Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
Rodzina polska w procesie przemian.
Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
Wstęp
1. Cechy polskiej rodziny tradycyjnej
2. Demograficzne i społeczne przemiany w rodzinie polskiej
3. Cykle życia rodzinnego
4. Funkcje rodziny
5. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
5.1. Koncepcja Florencji Nightingale
5.2. Koncepcja Virginii Henderson
5.3. Koncepcja Dorothy Orem
5.4. Koncepcja Betty Neuman
5.5. Koncepcja Calisty Roy
Wstęp
Niniejszy moduł poświęcony zostanie rodzinie. Aczkolwiek zdawać by się mogło, że
rodziną powinny zajmować się inne nauki niż pielęgniarstwo, to wprowadzenie
wiedzy o niej na studiach pielęgniarskich staje się niezbędne, gdyż właśnie ona staje
się podmiotem działań pielęgniarki środowiskowo-rodzinnej. Wiedza o rodzinie
ułatwia zrozumienie problemów, na jakie może napotkać w swojej pracy pielęgniarka,
a także określenie możliwości działania. Informacje, jakie zdobywa się od pacjenta i
jego rodziny, są niezbędne do postawienia diagnozy pielęgniarskiej oraz do realizacji
procesu pielęgnowania. Rodzina bowiem jest kolebką społeczeństwa tak w wymiarze
biologicznym, jak psychicznym i duchowym.
1
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
1. Cechy polskiej rodziny tradycyjnej
Rodzina, niezależnie od czasów w jakich powstawała, zawsze stanowiła komórkę,
która zaspokajała podstawowe potrzeby swoich członków. Według Encyklopedii
Popularnej PWN rodzina to  podstawowa grupa społeczna, występująca we
wszystkich historycznie znanych typach społeczeństw i kultur; składa się
z małżonków i ich dzieci (także adoptowanych) oraz krewnych małżonków (przy
poliginii  każdej z żon, przy poliandrii  każdego z mężów); odgrywa główną rolę
w procesie socjalizacji (Encyklopedia Popularna PWN, 1982: 665).
Aby lepiej zrozumieć proces przemian małżeństwa i rodziny, prześledz
my
socjologiczno-historyczny opis tradycyjnej rodziny polskiej. Jedną z najważniejszych
cech rodziny tradycyjnej jest jej wielodzietność, stanowiąca o sile i spójności jej
członków. Kolejne pokolenia zamieszkiwały razem, tworząc wielopokoleniowy dom,
będący miejscem przepływu najbardziej podstawowych doświadczeń i poznawania
prawd o otaczającym świecie. Młody, wchodzący w życie człowiek nie czuł się
wyalienowany i zagubiony, gdyż nadal miał oparcie w środowisku rodzinnym.
Ta prostota w odbieraniu otaczającej rzeczywistości rzutowała na tworzenie
własnego małżeństwa i rodziny. Czasami podążało to w złym kierunku, czego
przykładem może być podporządkowanie autorytetowi rodziców, prowadzące do
zawierania małżeństwa ze względu na nich, a nie z powodów mających swe z
ródło w
w decyzji osób wstępujących w związek małżeński. W każdym jednak wypadku dawało
się zauważyć ogromny szacunek i respekt do nowego statusu, jaki stanowiło
małżeństwo i rodzina.
Zadania i funkcje poszczególnych małżonków były jasno określone. Między kobietą
a mężczyzną istniał ścisły podział czynności. Osobą, która pracowała na rodzinę
i czuła się odpowiedzialna za jej utrzymanie był ojciec, matka natomiast pozostawała
w domu. Potencjał gospodarczy rodziny dopełniali częstokroć dziadkowie, którzy byli
także przewodnikami w dorosłe i dojrzałe życie. Osoby starsze cieszyły się
w rodzinie niekwestionowanym autorytetem, a próba zmiany tego stanu rzeczy była
2
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
czymś, co niwelowało szacunek i społeczne uznanie dla osoby, która chciała go
podważyć.
Dawna rodzina spełniała następujące funkcje:
1) gospodarczą  w szerokim rozumieniu tego słowa,
2) prokreacyjną, która zdawała się brać górę nad funkcją seksualną,
3) opiekuńczo-zabezpieczającą,
4) socjalizacyjną,
5) kulturalną,
6) rekreacyjno-towarzyską,
7) emocjonalno-ekspresyjną
8) kontroli (9).
Te istotne cechy polskiej rodziny tradycyjnej były charakterystyczne dla typowej
rodziny chłopskiej. Tradycyjna rodzina robotnicza i inteligencko-mieszczańska
posiadała wiele cech wspólnych z rodziną chłopską. Analizując literaturę przedmiotu
wyróżnić można cechy specyficzne dla obydwu typów rodzin: w rodzinie robotniczej
ojciec przeważnie pozostawał jedynym jej żywicielem, matka jednak częstokroć
podejmowała prace dorywcze, dorabiając tym samym do budżetu domowego. Dzieci
miały większe aspiracje zawodowe i kształceniowe aniżeli w rodzinie chłopskiej.
