Matczak „Rozwój społeczny”
Jak zwykle na wstępie mały cytat: „Umysł jest sobie światem i sam zdoła
Z Piekła uczynić Niebo, z Nieba - Piekło.”
Milton John „Raj utracony”
/wstęp/
Sytuacje społeczne - takie w których pośrednio lub bezpośrednio występują inni ludzie
-Specyficzna cecha sytuacji społecznych - ich elementy - uczestniczące w nich osoby z reguły wzajemnie na siebie wpływają.
Prawidłowa regulacja stosunków z otoczeniem społecznym oznacza więc utrzymywanie równowagi między przystosowaniem się do jego wymagań a oddziaływaniem na nie.
W pierwszych tygodniach życia dziecko nie w pełni dostrzega specyficzny charakter bodzców społecznych . Nie wiąże ich obecności z własnym zachowaniem nie naśladuje widzianych zachowań, nie nawiązuje kontaktów. Postęp w tym temacie następuje bardzo szybko. Np. dziecko 3m.wyraznie angażuje się w interakcje społeczne zwłaszcza z matka , w drugim półroczu 1 r.ż wykonuje czynności naśladowcze, pod koniec niemowlęctwa traktuje mimikę bliskich jako zródło inf. zwrotnych na temat własnego zachowania. Poczynając od wieku poniemowlęcego zaczyna robić postępy w zakresie opanowywania funkcji społ. Przedmiotów tzn. używa ich zgodnie z ich zastosowaniem.
w toku rozwoju zakres sytuacji społ. W jakich uczestniczy człowiek się rozszerza.
Początek rozwoju społecznego ? moment gdy maluch rozróżnia przedmioty od ludzi, względem ich inaczej się zachowuje...ten proces różnicowania następuje stopniowo. Dzięki bogaceniu się percepcji społecznej proces różnicowania zach. społ. zachodzi...
Proces socjalizacji - przystosowanie się do wymogów społ.
Rozwój percepcji społecznej jako podstawa różnicowania się zachowań społecznych.
Dziecko zaczyna odróżniać bodzce społ. Od niespołecznych w okresie wieku niemowlęcego.
-kilkutyg. niemowlęta zachowują się inaczej w kontaktach z przedmiotami niż z ludzmi - w obecności tych drugich znaczeni częściej się uśmiechają - nie jest jasne czy uśmiechją się do ludzi czy tylko...w ich obecności -odruchowo!
-uśmiech społeczny pojawia się ok. 3m. Towarzysza mu ruchy kończyn , gaworzenie łącznie określa się to jako reakcje : ożywienia albo witania
w tym samym czasie niemowlę reaguje płaczem na oddalanie się matki, uspokaja na jego widok, głos.
Początkowo sądzono, że dzieje się tak dlatego że obecność matki kojarzy mu się z zaspokajaniem potrzeb - matka staje się warunkowym bodzcem emocjonalnym. Z czasem zaczęto brać pod uwage, że inni ludzie są dla niemowlęcia cennym zródłem bodzców poznawczych
Ważna rola w kształtowaniu się wczesnych więzi społecznych odgrywa kontakt dotykowy z zajmującą się nim osobą dorosłą ( badanie Harlow - druciana i miękka matka)
Fakt zaspokajanie przez dorosłych fizjologicznych potrzeb niemowlęcia z pewnościa jest nieobojętny dla rozwoju społ. Ważnym są jednak bardziej jego czynnikiem są dotykowe, wzrokowo, słuchowe, dotykowe kontakt dziecka z otoczeniem.
Kilkudniowe noworodki : oznaki rozpoznawania głosu i twarzy matki - być może wrodzona zdolność do komunikowania się z otoczeniem społecznym
Jedno z pierwszych różnocowań jakich dziecko jest w stanie dokonać przejawia się w odmienności reagowania na osoby znane i obce.
Niemowlę w 2 połowie 1 r.ż nie odnosi już do nich jak przedtem- jednakowo : nieznane twarze wywołują rezerwę , lęk
W ciągu kilkunastu następnych lat życia stale wzrasta stopień tak zapoczątkowanego różnicowania i bogacą się jego formy. Dziecko w pierwszych latach życia choć niewątlliwie odróznia osoby znane i obce w podobny sposób do nich się zwraca („ na ty”)ma względnie podobne oczekiwania ( np. może bezceremonialnie domagać się różnych rzeczy od obcych)
W drugiej połowie wieku przedszkolnego widzi już niewłaściwość takiego zachowania , zaczyna odnosić się do obcych z dystansem stopniowo....
