Zasada równości szans
w projektach PO RPW
PROJEKT BROSZURY
Spis treści
Wstęp ...................................................................................................................................................... 3
I. Zasada równości szans i niedyskryminacji....................................................................................... 4
II.1 Dyskryminacja i jej rodzaje........................................................................................................ 4
II.2 Równość szans  podstawy prawne .......................................................................................... 5
II.3 Płeć biologiczna (sex) i płeć kulturowa (gender) ....................................................................... 6
II.4 Niepełnosprawność................................................................................................................... 6
II.5 Równość szans w PO RPW......................................................................................................... 7
II. Działania równościowe w projektach PO RPW ............................................................................ 10
III.1 Infrastruktura budynku i otoczenia ........................................................................................ 12
III.2 Promocja................................................................................................................................. 14
III.3 Transport ................................................................................................................................ 16
III.4 Turystyka ................................................................................................................................ 18
III.5 Trasy rowerowe...................................................................................................................... 19
III.6 Organizacja spotkań i szkoleń................................................................................................. 19
III. Dodatkowe informacje.................................................................................................................. 22
IV.1 Lista organizacji zajmujących się równością szans................................................................. 22
IV.2 Spis publikacji......................................................................................................................... 23
IV.3 Przydatne strony internetowe ............................................................................................... 23
Publikacja powstała w ramach badania ewaluacyjnego  Zasada równości szans w Programie
Operacyjnym Rozwój Polski Wschodniej na lata 2007 2013 współfinansowanego ze środków Unii
Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej
Opracowanie broszury: Idea Zmiany
Zdjęcie na okładce ze strony: http://www.bromakin.co.uk/files/imagecache/detail/files/tandem.jpg
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 2
PROJEKT BROSZURY
Wstęp
W życiu każdej osoby pojawiają się chwile mniejszych lub większych ograniczeń. Nie trzeba być osobą
niepełnosprawną, korzystającą z wózka inwalidzkiego, żeby docenić brak barier architektonicznych 
wystarczy podróżować z dwójką małych dzieci, wózkiem i po drodze próbować zrobić zakupy.
Wystarczy złamać nogę i przez kilka tygodni poruszać się o kulach. Nawet to, co w danym momencie
jest dla nas łatwo dostępne, za kilka lat może stać się barierą trudną do pokonania. Dlatego
przestrzeganie zasady równości szans leży w interesie nie tylko poszczególnych grup społecznych,
ale praktycznie  każdej i każdego z nas.
Dlaczego jeszcze warto zadbać o równość szans w projektach infrastrukturalnych, transportowych czy
promocyjnych? Doświadczenia zachodnie uczą, że stosowanie się do zasad projektowania
uniwersalnego, a więc troska o zapewnienie dostępności obiektu/produktu każdej osobie, bez
względu na jej płeć, wiek czy niepełnosprawność, jest także opłacalne i efektywne. M.in.: obniża
nakłady państwa na opiekę instytucjonalną dla osób z niepełnosprawnościami, rozwija rynek
konsumencki  więcej osób może korzystać z jego oferty1, redukuje koszty związane z wypadkami,
a także poprawia wizerunek firm i instytucji. I wreszcie  zasada równości szans stanowi wymóg
prawny. Realizowanie inwestycji zgodnie z jej wytycznymi jest zatem działaniem obligatoryjnym.
Zasada równości szans ma szczególne znaczenie dla projektów PO RPW. Osoby niepełnosprawne
stanowią 16,3%2 polskiego społeczeństwa. W województwach objętych PO RPW statystyka wygląda
następująco:
·ð warmiÅ„sko mazurskie  16,6%
·ð podlaskie  14,6%
·ð lubelskie  20,3%  najwyższy wskaz
nik w kraju
·ð Å›wiÄ™tokrzyskie  15,5%
·ð podkarpackie  16,9%
Oznacza to, że np. w województwie lubelskim aż co 5 osoba może doświadczać trudności związanych
z barierami w korzystaniu z obiektów czy usług użyteczności publicznej. Według prognoz
demograficznych, w ciągu najbliższych 20 lat, w naszym kraju znacząco wzrośnie liczba osób w wieku
poprodukcyjnym3. Wyraz
na korelacja między wiekiem a trudnościami w funkcjonowaniu każe
traktować kwestię dostępności przestrzeni jako kluczową dla utrzymania aktywności starzejącej się
części społeczeństwa.
1
Przeprowadzone przez niemieckie Ministerstwo Pracy studium dostępności w przemyśle turystycznym wskazuje m.in., że
aż 48% osób z niepełnosprawnością ruchową podróżowałoby częściej, gdyby usługa była bardziej dostępna, a aż 62% osób
zapłaciłoby więcej za usługi dla nich dostępne. Por.: Built for All. Reference manual, Luxembourg 2006, str. 14.
2
Stan zdrowia ludności Polski w przekroju terytorialnym w 2004 r., GUS, Warszawa 2007.
3
Por.: Prognoza ludności na lata 2008 2035, GUS, Warszawa 2009.
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 3
PROJEKT BROSZURY
I. Zasada równości szans i niedyskryminacji
Zasada równości szans w prawie i dokumentach strategicznych Unii Europejskiej opiera się na dwóch
filarach:
1. zasadzie równego traktowania i niedyskryminacji,
2. obowiązku planowania konkretnych działań wyrównawczych, gdy stwierdzamy, że jakaś grupa
społeczna doświadcza nierówności lub specyficznych barier dostępu, które mogą powodować
wykluczenie społeczne.
Dbanie o równość szans to przede wszystkim aktywne działanie i planowanie rozwiązań
przyczyniających się do zmniejszania barier, których doświadczają różne grupy społeczne w
swobodnym dostępnie do dóbr, usług, informacji i infrastruktury.
Przeciwdziałanie dyskryminacji nie opiera się jedynie na zaniechaniu dyskryminacji  prewencji! To
przede wszystkim aktywne działanie  interwencja. Lekarska maksyma  po pierwsze nie szkodzić , to
zdecydowanie za mało.
Mechanizm wyrównywania szans
Dostęp do zasobów, infrastruktury
Punkt startu grupy uprzywilejowanej Działania wyrównawcze,
udogodnienia
Punkt startu grupy dyskryminowanej
II.1 Dyskryminacja i jej rodzaje
Cała filozofia, prawo i strategie związane z równością szans, powstały przede wszystkim dlatego, że
istnieje dyskryminacja. Dyskryminacja (łac. discriminatio  rozróżnienie) polega na nierównym,
gorszym traktowaniu osób ze względu na przynależność do jakiejś grupy. Dyskryminacja bazuje na
uprzedzeniach wobec danej grupy. Na dyskryminację możemy patrzeć z kilku perspektyw.
Poziom indywidualny to sytuacja, w której dana osoba doświadcza dyskryminacji, bądz
też czuje się
dyskryminowana. Rodzajem doświadczania dyskryminacji na poziomie indywidualnym jest np.
molestowanie seksualne, bÄ…dz
odmowa zatrudnienia z powodu płci czy niepełnosprawności.
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 4
PROJEKT BROSZURY
Poziom instytucjonalny to takie praktyki instytucji  niekoniecznie oficjalne i ogłoszone  które
w efekcie utrudniają korzystanie z zasobów i usług, należących się każdemu
obywatelowi/obywatelce. Przykładem są bariery architektoniczne dla osób niepełnosprawnych, czy
utrudniony dostęp do informacji  brak syntezatorów mowy i/lub tłumacza języka migowego na
stronach internetowych urzędów publicznych.
Poziom strukturalny to całość systemu społeczno prawno ekonomicznego, który poprzez swoje
struktury, prawo, praktyki nie uwzględnia potrzeb wszystkich osób. Skutkiem dyskryminacji
strukturalnej jest wykluczenie społeczne.
II.2 Równość szans  podstawy prawne
Prawo UE zabrania dyskryminacji ze względu na płeć, wiek, rasę lub pochodzenie etniczne, religię
lub światopogląd, niepełnosprawność, orientację seksualną (art.10 Traktatu o funkcjonowaniu UE).
Traktat równocześnie zobowiązuje, aby UE we wszystkich swych działaniach i politykach zmierzała do
zniesienia nierówności oraz wspierania równości kobiet i mężczyzn. Przepis ten wyraża zasadę
gender mainstreaming, która nakłada obowiązek analizy wszelkich działań i polityk prowadzonych
przez UE z perspektywy płci i analizowania czy w równym stopniu korzystają z nich kobiety
i mężczyz
ni.
