Zbiorowości społeczne.

Kiedy mówimy o zbiorowościach społecznych mamy przede wszystkim na myśli potoczne rozumienie społeczeństwa, w którym między jego poszczególnymi członami zachodzą różnego rodzaju związki i zależności odpowiednio ustrukturalizowane. Przy całej wieloznaczności pojęcia "społeczeństwo" zazwyczaj pod tym terminem rozumiemy więc ogół ludzi, między którymi, bez względu na wielkość, występują określone więzi i zasady regulujące członkostwo poszczególnych jednostek. Stąd też, bardzo empirycznie podchodząc do różnych propozycji definicyjnych, stwierdzić możemy, iż społeczeństwem nazwać możemy te wszystkie formy życia zbiorowego współwystępujące, krzyżujące i uzupełniające się, które posiadają określoną zasadę odrębności kulturowej i strukturalnej utrzymywaną w dłuższym lub krótszym przedziale czasowym.

l. Podstawowe rodzaje zbiorowości społecznych.

Posługując się, dla uproszczenia wywodu, pojęciem zbiorowości jako synonimu pojęcia społeczeństwo stwierdzić należy, iż o zbiorowościach społecznych możemy mówić dopiero wtedy, gdy w ramach określonych, dowolnych skupień ludzi, wytworzyła się i występuje (choćby krótkotrwale) więź społeczna. Stąd też wszelkie inne, nawet liczebne "zbiorowości", które nie spełniają tego warunku (między jego członkami nie występują określone formy więzi społecznych), określone są na gruncie socjologii mianem zbiorów społecznych. Zbiór społeczny to zatem ogół ludzi posiadających jakąś cechę wspólną, która może być wyróżniona przez obserwatora zewnętrznego. Zbiory tworzone w sensie statystycznym a mające istotne znaczenie dla przebiegu życia społecznego określone s^mianem kategorii społecznych. Kategoriami społecznymi są więc zbiory wyróżniane ze względu na kryterium wieku, płci, wykształcenia, kwalifikacji, dochodu itp. Oczywiście w obrębie niektórych tych kategorii wytwarzać się mogą związki, zależności, instytucje, które w efekcie prowadzą do przekształcenia określonych kategorii lub ich części w zbiorowość społeczną.

Jakie zatem wyróżić możemy rodzaje zbiorowości społecznych? Wykorzystując częściowo znaną typologię J.Szczepańskiego możemy mówić o:

- parach i dwójkach, skupiających dwie osoby różnej lub tej samej pici, połączonych więzią stosunków pokrewieństwa, przyjaźni, pomocy, stosunków seksualnych, wychowawczych, zwierzchnictwa czy zależności przelotnych (np. przewodnik i turysta w górach),

- kręgach społecznych złożonych z niewielkiej liczby osób, których członkowstwo w kręgu jest bardzo płynne, niedookreślone i nie jest celem samym w sobie lecz powstaje na marginesie innych celów (kręgi stycznościowe, koleżeńskie, przyjacielskie),

- grupach społecznych, skupiających co najmiej trzy osoby, powiązanych systemem stosunków uregulowanych przez instytucje, (formalne lub nieformalne) posiadających pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności prowadzącą do wytworzenia się wśród ich członków poczucia przynależności do grupy (poczucie wspólności wyrażone słowem "my"),

- społecznościach lub wspólnotach (Community, Gemeinschaft) odnoszonych zazwyczaj do zbiorowości lokalnych (terytorialnych), w ramach których członkowie mogą zaspakajać swoje podstawowe potrzeby w sensie kulturowym i ekonomicznym,

- zbiorawosciach opartych na podobieństwie zachowań (zbiegowisko, publiczność, audytorium, dum), które niekiedy mogą być zbiorowościami niezwykle krótkotrwałymi lecz między ich członkami wytwarzają się niezwykle silne związki emocjonalne, prowadzące do opisywanych przez psychologię i socjologię zjawisk dezindywidualizacji i tzw. "zarażenia emocjonalnego"; polega ono na wytwarzaniu się identycznych lub podobnych stanów napięcia emocjonalnego przechodzącego w identyczne zachowania,

- zbiorowościach opartych na -wspólnej kulturze (ród, klan, plemię, lud, naród), które mogą być grupami w ścisłym tego słowa znaczeniu bądź też zbiorowościami

swoistymi, zaś podstawę ich wyróżnienia stanowi zazwyczaj wspólny język, czasem odrębna gwara, generalnie jednak szerszy kompleks kulturowy.

2. Rola i znaczenie grup społecznych.

Spośród wymienionych tutaj rodzajów zbiorowości największym zainteresowaniem badaczy cieszą się grupy społeczne.

W charakterystyce grupy społecznej wyróżnia się zazwyczaj cztery podstawowe cechy, stanowiące istotne wyróżniki spośród innych zbiorowości. Po pierwsze grupa społeczna to zbiorowość -względnie trwała, w odróżnieniu np. od publiczności zebranej na koncercie, przedstawieniu teatralnym czy od tłumu. Po drugie grupa jest zbiorowością zorganizowaną i ustrukturalizawaną, w której poszczególne role są wyraźnie zdefiniowane. Po trzecie w zbiorowości określanej mianem grupy zachodzą względnie trwałe stosunki i interakcje. Po czwarte grupa społeczna składa się z wybranej i ograniczonej liczby członków. Fakt członkostwa oraz subiektywne poczucie przynależności uznaje się dość powszechnie za podstawowe właściwości grupy społecznej, Inne, również istotne elementy grupy społecznej stanowią w zasadzie naturalną konsekwencję tych dwóch ostatnich elementów (np. poczucie odrębności, wspólne wartości, idee, symbole, ośrodek skupienia itp.)

Funkcjonowanie grupy jako zbiorowości regulowane jest zarówno przez instytucje formalne jak i nieformalne; niektóre z grup opartych na nieformalnych instytucjach kontroli społecznej bardziej dyscyplinują swych członków niż grupy funkcjonujące na gruncie instytucji formalnych. Stąd też grupa nieformalna jest grupą w ścisłym tego słowa znaczeniu. Wspólne wartości grupy mają bardzo szerokie znaczenie. Wartościami tymi są więc zarówno określone idee wyrażające cele i ideały grupy, symbole (hasło, odznaka, pieczęć, sztandar itp.), przedmioty materialne ( majątek, nieruchomości itp.) oraz jakiś ośrodek skupienia, którym zazwyczaj jest określone terytorium, gmach czy lokal. Życie społeczne "utkane" jest wręcz z różnorodnych grup społecznych, jednak mimo tej różnorodności to co je różni w sposób wyraźny od innych zbiorowości to nie tylko wyraźnie poczucie odrębności występujące wśród ich członków ale również mniej lub bardziej ściśle określona zasada członkostwa. Zmiana tych zasad zmienia zasady odrębności a tym samym zmienia charakter grupy.

