JAN KOCHANOWSKI
1530-1584
Spis treści
Wizerunki Boga
Natura
Filozofia życiowa
Światopogląd
Poglądy na sprawy polityczne i społeczne
Treny
poecie i poezji
miłości
Wizerunki Boga
- fraszka 3, I „O żywocie ludzkim”
- „Fraszki to wszytko, cokolwiek myślimy,
fraszki to wszytko, cokolwiek czynimy”
- deus ridens - Bóg śmiejący się z ludzi i ich porządków (pojęcie wzięte ze starożytności)
- rzeczy ziemskie („zacność, uroda, moc, pieniądze, sława”) przemijają
- ludzie to kukiełki, marionetki na scenie życia, które Bóg - reżyser świata zdejmuje, gdy mu się znudzą
- fraszka 101, I „O żywocie ludzkim”
- „Wieczna myśli”
- deus logos (Bóg słowo „wieczna myśli) - pojęcie abstrakcyjne
- deus ridens - Bóg świetnie się bawi obserwując widowisko ludzkiego życia na ziemi
- autor wyraża chęć popatrzenia na tych ludzi uganiających się za mało dla Boga znaczącymi błahostkami, bez związku emocjonalnego z nimi
- pieśń 25, II „Hymn do Boga”
- „Czego chcesz od nas Panie, za twe hojne dary”
- deus artifex (Bóg architekt, stwórca)
- artifex maximus - Bóg jest artystą, a świat jest dziełem sztuki, gdyż jest funkcjonalny, dobry, panuje w nim ład i harmonia (kołowrót natury, porządek dnia i nocy, morza i lądu)
- człowiek ma dbać o to, co mu dał Bóg, pomnażać jego dary
- pieśń ta jest manifestem humanistycznej religijności, dowodzi, że autor nie dał się wplątać w spory religijne
- istotą tego utworu jest wygłoszenie pochwały Najwyższego poprzez pochwałę widzialnego świata
- człowiek przyjmuje postawę pokory i wdzięczności
- panteizm renesansowy
- fraszka 72, III „Modlitwa o deszcz”
- „Wszego dobrego Dawca i Szafarzu Wieczny”
- Bóg szafarz - dawca „wszego dobrego”
- poprzez prośbę o deszcz ukazany jest stosunek ludzi do Boga
- ludzie wierzą w Jego dobroć, niezawodność i wielką moc
- jest to utwór pochwalny - Bóg jest tym, który szafuje łaskami i nie można się na nim zawieść (fundament optymistycznego światopoglądu Kochanowskiego)
- pieśń 1, II „O potopie”
- „Przeciwne chmury niebo nam zakryły”
- utwór opisuje zgodnie ze Starym Testamentem historię potopu
- wyrażona jest obawa, że to, co stworzył Bóg, wcale nie jest niezniszczalne
- wszystko stracimy, jeżeli nie zaczniemy żyć bardziej bogobojnie
- gniew Boży jest straszny
- w napadzie furii Bóg może zarwać przymierze
- pokazane dwa wizerunki Stwórcy:
- część pierwsza - Bóg karzący za grzechy, srogi
- część druga - Bóg miłosierny, przebaczający
- tren XVII
- napisany w konwencji gatunkowej psalmu
- poeta upatruje w klęsce karę bożą, która spadła na niego bez powodu
- wydaje mu się, że żył bogobojnie, nie wie, czym zawinił
- im człowiek czuje się bezpieczniejszy, tym kara boska bardziej go dotyka
- autor mówi, jakiego doznał szoku, gdyż żył cicho, spokojnie, na uboczu
- cierpienie nie zawsze jest karą na grzechy - nawiązanie do historii Hioba
- Bóg karzący człowieka sprawiedliwego
- tren XVIII
- autor w klęsce zaczyna upatrywać własną winę
- podmiot zbiorowy - ludzie - nawiązanie do przypowieści o synu marnotrawnym
- podmiot liryczny podejmuje ton pokutny, odrzuca bunt
- wychwala Stwórcę i błaga o litość, gdyż bardzo cierpi
- Bóg - ojciec (karzący, lecz miłujący), Pan
- gdy nastają szczęśliwe czasy, człowiek zapomina o Bogu
- fraszka 76, III „Człowiek Boże igrzysko”
- „Nie rzekł jako żyw...”