Niezwykle istotne znaczenie dla wyrównywania szans kobiet i mężczyzn w praktyce ma ust. 4 art. 157
Traktatu o funkcjonowaniu UE, który stanowi, że  zasada równości traktowania nie stoi na
przeszkodzie w utrzymywaniu lub wprowadzaniu przez państwa członkowskie specyficznych korzyści
dla osób należących do płci niedoreprezentowanej w celu ułatwienia im wykonywania działalności
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 5
PROJEKT BROSZURY
zawodowej bÄ…dz
zapobiegania niekorzystnym sytuacjom w karierze zawodowej i ich
kompensowania . Jest to wyraz
ne otwarcie na kwoty i inne sposoby preferencyjnego traktowania w
zatrudnieniu, czyli na stosowanie środków tzw. uprzywilejowania wyrównawczego.
Zgodnie z Komunikatem KE  Niedyskryminacja i równość szans: odnowione zobowiązanie :
Faktyczne wyrównywanie szans i przeciwdziałanie dyskryminacji polega zarówno na skuteczniejszym
przestrzeganiu prawa, jak i stosowaniu narzędzi politycznych :
1. podnoszenie świadomości [w zakresie dyskryminacji, przepisów dot. równego traktowania
etc. przyp. aut.],
2. wprowadzanie polityki równości do głównego nurtu działań w każdym obszarze (equality
mainstreaming),
3. zbieranie i analizowanie danych [dotyczących faktycznego położenia grup narażonych na
dyskryminację, mające na celu oszacowanie skali zjawiska dyskryminacji i ocenę postępów 
przyp. aut.],
4. stosowanie konkretnych działań wyrównawczych (positive actions).
Dla PO RPW istotne sÄ… dwa rozporzÄ…dzanie:
·ð RozporzÄ…dzenie Rady Europejskiej (WE) nr 1083/2006 oraz
·ð RozporzÄ…dzenie Rady i Parlamentu Europejskiego nr 1080/2006
Dokumenty te precyzują sposób zarządzania i wdrażania PO RPW i uznają zasadę równości szans jako
horyzontalną, a politykę gender mainstreaming za obowiązkową na każdym etapie wdrażania
funduszy strukturalnych. Zatem w PO RPW równość szans analizujemy przede wszystkim w
kontekście płci i niepełnosprawności.
II.3 Płeć biologiczna (sex) i płeć kulturowa (gender)
Płeć w kontekście równości szans rozumiana jest głównie w perspektywie społeczno kulturowej,
która określana jest w języku angielskim pojęciem gender, w odróżnieniu od płci biologicznej (sex).
Odnosi się ona do postrzegania roli kobiet i mężczyzn w społeczeństwie oraz relacji między nimi (np.
w kulturze patriarchalnej mężczyznom przypisuje się władzę i umiejętności matematyczne, a od
kobiet oczekuje się podporządkowania, posłuszeństwa i dostosowania oraz zainteresowań
humanistycznych).
II.4 Niepełnosprawność
Nie istnieje jedna powszechnie obowiązująca definicja niepełnosprawności. Jest to określenie płynne
i różnie interpretowane przez rozmaite instytucje. W kontekście równości szans rozumienie
niepełnosprawności oddaje definicja Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych ONZ:
niepełnosprawność powstaje w wyniku interakcji pomiędzy osobami z dysfunkcjami a
barierami środowiskowymi i wynikającymi z postaw ludzkich, będącej przeszkodą dla
pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu społecznym, na równych zasadach z
innymi obywatelami.4
4
Tekst Konwencji: www.niepelnosprawni.gov.pl/dokumenty organizacji narodow zj/konwencja o prawach/
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 6
PROJEKT BROSZURY
Taka definicja jest odzwierciedleniem interaktywnego modelu niepełnosprawności5, w którym
usuwanie problemów związanych z niepełnosprawnością polega na dokonywaniu zmian sposobów
wzajemnego oddziaływania jednostki i otoczenia. Inaczej niż w medycznym modelu
niepełnosprawności nie naprawiamy jednostki, ale dostosowujemy otoczenie.
Stereotypowo z niepełnosprawnością kojarzą się przede wszystkim osoby niepełnosprawne ruchowo.
Należy jednak pamiętać, że istnieje wiele rodzajów niepełnosprawności. Planując obiekty
i rozwiązania, które powinny być dostępne dla wszystkich osób, nie można zapominać o osobach
z innymi niepełnosprawnościami niż ruchowa.
W tym kontekście należy zwrócić uwagę, że w wymienionych grupach kobiety stanowią w Polsce
większość: 52,9% osób niepełnosprawnych.6 W małżeństwach posiadających dzieci, obciążenie
opieką kobiet jest ponad 3,8 razy większe niż mężczyzn.7
W krajach Unii Europejskiej około 15% populacji to osoby niepełnosprawne. W Polsce żyje 6,2 mln
osób z niepełnosprawnościami, co stanowi 16,3% ludności kraju. Oznacza to, że co szósty
mieszkaniec naszego kraju jest osobą niepełnosprawną lub za taką się uważa.
Struktura osób z niepełnosprawnością w wieku produkcyjnym według stopnia niepełnosprawności
wynosi: 41,9%  lekki stopień, 39,6%  umiarkowany stopień, 18,5%  znaczny stopień.8
II.5 Równość szans w PO RPW
Idea równości szans w PO RPW będzie realizowana przede wszystkim poprzez uwzględnianie potrzeb
różnorodnych grup oraz likwidację barier dostępności, których te grupy doświadczają.
Grupy, których potrzeby należy uwzględniać w projektach PO RPW:
1. Kobiety i mężczyz
ni
2. Kobiety i mężczyz
ni z niepełnosprawnościami (niepełnosprawność: ruchowa, wzrokowa,
słuchowa, intelektualna)
3. Kobiety i mężczyz
ni w starszym wieku
4. Dzieci: chłopcy i dziewczynki
5. Osoby opiekujące się osobami zależnymi  osobami starszymi, z niepełnosprawnościami,
dziećmi
5
Por. Dostępna edukacja. Samorząd równych szans, Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2009, str. 8.
6
Za: Osoby niepełnosprawne oraz ich gospodarstwa domowe 2002 cz. I, GUS, Warszawa 2003.
7
Za: Kobiety w Polsce, GUS, Warszawa 2007.
8
Dane GUS, II kwartał 2008.
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 7
PROJEKT BROSZURY
W kontekście PO RPW gender będzie się przejawiać w takich wymiarach jak na przykład:
·ð Zróżnicowane wzorce podróżowania kobiet i mężczyzn
·ð Różnice miÄ™dzy kobietami i mężczyznami w podejÅ›ciu do kwestii bezpieczeÅ„stwa
·ð Bariery przedsiÄ™biorczoÅ›ci dla kobiet
·ð Nowy model rodzicielstwa  aktywniejsza rola ojca, zwÅ‚aszcza wÅ›ród mÅ‚odych mężczyzn  i
potrzeby infrastrukturalne związane z opieką nad dziećmi  np. montowanie przewijaków
także w toaletach, z których korzystają ojcowie
·ð PosÅ‚ugiwanie siÄ™ w materiaÅ‚ach promocyjnych (nie)stereotypowymi wizerunkami kobiet i
mężczyzn
·ð DostÄ™p do Internetu i wykorzystanie nowych technologii wÅ›ród kobiet i mężczyzn
Główne bariery dostępu ze względu na rodzaj niepełnosprawności
Osoby z niepełnosprawnością ruchową (w tym osoby poruszające się na wózkach)
·ð różnica poziomów: miÄ™dzy jezdniÄ… a podÅ‚ogÄ… pojazdu, miÄ™dzy poziomem jezdni a poziomem
chodnika (wysoki krawężnik), poziomem chodnika a poziomem podłogi budynku (stopień),
między poziomami pięter w budynku (schody)
·ð zbyt wÄ…skie przejÅ›cia, drzwi
·ð zbyt maÅ‚a przestrzeÅ„ uniemożliwiajÄ…ca obrót na wózku
·ð drzwi otwierane  na zewnÄ…trz
·ð nierównoÅ›ci powierzchni chodnika, ulicy
·ð informacje umieszczane zbyt wysoko, znacznie powyżej linii wzroku osoby siedzÄ…cej na wózku
·ð Å›liska nawierzchnia
·ð brak lub nieczytelna informacja o różnicach poziomów
Osoby z niepełnosprawnością wzroku
·ð informacje niedostosowane do możliwoÅ›ci percepcyjnych (brak komunikatów, instrukcji,
formularzy w alfabecie Braille'a, na nośnikach CD, DVD i innych)
·ð brak komunikatów dotykowych i/lub dz
więkowych ułatwiających orientację w przestrzeni
(np. zmiana faktury nawierzchni dróg  inny dz
więk)
·ð niewyraz
ne, mało kontrastowe oznakowania
·ð zÅ‚e (zbyt jasne lub zbyt ciemne) oÅ›wietlenie
Osoby z niepełnosprawnością słuchu
·ð informacje niedostosowane do możliwoÅ›ci percepcyjnych (brak komunikatów w jÄ™zyku
migowym lub w formie wizualnej)
·ð systemy informacyjne i alarmowe wykorzystujÄ…ce jedynie sygnaÅ‚ dz
więkowy
Osoby z niepełnosprawnością poznawczą
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 8
PROJEKT BROSZURY
·ð zbyt skomplikowane napisy, informacje
·ð niejednoznaczne, niekonsekwentne oznaczenia
·ð trudnoÅ›ci w lokalizacji poszczególnych części budynku
·ð trudnoÅ›ci w obsÅ‚udze urzÄ…dzeÅ„ (np. automaty biletowe)
Obecność  dostępność  bezpieczeństwo
Realizację zasady równości szans w PO RPW ułatwi przyjęcie kryteriów, których spełnienie będzie
gwarancją realizacji tej zasady. Kryteria te to: obecność, dostępność i bezpieczeństwo:
1. Obecność  identyfikowanie, konsultowanie oraz włączanie potrzeb różnych grup odbiorców
w analizę problemu i planowanie działań, produktów oraz ich promocję.
