzaje; wskazujący na osoby, przedmioty, własności, miejsce,
kierunek, czas lub określają liczbę, wielkość; wchodzący w związki składniowe z innymi wyrazami,
" przysłowny  nie odmieniający się, wskazujący lub pytający o miejsce, czas, sposób, kierunek, stopień i miarę;
wchodzący w związki składniowe z innymi wyrazami.
Liczebnik
" główny  odmieniający się przez przypadki, liczby i rodzaje (od 1 do 4), przypadki i rodzaje (od pięciu wzwyż),
przypadki i liczby, posiadający rodzaj (tysiąc, milion, bilion); wskazujący na liczbę osób, przedmiotów, zjawisk,
rzeczy, zwierząt, pojęć; wchodzą w związki składniowe z innymi wyrazami.
" zbiorowy  odmieniający się przez przypadki, wskazujący na liczbę osób, przedmiotów, zjawisk, rzeczy,
zwierząt, pojęć; wchodzący w związki składniowe.
" ułamkowy  odmieniający się przez przypadki i (czasami) rodzaje oraz liczby, niektóre są nieodmienne;
wskazujący (określający) części przedmiotów, czasu, wielkości, jednostek, substancji; wchodzący w związki
składniowe z innymi wyrazami.
" porządkowy  odmieniający się przez przypadki, liczby i rodzaje; określający kolejność lub miejsce w szeregu
osób, przedmiotów, zwierząt, zjawisk; wchodzący w związki składniowe z innymi wyrazami.
" mnożny  odmieniający się przez przypadki, liczby i rodzaje; określający (wskazujący) ilość zdarzeń lub części;
wchodzący w związki składniowe z innymi wyrazami.
" wieloraki  odmieniający się przez przypadki, liczby i rodzaje; określający wielokrotność lub liczbę możliwości,
rozwiązań, rodzajów, kombinacji, czynności, części, wielkości, właściwości.
" wielokrotny  odmieniający się przez przypadki, liczby i rodzaje; określają (wskazują) wielokrotność danej
czynności, zdarzenia, zjawiska.
Przysłówek  nieodmienna część mowy, oznacza sposób wykonywania, czas, jakość, stopień i miejsce wykonywania
czynności, wchodzi w związki składniowe z innymi wyrazami.
Przyimek  nieodmienna część mowy, oznacza relacje, które zachodzą między wyrazami w wypowiedzeniu,
wchodzi w związki składniowe z innymi wyrazami.
Spójnik  nieodmienna część mowy, łączy wyrazy i uwydatnia stosunki zachodzące między nimi, nie wchodzi w
związki składniowe z innymi wyrazami.
Partykuła  nieodmienna część mowy, wzmacnia lub zmienia znaczenie wyrazu lub całego wypowiedzenia, nie
wchodzi w związki składniowe z innymi wyrazami
Klasyfikacja części mowy
20
Wykrzyknik  nieodmienna część mowy, wyraża uczucia, emocje, stany woli lub naśladuje dz
więki, nie wchodzi w
związki składniowe z innymi wyrazami.
Modulant  nieodmienna część mowy, informuje o stosunku mówiącego do wypowiadanej treści, nie wchodzi w
związki składniowe z innymi wyrazami.
Relator (konektor)  nieodmienna część mowy w przypadku gdy pochodzi od przysłówków i odmienne gdy
pochodzi od rzeczowników, przymiotników i liczebników, jest wskaz
nikiem zespolenia (relacji) w zdaniach
złożonych względnych, tzn. spaja zdanie podrzędne z jednym ze składników zdania bezpośrednio nadrzędnego, nie
wchodzi w związki składniowe.
Dopowiedzenie  nieodmienna część mowy, wyraża zaprzeczenie, potwierdzenie, niedowierzanie, powątpiewanie,
nie wchodzi w związki składniowe z innymi wyrazami.
Cechy i właściwości części mowy na podstawie różnych kryterów
Rzeczownik to część mowy spełniająca następujące warunki:
1. odpowiada w mianowniku na pytanie: kto? lub co?