- człowiek jest bożym igrzyskiem, jest zabawką dla Boga, rozśmiesza Go swoim zachowaniem
- człowiek wywyższa się, gdyż Biblia nauczyła go, że został stworzony na podobieństwo Boże
- „Oko śmiertelne Boga nie widziało”
- część I
- Bóg - twórca porządku świata
- autor stwierdza, że żaden śmiertelny człowiek nie widział Boga, lecz mimo to każdy wie, że On istnieje, gdyż przejawia się we wszystkim, co nas otacza
- szereg pytań retorycznych, dzięki którym można uznać rękę boską we wszystkim
- cześć II
- Bóg - sędzia sprawiedliwy
- Bóg ma swoje tajemnice, gdyż zawsze dzieje się tak, że sprawiedliwość zwycięża
- ukazany jest wzór wychowania dzieci - surowo, w wierze
- namawia do walki w obronie wiary, każdy musi umrzeć, a gdy śmierć za Boga jest najpiękniejsza
- wspomina wielkich bohaterów: Achillesa, Heraklesa, Hektora
Natura
- fraszka 6, II „Na lipę”
- „Gościu siądź pod mym liściem”
- możemy mówić o uosobieniu lipy - oznacza to jej wywyższenie
- stwierdzenie, że natura (lipa) jest przychylna człowiekowi:
- daje nam schronienie (cień)
- korzyści materialne (miód)
- przyjemności estetyczne (śpiew ptaków)
- Kochanowski chwali naturę, bo jest mu przychylna
- naturę tu przedstawioną charakteryzuje zmysłowość: oddziaływuje na węch, słuch, smak, wzrok
- stosunek człowieka do natury: życie w harmonii z naturą daje poczucie spokoju, szczęścia, człowiek odzyskuje siłę i radość życia
- fraszka 106, II „Na most Warszewski”
- „Nieubłagana Wisło, próżno wstrząsasz rogi”
- natura ujarzmiona przez człowieka, człowiek potrafi ją sobie podporządkować
- podziw i zachwyt dla myśli ludzkiej
- pieśń „Hymn do Boga”
- „Czego chcesz od nas Panie”
- natura jest piękna, jest odbiciem boskiej doskonałości
- odzwierciedla klasyczny ideał piękna - panuje w niej ład i harmonia
- człowiek używa rozumu zgodnie z zasadami i nakazami Boga
- natura dzika została ujarzmiona i opanowana przez człowieka siłą jego rozumu
- panteizm renesansowy
- nieskończoność świata
- świat nie może być ujęty w ludzkie pojęcia
- wszystkie jego elementy są równe
- jedność świata
- materia świata jest jednego rodzaju
- jej części są spojone w całość przez siłę duchową
- życie świata
- każda cząstka jest obdarzona życiem i duszą
- świat jest zespołem sił żywych - to, co żywe, jest wolne
- harmonijność świata
- świat jest harmonijny, gdyż jako obraz Boga jest doskonały
- poszczególne jednostki są niedoskonałe, ale jego doskonałość wyraża się w całości
- jednostki są też śmiertelne, ale świat jest wieczny
- „Pieśń Świętojańska o Sobótce”
- ukazane jest święto Sobótki obchodzone w Czarnolesie
- 12 panien śpiewa 12 pieśni
- Kochanowski łączy opisy przyrody ujarzmionej, podporządkowanej człowiekowi z opisami natury dzikiej, nieodkrytej, toposu arkadyjskiego
- ukazuje Czarnolas jako arkadię
- jest ufny w stosunku do natury
- pieśń panny IV - motyw arkadyjski - panna rwie kwiatki na wianek, który wkłada na głowę kochanka
- pieśń panny VI - topos arkadyjski
- pasterze pasący owce, pasterz i pasterka
- nieujarzmiona ręką człowieka ziemia, na której żyją jedynie górale
- pieśń panny VIII - obraz arkadyjski (kostium pasterski)
- pieśń panny XII - sielanka konwencjonalna
- „wsi spokojna, wsi wesoła...”