W stosunku do swych członków grupa określa: wzór fizyczny członka czyli jego wygląd zewnętrzny, wzór moralny członka, czyli zespół cech moralnych jakie winien w swym zachowaniu manifestować członek grupy ona/uncje członka, czyli zakres czynności, które członek grupy winien wykonywać w celu utrzymania ciągłości, tożsamości grupy oraz jej rozwoju. Skład grupy oczywiście zmienia się w czasie, lecz mimo to grupa zachowuje swoją tożsamość i nadal trwa. O tej trwałości decyduje - przypomnijmy to jeszcze raz - niezmiennie ważna zasada odrębności. "Zasada odrębności jest zespołem idealnych określeń i warunków, jakim powinien odpowiadać członek danej grupy, z jednej strony, a z drugiej - wyraża ona kryteria przyjmowania i usuwania jednostek do grupy i z grupy.

Zasada członkostwa i odrębności ściśle wiąże się z treścią zadań określonych grup społecznych. Zadania te, które grupa chce osiągnąć jako całość są zawsze ustalone intencjonalnie, określone statutem lub inną formą porozumienia między jej członkami i zaakceptowywane przez nich.

Każdy z członków grupy pełni w niej określone funkcje, które mogą różnić się od funkcji innych członków; wynika to z faktu -wewnętrznej strukturalizacji grupy, polegającej na ułożeniu i przyporządkowaniu sobie jej członków, instytucji i podgrup, składających się na grupę oraz innych jej elementów o charakterze materialnym lub idealnym (symbole lub wartości), wzorów zachowań, stosunków i pozycji społecznych zajmowanych przez członków. Pozycja jaką zajmuje dany członek w grupie oraz prestiź (uznanie) związany z tą pozycją ókseSl&jStstatns jednostki w grupie.

Przynależność jednostek do grup wynika z faktu członkostwa. Można jednak mówić o dwóch postaciach tej przynależności: o przynależności obiektywnej i subiektywnej. Student należy do grupy bo został do niej zapisany; w związku z tym powinien spełniać podstawowe obowiązki wynikające z tego faktu. Nie oznacza to jednak, iż w każdym przypadku musi identyfikować, utożsamiać się z tą grupą.Taką sytuację określamy mianem przynależności formalnej, obiektywnej. Kiedy jednak ów student rozwinie subiektywne poczucie związku z tą grupą, zacznie się z nią identyfikować, akceptować jej wartości, zasady działania, solidaryzować się z nią- możemy mówić również o przynależności subiektywnej. Nie zawsze oczywiście subiektywna przynależność do określonej grupy musi być budowana na gruncie przynależności obiektywnej. Niekiedy jednostka w sensie obiektywnym, formalnym należąc do danej grupy identyfikuje się z celami i wartościami grupy do której nie należy a z różnych względów należeć nie może w ogóle czy też w określonej sytuacji, przedziale czasowym itp. Każdy z nas należy do bardzo wielu grup społecznych, jednak najczęściej zjedna identyfikujemy się najpełniej w sensie subiektywnym. Taką grupę, z którą jesteśmy ściśle związani w sensie emocjonalnym określamy mianem grupy odniesienia.

Po to, aby grupa mogła trwać konieczne jest zdefiniowanie przez jej członków własnej roli społecznej w tej grupie i choćby częściowa identyfikacja z celami i zasadami jej funkcjonowania. Brak takiej samoidentyfikacji w odniesieniu do grupy wywołuje duże napięcie wśród członków grupy, poczucie niepewności i nieprzystosowania a w konsekwencji opisywane już stany anomii czy alienacji społecznej.

Tak więc trwałość grupy zależy w poważnej mierze od stopnia samoidentyfikacji określającej:

umiejscowienia grupy w czasie i przestrzeni, wzajemne oczekiwania członków wobec grupy i grupy wobec jej członków, podstawowe wartości, wzory (symbole) i normy grupowe oraz same zasady przynależności do grupy (kto, kiedy, w jaki sposób, na zasadzie jakich uprawnień i obowiązków). Wszystko to pozwala osiągnąć pewien ład psychologiczny w relacji "ja" i

"inni".

3. Rodzaje grup społecznych.

Ze względu na to, iż w życiu społecznym występuje bardzo wiele różnorodnych grup społecznych, występuje też wiele różnych zasad ich klasyfikowania, koniecznego dla celów analitycznych. My ograniczymy się tylko do krótkiej charakterystyki tych rodzajów grup, które są najczęściej wymieniane.

Możemy zatem wyróżnić przede wszystkim:

• Grupy małe i grupy duże, które wydzielone są ze względu na kryterium strukturalne. Grupy małe to zatem grupy posiadające prostą strukturę, wyrażającą się w tym, iż składają się one wyłącznie z niewielkiej liczby członków i nie posiadają żadnych podgrup. Przykładem może być tutaj rodzina, grupa koleżeńska itp. Grupy duże (wielkie) to grupy o strukturze złożonej, z dużą liczbą członków (którzy bardzo często nie kontaktują się w sposób bezpośredni), nie wchodzące już jako części składowe do jeszcze większych grup w ścisłym tego słowa znaczeniu.Mogą jednak wchodzić np. do kompleksu państw, określonego typu cywilizacji itp. Przykładem wielkich grup może być państwo, samodzielny kościół, partia polityczna, klasa społeczna.Często mówi się, iż w małych grupach stosunki społeczne między jej członkami przebiegają na zasadzie "face-to-face" (twarzą w twarz). Z całą pewnościąjest to istotne kryterium rozróżniające, choć przecież nie możemy ściśle określić (w sensie liczebności grupy) gdzie kończy się mała a zaczyna duża grupa społeczna.

• Grupy pierwotne i grupy wtórne, które odróżniamy ze względu na kryterium dotyczącego typu więzi łączącej ich członków. W grupach pierwotnych występuje wyłącznie więź budowana na stycznościach osobistych, prywatnych, bezpośrednich, na silnych związkach o charakterze emocjonalnym (rodzina, grupa sąsiedzka, rówieśnicza). W grupach wtórnych więź wynika głównie ze ściśle określonego celu przyjętego do realizacji, mającego najczęściej postać szeroko rozumianego interesu (politycznego, ekonomicznego, kulturalnego itp.) oraz ze styczności rzeczowych, często publicznych i pośrednich. Podany tutaj przykład rodziny jako grupy małej może być również wykorzystany jako przykład grupy pierwotnej. Rodzina jako jedna z najistotniejszych grup społecznych jest najczęściej nie tylko grupą małą ale i pierwotną. Każda grupa pierwotna może przekształcić się w grupę wtórną, jeśli zanikają w niej więzi emocjonalne a w ich miejsce wchodzą (lub tylko pozostają) więzi związane z realizacją jakiegoś interesu. Proces ten może dotyczyć również rodziny, rozumianej jako grupy złożonej z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim.