2. występuje w jednym z trzech rodzajów tj. męskim, żeńskim lub nijakim,
3. odmienia się przez przypadki i liczby lub odmienia się przez przypadki i nie odmienia się przez liczby (występuje
tylko w jednej liczbie) lub nie odmienia się przez przypadki i liczby,
4. jest samodzielna składniowo i semantycznie,
5. tworzy związki składniowe i semantyczne z rzeczownikami (zaimkami rzeczownymi), przymiotnikami
(zaimkami przymiotnymi), liczebnikami (zaimkami liczebnymi) i czasownikami lub (rzadko) przysłówkami
(zaimkami przysłówkowymi),
6. prymarnie występuje w funkcji podmiotu, sekundarnie dopełnienia, okolicznika, przydawki lub orzecznika,
7. nazywa osoby, zwierzęta, rośliny, rzeczy, przedmioty, zjawiska, czynności, pojęcia,
8. w zdaniu pełni funkcję podmiotu, orzeczenia, dopełnienia, okolicznika lub przydawki
9. część mowy syntagmatyczna.
Przymiotnik to część mowy spełniająca następujące warunki:
1. odpowiada w mianowniku na jedno z pytań: jaki? jaka? jakie? czyj? czyja? czyje? który? która? które?
2. odmienia się lub nie (rzadko) przez rodzaje tj. w liczbie pojedynczej przez rodzaje męski, żeński i niejaki, a w
liczbie mnogiej rodzaje męskoosobowy i niemęskoosobowy,
3. odmienia się przez przypadki i liczby lub nie odmienia się przez przypadki i liczby (rzadko),
4. jest samodzielna składniowo i semantycznie,
5. tworzy związki składniowe i semantyczne z rzeczownikiem (zaimkiem rzeczownym),
6. prymarnie występuje w funkcji przydawki, sekundarnie orzecznika lub podmiotu,
7. określa cechy i właściwości rzeczowników,
8. w zdaniu pełni funkcję orzeczenia lub przydawki,
9. część mowy syntagmatyczna.
Czasownik to część mowy spełniająca następujące warunki:
1. odpowiada w 3. os. na jedno z pytań: co robi? (co robił? co zrobił?), co się z kimś (czymś) dzieje?, co się dzieje?
2. odmienia się przez rodzaje (w czasie przeszłym i przyszłym),
3. nie odmienia się przez przypadki, odmienia się przez liczby, osoby, tryby, czasy (nie wszystkie, niektóre
bezosobowe),
4. jest samodzielna składniowo i semantycznie,
5. tworzy związki składniowe i semantyczne z rzeczownikami (zaimkiem rzeczownym), przysłówkami (zaimkami
przysłówkowymi),
6. prymarnie występuje w funkcji orzeczenia, sekundarnie podmiotu, dopełnienia, przydawki lub orzecznika,
7. nazywa czynności, stany, procesy lub zjawiska,
Klasyfikacja części mowy
21
8. w zdaniu pełni funkcję orzeczenia, orzecznika, przydawki, dopełnienia, podmiotu lub okolicznika,
9. część mowy syntagmatyczna.
Liczebnik to część mowy spełniająca następujące warunki:
1. odpowiada w mianowniku na pytanie ile? ilu? który ( która, które) z kolei?, jaki? jaka? jakie?
2. odmienia się przez rodzaje lub posiada rodzaj lub występują w jednym z dwóch rodzajów tj. męskoosobowym i
niemęskoosobowym (w zależności od rodzaju liczebnika),
3. odmienna przez przypadki, liczby lub nieodmienna przez przypadki i liczby lub odmienna przez przypadki i
nieodmienna przez liczby,
4. jest samodzielna składniowo i znaczeniowo,
5. tworzy związki składniowe i znaczeniowe z rzeczownikami (zaimkami rzeczownymi) innymi liczebnikami,
6. prymarnie występuje w funkcji przydawki, sekundarnie orzecznika,
7. określa ilość, liczbę, kolejność, częstotliwość lub wielokrotność,
8. w zdaniu pełni funkcję podmiotu, orzeczenia, przydawki lub okolicznika,
9. część mowy syntagmatyczna.