- pochwała wsi
- człowiek na wsi żyje uczciwie, zgodnie z naturą, jest panem swego życia, ma poczucie bezpieczeństwa
- zawodowi rolnika (ponadstanowy żywot na wsi) przeciwstawiane są zawody dworzanina, marynarza
- autor mówi o wsi za pomocą najprostszych środków wyrazu
- pochwała pracy - wartości nadającej sens życiu ludzkiemu
- ziemianin może oglądać plony swojej pracy i daje mu to radość
- wymienione są typowo wiejskie przyjemności: jazda konno, łowienie ryb
- pojawiają się elementy toposu arkadyjskiego - aby pokazać, że wieś (np. Czarnolas) jest najszczęśliwszym miejscem na ziemi
- nakaz wychowania młodzieży w cnocie
- pochwała stanu małżeńskiego
- pieśń zamyka się ponownym stwierdzeniem, że tego, co daje wieś nie da się opisać
Filozofia życiowa
- charakteryzuje ją synkretyzm - eklektyzm filozoficzny
- składa się na nią
- stoicyzm
- epikureizm
- filozofia chrześcijańska
- jest filozofią praktyczną
- jego wzorem był Horacy
- nie podaje gotowych wzorów postępowania, a jedynie receptę na życie
- celem życia ludzkiego jest osiągnięcie szczęścia, krótki czas życia należy do nas i do Boga, mamy go wykorzystać w pełni, jednym z podstawowych warunków spełnienia jest miłość
- zasada mierności - nie uganianie się za sławą, pieniędzmi, nieuleganie żądzom
- carpe diem
- czas na ziemi jest czasem danym człowiekowi, czasem, który trzeba rozsądnie wykorzystać
- mimo iż Bóg kieruje naszymi losami, człowiek wciąż może decydować o niektórych sprawach
- Bóg dał człowiekowi rozum, więc w swych działaniach człowiek ma obowiązek się nim posługiwać
- zasada złotego środka
- Kochanowski powtarza słowa Horacego „Chadzaj zawsze ścieżką złotą"
- człowiek powinien trzymać się złotego środka, nie popadać w skrajności
- apatyczny mędrzec
- symbol starego człowieka znającego życie, doświadczonego przez nie, niewrażliwego już na ciosy losu
- stoicki ideał człowieka
- Kochanowski uważał, że nad namiętnościami i uczuciami ludzkimi można zapanować - pogląd ten zmienił po śmierci brata Kaspra i potem córki Urszuli
- fraszka 37, III „Na dom w Czarnolesie”
- apostrofa do Boga
- hołd zasadzie mierności
- prosi Boga o możliwość mieszkania w ojczyźnie, dostatniego życia według zasad moralnych, posiadania ludzkiej życzliwości, dożycia spokojnej starości
- człowiek ma dbać o to, co stworzył Bóg i pomnażać jego dary
- fraszka 1, III „Do gór i lasów”
- zawiera elementy autobiografii
- autor zwraca się do miejsc, które widziały jego młodość
- każdy z przyjemnością wspomina swoje dzieciństwo
- Kochanowski zwraca uwagę na fakt, jak wszechstronnie żył - przeżył wszystko, co los mu podarował
- co jakiś czas musimy stać się innymi ludźmi
- namawia do stosowania zasady carpe diem
- pieśń 3, I „Dzbanie mój pisany...”
- anakreontyk - pieśń biesiadna
- parafraza „Ody do amfory” Horacego
- stwierdzenie, że bardzo istotną wartością w życiu jest umiejętność dzielenie życia na czas zabawy i czas życia statecznego
- autor nie gani tych, którzy lubią wino, stwierdza, że było ulubionym napojem wielu wybitnych filozofów starożytności
- wino czyni ludzi milszymi, bardziej tolerancyjnymi, wprowadza element zabawy, daje nadzieję tym, którzy już ją utracili, może sprowokować do dyskusji, pobudzić do miłości, żartu, czasami nawet do snu
- pieśń 9, II „Nie porzucaj nadzieje”
- fortuna zależy od Boga
- zmiany należy przyjmować ze spokojem, bo to są dary od Stwórcy
- kołowrót czasu - po złych chwilach przychodzą dobre
- zima u Kochanowskiego symbolizuje zło, wiosna dobro
- pieśń 9, I „Chcemy sobie być radzi”
- na pierwszy rzut oka pieśń biesiadna, jednak później okazuje się pieśnią refleksyjną
- zaczyna się żądaniem przyniesienia wina i jadła
- fortuna jest zmienna, nie wiemy co nas czeka w przyszłości, więc bawmy się i korzystajmy z chwili
- należy gospodarować rozsądnie, gdyż w każdej chwili możemy wszystko stracić
- cały czas wspomina, że trzeba liczyć się z fortuną, gdyż ktoś wywyższony może nagle zostać poniżony
- nie należy z tego powodu rozpaczać, gdyż to wszystko jest nam zsyłane przez Boga
- trzeba szczęście i nieszczęście znosić godnie
- szczęście nie jest wieczne, ale można je osiągnąć przez życie cnotliwe, uczciwe, należy unikać wszelkich emocji
- „Chwalę szczęście stateczne”
- podróż statkiem symbolizuje życie
- podmiot mówi, że nie zabiega o rzeczy materialne, gdyż mogłyby się stać powodem jego zguby
- zalecenie zachowania zasady złotego środka i podchodzenie do wszystkiego bez emocji, z dystansem
- pieśń 20, I „Miło szaleć, kiedy czas po temu”
- pieśń chwaląca szaleństwo, kiedy jest na nie czas (w młodości)