W analizach psychologów i socjologów podział na grupy pierwotne i wtórne stanowi istotny element porządkujący sposób analizy przebiegu życia społecznego. Badacze są powszechnie zgodni co do tego, iż grupy pierwotne odgrywają podstawową rolę w procesie socjalizacji jednostki. Sam termin "grupa pierwotna" wprowadzony został przez amerykańskiego psychologa społecznego Ch. H. Cooleya w 1909r., który określał je również mianem "piastunek natury ludzkiej". Pierwotność tych grup, stanowiących główne ośrodki socjalizujące jednostkę polega na tym, iż w ich obrębie realizowane są wszystkie psychiczne, emocjonalne potrzeby jednostki uczestniczącej w takiej grupie "całą osobą". Interakcje w takiej grupie nie tylko mają charakter bezpośredni (twarzą w twarz) i osobisty ale są niezmiernie intensywne. Sama zaś przynależność do takiej grupy jest źródłem satysfakcji, która ułatwia cały proces socjalizacji a więc przekazywania jednostce społecznych wartości, norm i wzorów zachowań. Grupy pierwotne, ze względu na swój specyficzny charakter, zaspakajają takie istotne potrzeby psychospołeczne jednostki jak potrzebę bezpieczeństwa (w sensie społecznym i psychicznym), uznania, przynależności i miłości, potrzebę intymności czy kompensacji niepowodzeń i porażek życiowych, ponoszonych w innych grupach społecznych. Grupy pierwotne, podtrzymując więź w większych zbiorowościach, charakteryzują się zarazem względnie jednolitym charakterem oddziaływań na jednostkę. Ponadto, co ma istotne znaczenie, grupy te rozrastają się od wewnątrz (rodzina) a nie poprzez dokooptowywanie członków. To one właśnie "dostarczają" członków innym grupom społecznym.

• Grupy formalne i grupy nieformalne, które wyróżniamy na podstawie występowania w grupach instytucji i kontroli społecznej sformalizowanej lub tylko instytucji i kontroli nieformalnych. Grupy formalne oparte są na sformalizowanej organizacji określonej prawem (statuty), regulujące dokładne działania swych członków i ustalające formalne zasady odpowiedzialności. Stąd też każda grupa wtórna jest zarazem grupą formalną. Grupy nieformalne są zazwyczaj małe (grupa koleżeńska, klika w grupie celowej a nawet mafia) i choć nie wytwarzają instytucji sformalizowanych, mogą być oparte zarówno na stycznościach osobistych jak i rzeczowych. Stąd też mogą się one niekiedy bardzo szybko rozrastać. Grupy nieformalne należą obok grup pierwotnych do tego rodzaju zbiorowości, które stanowią istotną część życia społecznego, ponieważ zaspakajane są w ich obrębie nie tylko podstawowe potrzeby i dążenia jednostek ale również właśnie poprzez uczestnictwo w tych grupach jednostka uczy się sposobów zachowań ; kształtuje swoje postawy, aspiracje życiowe a więc kształtuje swoją osobowość.

• Grupy celowe, określane też mianem zrzeszeń, które wyróżniamy ze względu na kryterium celu określanego bardzo wąsko. W szerokim sensie wszystkie zbiorowości społeczne a szczególnie grupy służą jakiemuś celowi, w tym również rodzina. Grupami celowymi nazywamy tylko takie grupy "(...) które zostały zorganizowane planowo dla realizacji jednego tylko celu lub jednej grupy celów i w których istnieje tylko więź sformalizowana ze względu na osiągnięcie tego celu..""⁴ Stąd też w grupach celowych (grupy sportowe, organizacje wychowawcze, partie polityczne, kliki, towarzystwa akcyjne, przedsiębiorstwa itp.), dominuje więź rzeczowa i stosunki oparte na stycznościach rzeczowych. Grupy celowe charakteryzują się też dużą różnorodnością. Najczęściej w ich obrębie wyróżnia się zrzeszenie jako grupy celowe powstające dobrowolnie (np. towarzystwo akcyjne) i mogące być rozwiązane decyzją ich członków oraz grupy celowe - przymusowe, w których członkostwo wynika z mocy prawa i przymusu i które istnieją niezależnie od woli ich członków (np.armia).

Każda grupa celowa wśród wielu cech charakterystycznych, których tutaj

nie będziemy omawiać, posiada jedną niezmiernie istotną - rozbudowany system instytucji sformalizowanych i urządzeń zapewniających współpracę ludziom, którzy nie stykają się z sobą bezpośrednio i którzy są zainteresowani tylko tymi cechami innych członków, które przyczyniają się do osiągania zakładanych przez grupę celów. Grupy celowe posiadać zatem muszą specyficzny typ organizacji, mającej formalny charakter, określany mianem biurokracji. Biurokracja to sposób zarządzania i kierowania ludźmi, służący do osiągania celów określonych grup społecznych, m.in. przedsiębiorstw. Sam termin "biurokracja" wprowadził M.Weber na oznaczenie organizacji władzy administracyjnej, która jest efektywna, zracjonalizowana i podporządkowana wyraźnie ustalonym regułom prawa. Wspomiany autor skontruował również "idealny typ" biurokracji, który należy traktować jako abstrakcyjny schemat organizacji biurokratycznej. Koncepcja biurokracji w wersji tutaj wspomnianej, rozwijana przez wiele innych autorów (m.in. M.Croziera, który skonstruował ciekawą koncepcję biurokratycznego błędnego koła), różni się oczywiście od potocznego znaczenia terminu "biurokracja", mającego wyłącznie pejoratywne (negatywne) znaczenie.

• Grupy terytorialne, wyodrębnione na postawie stosunku do terytorium jak np. miasto czy wieś.

• Klasy społeczne, wyróżniane na podstawie ich pozycji zajmowanej w społeczeństwie. Problematyka klas społecznych omówiona zostanie w kontekście struktury społecznej. Oczywiście możnaby przytoczyć tutaj wiele dalszych typologii. Te powyżej omówione wydają się jednak najbardziej przydatne do zrozumienia dość złożonej natury grup społecznych, w charakterystyce których ważna jest nie tylko klasyfikacja ale również pewne założenia tyczące statusu grup i to co będzie nas dalej interesować - norm grupowych.

4. Normy grupowe a problemy konformizmu.

4.1. Specyfika norm grupowych.

W grupach społecznych, zwłaszcza w grupach pierwotnych, którą współcześni socjologowie i psychologowie zastępują takimi określeniami jak: mała grupa, grupa nieformalna czy mikrostruktura przebiega podstawowy proces kształtowania człowieka jako istoty społecznej. Dokładna analiza procesów zachodzących w tych grupach, kształtujących stosunki wewnątrzgrupowe (różnicowanie ról, współzawodnictwo, konflikt z jednej strony z drugiej zaś procesy przystosowania i współpracy) to domena psychologów społecznych. Sformułowali oni, m.in. L.Moreno czy K.Lewin szereg interesujących metod i koncepcji badawczych, wykorzystywanych również przez socjologów, w tym socjologów pracy. To co zwraca uwagę w tych analizach, prowadzonych zarówno w perspektywie badań socjometrycznychjak i badań dotyczących dynamiki grupowej, to proces interakcji między członkami grupy, w rezultacie którego powstają normy grupowe.