Natomiast rodzina inteligencko-mieszczańska cechowała się wyższym poziomem
wykształcenia ojca i lepszą pozycją materialną, co pozwalało na lepsze możliwości
kształcenia dzieci oraz zatrudnianie służby domowej (2).
3
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
2. Demograficzne i społeczne przemiany w rodzinie polskiej
Zmiany, jakie dokonały się w życiu społeczeństw  w tym także społeczeństwa
polskiego  na przestrzeni ostatnich 150 200 lat łączą się nierozerwalnie z takimi
procesami społecznymi jak industrializacja i urbanizacja. Nie bez wpływu na proces
przemian rodziny pozostawał również rozwój nowych ideologii społecznych czy
politycznych (2).
Tak przeżywany klimat małżeństwa i rodzinności zderzył się z nową rzeczywistością,
która w zasadniczy sposób wpłynęła na ich sytuację.
W ostatnich latach obserwujemy zmniejszający się wskaz
nik zawierania małżeństw:
 W połowie lat dziewięćdziesiątych (1996) liczba zawartych małżeństw (219,4 tys.)
była o 20,4 proc. niższa w porównaniu z ostatnim rokiem lat osiemdziesiątych
(255,7 tys.), przy czym tempo spadku w miastach było znacznie wyższe aniżeli na
wsi  22,7 wobec 16,8 proc. (Adamski, 2002: 182).
Szybko rozwijający się przemysł oraz przenoszenie się ludzi w miejsca jego
koncentracji (miasta), doprowadziły w konsekwencji do zmiany struktury
zatrudnienia, której charakterystyczną cechą był wzrost liczby kobiet pracujących
zawodowo. Zaangażowanie kobiety na innym polu niż rodzina zredukowało
dzietność rodzin, a co za tym idzie zachwiało całą dotychczasową strukturą życia
rodzinnego.  W roku 1999 urodziło się zaledwie 382 tys. dzieci, tj. o około 30% mniej
niż przed dziesięciu laty i o połowę mniej (47%) niż w roku 1983, który był
szczytowym rokiem ostatniego wyżu demograficznego. Pod koniec ostatniej dekady
XX wieku przyrost naturalny osiągnął poziom bliski 0  przewaga urodzeń nad
zgonami wynosiła w roku 1999 zaledwie 587 osób. Współczynnik reprodukcji w roku
1998 wynosił 0,68 (przy równie niskim współczynniku dzietności  1,43) (Adamski,
2002: 196). Nie bez znaczenia dla dzietności były także nowe prądy filozoficzno-
społeczne emancypacji i feminizacji.
4
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
Polska należy do tych krajów, w których zjawisko starzenia się społeczeństwa
zaznacza się w sposób wyraz
ny.  Udział osób powyżej 65 r.ż. w strukturze wieku
ogółu społeczeństwa wynosi w ostatnich latach: w 1985 r.  9,4% osób powyżej 65
r.ż., w 1990  10,17%, 1995  11,23%, a w 1996  11,45% (Gębska-
Kuczerowska, Miller, Zbonikowski, 1999: 189). Populacja uważana jest za dojrzałą,
jeżeli osoby powyżej 65 r.ż. stanowią od 4 7% ogółu społeczeństwa, zaś za starą,
jeżeli osoby po 65 r.ż. stanowią powyżej 7% ogółu społeczeństwa (4).
Małżonkowie akceptują głównie model rodziny z jednym lub dwojgiem dzieci.
Przeprowadzone badania dowiodły, że rodziny, które decydują się na większą liczbę
dzieci przyznają się do głębszych związków z religią i pozostają pod większym
wpływem oddziaływania Kościoła (2). Na liczbę dzieci wpływ ma również brak
własnego mieszkania i sytuacja materialna rodziny. Według badań za większą liczbą
dzieci opowiadają się rodzice, którzy mają najniższe dochody, natomiast
małżonkowie, którzy uzyskują dochody wyższe, opowiadają się za rodziną
małodzietną (jedno lub dwoje dzieci). Wiąże się to ze wzrostem popularności
konsumpcyjnego stylu życia. Nie bez wpływu na dzietność pozostaje sterowanie
płodnością, coraz bardziej popularna ideologia emancypacyjna i feministyczna oraz
straty ciąż (poronienia zamierzone i niezamierzone).
Mimo że Polska zajmuje jedno z ostatnich miejsc w odniesieniu do częstotliwości
rozwodów to jednak w roku 1989 rozpadło się w Polsce 185 na 1000 nowozawartych
małżeństw, a w roku 1999  191. Motywy rozpadu małżeństw są różne  ich
najczęstszą przyczyną jest alkoholizm współmałżonka, niewierność małżeńska,
kłopoty mieszkaniowe i finansowe, niedobór seksualny oraz zazdrość
o współmałżonka (2). Istotną sprawą wiążącą się z rozwodami jest problem
nieletnich dzieci:  liczba osieroconych w wyniku rozwodu dzieci powiększa się
w zastraszający sposób, poczynając od 5 865 w roku 1951 i dochodząc w roku 1999
do 42 020 (Adamski, 2002: 192). Rozpad rodziny następuje również w wyniku
śmierci jednego ze współmałżonków. Nadumieralność mężczyzn notowana jest
szczególnie często w grupach wiekowych 30 39 i 45 49 lat (9).