- mądrość zdobywa się z wiekiem
- pochwała jedzenia i wina
- nie należy się w zabawie wywyższać, gdy szalejemy, jesteśmy równi
- w życiu każdego jest czas na zabawę i powagę
- nie wiadomo, co przyniesie dzień następny, nie zależy to od nas, dlatego trzeba się bawić
Światopogląd
- światopogląd Kochanowskiego jest optymistyczny
- fortuna
- siła niebezpieczna dla człowieka, gdyż przynosi niespodziewane zmiany
- Kochanowski lęka się tej siły
- sposobem na fortunę jest postawa stoicka: należy zachowywać obojętną twarz zarówno w szczęściu jak i w nieszczęściu
- opatrzność boska
- siła przeciwstawiana fortunie
- jest to moc pozytywna, pochodząca od Boga, można jej zaufać
- hierarchia wartości
- wysoką wartość ma praca
- życie zgodnie z naturą (życie ziemianina, na wsi)
- harmonia, doskonałe prawa natury
- dla człowieka najważniejsze są prawa moralne
- „czyste sumienie” jest podstawą szczęścia
- uczciwość i dobre stosunki z innymi ludźmi
- najprostszą drogą do osiągnięcia sławy jest służba ojczyźnie
- życie ma tylko wtedy sens, kiedy każdy robi to co lubi i to, co umie
- poglądy na temat życia dworskiego
- elegia „Uprawiam łan ojczysty, żegnaj złudny dworze”
- życie ziemianina jest spokojne, pełne harmonii
- autor pragnie być wolny: wieś w przeciwieństwie do dworu daje mu taką możliwość
- na dworze znajdują się dworzanie i dworacy:
- dworzanin do człowiek pełen godności
- dworak niszczy innych by osiągnąć swój cel, zdobywa coraz wyższe stanowiska, robi karierę ciągle się podlizując
- wiersz „Marszałek”
- ziemianin ma mniejsze dochody, ale za to jego życie jest spokojniejsze i bardziej uczciwe
- ważny jest umiar we wszystkim, co się czyni
- życie na wsi jest przyjemne i daje człowiekowi spokój
- elementy światopoglądu w pieśniach
- pieśń 18, I „Czołem za cześć, łaskawy mój panie sąsiedzie”
- Kochanowski wyraża swój stosunek do pijaków
- gardzi tymi, którzy nie potrafią zachować umiaru w piciu
- nienawidzi tego, że przyjąć gościa znaczy upić się z nim
- pijaństwo bez umiaru jest przeciw naturze, gdyż odbiera nam rozum
- tylko barbarzyńcy nie potrafią tak pić, żeby się nie upić
- humanista to człowiek, który panuje nad namiętnościami
- przeciwstawienie: barbarzyństwo - ogłada
- pieśń 2, I „Serce roście”
- kołowrót natury jest tu przywołany, aby podkreślić stałość
- ma ona ukazywać dwie postawy:
- człowiek „sumienia całego” może być szczęśliwy, spokojny
- człowieka, którego gryzie „mól zakryty”, ma nieczyste sumienie, nie jest szczęśliwy, nigdy nie osiągnie spokoju
- pieśń 19, II „Pieśń o dobrej sławie”
- postawione jest pytanie, czy jest ktoś, kto ponad sprawy doczesne stawia dobrą sławę, a celem jego życia jest zasłużenia na szacunek potomnych
- Bóg dał człowiekowi rozum odróżniając go od zwierząt - nie należy więc wegetować jak zwierzęta, tylko korzystać ze swoich zdolności
- autor postuluje życie zgodnie z zasadami rozumu, aby zasłużyć na „dobrą sławę”
„Służmy poczciwej sprawie, a jako kto może,
Niech ku pożytku dobra wspólnego pomoże”
- zachęca do robienia tego, co się potrafi najlepiej, aby w ten sposób zyskać szacunek u potomnych
- jednostka i jej dobra sława zostają postawione wyżej niż patriotyzm (sprawa drugorzędna)
- ważna jest jakość uczynków, nie ilość: „Zwycięstwo liczby nie chce, męstwa potrzebuje”
- pieśń 12, II „Pieśń o cnocie”
- cnota jest sama w sobie nagrodą
- człowiek często zazdrości innym cnoty, dlatego stara się ją przesłonić
- nie trzeba przejmować się, jeżeli na ziemi nasza cnota nie zostanie dostrzeżona - przed Bogiem nic się nie ukryje
- najprostszą drogą do uzyskania cnoty jest służba ojczyźnie
Poglądy na sprawy polityczne i społeczne
- Kochanowskiego cechował indyferentyzm polityczny - całkowity brak zainteresowania sprawami polityki
- „Zgoda”
- transkrypcja mowy Padniewskiego wygłoszonej na sejmie w 1562
- Zgoda (siła kosmiczna) przychodzi do Rzeczypospolitej, jest do tego zmuszona przez upadek państwa, chce pogodzić zwaśnione strony, gdyż cierpi na tym Rzeczpospolita
- kłótnie w Polsce związane są ze sprawami kościelnymi
- sądy nie spełniają swej roli, ponieważ rozważane są tam sprawy religijne
- Zgoda zwraca uwagę na fakt, iż szlachta traci wolność
- mówi, że Polska ma bardzo złe stosunki z sąsiadami, a oni tylko patrzą jak pozbawić ją wolności
- Polska ma tylu wrogów, ilu sąsiadów
- w Polsce nikt nie wykonuje swoich obowiązków:
„Wszyscyście odstąpili od swego urzędu,
Więc też, gdzie się obrócisz, wszędzie pełno błędu”
- duchowni prowadzą niemoralny tryb życia, nie dają przykładu ludziom, celem dla nich są pieniądze, nie czytują Biblii itp.