W bardzo ogólnym ujęciu norma grupowa oznacza przepis, zasadę określającą w jaki sposób powinien zachować się (lub też nie) członek danej grupy, pełniący w niej określoną rolę i pozycję społeczną, np. ojca, brata, lidera opinii grupowej, przełożonego itp. Normy grupowe w założeniu obowiązują wszystkich członków grupy, niezależnie od pozycji zajmowanej w grupie. W procesie funkcjonowania określonych grup założenie to nie zawsze jest do końca realizowane.

Normy grupowe mają bowiem pewien zakres obowiązujących zachowań a nie tylko jedno określone zachowanie; np. norma punktualności przybierająca postać tzw. kwadransa akademickiego czy norma dotycząca przyjścia gości. Normy grupowe pełnią dwie podstawowe funkcje:

• przyczyniają się do osiągania celów grupy,

• zapewniają trwanie grupy w sytuacji naturalnej wymiany jej członków, czy mówiąc inaczej pozwalają na zachowanie tożsamości, samoidentyfikacji grupy. Realizacja poczucia tożsamości uwidacznia się szczególnie w odniesieniu do norm kulturowych, regulujących sposób spożywania posiłków, witania się i żegnania, ubierania czy innych jeszcze, specyficznych sposobów zachowania się.

Normy grupowe mają oczywiście swoją genezę. Mówiąc ogólnie są dwa źródła norm: zewnętrzne i wewnętrzne. Część norm jest przenoszona przez jej członków z grupy do grupy i mogą być one również narzucone przez daną kulturę czy też są one elementem większej organizacji w skład której wchodzi dana grupa (np.normy występujące w plutonie wojskowym). Normy mogą być również wynikiem procesów wewnątrzgrupawych, których powstanie obserwowało wielu psychologów społecznych w licznie prowadzonych eksperymentach. Tym podstawowym procesem w obrębie którego dochodzi do powstania takich norm jest proces interakcji, wzajemnego oddziaływania członków danej grupy na siebie. Co ciekawe, raz ustanowione i zaakceptowane normy wywierają wpływ na zachowanie się członka grupy nawet wtedy, gdy opuści on już grupę, w której brał udział w wytwarzaniu normy lub w której ją sobie przyswoił"⁵. Wpływ ten polega nie tylko na "praktykowaniu" danej normy, zachowywaniu się zgodnie z jej treścią ale również na kształtowaniu się jego postaw i innych, złożonych mechanizmów wewnętrznych, wpływających na zachowania człowieka. Dostrzegana przez członka grupy rozbieżność między zachowaniami innych jej członków a swoim własnym lub między akceptowanymi normami a własnym, niezgodnym z nimi zachowaniem, przyczynia się do powstania u niego szeregu napięć psychicznych. Redukcja tych napięć możliwa jest jednak głównie poprzez zmianę uprzedniego zachowania innych na zgodną z zachowaniem lub akceptowanymi przez nich normami. Dochodzimy zatem w tym miejscu do zagadnienia skutków oddziaływania norm grupowych na członków grupy czyli do zagadnień konformizmu.

4.2. Konformizm - podstawowe powody oraz czynniki określające jego skuteczność.

Pojęcie konfomizmu definiowane jest na wiele różnych sposobów. Na ogół jednak pod tym terminem rozumie się dwa blisko ze sobą związane zjawiska. Pierwsze z nich oznacza zgodność, zbieżność istniejącą między członkami, grupami, dotyczącą norm, postaw i zachowań. Taki stan prowadzi do podobieństwa zachowań i wygłaszanych opinii. Spowodowany jest on przez normy, których oddziaływanie na członków grupy polega na tym, że przestrzegając tych norm zachowują się tak jak inni. W tym ujęciu więc konformizm to nic innego jak uniformizm.

Liczne eksperymenty dowiodły, iż obraz zachowań związanych z przestrzeganiem jakiejś normy przybiera kształt krzywej w postaci litery "J".

F.HAllport przytacza na dowód tej tezy wyniki dwóch prostych ale interesujących badań. W pierwszym z nich obserwatorzy umieszczeni na skrzyżowaniu ulic obserwowali ilu kierowców zatrzymuje się na widok czerwonego światła (na skrzyżowaniu nie było policjanta). Znaczna większość kierowców - 94,1% zatrzymała się, 2,9% znacznie zwalniało szybkość, 2% nieznacznie zwalniało, a tylko 1% przejeżdżało skrzyżowanie z taką szybkością, z jaką do niego dojeżdżało.

W drugim badaniu obserwatorzy notowali liczbę osób spóźniających się na mszę. Najwięcej osób, bo 46,9% przychodziło na mszę bez spóźnienia, 18,4% ze spóźnieniem do 4 minut, 6,1% ze spóźnieniem od 8 do 12 minut itd. Na przykładzie tego drugiego badania mogliśmy jednocześnie obserwować realizację normy grupowej (punktualność na mszy), która jest zdecydowanie bardziej elastyczna jeśli chodzi o zakres obowiązujących zachowań niż norma nakazująca kierowcom zatrzymywanie się na czerwonym świetle. Na marginesie warto wspomnieć, iż złamanie tej ostatniej normy sankcjonowane jest głównie poprzez przepisy prawne. Wyniki zreferowanych tutaj badań skłoniły Allporta do stwierdzenia, iż w danej grupie najmniej jest osób, które zachowuj ą się niezgodnie z jakąś jej określoną normą. Nieco więcej jest takich osób, które w niewielkim stopniu wykraczaj ą poza zakres obowiązujących norm, natomiast zdecydowana większość osób zachowuje się zgodnie z obowiązującą normą grupową; stąd też obraz zachowań związany z przestrzeganiem normy przybiera postać litery "J".

Nieco inne, aczkolwiek niesprzeczne ujmowanie konformizmu polega na definiowaniu go jako poddawaniu się naciskom grupy. Chodzi tutaj o te wszystkie sytuacje, w których członek danej grupy początkowo miał inne poglądy czy też zachowywał się inaczej niż grupa, później zaś, pod wpływem nacisków wywieranych przez grupę zmienił je w kierunku zgodnym z oczekiwaniami grupy. W efekcie tak pojęty konformizm prowadzi do zgodności i zbieżności czyli do konformizmu w pierwszym rozumieniu. Większość eksperymentów prowadzona jest jednak w ramach tej drugiej konwencji, kiedy to możemy obserwować proces konformizowania jednostki przez grupę do której należy. Zatem patrząc na konformizm jako na określony proces powiedzieć możemy, iż konformizm to zmiana zachowania lub poglądów (opinii) danej osoby spowodowana rzeczywistym lub wyobrażonym naciskiem ze strony jakiejś osoby lub grupy osób. Przykładem klasycznych już serii eksperymentów, dotyczących tak zdefiniowanego konformizmu, były eksperymenty przeprowadzone przez Solomona Ascha (pierwszy w 195 k). Autor badań wprowadzał właściwą osobę badaną do grupy osób, które byty jego współpracownikami i polecał im oceniać i porównywać długości odcinków. Założenie eksperymentu było takie, iż osoba badana oceniała i porównywała narysowane odcinki jako ostatnia lub przedostatnia w kolejności zaś współpracownicy eksperymentatora wygłaszali opinie o tych odcinkach niezgodne z rzeczywistością. Warto jeszcze podkreślić, iż w eksperymencie tym nie było przewidzianych (jak to zazwyczaj w życiu społecznym bywa) żadnych wyraźnych nagród za zajęcie postawy konformistycznej ani żadnych wyraźnych kar za postawę nonkonformistyczną. Eksperymentator pokazywał wszystkim narysowany odcinek linii prostej (odcinek X). Jednocześnie pokazywał w celu dokonania porównania trzy inne odcinki - A, B i C. Długość tych odcinków przedstawiała się następująca (odcinek X był równy odcinkowi B):