5
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
Po 1989 roku pojawił się problem bezrobocia. W związku z nim coraz większa część
społeczeństwa zostaje dotknięta ciągle poszerzającą się sferą ubóstwa. Zwiększyła
się liczba rodzin z jednym rodzicem pracującym (w roku 1994 takich rodzin było
791 000, co stanowiło 13,7% społeczeństwa), a także bezrobotnych małżeństw
z dziećmi oraz rodzin niepełnych, w których rodzic jest bezrobotny lub bierny
zawodowo (301 000, tj. 35,7%) (9).
Należy zaznaczyć również, że zwiększyła się liczba rodzin korzystających ze
świadczeń społecznych (zasiłków).  Eksperci Banku Światowego, określając granicę
ubóstwa wielkością najniższej emerytury stwierdzili, że w Polsce w 1994 r. żyło
w ubóstwie 19% ludności (Pielęgniarstwo rodzinne..., 1997: 34). Przeprowadzone
w Polsce badania dowiodły relatywnego wzrostu ubóstwa wśród dzieci do 15 r.ż.
w porównaniu z innymi populacjami w kraju (8). Wraz ze stagnacją miast i recesją
gospodarczą pogorszyła się także sytuacja mieszkaniowa wielu rodzin.
Nie sposób jednak nie zauważyć pewnych czynników integrujących polską rodzinę.
Na pierwszym miejscu należy wymienić tradycję moralno-społeczną, przenikającą
wewnętrzne życie rodziny i wzmacniającą zasady jej trwania. Dalej  silne
uzależnienie rodziny od pracy i dochodu ojca, mimo upowszechniania się pracy
zawodowej kobiet zamężnych. Innym czynnikiem integrującym jest przyjmowanie
perspektywy równego partnerstwa współmałżonków, służącego wspólnej realizacji
ról domowych i rodzinnych i uświadamiającego obojgu, że razem muszą znosić
wszystkie trudy życiowe. Atmosferę wewnętrznego scalania rodziny podtrzymuje
wspólna konsumpcja, uczestnictwo w przeżywaniu treści kultury masowej i wspólne
spędzanie wolnego czasu (np. wspólne wyjazdy rodzinne).
6
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
3. Cykle życia rodzinnego
Historia rodziny nierozerwalnie związana jest z określonymi wydarzeniami, które
w mniejszym lub większym stopniu wpływają na kształtowanie relacji i stosunków
między poszczególnymi jej członkami oraz wypełnianie określonych funkcji
w kolejnych cyklach jej życia. Wydarzenia te obejmują całą rodzinę i nie pozostają
bez wpływu na społeczeństwo.
Zofia Kawczyńska-Butrym (9) wymienia kilka wydarzeń i ważnych momentów,
stanowiących o historii rodziny. Należą do nich wydarzenia związane z:
1) zawarciem związku małżeńskiego,
2) urodzeniem pierwszego dziecka,
3) pójściem pierwszego dziecka do przedszkola i szkoły,
4) ukończeniem szkoły podstawowej przez najstarsze dziecko i wyborem dalszego
kształcenia,
5) opuszczeniem przez najstarsze dziecko czasowo lub na długo domu (związane
ze szkołą, wojskiem lub studiami),
6) zawarciem przez najstarsze dziecko związku małżeńskiego i opuszczeniem
przez nie domu rodzinnego,
7) zawarciem przez najmłodsze dziecko związku małżeńskiego i opuszczeniem
przez nie domu rodzinnego,
8) śmiercią jednego ze współmałżonków.
Wydarzenia te odzwierciedlają istotne zmiany w kolejnych okresach życia rodziny.
Według Z. Kawczyńskiej-Butrym (9) procesy obejmujące rodzinę w sposób naturalny
i nieodwracalny dotyczą różnych obszarów jej życia, począwszy od
zasygnalizowanych wyżej zmian wielkości rodziny, po zmiany jej funkcjonowania,
a także obejmujących zaangażowanie poszczególnych osób w realizację funkcji
i zadań, które rodzina podejmuje wobec własnych członków i społeczeństwa. Na
poziom realizacji funkcji rodziny wpływ mają również czynniki kulturowe
i środowiskowe.
7
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
W ujęciu różnych autorów analiza faz życia rodziny przedstawiana jest według
różnych kryteriów, np. kryterium samodzielności gospodarczej lub kryterium wieku
dziecka. Opierając się na cyklicznym podziale życia małżeńsko-rodzinnego,
zaproponowanego przez F. Adamskiego (2) wyróżniamy:
1) narzeczonych przed ślubem,
2) małżonków po ślubie, ale przed urodzeniem pierwszego dziecka,
3) małżonków z dziećmi do lat sześciu (w wieku przedszkolnym),
4) małżonków z dziećmi od lat sześciu do osiemnastu (w wieku szkolnym),
5) małżonków mieszkający razem z dziećmi w wieku pozaszkolnym,
6) małżonków samotnych, z dziećmi usamodzielnionymi życiowo i rodzinnie, ale
bezdzietnymi,
7) małżonków samotnych, z dziećmi usamodzielnionymi życiowo i rodzinnie,
posiadającymi małe dzieci,
8) małżonków samotnych, których dzieci mają dorastające lub dorosłe dzieci,
9) wdowę lub wdowca, których dzieci są usamodzielnione życiowo i rodzinnie oraz
posiadają dorastające bądz
dorosłe dzieci.