- świeccy natomiast bawią się w rozstrzyganie spraw religijnych
- szlachta uprawia ziemię (zachowuje się tak, jak chłopi) zamiast bronić granic przez najeźdźcami
- Zgoda prześmiewczo proponuje, by wyprawić duchownych do obrony granic, a szlachtę umieścić w katedrze - ironicznie przedstawione przekonanie, że każdy powinien wrócić do swoich obowiązków
- jeśli tak się stanie, Rzeczpospolita znów stanie się potężna i bogata, a wraz z nią i jej mieszkańcy
- „Satyr albo dziki mąż”
- utwór dedykowany Zygmuntowi Augustowi - transkrypcja mowy Myszkowskiego z sejmu 1563
- Satyr musi opuścić polskie lasy, gdyż są wyrąbywane i niszczone
- drewno jest sprzedawane - ludzie gonią za pieniądzem, jak tak dalej pójdzie, nie będzie czym napalić w piecu
- w Polsce nie ma już nikogo prócz kupców i rolników
- nie ma już szlachty, gdyż zmieniła się w chłopów
- w dawnej Polsce nikt nie potrzebował złota, ludziom wystarczała dobra sława, którą można było zdobyć w walce - to ona, a nie pieniądze, była prawdziwą wartością
- kiedy Polska miała rycerstwo, była wielka i silna
- teraz szlachta nie potrzebuje broni, bowiem zamieniła ją na pługi, odstawiła cnoty rycerskie
- Satyr kończy stwierdzeniem, że nikt go i tak nie posłucha i jego wypowiedź i tak nie ma właściwie żadnego sensu
- pieśń 5, II „Pieśń o spustoszeniu Podola”
- pieśń żalu i bólu patriotycznego związanego z najazdem Tatarów na Podole
- jest mowa o niewypełnionym przez szlachtę obywatelskim obowiązku pilnowania granic
- Kochanowski posługuje się perswazją (wolą przekonywania)
- chce nakłonić szlachtę do wypełniania swoich obowiązków
- podmiot liryczny wyjawia swoje zaangażowanie i chce poprzez to zainteresować tematem - czytelnik ma poczuć, że to do niego właśnie odnosi się ten tekst
- uświadamia Polakom, że dokonano haniebnego czynu
- Tatarzy traktowani są z najwyższą pogardą, wstrętem, nazywani „psami bisurmańskimi”
- kontrastuje to z opisem kobiet polskich wziętych w jasyr, nazwanych „pięknymi łaniami”
- chęć wzbudzenia emocji: odrazy i poczucia winy
- obniżona wartość bojowa i kulturowa Turków celem zawstydzenia Polaków
- Tatarzy nie budują miast ani wsi
- zbójcy, pod kotarami tylko w polu siedzą
- pytanie jak damy radę Turkom, skoro nie dajemy rady Tatarom
- szlachta zamiast bronić granic ciągle ucztuje
- najpierw należy zwyciężyć, potem ucztować
- proponuje przekuć talerze na talary i dać pieniądze żołnierzom
- Kochanowski cieszy się, że jest przysłowie „Polak mądry po szkodzie”, ale obawia się, że trzeba je będzie zweryfikować:
„Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi”
- jeżeli zagrożone są granice Polski, to zagrożona jest cała Polska i każdy Polak powinien czuć się moralnie odpowiedzialny za tę sytuację, powinien czuć hańbę i wstyd, gdyż nie został dopełniony podstawowy obowiązek obywatelski
- „Odprawa posłów greckich”
- tragedia polityczna
- Kochanowski pragnął naśladować tragedię starożytną, lecz nie udało mu się odtworzyć napięcia, jakie było charakterystyczne dla tej tragedii
- posłowie króla Sparty przybywają do Troi po Helenę
- Parys-Aleksander przekupuje członków rady, aby Helena została w Troi
- Antenor
- nie daje się przekupić
- wzór obywatela
- nieprzekupny, szlachetny, budzi szacunek
- interesuje się polityką wewnętrzną i zagraniczną kraju
- jest przeciwnikiem wojny, ale gdy Troja jest zagrożona, staje do walki
- jest patriotą - uważa, że jeżeli należy wybierać między dobrem państwa, a dobrem osobistym należy wybrać dobro państwa
- Parys-Aleksander
- królewicz trojański należący do złotej młodzieży
- w jego mniemaniu jego szczęście jest ważniejsze od dobra państwa
- wybiera Helenę i zgubę Troi
- Iketaon
- demagog sejmowy
- dowodzi opierając się na fałszywych przesłankach, dzięki temu udaje mu się przekonać radę, aby zatrzymała Helenę
- pieśń chóru „Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie”
- władza nie jest przywilejem, ponieważ wiąże się z odpowiedzialnością
- wszelka władza pochodzi od Boga
- monolog Ulissesa „O nierządne królestwo”
- mówi o Troi, państwie wrogim, zwraca się do Boga, aby zawsze dane mu było walczyć z takimi ludźmi