E. Aronson tak komentuje przebieg tego eksperymentu, proponując czytelnikowi wczuć się w sytuację osoby badanej, biorącej w nim udział "Zgłosiłeś się na ochotnika, by uczestniczyć w eksperymencie badającym spostrzeganie. Wchodzisz do pokoju razem z czterema innymi uczestnikami...Wasze zadanie polega na ocenieniu, który z tych trzech odcinków jest najbardziej zbliżony pod względem długości do odcinka X. Jesteś zaskoczony, gdyż zadanie to jest bardzo łatwe. Nie masz żadnych wątpliwości, że poprawną odpowiedzią jest B i gdy przyjdzie twoja kolej, powiesz oczywiście, że chodzi tu o odcinek B. Jednakże jako pierwszy odpowiadasz nie ty, lecz inny uczestnik, który przygląda się z namysłem odcinkom i mówi "odcinek A". Otwierasz usta ze zdumienia i patrzysz na niego kpiąco. "Jak on może myśleć, że to A skoro każdy głupiec zauważyłby, że to B?" - zadajesz sobie pytanie. "Musi być albo ślepy albo pomylony". Teraz przychodzi kolej na drugiego uczestnika; on także wybiera odcinek A. Zaczynasz się czuć jak Alicja w Krainie Czarów. "Jak to może być?" - pytasz sam siebie. "Czy obaj ci ludzie są albo ślepi, albo pomyleni"? Po nich jednak odpowiada następna osoba i także mówi: "Odcinek A". Przypatrujesz się jeszcze raz tym odcinkom. "Może to właśnie ja tracę rozum" - mamroczesz bezgłośnie do siebie. Teraz czwarta osoba tak samo jak jej poprzednicy ocenia, że poprawnym odcinkiem jest odcinek A. Zimny pot występuje ci na czoło. Wreszcie przychodzi twoja kolej. "To jest oczywiście odcinek A" - stwierdzasz. Wiedziałem to od razu.

Mamy więc tutaj do czynienia z klasycznym przykładem ulegania naciskowi grupowemu. Owe niepoprawne odpowiedzi współpracowników eksperymentatora podawane były w serii dwunastu ocen. Ogółem mniej więcej trzy czwarte osób badanych przynajmniej raz dostosowało się do opinii większości, odpowiadając niepoprawnie. Biorąc zaś pod uwagę wszystkie odpowiedzi stwierdzono, że przeciętnie 35% ogółu odpowiedzi było zgodnych z niepoprawnymi odpowiedziami współpracowników S.Ascha. Powstaje zatem podstawowe pytanie dotyczące tego, dlaczego badane przez Ascha osoby dostosowały się w swych ocenach (opiniach) do zdania większości? W grę mogą wchodzić dwie hipotezy o których mówił zresztą sam autor badań; albo badani doszli do przekonania, pod wpływem jednomyślnej opinii grupy biorącej udział w eksperymencie, że ich własne oceny były niezgodne z prawdą, albo też, mówiąc potocznie wykazali "odruch stadny", "poszli za tłumem", mimo że wewnętrznie byli nadal przekonani o słuszności swoich pierwotnych ocen. Przede wszystkim po to, aby pozyskać sympatię większości lub też uniknąć nieprzychylności grupy w sytuacji nie zgadzania się z jej zdaniem.

Pojawiło się jednak następne pytanie. Jak możemy ustalić, czy nacisk grupy na jednostkę rzeczywiście wpływa na percepcję, proces postrzegania (w tym przypadku odległości odcinków)? Należałoby (co zrobiono) powtórzyć eksperyment Ascha zmieniając w nim jedynie to, iż od prawdziwych badanych a nie od podstawionych przez eksperymentatora, nie wymagamy, aby swe oceny podawali w obecności innych. Potwierdzenie tezy, że pod . •wpływem grupy nastąpiła zmiana przekonań osoby badanej miałoby miejsce wtedy, gdyby badani wybierali bez świadków (pomocników eksperymentatora) te same odcinki co publicznie. W kilku badaniach sprawdzono tę hipotezę. Wynik był zawsze taki sam. Zdecydowana większość badanych, oceniających długość odcinków, liczbę uderzeń metronomu, estetyczną wartość dzieła sztuki nowoczesnej zgodnie z opinią większości (miał więc miejsce proces ulegania) w bezpośrednim kontakcie z eksperymentatorem powracała do swoich pierwotnych ocen. Tak więc nacisk skłaniający do wygłaszania konformistycznych poglądów w niewielkim stopniu wpływa na osobiste oceny wygłaszane w sytuacji poczucia braku kontroli ze strony grupy; oczywiście nie zawsze tak musi być. Bardzo wiele zależy bowiem zarówno od cech osobowościowych jednostki na którą wywierany jest nacisk, od cech charakteryzujących daną grupę społeczną oraz od wzajemnych relacji między grupą a jednostką.

Wyniki eksperymentów przeprowadzonych przez Kelleya i Volknarta wśród drużyn harcerskich i studentów wyznania rzymskokatolickiego dowiodły np. iż można mówić o •występowaniu dwóch rodzajów nacisków grupowych lub ich skutków. U członków wysoko oceniających daną grupę normy grupowe są najczęściej internalizowane (uwewnętrzniane), zaś członkowie nisko oceniający własną grupę, słabo z nią związani, realizują jej normy grupowe raczej pod wpływem bezpośredniego nacisku wyrażającego się stosowaniem szerokiej gamy socjologicznie i psychologicznie pojmowanych kar i nagród. Wyniki innych eksperymentów dowiodły również, że nacisk grupowy w kierunku zmiany postawy zwiększa się w przypadku fizycznej obecności innych członków grupy. Nacisk ten występuje również tylko w czasie " psychicznej obecności " grupy a więc uświadomienia sobie przez osobę istnienia grupy do której należy i w której obowiązuj ą takie a nie inne normy.

Należałoby zatem bliżej przyjrzeć się czynnikom występującym w sytuacji nacisku grupowego, wpływającym na zwiększenie lub zmniejszenie się liczby postaw bądź zachowań konformistycznych jednostki. Czynniki te można ująć w trzy duże grupy:

a) cechy i skład grupy wywierającej nacisk,

b) cechy zadania lub sprawy, której dotyczy nacisk,

c) cechy osób na które wywierany jest nacisk.