Zaimek to część mowy spełniająca następujące warunki:
1. odpowiada w mianowniku na pytanie jaki? czyj? który? ile? kto? co? lub gdzie? którędy? lub występuje w roli
wyrazu pytającego,
2. posiada lub odmienia się przez rodzaje lub nie posiada i nie odmienia się przez rodzaje,
3. odmienia się przez przypadki lub odmienia się przez przypadki i liczby lub nie odmienia się przez przypadki i
liczby,
4. jest samodzielna składniowo i znaczeniowo,
5. tworzy związki składniowe i znaczeniowe z rzeczownikami (zaimkami rzeczownymi), lub czasownikami lub
przysłówkami (zaimkami przysłówkowymi), liczebnikami (zaimkami liczebnymi),
6. zależnie w charakterze jakiej części mowy występuje może być podmiotem, dopełnieniem, przydawką,
orzecznikiem lub okolicznikiem lub występować w roli wskaz
nika zespolenia, tj. wskazywać relacje
nadrzędno-podrzędne między częściami zdania,
7. wskazuje lub pyta o osoby, cechy, przedmioty, właściwości, pojęcia,
8. w zdaniu pełni funkcję podmiotu, orzecznika, dopełnienia, okolicznika lub przydawki
9. część mowy syntagmatyczna.
Przysłówek to część mowy spełniająca następujące warunki:
1. odpowiada na jedno z pytań: jak? gdzie? skąd? dokąd? którędy? kiedy? odkąd?
2. nie odmienia się przez rodzaje i nie posiada rodzaju,
3. nie odmienia się przez przypadki, liczby, osoby, czasy, tryby,
4. jest samodzielny składniowo i znaczeniowo,
5. tworzy związki składniowe i semantyczne z czasownikami lub (rzadko) przymiotnikami, rzeczownikami i innymi
przysłówkami,
6. prymarnie występuje w funkcji okolicznika, sekundarnie orzecznika,
7. wskazuje na sposób, miejsce, czas lub stopień czegoś lub kogoś,
8. w zdaniu pełni funkcję okolicznika lub orzeczenia,
9. część mowy syntagmatyczna.
Zgodnie z tą klasyfikacją do przysłówków zaliczymy wyrazy typu:
Modulant to część mowy która
1. nie odpowiada na żadne pytanie,
2. nie odmienia się przez rodzaje i nie posiada rodzaju,
3. nie odmienia się przez przypadki, liczby, osoby, czasy, tryby,
Klasyfikacja części mowy
22
4. jest niesamodzielny składniowo i semantycznie,
5. nie tworzy związków składniowych,
6. wyraża stosunek nadawcy zdania do wypowiadanej treści,
7. występuje poza zdaniem pełniąc rolę uzupełniającą.
Do modulantów zaliczymy takie wyrazy jak: absolutnie, niestety, chyba, może, prawdopodobnie.
Spójnik to część mowy spełniająca następujące warunki:
1. nie odpowiada na żadne pytanie,
2. nie odmienia się przez rodzaje i nie posiada rodzaju,
3. nie odmienia się przez przypadki, liczby, osoby, czasy, tryby,
4. jest niesamodzielna składniowo i znaczeniowo,
5. nie tworzy związków składniowych,
6. nie posiada znaczenia,
7. w zdaniu pełni funkcję łącznika (wskazuje na relacje między częściami zdania lub całymi zdaniami).
Przykłady: i, a, ani, oraz, lub, lecz, ale, więc, gdy, aż, że, iż, bo.
Konektor (relator) to część mowy spełniająca następujące warunki:
1. nie odpowiada na żadne pytanie,
2. nie odmienia się przez rodzaje i nie posiada rodzaju,
3. nie odmienia się przez przypadki, liczby, osoby, czasy, tryby,
4. jest samodzielna składniowo i znaczeniowo,
5. tworzy związki składniowe,
6. w zdaniu pełni funkcję łącznika (wskazuje na relacje między częściami zdania lub całymi zdaniami),
7. w zdaniu pełni funkcję wskaz
nika zespolenia tj. spajają zdanie podrzędne z jednym ze składników zdania
bezpośrednio nadrzędnego.