2. Dostępność  zapewnienie możliwości jak najbardziej samodzielnego korzystania z przestrzeni
i infrastruktury publicznej oraz produktów.
3. Bezpieczeństwo  wprowadzanie rozwiązań zwiększających bezpieczeństwo fizyczne
i psychologiczne. Kryterium bezpieczeństwa jest najczęściej możliwe do spełnienia, jeżeli wcześniej
uwzględniono w planowaniu działań kryteria obecności (świadomość potrzeb) oraz dostępności
(zaplanowanie odpowiednich rozwiązań).
Inspiracją i podstawą do przyjęcia kryteriów dla wdrażania i przestrzegania zasady równości szans w
projektach PO RPW jest koncepcja projektowania uniwersalnego.9 Według niego projektowanie
uniwersalne to:
projektowanie produktów i otoczenia tak, aby nadawały się do użytku przez wszystkich ludzi,
w możliwie największym zakresie, bez potrzeby adaptacji lub specjalnego projektu.10
Europejskie podejście do projektowania uniwersalnego opiera się na następujących zasadach:
1. Celem jest zaprojektowanie otoczenia, które jest wygodne, bezpieczne
i przyjemne w użytkowaniu dla każdego, w tym dla osób z niepełnosprawnościami.
2. Zasady projektowania dla wszystkich odrzucają podział ludzi na sprawnych i niesprawnych
fizycznie.
3. Projektowanie dla wszystkich zakłada dodatkowe ulepszenia tam, gdzie to jest konieczne.11
Upewniając się, czy nasz projekt jest równościowy, sprawdzamy czy planowane działania
uwzględniają potrzeby danej grupy.
9
Autorem terminu Universal Design (projektowanie uniwersalne) jest amerykański architekt Ronald Mace.
10
Cyt. za: Wprowadzenie do koncepcji Universal Design, publikacja w ramach projektu  To Project Friendly and Usefully ,
www.profuse.it, str. 1.
11
TÅ‚um. za: European Concept for Accessibility Technical Assistance Manual, Luxembourg 2003, str. 14.
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 9
PROJEKT BROSZURY
II. Działania równościowe w projektach PO RPW
W tej części zestawione zostały listy przykładowych działań dla obszarów interwencji PO RPW
uwzględniające 3 kryteria: obecność, dostępność i bezpieczeństwo.
Spełnienie kryterium obecności stanowi punkt wyjścia do dalszej pracy projektowej. Dlatego
działania podjęte na tym etapie będą wspólne dla wszystkich obszarów. Zagwarantowanie obecności
danej grupy w projekcie polega w pierwszym kroku na uświadomieniu sobie i rozpoznaniu
różnorodności potrzeb osób, które będą odbiorcami i odbiorczyniami produktów projektu.
Przypomnijmy, że zadbamy o to identyfikując, konsultując i włączając potrzeby tych grup w analizę
problemu i planowanie działań, produktów i promocję. Poniżej znajdują się narzędzia projektowe
możliwe do zastosowania niezależnie od typu przedsięwzięcia.
JAK ZADBAĆ O OBECNOŚĆ?
1. Zbieraj dane i informacje  dla trafnej identyfikacji potrzeb i rozpoznania kontekstu
podejmowanych działań zbieraj dane uwzględniające podział na płeć i niepełnosprawność oraz
inne wymiary istotne dla PO RPW. Segregowanie danych wynika ze strategii gender
mainstreaming, a zatem istotne jest włączenie perspektywy kobiet i mężczyzn w główny nurt na
każdym etapie działania: planowania, realizacji i monitoringu. Brak takich danych uniemożliwia
precyzyjne zaplanowanie równościowych działań i skutkuje niewidocznością ważnych,
równościowych kwestii. Dopóki planowanie działań będzie się opierać na wyobrażeniu
 idealnego użytkownika , tak długo rozwiązania nie będą dostępne dla każdej osoby.
2. Przeprowadzaj analizę równościową  zanalizuj zgromadzone dane, na ich podstawie przyjrzyj
się sytuacji różnych grup osób  kobiet i mężczyzn, z niepełnosprawnościami, ludzi starszych,
dzieci. Jakie rozwiązania są im potrzebne? Co ułatwi, albo uczyni możliwym korzystanie przez nich
z rezultatów projektu? Jaki wpływ na ich sytuację będzie miała dana inwestycja?
3. Ustalaj równościowe cele i wskaz
niki  na podstawie analizy formułuj cele i określaj wskaz
niki,
które, poprzez realizację swojego projektu, chcesz osiągnąć w przełamywaniu rozpoznanych
barier i nierówności. Jak zwiększy się udział grup do tej pory marginalizowanych w korzystaniu
z usług/infrastruktury? Jaka będzie wartość dodana działań równościowych?
Poniższa lista powstała w wyniku badań, które pokazały, że inne jest definiowanie podróży
przez kobiety i mężczyzn, a w związku z tym różne są potrzeby tych grup. W związku z płcią
kulturową i rolami płci, kobiety podróżują częściej i na krótkich odcinkach (dowóz dzieci do
przedszkoli, praca, zakupy), mężczyz
ni spędzają więcej czasu na dojazdach do pracy, ale są to
dłuższe odcinki, niewymagające przesiadek.
Przykład analizy kwestii gender w projekcie dotyczącym transportu miejskiego:
 Czy projekt identyfikuje osobno mężczyzn i kobiety jako użytkowników i użytkowniczki
transportu?
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 10
PROJEKT BROSZURY
 Czy dane dotyczące sytuacji wyjściowej są zbierane i analizowane z perspektywy płci: ról
pełnionych przez kobiety i mężczyzn (gender) i realizacji tych ról w przestrzeni miejskiej i użyciu
transportu?
 Czy projekt uwzględnia analizę płci i wprowadza komponenty albo wskaz
niki transportu
odnoszące się do kwestii płci?
 Czy projekt posiada wskaz
niki, które mierzą wpływ działań transportowych na płeć i ewaluują
efektywność komponentu/wskaz
ników dotyczących kwestii płci?
 Czy plany sÄ… oparte na lokalnych warunkach i specyficznych lokalnych potrzebach kobiet,
mężczyzn, osób młodych, starszych oraz z niepełnosprawnościami? Czy korzysta się z dobrych
praktyk/rozwiązań/wniosków zastosowanych w innych krajach?
 Czy kwestia mobilności i dostępu osób nie będących kierowcami, z których większość stanowią
kobiety i osoby starsze, została rozważona? Czy uniknięto planów, polityk i praktyki
inwestycyjnej, w których faworyzowany jest transport samochodowy?
 Czy zostało zapewnione uczestnictwo różnych grup osób korzystających z transportu w
procesach planowania i podejmowania decyzji?12
4. Prowadz
konsultacje z organizacjami  rozwiązania wzmacniające realizację zasadę równości
szans powinny uwzględniać etap konsultacji i doradztwa ze strony wyspecjalizowanych
organizacji pozarządowych  to tam jest kluczowa wiedza, zaangażowanie i pomysły
na równościowe rozwiązania. Powołaj, jeśli to możliwe, konsultanta/konsultantkę ds. równości
z zadaniem monitorowania i analizowania rozwiązań projektowych pod kątem dostępności
dla kobiet i mężczyzn, w tym osób niepełnosprawnych. Patrz: Lista organizacji, s. 21.
5. Twórz adekwatne zapisy w Specyfikacji Istotnych Warunków Zamówienia  nawet najlepiej
zaprojektowane rozwiązania równościowe nie powiodą się bez prawidłowego wdrożenia. Dołącz
do SIWZ zapisy, które zobligują podwykonawców do uwzględnienia równości szans. Zapisy muszą
być jak najbardziej precyzyjne (nie tylko deklaratywne) i odwoływać się do konkretnych kategorii,
np. proponowanych wymiarów: obecności, dostępności, bezpieczeństwa.
