Krytyka literacka i eseistyka. Gawędy historycznoliterackie Jarosława M. Rymkiewicza
Wstęp
Jarosław Marek Rymkiewicz urodził się 13 lipca 1935 w Warszawie - należał do pokolenia „Współczesności” (debiut w 1957 roku; tomik Konwencje). Swoje wiersze, artykuły, recenzje, eseje i przekłady z literatury amerykańskiej zamieszczał w „Nowej Kulturze”, „Życiu Literackim”, „Odgłosach”, „Dialogu”, „Twórczości”, „Współczesności”. Tytuł doktorski uzyskał w 1966 roku rozprawą pt. Studia nad topiką śródziemnomorską w poezji polskiej I połowy XX wieku. W 1984 habilitował się w Instytucie Badań Literackich (IBL) na podstawie rozprawy Aleksander Fredo jest w złym humorze. W 1992 otrzymał nagrodę miesięcznika „Odra” za całokształt twórczości ze szczególnym uwzględnieniem eseistyki.
Rozwinięcie
Tak o twórczości artysty pisał Henryk Markiewicz: „Na oddzielne omówienie zasługiwałaby twórczość Jarosława Marka Rymkiewicza. Książki historycznoliterackie tego znakomitego poety i tłumacza — przez swój wystrój stylistyczny, dygresyjność, autotematyzm, ostentacyjną fikcjonalizację nacechowane są literackością w szczególnie silnym stężeniu. Granica między dziełem literackim a pracą naukową zaciera się tu całkowicie. I nie jest to zjawisko we współczesnym pisarstwie historycznoliterackim odosobnione. Badanie literatury staje się częścią — jak pisze Kazimierz Bartoszyński (Powieść w świecie literackości, Warszawa 1991, s. 272) — „świata literackości” czy szerzej — „kręgu zabawy”. Dla literatury na pewno to dobrze. A dla nauki? Dużo można by na ten temat dyskutować. Ale nie byłaby to już zabawa literacka”.
Teksty Rymkiewicza nie są typowymi eseistycznymi rozprawami naukowymi. Mają wiele wspólnego z gawędą - gatunkiem prozy epickiej, który cechował się: brakiem konturów kompozycyjnych, charakterem aintelektualnym, swobodą w prowadzeniu wątków, powtórzeniami, licznymi zwrotami do słuchacza, obecnością gestów fonicznym. Gawęda była ściśle powiązana z tradycją szlachecką, biesiadną (jej ślady znajdujemy też w Panu Tadeuszu); zanikła wraz z nastaniem realizmu, który wyeliminował naśladowanie powieści ustnych. W tym przypadku nie chodzi o aintelektualizm, czy swobodę, lecz o łączenie konwencji - krytyka i literatura, dyskurs naukowy i paplanina.
O twórczości J.M. Rymkiewicza
W 1963 roku na łamach „Współczesności” autor ogłosił manifest pt. Czym jest klasycyzm?, który rozpoczynał refleksję dotyczącą aktualności i wartości kultury europejskiej łącznie z paradygmatem antycznym. „Współczesny klasycyzm” miał o wiele więcej wspólnego z barokiem i romantyzmem niż antycznym czy oświeceniowym klasycyzmem. Rymkiewicz był właśnie propagatorem takiego klasycyzmu (stąd zapewne tematy jego rozpraw krytycznych - czyt. dalej).
Rymkiewicz opisywał literaturę jako proteuszowy (zmienny) organizm, w którym poszczególne dzieła stanowić mają przekrwione, tzn. połączone siecią uzależnień, tkanki. Literatura jako organizm, czy obszar wzajemnych uzależnień i wpływów, przeczyła literaturze rozumianej w kategoriach konfliktów, napięć i przełomów pokoleniowych. Literatura nie jest zjawiskiem pierwotnym - jest z istoty konwencjonalna, stworzona i naznaczona przez Wielkich Poprzedników. Wielcy Poeci są pochowani na dnie swoich wierszy… Poprzez słowo poetyckie nawiązujemy bezpośredni związek z przeszłością.