Analizując realizację funkcji w poszczególnych cyklach życia rodziny, można
zauważyć na przykład, że funkcja prokreacyjna nie jest podejmowana już
w czwartym, piątym cyklu życia rodziny, natomiast funkcja zarobkowa zanika
w okresie emerytalnym, gdzie podstawą zabezpieczenia rodziny staje się emerytura.
Dla pielęgniarki środowiskowo-rodzinnej wiedza na temat rodziny, jej struktury
i problemów dotyczących na przykład sytuacji bytowej czy problemów opiekuńczo-
pielęgnacyjnych, pozwala na wyodrębnienie szczególnych sytuacji, ich ocenę
i przyjęcie określonej procedury postępowania.
Dokładna analiza sytuacji bytowej rodziny pozwala na działania zabezpieczające na
przykład potrzeby żywieniowe (organizacja posiłków dla całej rodziny lub obiadów
w szkole dzieciom). Zauważyć można, że dzieci niedożywione chorują częściej,
minimalizowane są również wydatki na zaspakajanie ich potrzeb np. w zakresie
edukacji. Dzieci z rodzin ubogich cierpią nie tylko z powodu niedostatku
materialnego, ale również z powodu niezaspokojenia potrzeb emocjonalnych
8
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
i duchowych. Ubóstwo jest problemem bardzo złożonym, dlatego podjęte działania
muszą być różnorodne i kompleksowe  im wcześniej zostaną podjęte tym większa
szansa na złagodzenie niekorzystnych skutków związanych z ubóstwem
(niedożywienie, problemy w szkole itp.).
W każdej fazie życia rodzina może się spotkać z wieloma sytuacjami i problemami,
które w sposób zasadniczy zmieniają jej dotychczasowe funkcjonowanie. Takim
wydarzeniem dla rodziny może być choroba. Niezależnie od fazy, w której wystąpiła,
zadania opiekuńczo-pielęgnacyjne zaczynają dominować, a realizacja pozostałych
funkcji rodziny ulega ograniczeniu (np. życie towarzyskie).
9
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
4. Funkcje rodziny
W literaturze socjologicznej proponowane są różne podziały funkcji rodziny.
W omawianym temacie przedstawię podział funkcji zaproponowany przez
F. Adamskiego (2) oraz Z. Kawczyńską-Butrym (Wybrane elementy socjologii...,
2003: 167 173). Adamski wyróżnił dwie grupy funkcji rodziny: funkcje instytucjonalne
i osobowe. Podstawą tego rozróżnienia było uznanie rodziny jako grupy i instytucji
społecznej.
Do funkcji instytucjonalnych (które dotyczą rodziny i małżeństwa jako instytucji
społecznych) zaliczył funkcje:
1) prokreacyjną (biologiczna)  jej istotą jest utrzymanie ciągłości biologicznej
społeczeństwa,
2) ekonomiczną  jej istotą jest zabezpieczenie materialne rodziny,
3) opiekuńczą  realizowaną w stosunku do każdego członka rodziny w różnych
okresach jego życia i w związku z chorobą wtedy, kiedy nie jest on są w stanie
zrealizować własne potrzeby,
4) socjalizacyjną  obejmującą wprowadzanie członków rodziny do pełnienia
określonych ról społecznych, rodzinnych i zawodowych,
5) stratyfikacyjną  pozwalającą członkom rodziny realizować określony status
życiowy, wskazując ich przynależność do określonej klasy czy warstwy
społecznej,
6) integracyjną  opartą na wzajemnej więzi i miłości, stanowiących podstawę
i zobowiązanie między innymi do codziennej pomocy w realizacji różnych zadań
i wzajemnych świadczeń we wszystkich funkcjach rodziny.
Do funkcji osobowych (dotyczących rodziny jako grupy społecznej) zaliczył funkcje:
1) małżeńską  zaspokajającą potrzeby życia intymnego małżonków,
2) rodzicielską  zaspokajającą potrzeby uczuciowe rodziców i dzieci,
3) braterską  zaspokajającą potrzeby uczuciowe braci i sióstr.
10
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
Ponadto F. Adamski podzielił funkcje rodziny z punktu widzenia ich trwałości
i zmienności na dwie grupy: funkcje istotne (pierwszorzędowe) i funkcje akcydentalne
(drugorzędowe).
Z. Kawczyńska-Butrym wyróżnia (Wybrane elementy socjologii..., 2003: 167):
1. Funkcję materialno-ekonomiczną
W ramach tej funkcji wyróżnia podfunkcję zarobkową oraz usługowo-
konsumpcyjną. Podfunkcja zarobkowa odnosi się do wszystkich działań
związanych z zabezpieczeniem materialnego bytu rodziny. W rodzinach
wiejskich z
ródłem dochodu jest sprzedaż produktów z własnego gospodarstwa
rolnego, ogrodniczego czy hodowlanego, zaś w rodzinach miejskich jest nim
głównie praca najemna. Podfunkcja usługowo-konsumpcyjna obejmuje
wykonywanie wszystkich zadań związanych z życiem codziennym (np.
zakupy, gotowanie, sprzątanie pranie, troska o posiadane mienie).