Uczy się zawierania znajomości, opanowuje pewne zwroty grzecznościowe, formy zwracania się do ludzi w zależności od stopnia znajomości. Nie wszyscy nabywają tą zdolność...rzecz jasna mowa o dorosłych
WIEK
-początkowo kategoria taka w interakcji społ. w ogóle nie istnieje , nie różnicuje ono wieku dorosłych a inne dzieci budzą w nim raczej zainteresowanie poznawcze aniżeli r.społeczne np. wywołują odruch orientacyjno- badawczy są ponadto poddawane czynnościom manipulacyjnym takim jak przedmioty.
niska komptencja rówieśników- >kontakty z nimi są mniej efektywne w percepcji dziecka zaczyna pojawiać się zróżnicowanie między dorosłymi i dziecmi.
Małe dzieci bardziej preferują kontakty z dorosłymi. W miare rozwoju rówieśnicy stają się dla siebie coraz bardziej atrakcyjnymi partnerami.
Coraz większego znaczenia nabierają indywidualne cechy partnerów. Jednocześnie już od okresu przedszkolnego dziecko zaczyna dostrzegać i klasyfikować wiek ludzi precyzyjniej
PŁEĆ
cecha człowieka, która zaczyna różnicować zachowania społeczne.
Początkowo: wygląd zewnętrzny ( ubiór, fryzura)
Pózniej ze względu na rodzaj wykonywanej czynności ( dziewczynki bawią się lalkami a chłopcy...)
W wieku przedszkolnym różnicowanie oczekiwań społ. adresowanych do osób odmiennej płci oraz ich możliwości i osiągnięć w różnych zakresach działania.
W ciągu pierwszych kilku lat życia płeć nie wpływa na częstość ani na formy kontaktów między dziecmi . Od wieku przedszkolnego zaczyna się preferowanie kontaktów z rówieśniakami tej samej płci ( przekształca się we wzajemny antagonizm w młodszym wieku szkolnym)
Początek dorastania: pojawiają się pewne specyficzne formy i cechy interakcji występującej w zależności od tego czy interakcje przebiegają miedzy osobami tej samej lub innej płci.
INDYWIDULANE WŁAŚCIWOŚCI DOSTRZEGANE W LUDZIACH
zakres tego co dziecko może dostrzec poszerza się wraz z wiekiem percepcja społeczna doskonali się w miarę ogólnego rozwoju umysłowego.
Główne aspekty tego doskonalenia stanowią zwiększenie się głębokości opisu innych osób, jakiego dziecko jest w stanie dokonać, wzrastanie INTEGRACJI tego opisu oraz jego postępująca OBIEKTYWIZACJA.
Początkowo spostrzeżenia ludzi mają charakter całkowicie powierzchniowy. Uwagę dziecka zwraca aktualne zachowanie się innych osób - wykonywane przez nie czynności, posiadane przedmioty, wygląd zewnętrzny i ujawniające się w nim emocje.
Z czasem dziecko jest w stanie wykraczać poza obserwowalne aspekty zachowania innej osoby wnioskując na ich podstawie o tym czego nie widzi bezpośrednio, do obrazu ludzi włączane są przyczyny ich zachowań. Opiera to się na procesach myślenia.
Najpierw dziecko dostrzega jedynie zewnętrzne przyczyny, później zauważa przyczyny działań tkwiące we właściwościach ludzi, najpierw sytuacyjnych (w aktualnych stanach wewnętrznych) potem dyspozycyjnych (we względnie stałych cechach psychicznych) potrafi zatem wyjaśnić zachowanie osoby jej potrzebami celami, umiejętnościami.