Przyimek to część mowy spełniająca następujące warunki:
1. nie odpowiada na żadne pytanie,
2. nie odmienia się przez rodzaje i nie posiada rodzaju,
3. nie odmienia się przez przypadki, liczby, czasy, osoby, tryby,
4. jest niesamodzielna składniowo i semantycznie,
5. tworzy związki składniowe z rzeczownikami (zaimkiem rzeczownym), przymiotnikiem, liczebnikiem głównym i
zbiorowym, łącząc się z nimi w związki rządu (rządzi przypadkiem wyrazu z którym się łączy),
6. tworzy wraz z rzeczownikiem wyrażenia przyimkowe, które prymarnie może występować w funkcji dopełnienia,
okolicznika lub przydawki,
7. nie posiada znaczenia,
8. określa relacje między wyrazami,
9. część mowy syntagmatyczna.
Partykuła to część mowy spełniająca następujące warunki:
1. nie odpowiada na żadne pytanie,
2. nie odmienia się przez rodzaje i nie posiada rodzaju,
3. nie odmienia się przez przypadki, liczby, czasy, osoby, tryby,
4. jest niesamodzielna składniowo i semantycznie,
5. nie tworzy związków składniowych i semantycznych z innymi wyrazami,
6. nie posiada znaczenia,
7. modyfikuje lub wzmacnia znaczenie wyrazu lub zdania,
8. część mowy syntagmatyczna.
Tak więc do partykuł zaliczymy takie wyrazy jak: że, nie, niech, niechaj, by, indziej.
Klasyfikacja części mowy
23
Wykrzyknik to część mowy spełniająca następujące warunki:
1. nie odpowiada żadne na pytanie,
2. nie odmienia się przez rodzaje i nie posiada rodzaju,
3. nie odmienia się przez przypadki, liczby, czasy, osoby, tryby,
4. nie tworzy związków składniowych i semantycznych (z wyjątkiem tzw. czasowników wykrzyknikowych),
5. jest samodzielna składniowo i znaczeniowo,
6. wyraża uczucia, wolę, apele, naśladuje dz
więki,
7. występuje poza zdaniem, z wyjątkiem czasowników wykrzyknikowych, które mogą pełnić rolę orzeczenia
8. część mowy asyntagmatyczna.
Dopowiedzenie to część mowy spełniająca następujące warunki:
1. nie odpowiada żadne na pytanie,
2. nie odmienia się przez rodzaje i nie posiada rodzaju,
3. nie odmienia się przez przypadki, liczby, czasy, osoby, tryby,
4. nie tworzy związków składniowych i semantycznych,
5. jest niesamodzielna składniowo i znaczeniowo,
6. występuje poza zdaniem, pełniąc rolę dopowiedzenia,
7. część mowy asyntagmatyczna.
Do dopowiedzeń zaliczymy takie wyrazy jak: owszem, oczywiście, tak, nie, absolutnie,
Jak klasyfikować części mowy  uwagi metodologiczne
Dobrze skonstruowana klasyfikacja części mowy powinna spełniać następujące kryteria:
" powinna być łatwo weryfikowalna, tj. oparta na takich przesłankach, które dają się łatwo zweryfikować, np.
zdolności wchodzenia wyrazów w związki składniowe z rzeczownikiem,
" powinna być oparta na jasnych i nieintuicyjnych kryteriach, tj. kryteriach obiektywnych nie wynikających z
intuicji, ale z określonych właściwości lub cech poszczególnych wyrazów, np. odmianie lub braku odmiany,
" powinna być wyczerpywana, tj. obejmować cały zasób leksykalny języka polskiego,
" powinna być wewnętrznie spójna, tj. obejmować tylko te leksemy, które pełnią podobne funkcje i mają podobne
bądz
identyczne właściwości składniowe, znaczeniowe, morfologiczne,
" powinna być możliwie jak najbardziej jednorodna, tzn. obejmować leksemy tylko o cechach charakterystycznych
dla danej części mowy.
Nie ma uniwersalnego kryterium, które spełniałoby wszystkie te warunki. Najbardziej bliskie ich spełnienia jest
kryterium składniowe.
Zobacz też
" czasownik,
" część zdania,
" liczebnik,
" modulant,
" partykuła,
" przyimek,
" przymiotnik,
" przysłówek,
" rzeczownik,
" spójnik,
" wykrzyknik,
Klasyfikacja części mowy
24
" zaimek.
Przypisy
[1] Z wyjątkiem liczebników ułamkowych, które są nieodmienne.