Ad.a) Cechy i skład grupy wywierającej nacisk.

Wśród cech i składu grupy, wpływających na stopień konformizmu jednostek wymienić należy: stopień jednomyślności grupy, wielkość grupy wywierającej nacisk, stopień kompetencji członków grupy w dziedzinie, w której następuje próba konformizowania jednostki, obecność w grupie osób znaczących (autorytetów, przyjaciół) dla jednostki, podobieństwo członków grupy pod jakimś względem do osoby na którą wywierają oni nacisk (są np. również studentami) oraz spoistosč grupy, która zależy przede wszystkim od tego na ile jest ona atrakcyjna dla swoich członków. Bardzo ważną cechą jest jednomyślność grupy wywierającej nacisk na jednostkę. Istnieją badania na podstawie których można oszacować spadek efektywności nacisku grupy na jednostkę w przypadku różnych rozmiarów braku tej jednomyślności jak i w przypadku dokonywania zmian opinii przez grupę. Dla nas ważne jest stwierdzenie Ascha, wedle którego wystarczy, by tylko jedna osoba z grupy wypowiadała opinie niezgodne z opiniami większości, lecz zgodne z rzeczywistością, by stwierdzić, że osoba badana w znacznie mniejszym stopniu ulega naciskowi grupy niż wtedy, gdy wszystkie osoby są jednomyślne.

Interesujące są również wyniki badań dotyczące wielkości grupy. Okazało się, że im większa jest grupa wywierająca nacisk na jednostkę, tym większy jest, do pewnej wielkości grupy, stopień konfornizmu rozumianego jako uleganie naciskowi grupy. Zależność ta nie ma więc charakteru zależności prostoliniowej ale raczej krzywoliniowej. Stosunkowo duży wzrost zachowań i postaw konformistycznych występuje wtedy, gdy wielkość grupy wzrasta z 2 do 3 członków. Oczywiście dalsze zwiększanie wielkości grupy powoduje wzrost ulegania jednostki jednak nie w takim stopniu jak wtedy, gdy dwie osoby chcące przekonać kogoś, powołują się na opinie jeszcze 3 osoby. Co ciekawe, przy 8 i 16 osobach wywierających nacisk liczba zachowań konformistycznych maleje.

Ad. b) Cechy zadania lub sprawy której dotyczy nacisk grupowy.

Oczywistym wydaje się fakt, że siła nacisku wywieranego przez grupę na jednostkę zależeć będzie również od tego jaka jest treść zadania lub sprawy w których oczekuje się zmiany opinii i zachowań. Liczne eksperymenty wykazały, że im mniej jasne jest to zadanie lub sprawa (również mniejsze różnice miedzy porównywanymi odcinkami) tym nacisk na jednostką jest bardziej skuteczny.

Obserwacje potoczne dostarczają każdemu z nas również dowodów na to, iż w sytuacjach niejasnych, w których nie wiemy jak mamy się zachować czy jakie głosić poglądy korzystamy z pomocy innych ludzi. Gdy rzeczywistość jest niejasna to inni ludzie stają się dla nas głównym źródłem informacji co do właściwego sposobu działania. Służą nam do określenia otaczającej rzeczywistości (jak np. należy zachować się w innej kulturze). Eksperymenty Schachtera, polegające na wstrzykiwaniu jednej grupie badanych syntetycznej postaci adrenaliny, drugiej zaś na podaniu nieszkodliwego place bo wykazały, iż ludzie dostosowują się do innych nawet przy ocenie czegoś tak osobistego, jak treść własnych emocji. Warto jednak w tym miejscu podkreślić, iż konformizm wynikający z obserwowania innych w celu uzyskania informacji o właściwym, sposobie zachowania ma zazwyczaj poważniejsze, trwalsze następstwa w postawach i zachowaniach jednostki niż konformizm wynikający z ulegania, z chęci uzyskania nagrody lub uniknięcia kary.

Inną cechą zadania wpływającą na stopień uległości jednostki wobec grupy jest stopień jego trudności. Im trudność większa, tym większa tendencja do poszukiwania wskazówek u innych osób. Pospolitym przykładem może być tutaj sytuacja trudnego kolokwium, w której studenci mając trudności z jego napisaniem bardzo chętnie poszukuj ą pomocy innych kolegów i często bezkrytycznie tę pomoc wykorzystują.

Ważne jest również to, czego nacisk grupowy dotyczy: czy spraw o charakterze informacyjnym czy też spraw związanych z normami społecznymi. W tym ostatnim przypadku efektywność nacisku grupowego jest o wiele mniejsza.

Ad. c) Cechy osób na które wywierany jest nacisk.

W sytuacji wywierania nacisku na jednostkę nie możemy abstrahować od tego, jaką jest ona osobowością. Wiele naszych cech osobowościowych ułatwia wywieranie na nas konformizującego wpływu, wiele też utrudnia (w pierwszej kolejności wymienimy te które sprzyjają wzrostowi efektywności oddziaływań grupy na jednostkę).

Są to:

• płeć osoby poddawanej naciskowi i płeć osób wywierających nacisk; generalnie kobiety wykazują wyższy stopień ulegania co można tłumaczyć względami natury psychologiczno - kulturowej,

• pewien rodzaj inteligencji czy pewien sposób myślenia które można nazwać twórczym; osoby o takim sposobie myślenia (elastyczne poznawczo) wykazują zdecydowanie mniejszą podatność na konformizujący wpływ grupy,

• zdolność abstrakcyjnego myślenia, które jest negatywnie skorelowane z uleganiem naciskom grupy,

• wiara we własne siły, wysoka samoocena obniża efektywność konfomizujących wpływów, niska samoocena - związana z poczuciem niższości i lęku - zwiększa wpływ grupy na jednostkę,

• przekonanie o własnych kompetencjach w dziedzinie, której nacisk grupy dotyczy wpływa negatywnie na konformizujące zabiegi; należy podkreślić, iż chodzi tutaj o przekonania a nie stan faktyczny,

• pozycja członka w grupie związana z jego akceptacją i rozmiarami okazywanego mu uznania; najmniej konformistyczne są osoby najbardziej akceptowane przez grupę; członkowie w ogóle nie akceptowani (odrzucani), najbardziej zaś osoby akceptowane w średnim stopniu i osoby najsłabiej akceptowane (ale nie odrzucone).

Wymienione wyżej cechy odnoszą się głównie do tych obszarów naszej osobowości, które nie są związane z systemem nastawień i motywacji osobniczych. Wiele badań prowadzonych przez psychologów społecznych dowodzi jednak, iż osoba mająca silnie rozwiniętą jakąś motywację będzie skłonna do ulegania wtedy, gdy taka postawa ułatwi jej te rozwinięte motywacje e realizować.