6. Prowadz
równościową promocję  upewnij się, że działania reklamowe prowadzone są
w niewykluczający sposób, tzn. kierowane są do różnych grup społecznych, uwzględniając
specyfikę ich komunikacji (np. lektor języka migowego w spocie TV, stosowanie alfabetu Braille a
w wydawnictwach drukowanych, dostosowana strona WWW etc.) i rozpowszechniane różnymi
kanałami. Więcej na s. 13.
7. Zapewniaj środki finansowe  zabezpiecz w budżecie projektu środki na pokrycie działań
równościowych (w tym promocji), monitoruj wydatkowanie pieniędzy zgodnie z przyjętymi
priorytetami równościowymi.
12
Za: Gender and Urban Transport: Smart and Affordable, Eschborn 2007, str. 34:
www.itdp.org/documents/7aGenderUT(Sept)300.pdf
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 11
PROJEKT BROSZURY
8. Wzmocnij monitorowanie i audyt  jak podkreślają liczne badania, uwzględnienie perspektywy
projektowania uniwersalnego jest zdecydowanie tańsze na etapie planowania rozwiązań, a nie
podczas modernizacji już istniejących.
Przykład monitorowania równości  audyt architektoniczny
Równościowy audyt polega na ocenie dostępności i bezpieczeństwa budynku dla potrzeb
kobiet, mężczyzn, dzieci, w tym osób o różnym rodzaju i stopniu niepełnosprawności.
Sprawdzamy:
1. Jaka jest dostępność budynku/budynków, w tym przystosowanie ciągów komunikacji
poziomej i pionowej, toalet, pomieszczeń WC oraz innych pomieszczeń ogólnie dostępnych?
2. Jaka jest dostępność otoczenia budynku/budynków, w tym parkingów oraz ciągów
komunikacyjnych w obrębie otoczenia?
3. Jaka jest dostępność wizualnego i dotykowego systemu oznaczeń pomieszczeń oraz ciągów
komunikacyjnych?
4. Jakie podjęto działania w celu zwiększenia dostępności budynku lub poszczególnych jego
pomieszczeń?
5. Jakie wykonano oznaczenia dotykowe dla potrzeb osób z dysfunkcjami wzroku?
6. Czy przeprowadzono analizę i ocenę planów architektonicznych związanych z remontem
i aranżacją budynku, poszczególnych pomieszczeń, jak również otoczenia obiektu wraz
z przedstawieniem rekomendacji potrzebnych zmian, pod kątem zwiększenia dostępności dla
potrzeb osób o różnym rodzaju i stopniu niepełnosprawności?
7. Czy zastosowane materiały zapewniają bezpieczeństwo (antypoślizgowa glazura)?13
III.1 Infrastruktura budynku i otoczenia14
OTOCZENIE
·ð parking najlepiej usytuuj blisko wejÅ›cia do budynku,
·ð zapewnij osobne miejsca dla osób z niepeÅ‚nosprawnoÅ›ciÄ…, żeby miaÅ‚y do pokonania jak najkrótszy
odcinek do wejścia,
·ð dobrze go oÅ›wietl  uÅ‚atwi to dostÄ™p dla osób z ograniczonymi możliwoÅ›ciami poruszania siÄ™
i zwiększy bezpieczeństwo w porach wieczornych
·ð stosuj punkty charakterystyczne, np. rzez
by dla ułatwienia orientacji na dużych przestrzeniach.
WEJÅšCIE
·ð spraw, żeby wejÅ›cie do budynku byÅ‚o wyraz
nie widoczne (np. od frontu oznacz je napisami)
·ð wykonaj podjazd
·ð zadbaj o szerokie wejÅ›cie i szeroko (najlepiej automatycznie) otwierajÄ…ce siÄ™ drzwi, które uÅ‚atwiÄ…
przemieszczanie się osobom na wózkach, z wózkami, poruszającym się o kulach.
13
Za: http://www.integracja.org/ledge/x/63027
14
Kompletny, ilustrowany, opis rozwiązań technicznych, zgodnych z polskim prawem w publikacji Jolanty Budny
Dostosowanie budynków użyteczności publicznej. Teoria i narzędzia: www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/17917
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 12
PROJEKT BROSZURY
BUDYNEK
·ð jeżeli budynek jest piÄ™trowy  zamontuj windÄ™, odpowiednio dobranÄ… do potrzeb osób
z niepełnosprawnościami,
·ð sprawdz
, czy ustawienia pomieszczeń zapewniają swobodę poruszania się wszystkim osobom,
·ð zastosuj antypoÅ›lizgowÄ… powierzchniÄ™ posadzki w obiekcie,
·ð upewnij siÄ™, że powierzchnia podÅ‚ogi bÄ™dzie wykonana z materiałów niepowodujÄ…cych odblasków,
i efektów oślepienia,
·ð zainstaluj systemy uÅ‚atwiajÄ…ce otwieranie w przypadku drzwi obsÅ‚ugiwanych manualnie,
·ð zastosuj pochylnie o prawidÅ‚owym kÄ…cie pochylenia wyposażone w porÄ™cze i zadbaj o ich
prawidłowy rozstaw,
·ð zapewnij toalety z szerokim wejÅ›ciem, dostosowane do potrzeb osób poruszajÄ…cych siÄ™ na
wózkach,
·ð zadbaj o wypukÅ‚ość przycisków uruchamiajÄ…cych spÅ‚uczki w toaletach tak, aby mogÅ‚y z nich
korzystać osoby niewidome i słabo widzące,
·ð w toaletach  mÄ™skich i damskich: wyznacz i przystosuj miejsca do przewijania dzieci oraz
zamontuj umywalki na takim poziomie, żeby mogły z nich korzystać dzieci, zamontuj także
odpowiednią ilość wieszaków i haczyków,
·ð zadbaj o to, żeby na terenie budynku nie byÅ‚o symboli religijnych, a jeżeli siÄ™ pojawiÄ…, żeby
reprezentowały różne systemy religijne.
OZNACZENIA I INFORMACJA
·ð stosuj Å‚atwe do odczytania oznaczenia w postaci np. zmiany faktury nawierzchni, znaków
kolorystycznych lub graficznych w pieszych ciÄ…gach komunikacyjnych, wskazujÄ…ce na kierunek
poruszania się i ułatwiające orientację w obiekcie,
·ð zainstaluj przeciwpożarowe sygnaÅ‚y ostrzegawcze, zarówno w formie gÅ‚osowej, jak i wizualnej
(istotne dla osób z niepełnosprawnościami sensorycznymi),
·ð czytelnie oznacz drogi ewakuacyjne,
·ð podporzÄ…dkuj okreÅ›lone strefy budynku jednemu kolorowi, co uÅ‚atwi ich identyfikacjÄ™,
·ð zastosuj systemy naprowadzajÄ…ce do głównego wejÅ›cia do obiektu np. w postaci odmiennej
faktury nawierzchni lub ścian,
·ð umieść pÄ™tle indukcyjne, uÅ‚atwiajÄ…ce osobom z niepeÅ‚nosprawnoÅ›ciÄ… sÅ‚uchu korzystanie
z urządzeń wspomagających słyszenie,
·ð dubluj sygnaÅ‚y informacyjne: wzrokowe (tablice informacyjne, piktogramy, oznaczenia graficzne),
dz
więkowe (systemy audio), dotykowe (oznaczenia w alfabecie Braille'a, różnice w strukturze
nawierzchni), werbalne (punkty informacji i pomocy). Piktogramy i wypukłe oznaczenia powinny
być pisane czcionką tzw. prostą, bezszeryfową, co ułatwia odczytanie dotykowe. Oznaczenia i
piktogramy powinny być wieszane na jednej wysokości, w tym samym miejscu np. drzwi, żeby
ułatwić orientację i odnalezienie ich.
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 13
PROJEKT BROSZURY
III.2 Promocja
·ð Ustalaj równoÅ›ciowe kryteria promocji i wymagaj ich od podwykonawców  wypracuj i przyjmij
równościowe kryteria, które muszą być spełnione w poszczególnych działaniach (reklamy,
wydawnictwa, wydarzenia) prowadzonych w ramach kampanii promocyjnej, w tym m.in.
zapewnienie obecności i dostępności oraz niestereotypowego przekazu. Wpisz je SIWZ i wymagaj
od podwykonawców ich realizacji.
·ð Pytaj, konsultuj, sprawdzaj  zaproÅ› do współpracy i poproÅ› o opiniÄ™ przedstawicieli
i przedstawicielki różnych grup, tak aby zapewnić właściwą  niestereotypizującą  obecność oraz
dostępność danego materiału, kampanii, etc.
·ð Komunikuj równość  strategia komunikacyjna powinna podkreÅ›lać wagÄ™ równoÅ›ci szans
 w materiałach promocyjnych mogą znajdować się bezpośrednie odniesienia podkreślające
wagę równości i różnorodności.