Dostrzeżenie wewnętrznych przyczyn zachowania innego człowieka wymaga postawienia się w jego sytuacji czyli uświadomienia sobie inności własnych i cudzych stanów. Nazywa to się: umiejętność decentracji interpersonalnej. Jest ona przejawem w sferze kontaktów społecznych ogólnej zdolności poznawczej polegającej na jednoczesnym uwzględnianiu wielu różnych aspektów tego samego obiektu (wiąże to się z odwracalnością myślenia) przed jej osiągnięciem poznanie charakteryzuje się subiektywizmem (egocentryzm poznawczy). Dziecko nie zdaje sobie sprawy z wewnętrznych różnic między sobą a innymi. Wyraźny postęp w zakresie dostrzegania wewnętrznych przyczyn działania ludzi zauważa się zwłaszcza w wieku 8-10 lat a więc w okresie gdy kształtuje się odwracalność myślenia. Z dostrzeganiem stałych cech innych ludzi idzie w parze ukształtowanie się trwałych wzorców interakcji z innymi i powstanie trwałych preferencji odnośnie partnerów interakcji
W wieku przedszkolnym pewne dzieci częściej bawią się ze sobą niż z innymi ale dopiero w wieku szkolnym dziecko potrafi dokonać psychologicznej charakterystyki ludzi - przyjaźnie czy antypatie zaczynają opierać się na świadomych wyborach. Preferencje te początkowo mają charakter globalny potem w zależności od indywidualnych cech partnerów dziecko wchodzi w różne interakcje (z jednym kolegą szczególnie lubi grać w piłkę)
Dzięki powtarzalności dostrzeganych zachowań ludzkich zaczyna uświadamiać sobie stałość źródła odbieranych bodźców społecznych. Obrazy różnych ludzi wzbogacają się ilościowo i jakościowo w coraz nowsze i „głębsze” cechy. Początkowo jednak maja charakter zbiorów których elementy nie są zorganizowane - niecko nie dostrzega związków między poszczególnymi cechami. Widzi je obok siebie. Nie jest w stanie zintegrować sprzecznych cech charakteryzujących zachowanie. Początkowo nie potrafi ich jednocześnie dostrzec, potem widzi ich współistnienie nie poddaje go jednak żadnym interpretacjom (czasem wesoły czasem smutny). W miarę jak wzrasta jego wiedza może już określić przyczyny zachowania, zrozumieć pozorność sprzeczności pewnych cech i zintegrować je w spójną całość.
W wyniku integrowania informacji o innych ludziach kształtuje się ogólniejsza wiedza społeczna. Składają się na nią informacje na temat „człowieka w ogóle”, współzależności cech psychicznych ich związku z płcią, wiekiem, rolą społeczną, środowiskiem,
Wiedza jacy ludzie są (nie zawsze jest trafna często opiera się na nieprawidłowych lub zbyt kategorycznych uogólnieniach. Uogólnienia te efekt samodzielnego integrowania doświadczeń i stereotypy dostarczone w gotowej formie przez otoczenie)
Trzy Aspekty Rozwoju Percepcji Społecznej
pogłębianie
integrowanie opisu innych ludzi
obiektywizacja
przedmiotem percepcji jest nie inna osoba jako taka ale jej kontakty ze spostrzegającym jego stosunek emocjonalny do niej. Dziecko starcze zaczyna zwracać uwagę także na te cechy innych, które nie mają bezpośredniego znaczenia dla jego interakcji z nimi, ujawniają się poza sferą wzajemnych kontaktów np. dotyczą ich wiedzy, umiejętności, stosunku do pracy. Wiąże to się ze zdolnością przyjmowania innych niż własny punkt widzenia.
Wzrastający obiektywizm percepcji ujawnia się np. w zmieszaniu się liczby sądów wartościujących podawanych przy charakteryzowaniu ludzi a zwiększaniu się liczby sądów opisowych. W wieku 7-8 lat (dominuje ocena nad obiektywnym opisem) chociaż w wieku dorastania często nawrót do oceniającego opisywania ludzi (efekt wzmożonego krytycyzmu)
Ważne jest stymulowanie rozwoju percepcji społecznej
korzystnie wpływa okazywanie dziecku aprobaty i uczucia, nie ograniczanie jego samodzielności i inicjatywy, powstrzymywanie się od ostrych kar.
Nie wolno powoływać się na ogólnikowe zasady lub własny autorytet i władzę
Argumenty wskazujące na konsekwencje +
Sposób badania zdolności do decentracji interpersonalnej to TEST PODEJMOWANIA RÓL (rysunki ilustrujące scenę dziecko ma podać historyjkę prosi się o stworzenie dalszych wersji szczegółowych. O zdolności do decentracji świadczy umiejętność ukazania kilku różnych ale spójnych, nie sprzecznych ze sobą wersji tego samego zdarzenia
ROZWÓJ KONTAKTÓW SPOŁECZNYCH
Związany jest z doskonaleniem percepcji społecznej (różnicowanie się treści i formy kontaktów w efekcie dostosowania zachowania do coraz bogatszych ilościowo i jakościowo spostrzeżeń i budowanej na ich podstawie wiedzy). Wzrastanie aktywności społecznej - czyli stopnia czynnego uczestnictwa w sytuacjach społecznych. Dziecko staje się w coraz większym stopniu sprawcą zmian jakie zachodzą w wyniku interakcji społecznej.
