1

Nurty kryminologii i ich podział



Występowanie na gruncie kryminologii określonych wzorców pracy badawczej opartych na

odrębnych założeniach pojęciowych, metodologicznych i metafizycznych, zwanych nurtami lub

paradygmatami. Obecnie, na podstawie zasad postępowania badawczego, poglądów dotyczących

uwarunkowań ludzkiego zachowania i zakładanych wizji społeczeństwa wyszczególniane są

cztery występujące równolegle (co przeczy teorii rewolucji naukowej Kuhna, czyli zastępowania

jednych paradygmatów przez drugie, propagowanej przez przedstawicieli nurtu

antynaturalistycznego) takie nurty:

o

kryminologia klasyczna: dominowała w XVIII i na początku XIX wieku; stosuje w zależności

od ukierunkowania metodologię nauk przyrodniczych lub humanistycznych, silnie eksponuje

potrzebę wartościowania zjawisk społecznych, zakłada istnienie wolnej woli, ale i pewną

sterowalność jednostki oraz konsensualną wizję społeczeństwa

o

kryminologia pozytywistyczna: dominowała w w drugiej połowie XIX i na początku XX

wieku; posługuje się metodologią naturalistyczna, zakłada deterministyczne uwarunkowanie

ludzkiego zachowania oraz konsensualną wizję społeczeństwa

o

kryminologia antynaturalistyczna: pojawiła się w latach 60-tych XX wieku; opowiada się za

metodologią nauk humanistycznych, zakłada konieczność odwoływania się do ocen i

wartości, przyjmuje indeterministyczną wizję jednostki i konfliktową teorię społeczeństwa

o

kryminologia neoklasyczna: czasowo jest rówieśniczką nurtu antynaturalistycznego; powtarza

założenia nurtu klasycznego



Kryminologia klasyczna: jej początki związane są z wykształceniem się szkoły klasycznej prawa

karnego i działalności postaci takich jak Beccaria (twórca pracy „O przestępstwach i karach”,

kładącej podwaliny pod zasady nowoczesnego procesu karnego), Bentham, Kant, Hegel oraz

Feuerbach. Koncepcje prawne i polityczne szkoły klasycznej opierają się na:

o

przeświadczeniu, że każdy człowiek, w tym także sprawca przestępstwa, jest przede

wszystkim jednostką racjonalną, świadomie wybierającą pomiędzy różnymi alternatywami

postępowania, a jednocześnie jednostką wyposażoną w wolną wolę, a więc wybierającą w

nieskrępowany sposób pomiędzy alternatywami; jest to zatem indeterministyczna koncepcja

człowieka oznaczająca, że przestępca to zupełnie normalna jednostka, która w świadomy i

racjonalny sposób wybiera zachowanie przestępne, przez co jest również odpowiedzialna za

swe postępowanie, co prowadzi do absolutnej koncepcji kary, która ma wymiar i sens przede

wszystkim etyczny i stanowi przede wszystkim sprawiedliwą odpłatę za wyrządzone zło

o

pesymistycznej wizji natury ludzkiej, czyli przekonanu, że każdy człowiek jest nie tylko

zdolny ale i skłonny do czynienia zła, bez groźby ukarania zaś niemożliwe byłoby istnienie

społeczeństwa; człowiek jest istotą, której zachowania mogą być manipulowane za pomocą

2

obawy przed karą; kara ma pewien wymiar pragmatyczny, gdyż ma powstrzymywać

ukaranego i innych przed popełnianiem przestępstw (zalążek celowej koncepcji kary mającej

służyć prewencji ogólnej i odstraszaniu)



Kryminologia pozytywistyczna: jej pojaiwenie się łączy się z wykształceniem się w drugiej

połowie XIX wieku szkoły pozytywnej prawa karnego, reprezentowanej przede wszystkim przez

Lombroso, Ferriego i Garofalo. Pozytywizm kryminologiczny jest konsekwencją scjentyzmu,

kultu nauki i naukowości oraz wiary w nieograniczone możliwości poznania i wykorzystania

jego wyników dla dobra ludzkości, związanych z gwałtownym rozwojem nauk przyrodniczych

oraz panującego wśród przedstawicieli rodzących się wówczas nauk społecznych poczuciem ich

zacofania w porównaniu z przyrodniczymi, co w myśl teorii Comte i Spencera miało być

przezwyciężone poprzez dokonanie maksymalnego zbliżenia nauk społecznych do

przyrodoznawstwa i miało umożliwić uzyskanie przez nie wiedzy równie pewnej i ścisłej na

temat człowieka i społeczeństwa, co wiedza uzyskana przez fizykę czy chemię na temat świata

przyrody. Ponadto, nurt pozytywistyczny opiera się na:

o

deterministycznej koncepcji człowieka i sprawcy przestępstwa, zakładającej przyczynowość

zachowań człowieka, w tym zachowań przestępczych; zachowaniami ludzi rządzą czynniki,

nad którymi nie mają oni kontroli, zaś zadaniem kryminologii jest poszukiwanie tych