2. Funkcja prokreacyjna i seksualna
Tradycyjnie obie funkcje były ze sobą ściśle powiązane, obecnie rozpatrywane
są oddzielnie. Ich rozdzielenie nastąpiło w wyniku rozwoju medycyny (środki
antykoncepcyjne), rozpoznania naturalnego cyklu płodności, a także w wyniku
zmian  w obyczajowości społecznej, wyrażających się m.in. aktywnością
seksualną coraz młodszych osób oraz oddzieleniem aktywności seksualnej od
życia rodzinnego, podejmowaniem przelotnych lub trwałych pozamałżeńskich
kontaktów seksualnych (Wybrane elementy socjologii..., 2003: 168). Funkcja
prokreacyjna ma duże znaczenie społeczne  podtrzymuje ciągłość
społeczeństwa.
3. Funkcja legalizacyjno-kontrolna
 Polega na sankcjonowaniu, uznaniu za właściwe działań, które poza rodziną
są uznawane, zgodnie z normami społecznymi, obyczajowymi, moralnymi
i religijnymi, jako niewłaściwe lub niedozwolone, na przykład: współżycie
płciowe, wspólne zamieszkanie itp. (Poznańska, Płaszewska-Żywko, 2001:
43).
4. Funkcja socjalizacyjna i kulturowa
Socjalizacja jest procesem trwającym przez całe życie człowieka.  Pierwszym
środowiskiem, w którym jednostka poddana jest procesowi socjalizacji jest
11
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
rodzina (socjalizacja pierwotna) (Wybrane elementy socjologii..., 2003: 170).
Rodzina stanowi dla dziecka specyficzną formę życia społecznego, mniej lub
bardziej zorganizowanego, opartego na współpracy, współdziałaniu,
poszanowaniu praw drugiego człowieka, bezinteresowności, wzajemnej
pomocy i ofiarności. Oddziaływanie socjalizacyjne w rodzinie decyduje o tym,
jak dana jednostka będzie przystosowana do życia w społeczeństwie.
 Socjalizacja uwzględnia podstawowe wartości, normy i wzory przyjęte
w danym kręgu kultury, a także uznawane przez rodzinę zasady i normy
religijne, hierarchię wartości, aspiracje oraz cele życiowe młodego pokolenia
(Wybrane elementy socjologii..., 2003: 170). Rodzina wprowadza młodego
człowieka w świat kultury materialnej i duchowej, świat wytworów poprzednich
pokoleń. Dziecko nie tylko poznaje elementy kultury ogólnej, ale również uczy
się określonych sposobów zachowań, ułatwiających mu komunikowanie się
z innymi, reagowanie na zachowania innych, pełnienie ról społecznych,
zawodowych i rodzinnych.
5. Funkcja wyznaczająca (klasowa)
Funkcja ta wskazuje na przynależność danej rodziny do określonej warstwy
lub klasy społecznej. Należy jednak zaznaczyć, że we współczesnym
społeczeństwie o przynależności klasowej człowieka decyduje nie tylko
miejsce rodziny w strukturze społecznej, ale także to, co sam zdobył dzięki
własnej pracy, wykształceniu, kompetencjom.
6. Funkcja rekreacyjno-towarzyska
Funkcja ta realizowana jest przez organizowanie wypoczynku i spędzanie
wolnego czasu w gronie najbliższych członków rodziny, przyjaciół, znajomych,
krewnych (np. wspólne zabawy, spotkania).  Kontakty te wynikają z potrzeby
oparcia społecznego i przynależności, dającej poczucie bezpieczeństwa, lecz
także z chęci samorealizacji, wyrażonej uczestnictwem we wspólnej zabawie
i wypoczynku (Wybrane elementy socjologii..., 2003: 171).
7. Funkcja emocjonalno-ekspresyjna
Rodzina jest tą grupą która zapewnia zaspokojenie potrzeb emocjonalnych,
potrzeb intymnego współżycia. Miłość, życzliwość, zaufanie, przywiązanie
najpełniej realizowane są w środowisku rodzinnym. Prawidłowo pod względem
12
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
emocjonalnym rodzina gwarantuje równowagę emocjonalną i ma zasadniczy
wpływ osobowość jednostki.
Funkcja opiekuńcza ma zasadnicze znaczenie w zabezpieczeniu opieki nad
członkami własnej rodziny, w związku z tym zostanie omówiona dokładniej.
Realizowana jest ona we wszystkich fazach życia rodziny, ale dominuje z fazie
początkowej (opieka nad dzieckiem) i końcowej (rodzice w podeszłym wieku).