Najwcześniejsze kontakty: obserwowanie zachowanie i wyrażanie emocji, potem dziecko stara się również zwrócić uwagę na siebie innych. Osiąga to za pomocą: wokalizacji, zbliżania się (wyciąganie rączek, pociągania za ubrania, podchodzenie), podawania trzymanych w ręku przedmiotów, wykonywanych na pokaz różnych czynności lokomocyjnych, manipulacyjnych, zabawowych. Reaguje tak najpierw wobec dorosłych potem w stosunku do innych dzieci. Pierwsze kontakty sprowadzają się do:
Obierania i przekazywania inf.
Dostosowania własnych czynności do czynności wykonywanych przez innych. Początki takiego dostosowania: zestrojenie ruchów niemowlęcia z ruchami dorosłego np. przy karmieniu. Najbardziej jednak charakterystyczną formą jest tu naśladowanie obserwowanych czynności. Na początku osób dorosłych potem rówieśników.
działanie przy braku wspólnego celu (bawią się obok siebie niż ze sobą= zabawy równolegle).
Nowa jakościowo forma kontaktów rozwija się gdy dzieci zaczynają dostrzegać możliwości i efekty koordynowania swoich czynności wykonywanych przedtem oddzielnie. Pojawia się wówczas zdolność do…
Współdziałania wspólna realizacja jednego celu
na wyższym etapie rozwoju współdziałania zaczyna się ono wiązać z jakościowym zróżnicowaniem czynności poszczególnych osób, następującym w efekcie podziału zadań. Zdolność do takiego współdziałania ujawnia się najwyraźniej w drugiej połowie wieku przedszkolnego w tzw. zabawach tematycznych (uczestnicy zabaw dzielą się rolami). Pod koniec wieku przedszkolnego zabawy dzieci często odznaczają się daleko posuniętą reżyserią. Uczestnicy nie tylko ustalają z góry temat zabawy i podział ról ale również umawiają się jakie konkretne czynności i kiedy każdy wykona. W okresie dorastania współdziałanie z innymi zaczyna nabierać charakteru współpracy trwałej np. działalność w organizacjach.
zdolne są z czasem do organizowania działania innych osób i kierowanie nim
działanie na rzecz ludzi (inna obok kierowania działaniem ludzi forma aktywności społecznej). Tzw. ZACHOWANIA PROSPOŁECZNE.
Początki zachowań pro społecznych: pomaganie młodszym czy słabszym dzieciom, dzielenie się z innymi (przedszkolaki) które często naśladują opiekuńcze reakcje rodziców dla zdobycia aprobaty dorosłych. W miarę przyswajania sobie norm moralnych jego zachowania pro społeczne zaczynają też wynikać z dążenia do zgodności z tymi normami i zrodzonego stąd poczucia powinności moralnej. Czynności pro społeczne tracą swój doraźny charakter mogą pojawiać się działania bardziej długofalowe ukierunkowane na trwałą zmianę właściwości innej osoby czy sytuacji w jakiej się ona znajduje.
Nowe formy kontaktów społecznych:
odbieranie i przekazywanie inf.
dostosowywanie własnych czynności do czynności innych osób
współdziałanie
organizowanie działania innych i kierowanie nim
działania na rzecz innych
UNIEZALEŻNIANIE SIĘ ZACHOWAŃ SPOŁECZNYCH OD ZEWNĘTRZNYCH CZYNNIKÓW MOTYWÓJĄCYCH I PRZECHODZENIE ICH POD KONTROLĘ WEWNĘTRZNĄ, osłabia to role dorosłego jako inicjatora kontaktów społecznych. Pojawia się inicjatywa samego dziecka. W młodszym wieku szkolnym początkowa zależność kontaktów społecznych dziecka od dorosłych przejawia się miedzy innymi w przejmowaniu ich kryteriów przy ocenie rówieśników. Dziecko ma wówczas pozytywny stosunek do tych kolegów których pozytywnie oceniają dorośli i odwrotnie… Uwewnętrznieniu się motywacji zachowań społecznych towarzyszy wzrost ich trwałości i stałości (wczesne kontakty dziecka z rówieśnikami ze względu na przypadkowość trwają krótko, w wieku przedszkolnym czas wspólnych zabaw wydłuża się dzieci w wieku szkolnym mogą zajmować się wspólnym działaniem nawet kilka godzin).