·ð Wykorzystuj różnorodne, niestereotypowe wizerunki  przedstawiaj osoby wywodzÄ…ce siÄ™ z
różnych grup społecznych  kobiety i mężczyzn, osoby młode i starsze, osoby z
niepełnosprawnościami, dzieci. Pamiętaj aby prezentować osoby w niestereotypowych i
nietradycyjnych rolach, np. unikaj portretowania kobiet w sytuacjach pomocniczych i
kuchennych, majsterkujących mężczyzn, osoby niepełnosprawne na wózku inwalidzkim w
statycznych obrazach, niesamodzielne, np. w parku, nie uprawiajÄ…ce sportu itd.
·ð Unikaj nieetycznych i niezgodnych z politykÄ… UE form reklamowych  uprzedmiotawiajÄ…cych
metafor, żartów i skojarzeń.
·ð Stosuj równoÅ›ciowy jÄ™zyk  używaj w kampanii promocyjnej żeÅ„skich i mÄ™skich koÅ„cówek,
włączającego, niedyskryminującego i niestygmatyzującego żadnej z grup języka (zrezygnuj
z etykietujących określeń typu  inwalida , stosuj właściwe rodzajowo określenia dla słów
zapożyczonych np. chairperson lub chairwoman, a nie chairman, gdy chodzi o kobietę).
·ð Docieraj z kampaniÄ… do różnorodnych grup poprzez branżowÄ… prasÄ™ i media  istniejÄ… media
kierowane specjalnie do osób z niepełnosprawnościami, w których możesz również zamieszczać
informacje i reklamy, żeby dotrzeć z przekazem do różnorodnych grup.
Główne media osób z niepełnosprawnościami
PRASA  zasięg ogólnopolski
Dla osób z różnymi niepełnosprawnościami:
  BIFRON (dwumiesięcznik)  Biuletyn Informacyjny Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych wyd. przez PFRON
  INTEGRACJA (dwumiesięcznik)  magazyn wydawany przez Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji
Dla osób niewidomych:
  TYFLOÅšWIAT  (kwartalnik), wyd. Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
  BIT (miesięcznik) Biuletyn Informacji Trakt, wyd. Fundacja  Trakt
  POCHODNIA (miesięcznik, magazyn społeczny), wyd. Polski Związek Niewidomych
  WIEDZA I MYŚL ( miesięcznik, internetowy) INTERNETOWY MIESI
CZNIK TYFLOSPOA
ECZNY
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 14
PROJEKT BROSZURY
Dla osób niesłyszących:
 SA
YSZ
 (dwumiesięcznik), wyd. Stowarzyszenie Przyjaciół Osób Niesłyszących i Niedosłyszących "Człowiek
Człowiekowi"
 ŚWIAT CISZY ( miesięcznik), wyd. Polski Związek Głuchych
Dla osób głuchoniewidomych:
 DA
ONIE I SA
OWO (kwartalnik), wyd. Towarzystwo Pomocy GÅ‚uchoniewidomych
STRONY INTERNETOWE
www.niepelnosprawni.pl (portal społecznościowy dla osób z niepełnosprawnościami)
www.onsi.pl (portal społecznościowy dla osób niesłyszących)
www.zakatek21.pl/ (portal rodziców i przyjaciół dzieci z zespołem Downa)
PROGRAMY W TELEWIZJI
 POTRZEBNI  cykl programów o osobach niepełnosprawnych prowadzony przez Annę Dymną oraz
ks. Tadeusza Isakowicza Zaleskiego, emitowany w soboty, godz. 19.30, TVP Info.
 INTEGRACJA  program informacyjny prowadzony przez Piotra Pawłowskiego w Polsat News, emitowany w
soboty o godz. 15.45.
·ð Zadbaj o dostÄ™pność i bezpieczeÅ„stwo produktów reklamowych:
WWW
Zbuduj stronę internetową spełniającą standardy dostępności zgodnie z wytycznymi World Wide
Web Consortium  W3C zawartymi w dokumencie WCAG 2.0  Web Content Accessibility Guidelines
2.015, tak aby zapobiec wykluczeniu cyfrowemu i dyskryminacji informatycznej różnych grup
społecznych. Oznacza to m.in., że:
·ð elementy dz
więkowe i wizualne powinny się uzupełniać,
·ð nie należy używać barw jako jedynego wyróżnika informacji, ale np. wielkość czcionki,
·ð należy oznaczyć jÄ™zyk używany na stronie bÄ…dz
jej fragmentach, jest to niezbędne dla
prawidłowego funkcjonowania urządzeń czytających tekst na stronach WWW,
·ð należy unikać stosowania tabel do opisu struktury strony; tabele powinny być przeznaczone do
tworzenia np. zestawień czy podsumowań; dodatkowo powinny być prawidłowo opisane, aby
urządzenia czytające mogły je prawidłowo przedstawić użytkownikom,
·ð informacje na stronach powinny być dostÄ™pne dla użytkowników nie korzystajÄ…cych
z najnowszych technologii, np. języków skryptowych, wtyczek (ang. plugins),
·ð użytkownik powinien mieć możliwość wyÅ‚Ä…czenia lub zatrzymania animacji (jest to szczególnie
istotne dla cierpiących na padaczkę); należy unikać stosowania elementów ruchomych, o ile nie
jest to konieczne,
·ð obiekty osadzone w strukturze strony (np. aplety, skrypty) powinny mieć interfejs dostÄ™pny dla
różnego rodzaju manipulatorów (mysz, klawiatura itd.),
·ð sama strona powinna być dostÄ™pna dla różnych urzÄ…dzeÅ„ (komputery osobiste, urzÄ…dzenia
przenośne, syntezatory mowy),
·ð wprowadzajÄ…c nowe technologie, należy zapewnić rozwiÄ…zania przejÅ›ciowe, aby umożliwić
dostęp użytkownikom nie mogącym z nich korzystać,
15
Patrz: http://www.w3.org/TR/WCAG20/
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 15
PROJEKT BROSZURY
·ð należy używać elementów uÅ‚atwiajÄ…cych orientacjÄ™ w strukturze strony, np. etykiety,
streszczenia,
·ð nawigacja powinna być spójna i przejrzysta; uÅ‚atwia to użytkownikom orientacjÄ™ w strukturze
witryny,
·ð powinny być dostÄ™pne manipulatory do nawigacji dla osób niemogÄ…cych korzystać z myszki
i skróty klawiaturowe do najczęściej używanych funkcji strony,
·ð dokumenty powinny być czytelne, przejrzyste i napisane możliwie prostym jÄ™zykiem,
·ð w materiaÅ‚ach filmowych należy zapewnić obecność lektora jÄ™zyka migowego i napisów,
·ð zmniejszenie  wagi strony (uÅ‚atwienie dostÄ™pu osobom posiadajÄ…cym wolne Å‚Ä…cza)16.
SPOTY REKLAMOWE
·ð promocyjne spoty telewizyjne zaopatruj w napisy, dziÄ™ki temu prezentowany materiaÅ‚ bÄ™dzie
zrozumiały także dla czytających po polsku osób nie(do)słyszących,
·ð zadbaj także o tÅ‚umacza jÄ™zyka migowego (z myÅ›lÄ… o osobach z niepeÅ‚nosprawnoÅ›ciÄ… sÅ‚uchu),
·ð nadawaj materiaÅ‚y promocyjne także w kanaÅ‚ach branżowych, w tym dla okreÅ›lonych grup
niepełnosprawnych.
DRUK
·ð w wydawnictwach promocyjnych stosuj techniki graficzne pozwalajÄ…ce odczytać tekst osobom
słabowidzącym (powiększona czcionka, skontrastowane kolory, np. żółta czcionka na czarnym
tle),
·ð publikuj materiaÅ‚y także w alfabecie Braille a lub zawierajÄ…ce tÅ‚umaczenie na ten jÄ™zyk,
·ð unikaj odsyÅ‚ania poprzez linki do najistotniejszych informacji w Internecie  nie wszystkie osoby
mogą z niego korzystać,
·ð kolportuj ulotki, broszury do organizacji pracujÄ…cych na rzecz wyrównywania szans.
III.3 Transport
W planowaniu systemu transportu, w pracy nad udrażnianiem ciągów komunikacyjnych, niezwykle
istotne jest zapewnienie spójności wszystkich rozwiązań. Dopiero tak pomyślany, kompletny system
spełni swoje zadania i funkcje  dostępności i bezpieczeństwa.