Szczególnego znaczenia nabiera ona w przypadku choroby, która może pojawić się
każdym momencie życia rodziny. Funkcja ta jest złożona i zależy od wielu sytuacji 
może wystąpić przeciążenie obowiązkami jednego ze współmałżonków, a w parze
z tym dezorganizacja życia. Funkcja ta objawia się głównie podczas inwalidztwa czy
przewlekłej choroby, ograniczającej sprawność i może wpływać na redukowanie
innych funkcji członków rodziny (np. funkcji zarobkowej czy socjalizacyjno-
wychowawczej).
y
ródłem wsparcia rodziny w sytuacji choroby lub niepełnej sprawności jej członka
staje się dalsza rodzina, znajomi, sąsiedzi, przyjaciele, grupy charytatywne,
instytucje, pracownicy socjalni. Choć zasadniczo realizacja funkcji opiekuńczej
spoczywa na rodzinie, to jednak należy zwrócić uwagę na pomoc, jaką rodzina
uzyskuje z zewnątrz, a której celem jest zwiększenia możliwości opiekuńczych.
Zogniskowanie tej funkcji na najbliższym otoczeniu chorego może przejawiać się
w dolegliwościach psychosomatycznych i złym stanie zdrowia członków rodziny,
skazanych na samotność w niesieniu tak pojętej opieki. y
ródła wsparcia można
podzielić na:
1) pierwotne  rodzina, bliscy sąsiedzi, przyjaciele,
2) wtórne, w tym:
a) instytucje rządowe i pozarządowe, zabezpieczające warunki opieki, życia
i rozwoju (np. służba zdrowia, fundacje),
b) specjalne programy pomocy osobom chorym, ich rodzinom, hospicja itp.,
c) samopomoc (np. stowarzyszenia osób chorych i/lub ich rodzin oraz
wolontariuszy) (Wybrane elementy socjologii..., 2003: 191).
Osoba związana opieką nad chorym czy niepełnosprawnym członkiem rodziny nie
jest w stanie do końca właściwie realizować innych funkcji. Tymczasem efekt
13
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
zaniedbań wychowawczych obserwowanych u dzieci i młodzieży jest częstokroć
nieodwracalny. Stąd konieczność wskazania możliwości zewnętrznego wzmacniania
rodziny, czyli dostępności instytucjonalnych usług, ich jakości i możliwości wyboru,
a także ustawodawstwa na rzecz rodziny, kierunków działania polityki społecznej,
stanu ubezpieczeń i zabezpieczeń społecznych (9).
Czasami ograniczona realizacja funkcji opiekuńczo-pielęgnacyjnej przez członków
rodziny może wynikać z jej trudnej sytuacji materialnej. Może się to przejawiać
w niemożności realizacji, na przykład z powodu braku pieniędzy na środki do
pielęgnacji. Rozeznanie określonych sytuacji jest dla pielęgniarki środowiskowo-
rodzinnej wskazówką do podjęcia określonej procedury postępowania (np. kontakt
z pracownikiem socjalnym).
Badania dotyczące rodziny ujawniły, że głównym dawcą opieki w rodzinie jest
kobieta, postrzegana w dwóch rolach: macierzyńskiej i opiekuńczej (9). Badania nad
stereotypami płci pozwoliły na określenie cech i ról przypisywanych kobietom
i mężczyznom. Cechy przypisane kobiecie to: ciepło, ekspresyjność, emocjonalność,
wrażliwość na potrzeby innych, opiekuńczość i zdolność poświęcania się dla innych,
a rola jaką powinna spełniać to opieka nad dziećmi i prowadzenie domu. Zadaniem
mężczyzny jest natomiast zapewnienie bytu rodzinie. Badania przeprowadzone
w rodzinach polskich (1984 r.) wskazują, że kobieta poświęca więcej czasu na prace
domowe (5,6 godz. dziennie) niż mężczyzna (2,05 godz. dziennie) (9). Badania
pozwoliły określić, że wiele kobiet było jednocześnie czynnych zawodowo
i wychowywało od jednego do trojga dzieci.
14
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
5. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
5.1. Koncepcja Florencji Nightingale
Florencja Nightingale (1820 1910) udowodniła istnienie związku między
zachowaniem zdrowia a czynnikami środowiska. Wskazała czynniki, które mają
wpływ na zdrowie  czyste powietrze, czysta woda, właściwe żywienie, dobre
oświetlenie, spokój, ciepło, czystość osobista i otoczenia. Mimo że obecnie
obserwowany jest ogromny postęp cywilizacyjny oraz wzrost wiedzy dotyczącej
zdrowia  w praktyce pielęgniarki środowiskowo-rodzinne spotykają wiele
środowisk, gdzie poziom wiedzy jest niezadowalający.
F. Nightingale była wielką zwolenniczką udostępniania potrzebnej wiedzy w tym
zakresie. Opracowała podstawowe wytyczne dla  misjonarek zdrowia , które powinny
między innymi przekazywać wiedzę w zakresie zachowania zdrowia dorosłych,
pielęgnacji niemowląt, higienicznych warunków mieszkaniowych. Ogromną wagę
przywiązywała do rozmów indywidualnych w mieszkaniach, a nie przez odczyty czy
pogadanki. F. Nightingale zwróciła między innymi uwagę na elementy, które
w dzisiejszej pracy pielęgniarki środowiskowo-rodzinnej mogą być wykorzystane przy
optymalizacji opieki pielęgniarskiej (np. odpowiednie odżywianie, czyste powietrze).