Do motywów tych zaliczamy:

1. potrzebę afiliacji czyli przebywania, kontaktu z innymi ludźmi,

2. potrzebę otrzymywania pomocy od innych ludzi,

3. potrzebę udzielania pomocy innym ludziom, której realizacja możliwa jest przez dobre kontakty z tymi ludźmi, a które można nawiązać będąc wobec nich konformistą,

4. potrzebę osiągnięć, która wymaga dla swej realizacji ulegania przez jednostkę wszędzie tam, gdzie ta uległość zbliża nas do pożądanej wartości; w tym przypadku konformistyczne zachowanie jednostki ma wyraźnie instrumentalny charakter.

Istnieją również takie potrzeby czy motywy, które zbyt mocno rozwinięte utrudniają pojawienie się zachowań i postaw konformistycznych. Należą do nich: potrzeba dominacji nad innymi ludźmi, zajmowania wyższej pozycji społecznej oraz potrzeba niezależności.

Analiza wielu badań nad konformizmem prowadzi do wniosku, iż dużym uproszczeniem jest proste przeciwstawienie konformizmu nonkonformizmowi. S. Mika wyróżnia np. cztery typy zachowań będących reakcjami na naciski społeczne:

• czysty (pełny) konformizm, czyli pełna zmiana postaw i zachowań, zgodna z treścią nacisku grupowego,

• czysta pełna niezależność czyli brak jakichkolwiek zmian w kierunku zgodności z treścią nacisków,

• pełny (czysty) antykonformizm czyli pojawienie się maksymalnej zmiany, jednak w kierunku przeciwnym niż treść wywieranego nacisku,

• czysta (pełna) zmienność, kiedy członek zmienia swoje zachowanie i poglądy bez względu na to, jaki jest kierunek wywieranego nacisku na strony grupy.

Podsumowując zatem nasze dotychczasowe rozważania możemy powiedzieć, iż w życiu społecznym mamy do czynienia z dwoma rodzajami konformizmu:

1. konformizmem opartym na motywach jednostki: chęć uniknięcia kary i uzyskania nagrody oraz na motywie związanym z potrzebą uzyskania ogólnie pojętej informacji,

2. konformizmem opartym na względnej trwałości konformistycznego zachowania, wynikającej z naszego przekonania (na podstawie zachowania i opinii innych) o błędności pierwotnych ocen czy zachowań.

Przy tak istotnych różnicach związanych zarówno z samym procesem konformizowania jednostek jak i efektami tego procesu warto na zakończenie posłużyć się wprowadzonym przez E.Aronsona¹²² rozróżnieniem miedzy trzema rodzajami następstw wpływu społecznego, któremu poddawana jest jednostka zarówno w procesie socjalizacji pierwotnej jak i wtórnej: uleganiem, identyfikacją i internalizacją.

Ogólnie można powiedzieć, iż uleganie dotyczy zachowania lub opinii osoby, która kieruje się pragnieniem umknięcia kary lub uzyskania nagrody. Oczywistym jest więc, że uleganie jest najmniej trwałym rodzajem następstw wpływu społecznego, który trwa tak długo, jak długo działa obietnica nagrody bądź groźba kary. W uleganiu -ważnym komponentem jest władza jaką w stosunku do nas dysponuje osoba oddziaływująca, decydująca o rozdziale kar (m.in. zwolnienia z pracy, upokarzania, stosowania przemocy fizycznej itp.) i nagród (m.in. chwalenia, okazywania miłości, awansowania, dawania premii, podziwiania itp.)

Identyfikacja to następstwo wpływu społecznego, wywołane pragnieniem danej jednostki, by by č podobną pod jakimś wzglądem (dotyczącym głównie głoszonych opinii i zachowań) do osoby, od której oddziaływanie to pochodzi.^ tym przypadku również nie możemy stwierdzić, by określone zachowanie czy głoszona opinia dawały jednostce zadowolenie. Jednostka akceptuje określony wpływ ponieważ chce ona uzyskać lub utrzymać satysfakcjonujący ją związek, relację z daną osobą lub grupą z którą się utożsamia. Tutaj już jednostka zaczyna wierzyć (choć niezbyt mocno) w opinie, poglądy i akceptować zachowania, które przejmuje i które realizuje. Ten rodzaj następstwa wpływu społecznego Aronson nazywa "efektem wujka Karola". Warto podkreślić, iż w procesie identyfikacji osoba z którą się utożsamiamy nie musi być obecna; potrzebne jest tylko pragnienie bycia podobnym do tej osoby.

Efekty wpływu społecznego w postaci identyfikacji mogą być jednak zmienione, choćby przez prosty fakt zmiany poglądów i zachowań osoby z którą się identyfikujemy, pojawienie się osób lub grup z którymi zaczynamy identyfikować się silniej czy też poprzez pragnienie danej osoby aby mieć słuszność. Wynika to z tego, iż decydującym komponentem w identyfikacji jest szeroko rozumiana atrakcyjność (nie tylko fizyczna) osoby, z którą identyfikuje się dana jednostka.

Internalizacja jakiejś wartości czy przekonania i wypływające stąd zachowania to następstwo wpływu społecznego, wywołane jego akceptacją ze względu na samą treść tego wpływu, pełniącego wobec jednostki funkcje gratyfikacyjne. Motywem zintemalizowana określonego przekonania jest pragnienie aby mieć w jakiejś sprawie słuszność; stąd głoszone normy i wartości akceptujemy i włączamy w nasz system wartości i traktujemy jako niezależne od swego źródła (wpływu społecznego). Z tego też względu internalizacja stanowi najbardziej trwałe, najgłębiej zakorzenione następstwo wpływu społecznego zaś ważnym jej komponentem jest wiarygodność osoby od której pochodzą określone treści wpływu społecznego. Należy jednak pamiętać, iż opisany tutaj proces internalizacji norm i wartości odnosi się głównie do okresu socjalizacji wtórnej. W socjalizacji pierwotnej internalizacja, jak o tym pisaliśmy w rozdziale drugim, przebiega na nieco innych zasadach; z dużym udziałem pozarefleksyjnych uwarunkowań. Warto również wspomnieć o tym, iż określone postawy czy zachowania, będące następstwem wpływu społecznego uwarunkowane są zarówno przez uleganie, identyfikację jak i internalizację. Wprowadzony i zaproponowany tutaj podział służyć ma jedynie celom czysto analitycznym.

5. Style kierowania grupami.

Na zakończenie naszych rozważań o doniosłości grup społecznych i sposobach regulowania przez nie postaw i zachowań jednostek warto wspomnieć o stylach kierowania grupami np. w zakładzie pracy. Gross wiedzy na ten temat, włączonej do nauk o zarządzaniu, pochodzi z wyników badań i eksperymentów przeprowadzonych przez psychologów społecznych. Student zdobywający wiedzę z zakresu zarządzania i marketingu winien również posiadać świadomość, iż efektywność podejmowanych działań o charakterze ekonomicznym uwikłana jest w dość skomplikowany system uwarunkowań psychologicznych. Można w tym miejscu przywołać słynne stwierdzenie twórcy "cudu gospodarczego" Niemiec po n wojnie światowej - L.Erhardta - który mawiał, iż ekonomia to 70% psychologii.