OBSA
UGA
·ð zapewnij szkolenia dla obsÅ‚ugi transportu w zakresie pomocy użytkownikom
·ð wpisz udzielanie pomocy klientom w zakres obowiÄ…zków kierowcy
·ð zadbaj o najwyższe standardy obsÅ‚ugi klienta
DROGA
·ð wez
pod uwagę różnice w potrzebach bezpieczeństwa pomiędzy kobietami i mężczyznami 
zapewnij na trasie np. ścieżki rowerowej odpowiednie oświetlenie, widoczność (np. brak krzewów
ograniczających widoczność), czystość, stały monitoring itp.,
16
Za: http://szafranek.net/works/articles/accessibilitylaw/
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 16
PROJEKT BROSZURY
·ð zadbaj o to, by telefony alarmowe przy drogach byÅ‚y dostÄ™pne także dla osób niesÅ‚yszÄ…cych (inna
poza mówieniem możliwość poinformowania o sytuacji),
·ð wyodrÄ™bnij i oznacz miejsca objÄ™te staÅ‚ym monitoringiem,
·ð odpowiednio oÅ›wietlaj i zabezpieczaj przejÅ›cia podziemne,
·ð do budowy nawierzchni używaj materiałów, które nie sÄ… Å›liskie,
·ð zapewniaj różnorodne systemy transportu  np.  od drzwi do drzwi , asystent/ asystentka dla
osób na wózku (szczególnie dla tych, których wózki uniemożliwiają poruszanie się autobusami),
·ð ujednolić system sygnałów dz
więkowych na przejściach dla pieszych,
·ð wydÅ‚uż limit czasu sygnalizowanego poprzez sygnalizatory dz
więkowe przy przejściach dla
pieszych w miejscach często uczęszczanych przez użytkowników mających trudności w poruszaniu
się (np. okolice szpitali, ośrodków zdrowia itp.),
·ð osÅ‚oÅ„ sygnalizatory Å›wietlne przed bezpoÅ›rednim oddziaÅ‚ywaniem sÅ‚oÅ„ca dla unikniÄ™cia refleksów,
·ð zadbaj o wypukÅ‚ość przycisków otwierajÄ…cych drzwi w tramwajach/ autobusach tak, aby mogÅ‚y
z nich korzystać osoby niewidome i słabo widzące,
·ð montuj przyciski wypuszczajÄ…ce platformÄ™ do wjechania wózkiem do tramwaju/ autobusu,
·ð zapewnij miejsca wypoczynkowe (np. Å‚aweczki, siedziska) w przypadku ciÄ…gów ruchu pieszego
o dużym stopniu nachylenia,
·ð rozplanuj szerokie chodniki, o równej nawierzchni z dobrÄ… przyczepnoÅ›ciÄ…, wyraz
nie oddzielone
od ścieżek rowerowych,
·ð przy bardzo ruchliwych ulicach zaplanuj strefy buforowe pomiÄ™dzy chodnikiem a jezdniÄ…, np. pasy
zieleni, umieszczaj infrastrukturę uliczną  ławki, kosze na śmieci itp.  w taki sposób, aby tworzyła
ona ochronę przed niebezpieczeństwami drogowymi (np. nieumyślnym wejściem na drogę). 17
PRZYSTANKI18
·ð buduj przystanki autobusowe typu przylÄ…dkowego  w zwiÄ…zku z ograniczonÄ… iloÅ›ciÄ… miejsca
w przypadku przystanku zatokowego przedni zderzak autobusu może najeżdżać na krawężnik,
kierowcy autobusu radzą sobie w takiej sytuacji parkując w większej odległości od krawężnika, co
w konsekwencji utrudnia lub uniemożliwia wsiadanie kobietom i mężczyznom na wózkach
inwalidzkich i/lub kobietom i mężczyznom podróżującym z wózkiem dziecięcym,
·ð montuj przyciski i urzÄ…dzenia na takiej wysokoÅ›ci, żeby mogÅ‚y z nich korzystać także osoby niskie 
w tym dzieci i osoby na wózkach inwalidzkich,
·ð stosuj przejrzyste wiaty przystanków w celu zapewnienia widocznoÅ›ci i bezpieczeÅ„stwa,
·ð oÅ›wietlaj przystanki (jednak nie nazbyt intensywnie, co mogÅ‚oby spowodować, że osoba
oczekujÄ…ca na przystanku jest doskonale widoczna dla obserwatora z zewnÄ…trz, ale sama ma
trudności w obserwowaniu otoczenia przystanku),
·ð dbaj o bezpieczeÅ„stwo, zapewniajÄ…c takie rozwiÄ…zania techniczne, które bÄ™dÄ™ trudno dostÄ™pne
dla wandali (odpowiednie materiały, osłony, żarówki LED owe, unikanie elementów, które łatwo
wykręcić),
·ð zadbaj o konsekwencjÄ™ i ujednolicenie w oznakowaniu i wyglÄ…dzie poszczególnych elementów
infrastruktury przystankowej, to ułatwi orientację osobom słabowidzącym,
17
Por. M. BÅ‚aszczak, A
. Błaszczak Rzeczy są dla ludzi. Niepełnosprawność i Idea uniwersalnego projektowania, Warszawa
2010.
18
Toolkit for the assessment of Bus Stop Accessibility and Safety, Easter Seals Project ACTION, Washington 2005:
www.proejctaction.easterseals.com
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 17
PROJEKT BROSZURY
·ð usytuuj telefon alarmowy w pobliżu przystanku, z możliwoÅ›ciÄ… skorzystania z niego także przez
osoby głuchonieme,
·ð rozszerz chodnik w pobliżu przystanku, aby zapewnić możliwość komfortowego poruszania siÄ™
w obrębie przystanku pieszym i osobom oczekującym.
OZNAKOWANIE I INFORMACJA
·ð zapewniaj informacjÄ™ np. o planowanych i przeprowadzanych remontach, zmianach w rozkÅ‚adzie
jazdy, tak aby dotarła ona do wszystkich użytkowników (np. język migowy dla osób
z niepełnosprawnością słuchu nieposługujących się językiem polskim; sygnały świetlne;
wielokanałowe systemy alarmowe),
·ð dubluj sygnaÅ‚y informacyjne: wzrokowe (tablice informacyjne, piktogramy, oznaczenia graficzne 
wypukłe i pisane czcionką prostą, bezszeryfową), dz
więkowe (systemy audio), dotykowe
(oznaczenia w alfabecie Braille'a, różnice w strukturze nawierzchni), werbalne (punkty informacji i
pomocy),
·ð zaopatruj punkty informacyjne w pÄ™tle indukcyjne uÅ‚atwiajÄ…ce osobom z niepeÅ‚nosprawnoÅ›ciÄ…
słuchu korzystanie z urządzeń wspomagających słyszenie ,
·ð umieszczaj automaty do biletów także z informacjÄ… gÅ‚osowÄ…,
·ð na dworcach zamieszczaj pÄ™tle indukcyjne i tablice informacyjne; stwórz możliwość skorzystania
z pomocy asystenta/ ki ,
·ð umieszczaj tablice informacyjne w miejscach umożliwiajÄ…cych jak najbliższe podejÅ›cie do nich,
·ð zadbaj o Å‚atwe do odczytu oznaczenia w postaci zmiany faktury nawierzchni w pieszych ciÄ…gach
komunikacyjnych, na przystankach dla oznakowania np. skrajni peronu, okolicy przystanku,
przeszkody w postaci elementu małej architektury itd.,
·ð oznakuj wyraz
nie zmiany w poziomach ulic (uskoki, schody),
·ð zamieszczaj czytelne drogowskazy,
·ð zapewnij zarówno dotykowe, jak i wzrokowe oznaczenia punktów orientacyjnych w ciÄ…gu pieszym
np. chodnik z trawiastym poboczem, ławki, kosze na śmieci przystające do chodnika, ale nie na
chodniku, wyraz
nie kontrastowe z otoczeniem oznakowanie wejść do wiat/osłon itp.
III.4 Turystyka
Dla rozwoju turystyki podstawowe znaczenie z perspektywy zasady równości szans, mają kryteria
obecności i dostępności. Obecność możemy zapewnić właściwie sprofilowaną promocją. Dostępność
atrakcji turystycznych zaś przekłada się przede wszystkim na tworzenie takich warunków, aby mogły
korzystać z nich wszystkie osoby  niezależnie od płci, wieku, stopnia nie(pełno)sprawności. Znaczącą
kwestią pozostają tutaj środki przekazu informacji dot. obiektów i obszarów turystycznych:
·ð Zamieszczaj tabliczki z audioskrypcjÄ… przy telewizorkach w muzeach i innych obiektach do
zwiedzania.
·ð Upraszczaj komunikaty, szczególnie te najistotniejsze, majÄ… być jednoznaczne i Å‚atwe do
zrozumienia.
·ð Stosuj informacjÄ™ symbolicznÄ…  piktogramy, także dotykowe  pisane czcionkÄ… prostÄ…,
bezszeryfową, co ułatwia odczytanie dotykowe. Symbole pozwalają na zwiększenie liczby
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 18
PROJEKT BROSZURY
odbiorców komunikatów (osoby nieznające języka polskiego, dzieci). W odniesieniu do osób z
niepełnosprawnościami należy stosować zróżnicowane piktogramy  nie tylko wizerunki osób
poruszających się na wózkach.