„Sztuka jest jedna i istnieje jednocześnie” (przeświadczenie o jedności kultury) - Rymkiewicz w swoich pracach często odwoływał się do zagadnień natury filozoficznej (Thomas Eliot Stern, Bergson, Chardin, Jung, Spitzer, Auerbach). „Nowy klasycyzm” (klasycyzm eklektyczny) poddał się oddziaływaniu mitów i archetypów wkraczających w irracjonalną sferę podświadomości. Odrzucono oświeceniowy optymizm, zainteresowano się metafizyką, próbowano ożywić komunikację między epokami…
Rymkiewicz nie waloryzował żadnej z epok, choć z perspektywy czasu widać jednak upodobanie do, by się tak wyrazić, ciemnych tonacji historycznoliterackich. Aby wyraźnie zaznaczyć nową i w dużej mierze krytyczną perspektywę kulturowej refleksji, Rymkiewicz (a z nim również klasycyzujący Przybylski) odciął się od wszelkich przejawów bezrefleksyjnego naśladownictwa. Zanegował parnasizm - maskę tradycjonalizmu; zanegował poezję awangardową. „Nowy klasycyzm” miał występować jako tendencja nowatorska. Warto wskazać różnice w tworzeniu krytyki między Przybosiem a Rymkiewiczem: powściągliwość - emocjonalizm, przyszłość - przeszłość, rygor świadomości - nieokreślona podświadomość, programowa definiowalność - brak programowej definiowalności. Program Rymkiewicza stanowi zaprzeczenie poetyckiego konstruktywizmu i racjonalizmu.
Rymkiewicz pisząc o idiomie poety, przekonywał, że autentyczność, bezpośredniość wyrażania w literaturze jest złudzeniem. Poeta zanurza się w wielogłosie słowa, zakłada maski, wchodzi w określone role, poprzez stylizację paradoksalnie staje się twórcą w pełni szczerym.
„Nowy klasycyzm” był wyrazem utraty i tęsknoty do wartości ogólnoludzkich, ponadczasowych. Rymkiewicz stawiał przeszłość ponad aktualność, wyrażał postawę kapłańską, mediumiczną, był nieufnym sceptykiem współczesności (tradycja śródziemnomorska nie ocaliła cywilizacji przed zagładą), cechował go pesymizm - nie mógł zgodzić się na optymistyczną wizję świata lansowaną przez Przybosia; inspirował go barok, romantyzm, modernizm - synkretyczny stosunek do polskiej tradycji literackiej.
Dzieła krytyczne (wybór):
Czym jest klasycyzm. Manifesty poetyckie [studium historycznoliterackie] (1967) - jedna z najważniejszych rozpraw krytyka
Myśli różne o ogrodach. Dzieje jednego toposu (1968) - książka uznana przez Radio Wolna Europa za najlepszą książkę krajową roku 1968
Aleksander Fredro jest w złym humorze [studium historycznoliterackie] (1977)
Juliusz Słowacki pyta o godzinę [studium] (1982)
Wielki książę. Z dodaniem rozważań o istocie i przymiotach ducha polskiego [esej historyczny] (1983) - dotyczy m.in. Konstantego Romanowa, księcia rosyjskiego
Kilka szczegółów [szkice] (1994) - dotyczy biografii Adama Mickiewicza
Inne - artykuły:
Odczłowieczając duszę („Topielec” B. Leśmiana na tle porównawczym)
Ludzie dwoiści (Barokowa struktura powieści Słowackiego)
Dlaczego romantycy umierali młodo?
Sługa Maryi Adam Mickiewicz
Przez zwierciadło - dotyczy tematyki biblijnej
Kilka domów, okna, schody - dotyczy wileńskich adresów A. Mickiewicza
Literatura:
M. Pietrzak, Krytyka literacka wobec pokolenia „Współczesności”, Warszawa 2007.
Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik bibliograficzny, red. J. Czachowska, A. Szalagan, Warszawa 1994-2004.