Wracając jednak do problematyki grup i stylów kierowania należy przede wszystkim stwierdzić, iż badania na ten temat rozpoczęli R.Lippitt i R-K.White¹²³ inspirowani przez K.Lewina. W tym celu stworzyli kluby chłopców zajmujących się wytwarzaniem masek i modeli. Kluby te spełniały wszystkie warunki do uznania ich za grupy. Kierownikami klubów były odpowiednio przygotowane osoby dorosłe, które posługiwały się trzema stylami kierowania: autokratycznym, demokratycznym i liberalnym.

W stylu autokratycznym kierownik sam określał, jakie będą cele grupowe i jakie czynności będzie wykonywała grupa w związku z ich realizacją. Członkowie grupy nie brali udziału w podejmowaniu decyzji a kierownik nie wyjaśniał ani tego, jaka jest jego decyzja, ani też tego, co skłoniło go do jej podjęcia. Członkowie grupy znali tylko cząstkowe zadania i wykonując jakąś czynność nie byli zorientowani czemu ona służy. Nikt z członków grupy nie miał wpływu na to, kto będzie wykonywał określoną czynność. Podstawową formą zwracania się kierownika do swych "podwładnych" było wydawanie rozkazów i poleceń. Wszelkie oceny wydawane przez kierownika, zarówno pozytywne jak i negatywne miały charakter arbitralny i nie były uzasadniane. Ponadto kierownik stosujący ów autokratyczny styl nie brał udziału w wykonywaniu pracy, przy ocenie której sięgał częściej do kar niż nagród.

Kierownik realizujący styl demokratyczny w sposób wyraźny zachęcał członków grupy do podejmowania decyzji związanych z realizacją jej celów wraz z doborem środków do ich wykonywania. W przypadku pojawiających się trudności w realizacji określonych działań kierownik zamiast stosować negatywne oceny pracowników (że nie mogą sobie z czymś poradzić), proponował alternatywne formy rozwiązania tych trudności zaś sama grupa decydowała o wyborze jednej z nich. Grupa również decydowała o podziale czynności. Pochwały lub nagany za wykonywane czynności kierownik starał się formułować w sposób obiektywny z przywołaniem określonych uzasadnień o charakterze faktograficznym. Pracował razem z grupą lecz sam nie wykonywał zbyt wielu czynności.

Przy realizacji stylu liberalnego kierownik pozostawiał członkom grupy zupełną swobodę w zakresie podejmowania decyzji indywidualnych i grupowych. Jego rola ograniczała się do niezbędnego minimum; przede wszystkim dostarczał grupie różnych materiałów potrzebnych do wykonywania pracy w której zresztą sam nie uczestniczył. Przekaz informacji niezbędnych grupie ma miejsce tylko wtedy, gdy grupa się z tym sama do kierownika zgłosi. Liberalny kierownik unika również komentarzy na temat pracy grupy i ocen dotyczących poszczególnych pracowników (chyba, że go o to poproszą). W opisywanym tutaj eksperymencie każdy z kierowników grupy posługiwał się wszystkimi trzema stylami kierowania choć każdy z nich stosowali w innej grupie. Stąd też każda grupa doświadczała wszystkich trzech stylów. Praca w poszczególnych grupach i zjawiska w nich zachodzące były przedmiotem szczegółowych obserwacji. Prowadzono również wywiady z członkami grup oraz oceniano ilość i jakość wykonywanej pracy.

Wyniki uzyskanych badań okazały się bardzo interesujące. W grupach kierowanych przy użyciu stylu autokratycznego najważniejsze wartości notowano w odniesieniu do ilości pracy. Zdecydowanie gorzej było z jakością i motywacją pracy, którą przerywano gdy kierownik opuszczał grupę. W odniesieniu do stosunków międzygrupowych na plan pierwszy wysuwały się dwa rodzaje reakcji: agresja (zarówno wobec osób jak i przedmiotów), jak i apatia. Pracownicy byli bardzo niezadowoleni z takiego stylu kierowania zaś w przypadku jego zmiany na inny obserwować można było wiele symptomów wytworzonych wcześniej stanów frustracyjnych.

Uplasowany na przeciwległym biegunie styl demokratyczny prowadził przede wszystkim do osiągania wysokie/jakości a zwłaszcza oryginalności wytwarzanych produktów. Zdecydowanie większy niż przy poprzednim stylu był poziom motywacji do pracy, czego dowodem może być to, iż po opuszczeniu grupy przez kierownika chłopcy nie przerywali pracy. Niższa jedynie była ilość wykonywanych produktów. Istotnym jest również fakt, iż. stosunki wewnątrzgrupowe oparte byty głównie na przyjaźni wyrażającej się m.in. w życzliwym wyrażaniu uwag o pracy, we wzajemnych pochwałach i wspólnych zabawach. Częściej też niż w grupach kierowanych autokratycznie używano zaimka "my" niż "ja" co świadczy o większej atrakcyjności i spoistości takiej grupy. Stosunki pracowników z kierownikiem miały również przyjacielski charakter.

O efektach stosowania stylu liberalnego badacze mogli powiedzieć nieco mniej. Były one jednak dość wyraziste. Przede wszystkim, chłopcy kierowani w sposób liberalny chcieli się raczej bawić niż pracować, stąd wykonywali najmniejszą ilość produktów o najgorsze/jakości. W grupach tych tworzyła się również nieformalna struktura grupy, w której - co ciekawe -jeden z członków stawał się nieformalnym kierownikiem, kierującym w autokratyczny sposób, choć sami członkowie mieli do tego stylu negatywny stosunek.

Można więc powiedzieć, iż ten prosty eksperyment dowiódł (potwierdzony zresztą w wielu innych badaniach), iż lepsze jest kierowanie demokratyczne. Kierowanie autokratyczne jest bowiem efektywne jedynie pod względem produktywności. Badania podjęte nad stylami kierowania w przemyśle zaowocowały różnymi próbami szerszej klasyfikacji samych stylów kierowania jak i samych kierowników.

Okazało się, że część kierowników orientuje się bardziej na zadania stojące przed grupą, część zaś na przebieg stosunków międzygrupowych. Pozwoliło to badaczom konstruować bardzo interesujące i rozbudowane typologie stylów kierowania lepiej oddające różne, rzeczywiste zachowania kierowników.

Zarazem jednak, w miarę postępów badawczych okazało się, iż nie wszyscy pracownicy i nie we wszystkich sytuacjach preferują jednak styl demokratyczny. W warunkach silnego zagrożenia (konkurencją, trudną sytuacją finansową firmy itp.) pracownicy wykazują tendencję do preferowania autokratycznego stylu kierowania.

Tak więc nie tylko sam proces kształtowania się norm grupowych jest procesem złożonym ale również wszelkie próby nadania im przez grupę właściwego statusu, związanego zarówno z realizacją zadań, celów grupy jak i z utrzymaniem określonych standardów jej tożsamości. Uwaga ta odnosi się oczywiście również do sytuacji, w której zastanawiamy się nad efektywnością organizowania działań zbiorowych, które tutaj rozpatrywane były w perspektywie stylów kierowania.

---