·ð W publikowanych wydawnictwach, np. przewodnikach po danym obiekcie, podrÄ™cznych
mapkach po regionie, wykorzystuj różne formy graficzne (np. powiększony druk, alfabet
Braille a).
III.5 Trasy rowerowe
·ð Wytyczaj trasy odpowiadajÄ…ce różnym potrzebom  m.in. o różnym stopniu trudnoÅ›ci.
·ð Projektuj i rozmieszczaj tablice informacyjne z uwzglÄ™dnieniem specyficznych potrzeb
komunikacyjnych pasażerów. Zadbaj o to, żeby: komunikaty były podawane w różnej formie
(wizualnie  piktogramy, w formie audio, alfabet Braille a) oraz w sposób logiczny, czytelny i
jednoznaczny. Tablice powinny znajdować się w miejscu łatwo dostępnym  tak aby osoby, które
mają taką potrzebę (np. słabowidzące lub poruszające się na wózkach inwalidzkich) mogły
maksymalnie się do nich zbliżyć. Tablice informacyjne zawieszone na wysokości przeciętnego
mężczyzny, są niedostępne dla osób poruszających się na wózku, dzieci, osób niższych. Dla osób z
niepełnosprawnością wzroku szczególnie zalecane jest przygotowanie wypukłych map, które
pozwolą zapoznać się z przebiegiem i rozmieszczeniem nowej infrastruktury.
·ð Niweluj przeszkody ograniczajÄ…ce widoczność w obrÄ™bie postojów, parkingów, miejsc
odpoczynku  np. usuń krzaki ograniczających widoczność.
·ð Zapewniaj miejsca wypoczynkowe, np. Å‚aweczki, siedziska, szczególnie w przypadku ciÄ…gów
ruchu o dużym stopniu nachylenia.
·ð Dubluj sygnaÅ‚y informacyjne: wzrokowe  tablice informacyjne, piktogramy, oznaczenia
graficzne; dz
więkowe  systemy audio; dotykowe  oznaczenia w alfabecie Braille'a, wypukłe
mapy; werbalne  punkty informacji i pomocy.
·ð WyodrÄ™bnij i oznacz miejsca objÄ™te staÅ‚ym monitoringiem, np. miejsca parkingowe dla
rowerów, postoje.
·ð Zapewnij przejazd dla rowerów, np. w obrÄ™bie skrzyżowaÅ„.
·ð Zapewnij toalety w obrÄ™bie Å›cieżki rowerowej, przystosowane do potrzeb osób poruszajÄ…cych
się na wózku inwalidzkim oraz osób podróżujących z dziećmi.
III.6 Organizacja spotkań i szkoleń19
·ð Prowadzenie spotkaÅ„ i panele eksperckie  zadbaj o zróżnicowany skÅ‚ad wÅ›ród osób
prowadzących spotkanie i występujących w roli eksperckiej, tak aby odzwierciedlić różnorodność
danej grupy docelowej. Unikaj sytuacji, w których podczas spotkań kobiety występują jedynie
w roli pomocniczo asystenckiej (hostessy, obsługa konferencji), a nie merytorycznej (ekspertki,
przedsiębiorczynie).
19
Fragment opracowany na podstawie tekstu  Równość w szkoleniach , Maja Branka, Agata Teutsch, Sto procent jakości.
Szkolenia w sektorze pozarządowym, Stowarzyszenia Trenerów Organizacji Pozarządowych, Warszawa 2009, s. 46 55.
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 19
PROJEKT BROSZURY
·ð Informacja o szkoleniu i rekrutacja  informacja o spotkaniu/seminarium/konferencji może
w różnym stopniu uwzględniać różnorodność potencjalnych osób uczestniczących. Nie wystarczy
napisać  nasze spotkanie jest dla wszystkich . Jeśli w sposób szczególny zależy nam na jakiejś
grupie musimy to wyraz
nie podkreślić. W większości przypadków  dla wszystkich oznacza tych
wszystkich, którzy: mają czas, możliwości transportowe, samodzielnie się poruszają, widzą
i słyszą, są dyspozycyjni oraz biegle władają językiem polskim. Dlatego warto napisać  np.:
Zapewniamy pełną możliwość skorzystania z naszej oferty także osobom słabowidzącym 
wszystkie materiały będą dostosowane do potrzeb (duża czcionka i kontrast np. czarno żółty
w materiałach multimedialnych). Najprostsze rozwiązania to:
o stosowanie języka, który wyraz
nie wskazuje na to, że zwracamy się do kobiet i mężczyzn,
o wykorzystywanie elementów graficznych, które nie powielają stereotypów na temat
poszczególnych grup, są włączające, czyli uwzględniają perspektywę różnorodnych grup,
o umieszczanie ogłoszeń w Internecie na tzw. mówiących stronach, przygotowanych do odczytania
przez syntezatory mowy (ogłoszenia i formularze zgłoszeniowe muszą być umieszczane
bezpośrednio na stronie, a nie w załącznikach, których syntezatory nie odczytują),
o umożliwienie zgłaszania uczestnictwa nie tylko w oparciu o formularze ale także np. przez telefon
(dla osób z niepełnosprawnością wzroku).
·ð Termin  przy wyborze terminu zwróć uwagÄ™ na to, czy nie koliduje on ze Å›wiÄ™tami różnych
wyznań. Jest oczywiste, że nie organizujemy szkolenia w czasie świąt katolickich, rzadko jednak
uwzględniamy przy wyborze terminu ważne święta innych wyznań (np. święta prawosławne,
żydowskie, muzułmańskie i inne). Z kolei rozkład godzinowy zajęć może uniemożliwić udział
osobom, które opiekują się osobą zależną. Najczęściej żłobki, przedszkola, szkoły, dzienne ośrodki
opieki działają między godzinami 8  16 w dni powszednie. Jeśli decydujemy się na wydarzenie
w póz
nych godzinach popołudniowych, wieczornych lub w weekend wykluczamy dużą grupę
potencjalnych uczestniczek/ów (w większości, w związku z podziałem ról płciowych, będą to
kobiety). Wykluczeniu możemy zapobiec np. zapewniając w miejscu i/lub w czasie szkolenia
opiekę nad dziećmi i innymi osobami zależnymi.
·ð Transport na miejsce wydarzenia  dla wielu osób przeszkodÄ… w uczestnictwie mogÄ… być kwestie
transportu. Osoby niepełnosprawne poruszające się na wózkach spotykają się czasem z odmową
np. zabrania ich do autobusu PKS. Warto pamiętać, że do ośrodków szkoleniowych w okolicach
dużych miast, zwykle trudno dojechać, jeśli nie ma się samochodu, bądz
często trzeba przejść
część trasy pieszo. Rozwiązanie takie może być niedostępne dla osób z niepełnosprawnością
ruchu. Zdarza się, że podmiejskie ośrodki szkoleniowe położone są w lesie, w miejscach bez
dobrego oświetlenia. Taka sytuacja ogranicza bezpieczeństwo osób, które stanowi szczególnie
ważną potrzebę zgłaszaną przez kobiety.
·ð Miejsce szkolenia:
o Parking  najlepiej, aby był usytuowany blisko wejścia do budynku i  w miarę możliwości 
dobrze oświetlony. Ułatwi to dostęp dla osób z ograniczonymi możliwościami poruszania się
i zwiększy bezpieczeństwo, szczególnie jeśli wydarzenie kończy się już po zapadnięciu zmroku.
Parking powinien również uwzględniać podjazdy dla wózków osób niepełnosprawnych
i dziecięcych.
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 20
PROJEKT BROSZURY
o Wejście  podjazd, szerokie wejście i szeroko otwierające się drzwi, winda (jeśli wydarzenie
odbywa się w sali do której prowadzą schody) zdecydowanie ułatwią możliwość przemieszczania
się osobom na wózkach i z wózkami oraz poruszających się o kulach.
o Sala  ustawienie sali powinno zapewniać swobodę poruszania się wszystkim osobom
uczestniczącym. Warto zadbać o to, żeby w budynku oraz sali nie było symboli religijnych, a jeśli
są to żeby reprezentowały różne systemy religijne (może to zostać oczywiście wykorzystane do
pogłębienia zrozumienia idei różnorodności i równości).
o Toalety muszą mieć szerokie wejścia, muszą być dostosowane do potrzeb osób poruszających się
na wózkach, powinny mieć wyznaczone i przystosowane miejsce do przewijania dzieci (jeśli
przewidujemy opiekę nad dziećmi).
o Nocleg  jeśli szkolenie trwa dłużej niż jeden dzień wymogi związane z dostępnością muszą
spełniać także miejsca noclegowe i miejsca, w których spożywane są posiłki. Jeśli nocleg odbywa
się w innym miejscu niż zajęcia, konieczne będzie zapewnienie swobodnego, a także nie
wymagającego bycia zdanym/zdaną na pomoc innych, sposobu przemieszczania się. Być może
konieczne będzie wydłużenie przerw na posiłki.
o Wyżywienie  coraz częściej standardem jest zapewnienie osobom uczestniczącym wyżywienia
wegetariańskiego. Warto zwrócić uwagę na potrzeby czy też wymagania diety związane z czyimś
wyznaniem (np. zakaz spożywania wieprzowiny pod jakąkolwiek postacią, czyli także jogurtów,
śmietan zawierających żelatynę, zakaz spożywania mięsa w piątek).
o Oznaczenie  ważne, żeby osoby z niepełnosprawnością wzroku mogły uzyskać wszelkie
informacje, gdzie odbywa się szkolenie, gdzie są toalety, gdzie jest miejsce spożywania posiłków.