w wieku przedszkolnym - zauważa się pewne preferencje przy wyborze towarzyszy zabaw, początek trwalszych związków między rówieśniczych przypada na wiek szkolny wtedy to również dążność do zdobycia określonej pozycji w grupie rówieśniczej. Ze względu na znaczenie jakie ma pozycja dziecka w grupie ważna jest dla wychowawcy umiejętność jej poznania. Stosuje się w tym celu różne techniki socjometryczne (zbieranie od każdego członka jakiejś grupy inf. o pozostałych). W klasycznej wersji socjometrii prosi się badanych by wskazali te osoby z którymi najbardziej chcieliby pozostawać w określonego typu relacji.
W wieku szkolnym ingerencja dorosłego powinna stać się bardziej dyskretna. Dwa etapy rozwojowe:
dostosowywanie się do otrzymanych zakazów i nakazów
przestrzeganie norm społecznych
początki dostosowania się do wymagań społecznych pod koniec pierwszego r.ż. (niemowlę wykonuje proste polecenia dorosłego np. „zrób papa”)
Uwaga: właściwe zareagowanie dziecka na takie polecenie może być nie tyle efektem dostosowania się do wymagań ile przejawem rozpoznawania zawartej w tym poleceniu inf. , „forma myślenia po przez działanie”. Zmiany rozwojowe umiejętności dostosowania się do wymagań idą w kilku kierunkach:
Zwiększa się odroczenie czasowe z jakim dziecko jest w stanie wykonywać polecenie. Początkowo może to zrobić tylko bezpośrednio po otrzymaniu nakazu czy zakazu potem staje się zdolne do przechowywania go w pamięci. W drugiej połowie wieku przedszkolnego przestaje być konieczne każdorazowe instruowanie dziecka.
Respektowanie nie tylko poleceń udzielanych im indywidualnie lecz także do grupy w jakiej się znajduję (w wieku po niemowlęcym i początkowych etapach wieku przedszkolnego dzieci nie odnoszą do siebie tego co dorośli polecają wszystkim).
Wzrasta zdolność generalizowania otrzymanych poleceń, przenoszenia je na inne podobne sytuacje czy czynności. W miarę jak nakazy czy zakazy nabierają dla dziecka cech stałość powszechności i ogólności przyswaja sobie ono pewne reguły postępowania.
Stosunek dziecko do norm moralnych ulega w toku rozwoju zasadniczym zmianom. Wyróżnia się tu 4 stadia:
anomii moralnej w tym okresie dziecko nie zna jeszcze norm moralnych (wiek niemowlęcy i po niemowlęcy).
heteronomi moralnej (dziecko traktuje normy jako narzucone z zewnątrz a konieczność ich przestrzegania uznaje z uwagi na zewnętrzne wzmocnienia, wiek przedszkolny i część młodszego wieku szkolnego (do ok. 9 lat))
w okresie tym wyróżnia się fazę egocentryzmu (trwająca do 5r.ż.) i fazę konformizmu (5-9 lat). W pierwszej uzasadnienie moralnego postępowania stanowi dla dziecka chęć unikania kar lub otrzymywania nagród. W drugim - dążenie do uzyskania aprobaty ją dorośli darzą dobra czy grzeczne dzieci. Bierze się pod uwagę zgodność lub niezgodność z nakazami autorytetu, nie uwzględnia się okoliczności i intencji osób. Tym bardziej naganne moralnie jest zachowanie im większą powoduje szkodę materialną nawet jeśli u jego podstaw leżały dobre intencji lub miało ono charakter przypadkowy. Zjawisko to nosi nazwę REALIZMU MORALNEGO za źródło norm dziecko uważa początkowo dorosłych ( dorośli je wymyślili). Z tego też powodu uważa się gorsze zachowanie względem dorosłych niż wobec rówieśników. Pod koniec wieku przedszkolnego obok autorytetu dorosłych zaczyna dla dziecka liczyć się również zdanie rówieśników (dostosowywanie zachowania do zasad postępowania uznawane przez grupę rówieśniczą). Ta nowa motywacja zachowań moralnych nasila się w młodszym wieku szkolnym wraz z wchodzeniem dziecka w stadium trzecie
socjonomi moralnej (9-13 lat) dla tego stadium jest charakterystyczny KONWECJONALIZM MORALNY oznaczający dążenie do zgodności z ogólnie uznawanymi normami postępowania jako zasadami przyjmowanymi przez cieszący się autorytet osoby czy grupy. Istotna zmiana jaka zachodzi w stosunku dziecka do norm polega na uniezależnianiu się ich wartości od zewnętrznych nagród i kar. Proces ten określa się jako INTERNALIZACJĘ NORM które zaczynają być traktowane nie jako narzucone i obce lecz jako własne dzieje się tak w stadium 4 AUTONOMII MORALNEJ
AUTONOMII MORALNEJ (ok. okres dorastania 13 r.ż.)
