Pierwsza wolna elekcja.
W 1572 umiera bezpotomnie Zygmunt August. Nastąpił kryzys w Polsce ponieważ nie wiedziano, kto ma rządzić, jak wybrać następcę. Zwołano więc Sejm Konwokacyjny w 1573r. w Warszawie, na którym zaczęto wybór króla, pierwszą wolną elekcję. Interrexem był prymas Uchański. Na Sejmie ustalono, że kandydat musi zatwierdzić Akt konfederacji Warszawskiej mówiący o tolerancji religijnej. Zatwierdzono zasadę VIRITIM( każdy szlachcic może brać udział w głosowaniu). Kandydatami byli Ernest Habsnurg (syn Maksymiliana, cesarza niemieckiego), Henryk Walezy i Iwan Groźny, car Rosji. Ten ostatni odpadł jednak dosyć szybko, miał za duże mniemanie o sobie i chciał wszystkimi rządzić. Zwyciężył mający poparcie szlachty Henryk Walezy. Musiał zatwierdzić dwa zbiory prawne nazwane Artykułami Henrykowskimi: -potwierdzające elekcję -zatwierdzające prawa sejmu -nadające senatowi prawo prowadzenia polityki zagranicznej -potwierdzające Akt Konfederacji Warszawskiej -mówiące o rokoszy w przypadku przekroczenia uprawnień. Ponadto Walezy sporządził Pacta Conventa, czyli własne prywatne zobowiązania .Henryk Walezy miał m.in. kształcić młodzież szlachecką w Paryżu, spłacić długi Zygmunta Augusta, sfinansować budowę floty. W 1574r. koronowano go na króla. Panowanie jego jednak skończyło się wkrótce. Kilka miesięcy po koronacji Walezy uciekł do Francji na wieść o śmierci swojego brata Karola IX , by objąć tam tron jako Henryk III.
W polityce wewnętrznej Zygmunt August od 1562 r. opowiadał się po stronie ruchu egzekucyjnego. W 1562/63 r. sejm piotrkowski rozpoczął realizację postulatów ruchu egzekucyjnego, przeprowadzając m.in. uzdrowienie skarbu. Miał się on odtąd opierać na ziemskich dobrach Korony, które miały być wydzierżawiane dożywotnio osobom zasłużonym. Zasady podziału dochodów z królewszczyzn ustalono w sposób następujący: 20% dochodu otrzymywał dzierżawca, 20% - (czyli tzw. kwarta) - miało trafiać do skarbu Rzeczypospolitej na utrzymanie wojska broniącego kresów południowo-wschodnich (stąd potocznie nazywano to wojsko kwarcianym), zaś 60% przypadało dla monarchy. W praktyce, poza kwartą, całość dochodów pozostawała jednak w kieszeniach dzierżawców. Restytucja domeny królewskiej wymagała konfiskaty bezprawnych zastawów (dokonanych po 1504 r.). Sejm zgodził się na uchwalanie w uzasadnionych przypadkach podatków nadzwyczajnych. W kwestiach ustrojowych ruch egzekucyjny postulował m.in. silniejszą integrację ziem wchodzących w skład Rzeczypospolitej: W 1569 r. nastąpiło włączenie do Korony Podlasia, Ukrainy i Podola oraz ograniczenie swobód Prus Królewskich. Nową formę nadano też związkowi Korony z Litwą. Unia lubelska zmieniała istniejącą wcześniej unię personalną w unię realną. Poza wspólnym władcą, Korona i Wielkie Księstwo miały odtąd wspólny sejm, monetę i politykę zagraniczną. Zachowano natomiast odrębność wojskową, skarbową oraz administracyjną.
Grzegorz
Portka