- Troja - nierządne królestwo
- stwierdza, że prawa są tam nic nie warte, są łamane
- najwyższe wartości nie są w cenie
- ludzie nie są uczciwi
- cnota ma swoją cenę w złocie, można za nie kupić wszystko
- nie rozumie, dlaczego Aleksander niszczy królestwo dla swojej prywatnej sprawy,
- mówi, że młodzież to wrzód na ciele Troi
- „złota młodzież” - darmozjady dające zły przykład reszcie młodzieży
- zbytek i brak pracy sprawiają, że młodzież staje się grzeszna i nieprzydatna dla ojczyzny: nie uniosą zbroi, nie wytrzymają na nocnej warcie
- istnieją dwie teorie tłumaczące powstanie dramatu i jego interpretację
- utwór mówi o Troi i jest próbą napisania dramatu bezpośrednio związanego z literaturą starożytną
- utwór mówi o Polsce, nie o Troi
- obrady rady to obrady sejmu, marszałkowie stukają laskami o ziemię, posłowie rozstępują się, by zagłosować
- Priam nosi cechy Zygmunta Augusta - jest niezdecydowany
Treny
- tren (gr. theanos - lament)
- gatunek poezji funeralnej (pogrzebowej)
- utwór religijno-poetycki o charakterze żałobnym i tonie elegijnym
- w starożytności związany był z pochwałą osoby zasłużonej, miały charakter pochwały zmarłego, który zasługiwał na wywyższenie (np. poeci opiewali swych mecenasów)
- treny tradycyjne (greckie) miały ściśle określony układ wewnętrzny:
- pochwała cnot i zalet zmarłego
- wielkość poniesionej straty
- demonstracja żalu
- pocieszenie
- napomnienie, pouczenie
- „Treny” Kochanowskiego traktowane jako całość odpowiadają temu schematowi
- w starożytności treny pisali Pindor i Owidiusz
- nowatorstwo „Trenów” Kochanowskiego
- napisał je na cześć trzyletniej dziewczynki, co było bardzo źle przyjęte
- nie był to pojedynczy utwór, ale cykl trenów
- zmiany światopoglądu Kochanowskiego
- zmiany światopoglądu, które znalazły odzwierciedlenie w Trenach, miały związek nie tyle ze śmiercią Urszuli, ile z wewnętrznym dojrzewaniem autora
- wcześniej Kochanowski był zwolennikiem stoicyzmu
- po śmierci bliskich zaczął uważać, że prawdziwego cierpienia nie można ukryć
- poddaje w zwątpienie ideał apatycznego mędrca
- dochodzi do wniosku, że cnota nie broni przed cierpieniem
- w nowym, zmienionym światopoglądzie Kochanowskiego znajduje się miejsce na cierpienie
- cierpienie staje się uczuciem ludzkim, równym radości, które człowiek może znosić z godnością
- polemika z Cyceronem
- problem ludzkiego prawa do rozpaczy
- tren I
- Kochanowski nie zgadza się ze stwierdzeniem, że nie warto płakać
- mówi, że nie wie, co łatwiejsze: płakać jawnie czy udawać, że nic się nie stało i walczyć ze swoją naturą, która żąda łez
- Cyceron twierdzi, że wyzbycie się cierpienia jest łatwe w momencie, kiedy zdamy sobie sprawę, że nic nam to nie daje - pisał: „zmartwienie nie jest czymś naturalnym, lecz wynika z wyobrażenia”
- tren II
- Kochanowski buntuje się przeciwko stwierdzeniu Cycerona, że zmysły ludzkie uzależnione są w każdej chwili od losu, jaki Bóg gotuje człowiekowi
- pisze, że to szczęście, które za nami chodzi decyduje o naszym smutku bądź radości
- tren XVI
- „Człowiek nie kamień”
- Cyceron z tego stwierdzenia wyciąga wniosek, że równowagę duszy ludzkiej może przywrócić tylko filozofia
- Kochanowski stwierdza, że filozofia jest człowiekowi niepotrzebna
- Treny mają być dowodem na to, że poezja jest lepszym pocieszycielem niż filozofia
- tren XVII - Kochanowski odpowiada bezpośrednio Cyceronowi, że nie można nie płakać, gdy coś zraniło nam duszę
- tren IX
- przekreśla możliwość szukania pocieszenia w mądrości, mimo iż mądrość jest obok cnoty najwyższą wartością humanistycznej wartości człowieka: mądrość źródłem samej cnoty
- mądrość nie chroni człowieka przed przeciwnościami losu (niezgodne z filozofią Cycerona)
tren I
- jest wprowadzeniem do całego cyklu
- wzywa wszelkiego rodzaju cierpienie
- śmierć córki pozbawiła go pociech i radości
- była niezgodna z prawami natury
- wygłasza tezę sprzeczną z zasadami stoicyzmu - jeżeli próżno płaczemy, to wszystko robimy próżno
- refleksja dotycząca sensu życia człowieka
- życie ludzkie jest błędem - „Błąd - wiek człowieczy!”