PRYNCYPIALIZM MORALNY (13-15 lat, normy powinny być bezwzględnie przestrzegane niezależnie od okoliczności)
Pryncypializm ustępuje relatywizmowi moralnemu oznaczającemu zrozumienie że przy ocenie złożonych sytuacji społecznych trzeba uwzględniać różne punkty widzenia i różne rację, w miejsce sztywnego odwołania się do norm może więc pojawić się refleksja moralna.
Pełna autonomia moralna oznacza całkowite uwewnętrznienie norm i wartości, wewnętrzne przekonanie o ich słuszności. Co więcej jednostka może sama stawać się współtwórcą norm.
Najwcześniejsza rozwojowo: motywacja emocjonalna oznacza że zadanie jest wykonywane dla uzyskania akceptacji ze strony osób znaczących ( zwłaszcza dorosłych) motywacja normatywna jest wyższym rozwojowo rodzajem motywacji. Dziecko uważa że zadanie „trzeba” wykonać i wywiązanie się z tego obowiązku samo przez się sprawia mu przyjemność. Najwyższa motywacja racjonalna związana z moralnością autonomiczną, wynika ze zrozumienia i zaakceptowania sensu wykonywania zadania.
W skrócie kolejno: dziecko posłuszne, obowiązkowe i odpowiedzialne.
Wskazano więc na dwie kolejno po sobie pojawiające się formy dostosowania się dziecka do wymagań społecznych: wykonywanie poleceń i przestrzeganie norm. Nabywane wzorce postępowania początkowo pojedyncze ulegają stopniowej integracji. Jednym z jej przejawów jest też to co można nazwać wchodzenie dziecka w role społeczne. Rolę stanowi zespół społecznie ustalonych reguł i wzorców jak powinna zachować się osoba zajmująca określoną pozycję czy pełniąca określoną funkcję.
Ważna umiejętność „uczenia się ról” (poznawanie i uczenie się stereotypów ról związanych płcią. Istotnym czynnikiem stymulującym socjalizację są ZEWNĘTRZNE WZMOCNIENIA dostarczają one dziecku informacji o wymaganiach społecznych i motywują do ich spełnienia. Ważną rolę ogrywają wzorce zachowań z jakimi dziecko się styka obserwując otoczenie początkowo są to głównie rodzice wychowawcy koledzy przyjaciele postacie literackie.
Pełna dojrzałość oznacza nie tylko spełnianie wymagań społecznych ale także ich akceptację i zrozumienie. Ważnym czynnikiem socjalizacji jest także ODDZIAŁYWANIE NA MORALNĄ SWIADOMOŚĆ DZIECKA.
Podsumowanie
Obrazy umysłowe innych ludzi stają się coraz bogatsze w miarę rozwoju percepcji społecznej.
Zdolność do decentracji interpersonalnej ma podstawowe znaczenie dla zmian, stanowi ona bowiem przeciwieństwo egocentryzmu i oznacza umiejętność przyjmowania punktu widzenia drugiej osoby.
Motywy przestrzegania norm zmieniają się dzięki coraz lepszemu rozumieniu ich pochodzenia i funkcji, dostrzeganymi przez dziecko racjami moralnego postępowania są kolejno: dążenie do unikania kar i uzyskiwania nagród lub aprobaty ze strony dorosłych (heteronomia moralna), identyfikacja z grupą w której obowiązują dane normy (socjonomia moralna), wreszcie przekonanie o słuszności norm jako dyrektyw niezbędnych do regulacji współżycia społecznego i ochrony ogólnie akceptowanych wartości (autonomia moralna).
1