[2] Zaimki pochodzące od przysłówków są nieodmienne.
[3] Jest to zdolność wyrazów do łączenia się w związki, w których wyrazy upodabniają się do siebie pod względem cech gramatycznych i
formalnych np. mają tą samą liczbę, rodzaj, przypadek, bądz
jeden z wyrazów (nadrzędnik) wymusza zastosowanie innego (podrzędnika) w
odpowiedniej formie, czasie, rodzaju, przypadku.
[4] Wyrazy te nie tworzą związków składniowych tzn. ani nie upodobniają się do siebie pod względem gramatycznym, ani nie wymuszają na
innych leksemach odpowiednich form.
[5] Uwagi. Podział wyrazów według kryterium semantycznego nie jest jednorodny np. czynności, procesy i stany mogą być nazywane przez
czasowniki (np. czyta, tupię, biegnę, rysuję, walczyć, chorować), ale i przez rzeczowniki (np. czytanie, tupanie, bieg, rysowanie, walka,
choroba); Cechy mogą być nazywane przez przymiotniki (np. stary, mądry, czarny), ale i przez rzeczowniki (np. starość, mądrość, czerń, biel).
Liczby mogą być określane za pomocą rzeczowników (np. czwórka, szóstka, piątka), jak również liczebniki (cztery, pięć, sześć). Wyrazy
naśladujące nagłe czynności np. bęc, trach, smyk, buch znaczeniowo należą do czasowników ze względu na brak odmiany i łączliwości
składniowej zalicza się jednak do wykrzykników. Zaimki nie mają znaczenia ich rolą jest zastępowanie innych części mowy (rzeczownika,
przymiotnika, liczebnika i przysłówka). O przynależności wyrazów rysowanie, mowa, starość, czerń do rzeczowników decydują kryteria
formalne (odmiana przez przypadki, brak możliwości odmiany przez rodzaje i osoby) i składniowe (wyrazy te mogą pełnić funkcje podmiotu,
dopełnienia itd., nie mogą natomiast stanowić samodzielnie orzeczenia). Ze względu na niespójność podziału znaczeniowego klasyfikacja
wyrazów tylko na podstawie tego kryterium nie jest zalecana.
[6] Wyjątki i uwagi. Istnieje spora grupa rzeczowników (przeważnie obcego pochodzenia), które są nieodmienne np. kakao, ksero, buffo,
harakiri, folio, menu, ego, dżudo, dingo, kiwi, alibi, bikini, polo, emu, guru, wideo, kombi, salami, uzi, sake, pepsi, pekari, pepperoni, kakadu,
lobby inkognito, lotto, rokoko, opium, safari, suahili, oregano, kalipso, kimono, taksi, zombi, bobo, flamenco, konklawe, lokum, kakao, body,
party, brendy, spaghetti, okapi, polio, metrum, uniwersum, morale, prosperity, eldorado, graffiti, gnu, zoo, leczo, konfetti, miss, novum, tiret,
sari, urdu, igloo , techno, turbo, logo, hindi, kalcjum, multum, kepi, emploi.
Niektóre z rzeczowników nie odmieniają się przez liczby tj. występują tylko w jednej liczbie np. wyrazy nożyce,
rajstopy, skrzypce dżinsy, fusy, imieniny, drzwi, juwenalia nie mają liczby pojedynczej żelazo, pisanie, zieleń,
zdrowie, obuwie, nie mają liczby mnogiej. Istnieje też bardzo niewielka grupa przymiotników pochodzenia obcego,
które są nieodmienne jak np. afro, auto, cacy, blond, disco, bordo, buffo, foto, mini, maksi, midi, seksi, mega, mikro,
eks, ekstra, trendi, trial, super, anty, retro, moro, pro, brutto, netto, homo, hetero, polo, makro, mono, moto, stereo,
audio, techno, wideo, ciemnoblond, eko, fer, fest, git, tabu, toples, turbo, biturbo, kombo, toples, demo, porno,
pseudo, dolby, elektro, solo, slim, lego, nitro, kombi, khaki, kalipso, karo, online, ksero, pik.