- nie ma ono sensu
- sens życia zabierany jest przez fakt przemijania
- uczucie bezradności, jakie towarzyszy ogromowi cierpienia towarzyszącego podmiotowi lirycznemu
tren II
- ukazany jest podmiot liryczny: poeta-ojciec
- stwierdza, że jeżeli miałby pisać coś dla dzieci, to wolałby pisać kołysanki, które matka śpiewa na łóżkiem swojego dziecka, niż treny, do pisania których zmusza go nieszczęście
- Prozepina: odniesienie do antyku
- poeta nie chciał nic nigdy pisać dla dzieci, bo obawiał się, że zostanie niedoceniony, teraz nie interesuje się tym wcale
„Nie chciałem żywym śpiewać, dziś umarłym muszę.”
- opłakując śmierć dziecka sam powoli umiera
- największą tragedią jest to, że wraz ze śmiercią Urszulki nie umarło uczucie ojca
tren III
- rozmowa liryczna ze zmarłą córką
- Kochanowski obwinia Urszulkę za to, że zmarła
- życie bez niej jest gorsze, dalszy sens życia widzi w śmierci
- prosi o to, aby przywitała go z otwartymi ramionami, gdy już będzie po tamtej stronie (tak jak witała go w domu)
tren IV
- Kochanowski uważa, że śmierć Urszulki naruszyła prawa natury
- zaczyna się apostrofą do niepobożnej (nie będącej z pewnością wolą Boga) śmierci, która kazała mu oglądać taką niesprawiedliwość
- Urszulka czyniła szczęśliwym poetę, który teraz czuje ból
- porównuje się z Niobe, która ponad wszystko kochała swoje dzieci
tren V - podkreślenie niesprawiedliwości śmierci
tren VI
- autor zwraca się bezpośrednio do córki
- porównuje ją z Safoną stwierdzając, że mogłaby być pierwszą prawdziwą polską poetką
- przedstawienie pożegnania umierającej z matką
tren VII
- apostrofa do ubrań Urszulki, przypominających mu córkę
- gdy Kochanowski na nie patrzy, cierpi bardzo
tren VIII - poczucie ogromnej samotności, pustki, która potęguje cierpienie
tren IX
- apostrofa do mądrości
- mądrość nie rozumie cierpienia, więc nie może pomóc
- rozumem nie można wytłumaczyć cierpienia
tren X
- punkt kulminacyjny w cyklu Trenów
- od tego trenu zaczynają one przybierać formę pocieszenia
- poeta poszukuje Urszulki w niebie, na wyspach, wiara w reinkarnację - zamiana w słowika
- zwątpienie w istnienie Boga i życie pozagrobowe
„gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest”
- od tego trenu zaczynają one przybierać formę pocieszenia
tren XI - cnota również nie ratuje człowieka przed cierpieniem
tren XII - wyrażony ogrom odwzajemnionego uczucia, którym rodzice darzyli swoje dziecko
tren XIII
- porównuje córkę do snu
- epitafium Urszulki
tren XIV - Kochanowski porównuje się do Orfeusza
tren XV
- zwrot do muzy
- prosi muzę poezji, aby ulżyła mu na chwilę w cierpieniu
- porównuje swoje cierpienie do cierpienia Niobe
tren XVI
- ukazana duma ludzka
- Bóg zesłał śmierć, która dotknęła człowieka
- polemika z Cyceronem (stoikiem)
- „człowiek nie kamień”, ma prawo do okazywania uczuć
tren XVII - porównuje swoją sytuację do sytuacji Hioba
tren XVIII
- zwiększa się dystans między człowiekiem a Bogiem
- porównuje swoją sytuację do sytuacji syna marnotrawnego
tren XIX albo Sen
- Matka Boska przychodzi do poety z Urszulką na rękach
- pociesza go mówiąc, że czas goi rany
- poeta znajduje pocieszenie
O poecie i poezji
- Na swoje księgi
- w utworach Kochanowskiego nie ma nic o bohaterach
- tworzy po to, by dawać radość, rozśmieszać i sprawiać przyjemność
- stwierdza, że we fraszkach nie porusza żadnej poważnej problematyki