5.2. Koncepcja Virginii Henderson
Virginia Henderson (1897 1996) w swojej koncepcji pielęgnowania oparła się na
teorii potrzeb Abrahama Harolda Maslowa. Wyodrębniła czternaście podstawowych
potrzeb, wokół których powinny koncentrować się działania pielęgniarskie,
mianowicie:
1) normalne oddychanie,
2) odpowiednie odżywianie i picie,
3) wydalanie,
15
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
4) poruszanie się i zachowywanie odpowiedniej postawy  chodzenie, siedzenie,
leżenie, zmiana pozycji,
5) sen i wypoczynek,
6) wybór odpowiedniej odzieży i bielizny,
7) utrzymanie prawidłowej temperatury ciała przez właściwe dobieranie odzieży
i wprowadzanie zmian w środowisku,
8) utrzymanie czystości ciała, schludnego wyglądu i ochrona przed urazami,
9) komunikowanie się z innymi przez wyrażanie uczuć, potrzeb i opinii,
10) unikanie zagrożeń ze strony środowiska oraz unikanie krzywdzenia innych,
11) poszanowanie praktyk religijnych zgodnych z wyznawaną wiarą,
12) podejmowanie pracy zapewniającej dochodzenie do osiągnięć,
13) zabawa albo uczestnictwo w różnych formach rekreacji,
14) uczenie się, odkrywanie i zaspokajanie ciekawości, co prowadzi do normalnego
rozwoju i zdrowia.
V. Henderson wymieniła pewne uwarunkowania, które pielęgniarka powinna zawsze
uwzględnić realizując działania pielęgniarskie. Są to:
1) wiek  noworodek, dziecko, wiek dojrzały, średni, starość oraz umieranie,
2) temperament, stan emocjonalny lub przemijający nastrój  normalny,
euforyczny, lękowy, depresyjny, histeryczny,
3) stan socjalny albo kulturowy  samotność, obecność rodziny, obecność
przyjaciół, status materialny, złe przystosowanie społeczne,
4) właściwości fizyczne i intelektualne masa ciała (normalna, nadwaga,
niedowaga), poziom umysłowy (w normie, poniżej i ponad normę),
funkcjonowanie narządów zmysłów  wzrok, słuch, dotyk, równowaga
(w normie, utrata bądz
upośledzenie funkcjonowania), możliwość poruszania się
(w normie bądz
utrata tych możliwości).
V. Henderson wskazywała na stany patologiczne, które wymagają zmodyfikowanego
postępowania pielęgniarskiego. Zwróciła uwagę na konieczność pisemnego
planowania, które w takiej postaci zapewni ciągłość opieki. Rolą pielęgniarki w tej
koncepcji jest zabezpieczenie określonych potrzeb, których zaspokojenie może być
ograniczone w związku z występującą chorobą.
16
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
5.3. Koncepcja Dorothy Orem
Dorothy Orem (ur. 1914) wprowadziła do pielęgniarstwa pojęcie samoopieki oraz jej
deficytu. Według niej w zapewnieniu opieki nad zdrowiem człowieka najważniejszą
rolę odgrywa on sam  tak w stosunku do siebie, jak i swoich bliskich. Są jednak
sytuacje, które przerastają jego możliwości samoopieki (deficyt samoopieki) zarówno
pod względem ilościowym, jak i jakościowym. W takich sytuacjach w mniejszym lub
większym zakresie niezbędna jest pomoc pielęgniarki.
D. Orem wyróżniła trzy rodzaje zapotrzebowania na samoopiekę:
1) uniwersalne (realizowane przez każdego człowieka na każdym etapie jego życia,
w celu zaspokojenia procesów życiowych),
2) rozwojowe (związane z poszczególnymi okresami życia człowieka, zmierzające
do realizacji procesów rozwojowych),
3) w dewiacjach (związane z wystąpieniem choroby i pomocą w tym zakresie).
Orem dużą uwagę przywiązywała do kształtowania właściwych relacji
międzyludzkich. Jej koncepcja jest szeroko stosowana między innymi
w pielęgniarstwie środowiskowo-rodzinnym. Pozwala określić rozmiar i rodzaj
deficytu opieki, a także podjąć określone działania, skierowane na pojedynczego
człowieka lub rodzinę w zdrowiu, chorobie lub niepełnosprawności.
5.4. Koncepcja Betty Neuman
Betty Neuman (ur. 1924) nawiązuje do teorii stresu i wprowadza pojęcie stresorów,
które z jednej strony naruszają strukturę anatomiczno-fizjologiczną, a z drugiej
równowagę psychiczno-społeczną całej rodziny oraz powodują choroby
poszczególnych jej członków.
17
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
Stresory mogą być różnie odbierane przez poszczególnych członków rodziny i przez
rodzinę jako całość. Zakres działań pielęgniarskich powinien przejawiać się w trzech
zakresach interwencji pielęgniarskiej:
1) interwencji pierwotnej, która przejawia się w działaniach promocyjnych,
profilaktycznych, a jej celem jest niedopuszczenie do wystąpienia symptomów
stresu,
2) interwencji wtórnej, czyli działań, których celem jest zwalczanie ujemnych
skutków wywołanych określonymi stresorami,
3) interwencji trzeciego rodzaju, czyli działań zmierzających do ponownego
przystosowania się pacjenta do środowiska i do jego dalszej edukacji
prozdrowotnej.