Czasowniki niewłaściwe nie odmieniają się przez osoby np. można, grzmi, wolno, brak, warto, należy, wiadomo,
niepodobna, trzeba, potrzeba, szkoda, gotów, wypada, trza, uchodzi, godzi się, przystoi, wstyd.
Niektóre rzeczowniki odmieniają się przez przypadki jak przymiotniki np. stary, bagażowy, myśliwy, dzielnicowy.
Liczebniki porządkowe, wielorakie, wielokrotne, mnożne oraz zaimki przymiotne ze względu na właściwości
morfologiczne (odmiana przez przypadki, liczby, rodzaje) oraz liczebnik główny jeden można zaliczyć do
przymiotników. Liczebniki ułamkowe do przyimków.
Liczebniki główne typu tysiąc, milion, miliard, bilion, biliard odmieniają się jak rzeczowniki (przez przypadki i
liczby) dlatego można uznać je za rzeczowniki. Wyrazy typu kilka, wiele, parę oraz piątka, szóstka, siódemka to
morfologicznie rzeczowniki. Wyrazy typu gotów, rad to nieodmienne przez przypadki przymiotniki.
Imiesłowy przymiotnikowe (czynne i bierne) odmieniają się tak samo jak przymiotniki dlatego możemy uznać je za
odmianę przymiotników.
[7] Klasa ta pokrywa się w pewnym stopniu z klasą modulantów ponieważ obejmuje również niektóre wykrzykniki.
[8] Człon konstytuowany to taki wyraz lub wyrażenie, które pełni podstawową, najważniejszą rolę w zdaniu i decyduje o pewnych
właściwościach (cechach) wyrazów z nim sąsiadujących, np. ogranicza treść znaczeniową innego członu (wyrazu, wyrażenia). Wez
my jako
przykład czasownik pić. Jak łatwo zauważyć czasownik ten łączy się tylko z określonymi rzeczownikami tj. takimi, które oznaczają napoje
lub nazywają naczynia przeznaczone do picia itd. Wypowiedzi typu pić dom, pić rozum, pić słomę mimo że pod względem gramatycznym są
poprawne to znaczeniowo są bez sensu. Czasownik ma więc wpływ na treść wyrazu z którym się łączy i wpływa na sens całej wypowiedzi.
Inaczej mówiąc jest to główny (najistotniejszy) składnik (człon) w oparciu, o który zbudowane jest zdanie
[9] Wyraz (człon), który ogranicza znaczenie i podporządkowuje się czasownikowi (okolicznik), np. biec szybko.
Klasyfikacja części mowy
25
[10] W wyrażeniach atrybutywnych składających się z dwóch rzeczowników wyraz określający stoi najczęściej po wyrazie określanym, np. pan
sąsiad, brat ojca, technik mechanik.
[11] Podział zastosowany m.in. w Słowniku współczesnego języka polskiego pod red. Bogusława Dunaja oraz klasyfikacji przedstawionej w
Gramatyce współczesnego języka polskiego pod red. R. Grzegorczykowej, R. Lasowskiego i H. Wróbla.
[12] Relator jest też niekiedy nazwany konektorem.
[13] W miejsce modulanta stosuje się też dwie osobne klasy wyrazów tj. modalizatory i partykuły. Nie jest to więc klasa jednolita.
[14] Części mowy nieodmienne z punktu widzenia fleksji tworzą jedną grupę. Żeby je wyodrębnić należy użyć innego kryterium niż
morfologiczne, np. składniowego.
[15] Niektóre rzeczowniki przeważnie obcego pochodzenia nie odmieniają się.
y
ródła i autorzy artykułu
26
y
ródła i autorzy artykułu
Klasyfikacja części mowy y
ródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=22649947 Autorzy: Alfons6669, Arfrever, Awersowy, Cwany, JDavid, Kamil9874, Kpjas, Krzysiu Jarzyna, Lord
Ag.Ent, LukKot, Maire, MarGr, Marcinzetka, Masti, Micpol, Mordencjusz, Mpfiz, Paweł ze Szczecina, Picus viridis, Piotrbrodka, SWK, Sqlińska, Treviasty, Tsca, Turkusowy smok, WTM,
Zwiadowca21, 32 anonimowych edycji
Licencja
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
http:/ / creativecommons. org/ licenses/ by-sa/ 3. 0/