- znajduje się tam wszystko to, co najmilsze i ma bawić
- najcenniejszą zapłatą dla autora jest uznanie
- fraszka 1, II „Ku muzom”
- apostrofa do muzy
- Kochanowski pragnie, by po jego śmierci przetrwała jego poezja, prosi o sławę u potomnych
- Kochanowski - człowiek, który poprzestaje na małym
- fraszka 29, III „Do fraszek”
- „Fraszki nieprzepłacone, wdzięczne fraszki moje”
- zwrot „fraszki nieprzepłacone” oznacza, że Kochanowski uważa je za bezcenne - zawierają w sobie wszystkie jego uczucia i całą mądrość
- mówi, że jeśli ktoś chce odgadnąć, o czym myślał kiedy je pisał, to jest głupcem
- czasami to, co wyraża w utworach, nie jest tym, co czuje
- mówi o sobie jako o rzemieślniku z dobrym warsztatem
- pieśń 7, II „Słońce pali”
- autor za pomocą metafory tworzy inny świat, ale rozumiemy go, mimo iż rządzą nim inne prawa
- autor silnie oddziaływuje na nasze emocje
- poeta tworzy własny świat, podczas gdy wierszokleta kleci rymy
- dedykacja do „Psałterza Dawidów”
- „I wdarłem się na skałę pięknej Kaliopy, gdzie dotychczas nie było znaku polskiej stopy”
- Kochanowski stwierdza, że jest pierwszym prawdziwym polskim poetą - przed nim byli sami wierszokleci
- poeta - Orfeusz - doświadczony własnym przeżyciem
- poezja służy temu, aby czuć się lepiej, przyjemniej
- jego utwory wskazują sens i drogę życia człowieka - lecz nie tworzy po to, aby nauczać
- psałterz dedykowany biskupowi krakowskiemu Piotrowi Myszkowskiemu
- motto do Pieśni
- „Nikomu albo raczej wszytkim swoje księgi daję”
- pieśni nie mają konkretnego adresata
- poeta pisze dla samego siebie, lecz jeśli ktoś zechce to czytać, sprawi to radość twórcy
- w starożytności uważano, że literatura powinna bawić, cieszyć, wzruszać i kierować się celem dydaktycznym - Kochanowski nie stosuje się do tego
- pieśń 24, II „Niezwykłym i nie lada piórem opatrzony”
- parafraza „Ody łabędziej” Horacego
- twórczość daje poecie nieśmiertelność, poeta po śmierci zamienia się w ptaka
- przekonanie o własnej wartości, pewnym miejscu wśród najwybitniejszych poetów narodu polskiego
- poemat „Muza”
- „sobie śpiewam a muzom”
- poeta zmuszony jest śpiewać sobie, ponieważ ludzie nie lubią poezji, wolą zarabiać pieniądze
- ma jednak nadzieję, że w przyszłości jego twórczość zostanie doceniona
- ma to także drugie znaczenie - śpiewam sobie dla przyjemności
O miłości
- w życiu Kochanowskiego były trzy okresy, w których inaczej traktował miłość
- okres I
- dominuje erotyka o charakterze zmysłowym, radość, którą niesie kochanie
- nie oddzielał miłości fizycznej od zmysłowej
- fraszka 41, I „Na poduszkę” - mowa o zazdrości i tęsknocie
- fraszka 28, III „Do Magdaleny”
- „Ukaż mi się, Magdaleno...”
- odmiana erotyku zwana portretem
- używał znanych i powszechnie stosowanych epitetów
- okres II - okres miłości dojrzałej, głębokiego uczucia
- okres III
- miłość małżeńska
- pieśń 10, II „Może kto ręką sławy dostać w boju”
- dla człowieka Renesansu małżeństwo znaczyło stabilność
- funkcja mężczyzny to zapewnienie dostatku domowi
- funkcja kobiety to organizacja życia rodzinnego
- żona ma inne obowiązki niż mąż
- od kobiety zależy, czy rodzina zasługuje na szacunek wśród innych rodzin
- dzieci powinno się wychowywać na dobrych chrześcijan, ludzi uczciwych, porządnych obywateli
- w takim małżeństwie panuje harmonia
- 12 -