Według koncepcji B. Neuman proces opieki pielęgniarskiej składa się z trzech
etapów:
1) diagnozy pielęgniarskiej,
2) wyznaczenia celów pielęgnowania,
3) realizacji planu (interwencje pielęgniarskie) i oceny wyników.
5.5. Koncepcja Calisty Roy
Callista Roy (ur. 1939) opracowała model adaptacyjny, w którym ujęła cztery
podstawowe elementy (osobę, środowisko, zdrowie i pielęgnowanie), definiując je
i określając zależności i związki między nimi. Według C. Roy między człowiekiem
a środowiskiem zachodzi ciągła wymiana informacji, materii i energii. Człowiek jest
w stanie przystosować się do warunków środowiska, ale także wpływać na nie.
W wyniku działania bodz
ców zewnętrznych i wewnętrznych człowiek uruchamia
mechanizmy obronne, z których jedne są wrodzone, inne wyuczone. W wyniku tych
działań powstają określone zachowania, które mogą być adaptacyjne lub
nieefektywne.
C. Roy wprowadziła do pielęgniarstwa pojęcie  radzenia sobie , podkreślając, że
chodzi o mechanizm adaptacji w sytuacji choroby. Rolą pielęgniarki jest
18
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
przygotowanie pacjenta i jego bliskich lub też oddziaływanie na warunki, które są
niezbędne, aby pacjent sam radził sobie ze swymi problemami i aby system
społeczny, jakim jest rodzina, optymalnie przystosował się do zmian wywołanych
chorobą (7).
19
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
Słownik
Egalitaryzm  pogląd społeczno-polityczny głoszący, że podstawą sprawiedliwego
ustroju społecznego winna być zasada równouprawnienia obywateli pod względem
ekonomicznym, społecznym i politycznym; jedno z założeń ustroju socjalistycznego
(według Encyklopedii Popularnej PWN).
Industrializacja  uprzemysłowienie.
Urbanizacja  szybki rozwój ośrodków miejskich na skutek koncentracji przemysłu
i handlu, powodujący napływ ludności wiejskiej do miast, powiększenie się obszarów
miejskich i udziału ludności miejskiej w całości zaludnienia; wiąże się
z upowszechnieniem miejskich wartości kulturowych i stylu życia; towarzyszy
industrializacji (według Encyklopedii Popularnej PWN).
20
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
Bibliografia M1
1. Abramczyk A., 2000: Diagnozowanie w opiece pielęgniarskiej realizowane
w środowisku domowym, Pielęgniarstwo, 4 (33), 97, wkładka specjalna nr 3 (11).
2. Adamski F., 2002: Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
3. Encyklopedia Popularna PWN, 1982: PWN, Warszawa.
4. Gębska-Kuczerowska Anita, Miller Maria, Zbonikowski Andrzej, 1999: Problemy
starości i starzenia się postrzegane współcześnie, Zdrowie Publiczne nr 5, s. 189-
192.
5. Janus B., 2000: Pielęgniarstwo rodzinne  tradycja i współczesność,
Pielęgniarstwo, 4 (33), 97 wkładka specjalna nr 3 (11).
6. Jarocki S., 1964: Katolicka nauka społeczna, Societe d editions internationales,
Paris.
7. Kawczyńska-Butrym Z., 1995: Podstawy pielęgniarstwa rodzinnego, PZWL,
Warszawa.
8. Kopczyńska-Sikorska Jadwiga, Szyszko Marta, Ubóstwo  jego postrzeganie
i rozumienie przez dziecko, Pielęgniarstwo 2000, nr 4(45), lipiec sierpień 1999,
Centrum Edukacji medycznej Warszawa, s. 41 47.
9. Pielęgniarstwo rodzinne. Teoria i praktyka, 1997: (red.) Z. Kawczyńska-Butrym,
Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa,.
10. Putkiewicz Zygmunt, Dobrowolska Barbara, Kukołowicz Teresa, 1987: Podstawy
psychologii, pedagogiki i socjologii. Podręcznik dla średnich szkół medycznych,
Wydanie IV zmienione, PZWL, Warszawa.
11. Poznańska S., Płaszewska-Żywko L., 2001: Wybrane modele pielęgniarstwa,
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
12. Szczepska M., 1996: Podstawowa opieka zdrowotna w Polsce i w Europie,
Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa.
13. Wybrane elementy socjologii  podręcznik dla studentów i absolwentów
wydziałów pielęgniarstwa i nauk o zdrowiu Akademii Medycznych, 2003: (red.)
A. Majchrowska, Wydawnictwo Czelej sp. z o.o., Lublin.
21
Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym
Literatura podstawowa
1. Pielęgniarstwo rodzinne teoria i praktyka, 1997: (red.) Z. Kawczyńska-Butrym,
Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa,.
2. Kawczyńska-Butrym Z., 1995: Podstawy pielęgniarstwa rodzinnego, PZWL,
Warszawa.
Literatura dodatkowa
1. Adamski F., 2002: Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
22