·ð Osoby asystujÄ…ce  dobrym rozwiÄ…zaniem może być zatrudnienie osoby, której zadaniem jest
asystowanie wszystkim osobom, które potrzebują pomocy w przemieszczaniu się, docieraniu do
informacji itd. Ważne, żeby ta osoba miała odpowiednie przeszkolenie i doświadczenie
(znajomość języka migowego), a na pewno, by w stosunku do osób, dla których pracuje, nie
zachowywała się w sposób protekcjonalny.
Informacje na temat tego, które z powyższych rozwiązań będą potrzebne w trakcie
organizowanego wydarzenia można zdobyć odpowiednio planując kwestionariusz zgłoszeniowy,
wówczas będzie można się odpowiednio przygotować do organizowanego wydarzenia, bez
ponoszenia dodatkowych kosztów.
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 21
PROJEKT BROSZURY
III. Dodatkowe informacje
IV.1 Lista organizacji zajmujących się równością szans
Nr Organizacja Dane kontaktowe
1 Polski ZwiÄ…zek GÅ‚uchych e mail: [e-mail]
WWW: www.pzg.org.pl
Tel.: [phone] do 73
2 Fundacja Polskich Niewidomych i SÅ‚abowidzÄ…cych  Trakt e mail: [e-mail]
WWW: www.trakt.org.pl
tel.: [phone]
3 Towarzystwo Pomocy GÅ‚uchoniewidomym WWW: www.tpg.org.pl
tel.: [phone]
4 Fundacja TUS  działająca na rzecz aktywizacji społecznej i e mail: [e-mail]
zawodowej osób niepełnosprawnych
WWW: www.tus.org.pl
tel.: [phone]
5 Fundacja Rozwoju Dzieci im. A. Komeńskiego e mail: [e-mail]
WWW: www.frd.org.pl
tel.: [phone]
6 Tato.net e mail: [e-mail]
WWW: www.tato.net
tel.: [phone]
7 Fundacja MaMa WWW:
www.fundacjamama.pl
8 Fundacja Feminoteka e mail: [e-mail]
WWW: www.feminoteka.org
tel.: [phone]
9 Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych  WWW: www.pfron.org.pl
PFRON tel.: [phone]
10 Fundacja Integracja e mail:
[e-mail]
WWW: www.integracja.org
tel.: [phone]
11 Polski ZwiÄ…zek Niewidomych e mail: [e-mail]
WWW: www.pzn.org.pl
tel.: [phone]
12 Idea Zmiany e mail: [e-mail]
WWW: www.ideazmiany.pl
tel.: [phone]
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 22
PROJEKT BROSZURY
IV.2 Spis publikacji
·ð Polska droga do Konwencji o prawach osób niepeÅ‚nosprawnych ONZ, Fundacja Instytut Rozwoju
Regionalnego, Kraków 2008, www.firr.org.pl
·ð Jolanta Budny, Dostosowanie budynków użytecznoÅ›ci publicznej. Teoria i narzÄ™dzia,
Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji, Warszawa 2009, www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/17917
·ð DostÄ™pna przestrzeÅ„ publiczna. SamorzÄ…d równych szans, Fundacja Instytut Rozwoju
Regionalnego, Kraków 2009, www.firr.org.pl
·ð DostÄ™pna komunikacja miejska. SamorzÄ…d równych szans, Fundacja Instytut Rozwoju
Regionalnego, Kraków 2009, www.firr.org.pl
·ð Maja Branka, Marta RawÅ‚uszko, Agnieszka Siekiera, Zasada równoÅ›ci szans kobiet i mężczyzn w
projektach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Poradnik  aktualizacja, Warszawa 2010,
www.efs.gov.pl/dzialaniapromocyjne/Documents/Poradnikaktualizacja2010.pdf
·ð Krajowy monitoring równego statusu kobiet i mężczyzn. Raporty eksperckie, Warszawa 2006,
http://eur lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2006:0092:FIN:PL:PDF
·ð Polityka równoÅ›ci pÅ‚ci. Polska 2007. Raport, UNDP, Warszawa 2007,
www.bezuprzedzen.org/doc/polityka_rownosci_plci_raport.pdf
·ð Why Gender Matters in Infrastructure, Organisation for Economic Co operation and
Development (OECD) Development Assistance Committee s Network on Gender Equality, 2004,
www.oecd.org/dataoecd/62/34/37033280.pdf
·ð Mika Kunieda, Aimée Gauthier, Gender and Urban Transport: Smart and Affordable,
Bundesministerium für wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung, Germany 2007,
www.itdp.org/index.php?/information_center/documents
·ð 2010: Europe accessible for all. Report from the Group of Experts set up by the European
Commission, 2003, www.accessibletourism.org/?i=enat.en.reports.442
·ð The built for all. Reference manual. Good intentions are not enough, Luxembourg 2006,
www.build for all.net/userimage/File/Part1_Preamble(1).pdf
IV.3 Przydatne strony internetowe
www.firr.org.pl
Strona Fundacji Instytut Rozwoju Regionalnego, organizacji działającej na rzecz promowania, wspomagania
oraz propagowania rozwoju regionalnego. Na stronie znajdziemy ciekawe artykuły, opisy programów i szereg
przydatnych publikacji.
www.integracja.org
Integracja to ogólnokrajowa organizacja pozarządowa, aktywnie działająca na rzecz osób
z niepełnosprawnością, ich rodzin i opiekunów. Na stronie znajdują się informacje o kampaniach społecznych,
publikacje a także odnośniki do innych mediów Integracji w tym strony www.niepelnosprawni.pl.
www.rtpi.org.uk
Strona The Royal Town Planning Insitute  brytyjskiej organizacji specjalizujÄ…cej siÄ™ w planowaniu przestrzeni
uwzględniających zrównoważoną, integracyjną oraz włączającą perspektywę. Strona zawiera specjalny dział
Równość i różnorodność, w którym można znalez
ć między innymi opis dobrych praktyk oraz podręczniki do
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 23
PROJEKT BROSZURY
planowania przestrzeni uwzględniające potrzeby kobiet i mężczyzn w różnym wieku, z różnymi
niepełnosprawnościami. Na stronie znajduje się, dostępny w postaci PDF, podręcznik do uwzględniania
równości płci w planowaniu lokalnym: Gender Equality and Plan Making Mainstreaming Toolkit.
www.gendersite.org
Strona  efekt wspólnego projektu Women s Design Service i Wydziału Geografii Queen Mary University of
London, stanowi bogatÄ… bazÄ™ z
ródeł z zakresu włączania perspektywy gender w budownictwo. Są tutaj
zamieszczone transmisje, książki, bibliografie, materiały konferencyjne, raporty, a także studia przypadków,
dotyczące transportu, bezpieczeństwa, mieszkalnictwa z uwzględnieniem perspektywy różnych grup kobiet.
www.inclusivedesigntoolkit.com
Strona powstała na zlecenie firmy BT, w ramach polityki społecznej odpowiedzialności firmy, a stworzona
została przez Cambridge Engineering Design Centre, firmę Sagentia i Helen Hamlyn Centre. Zawiera opis tego,
czym jest inkluzyjne (włączające) projektowanie, charakterystykę kolejnych etapów procesu takiego
projektowania, a także dostarcza praktycznych narzędzi (m.in. kalkulator wykluczenia) do jego implementacji.
www.uel.ac.uk/womenandtransport/gender.html
Strona  Women and Transport. The Gender Audit jest rezultatem programu badawczego, przeprowadzonego
na zlecenie brytyjskiego Ministerstwa Środowiska, Transportu i Regionów, w celu rozpoznania komunikacyjnych
potrzeb kobiet i sposobów sprostania im. Na stronie znajdziemy obszerny raport adresowany m.in. do
decydentów, urbanistów i organizacji transportowych.
www.ideazmiany.pl
[e-mail] 24