przyczyn; z powyższych powodów kryminologia pozytywistyczna to przede wszystkim

etiologia przestępczości, czyli nauka o jej przyczynach; takie ujęcie doprowadziło do sporu ze

szkołą klasyczną prawa karnego

o

koncentracji na osobie sprawcy przestępstwa jako podstawowym przedmiocie badań,

sprowadzającej się do poszaukiwania odpowiedzi na pytanie dlaczego jedni ludzie popełniają

przestępstwa, a inni nie – w myśl koncepcji pozytywistycznej przestępca wyróżnia się

szczególnymi cechami spośród ogółu społeczeństwa i to w nich właśnie trzeba szukać

przyczyn zachowań przestępnych – ustalając zatem czym różni się sprawca przestępstwa od

wszystkich pozostałych ludzi ustalimy przyczyny przestępczości; prowadzi to do optymi-

stycznej wizji natury człowieka (wyjątkiem są teorie kontroli); indywidualizm ten dzieli się

na dwa nurty:

 indywidualistyczny: wywodzi się bezpośrednio od Lombroso i upatruje przyczyn

odmienności przestępcy w nim samym, jego uwarunkowaniach biologiczno-

antropologicznych lub psychologicznych

 socjologiczny: pojawił się wraz z wywieraniem wpływu na kryminologię przez nauki

socjologiczne i zakłada, że przyczyny odmienności sprawcy tkwią poza nim, w jego

otoczeniu, środowisku, społeczeństwie; przestępca został ukształtowany przez

oddziaływanie określonych, niekorzystnych czynników środowiskowych; do teorii tych

3

najczęściej zalicza się koncepcje upatrujące przyczyn przestępczości w środowisku

społecznym, co jest podważane przez niektórych socjologów, twierdzących, że teorie te

wyjaśniają jedynie indywidualne zachowania jednostek, zaś prawdziwie socjologiczna

teoria kryminologiczna powinna być teorią przestępczości jako zjawiska społecznego,

wyjaśniającą dystrybucję przestępczości (przykładem teorii bliskiej tym wymogom jest

teoria anomii Mertona); trzecim podejściem w teoriach socjologicznych jest podejście

wieloczynnikowe, negujące sens i możliwość tworzenia uogólnień teoretycznych w

zakresie przyczyn przestępczości oraz przyznawania prymatu jakiemuś pojedynczemu

czynnikowi czy nawet ich grupie ze względu na wielość i różnorodność

o

korekcjonaliźmie, czyli przekonaniu, że najprostszym sposobem zlikwidowania zachowań

przestępnych będących skutkiem odmienności jest likwidacja odmienności; oznacza to że

środki stosowane wobec przestępcy nie mogą służyć odwetowi, lecz muszą sięgnąć do

przyczyn przestępczości, zaś wpływ na rozmiary przestępczości uzyskamy gdy nauczymy się

redukować jej przyczyny – w koncepcjach biologiczno-antropologicznych i psychologicznych

chodzi o poprawę osoby sprawcy, w socjologicznych zaś o oddziaływanie na środowisko

potencjalnych sprawców instrumentami polityki społecznej

o

konsensualiźmie społecznym, opartym na traktowaniu przestępcy jako odmieńca stojącego na

społecznym marginesie, zaś przestępstwa jako zachowania właściwego pewnej szczególnej,

niewielkiej mniejszości, w gruncie rzeczy bardzo rzadkiego w społeczeństwie; prawo karne w

tym ujęciu reprezentuje interesy olbrzymiej większości społeczeństwa i jest objęte

powszechnym społecznym konsensem



Kryminologia antynaturalistyczna: powstała ona w latach 60-tych XX wieku jako prąd negujący

pozytywizm kryminologiczny. Obejmuje ona, poza teorią naznaczania społecznego, także

rozmaite nurty kryminologii konfliktowej, radykalnej, krytycznej i fenomenologicznej. Nurt ten

nie obalił pozytywizmu, zasadniczo wpłynął jednak na oblicze kryminologii i doprowadził do

przewartościowania całego szeregu jej tez i sposobu patrzenia na zjawisko przestępczości. Nurt

antynaturalistyczny nie ogranicza się do kryminologii, lecz ogarnia całość nauk społecznych,

przez co kryminologia antynaturalistyczna jest fragmentem szerszego fermentu we współczesnej

socjologii. Podstawowe cechy tego paradygmatu to:

o odrzucenie naturalizmu metodologicznego i przekonania o jedności nauk oraz przejście na

stanowisko, stwierdzające iż specyficzny przedmiot badań nauk społecznych uniemożliwia

uprawianie ich na wzór nauk przyrodniczych; oznacza to odwołanie się do metod badawczych

socjologii humanistycznej i rozumiejącej

o

konfliktowa wizji społeczeństwa i prawa karnego, co oznacza, że prawo karne jest

postrzegane jako instrument wykorzystywany w konfliktach społecznych przez strony owych

4

konfliktów; powoduje to że przestępczość przestaje być traktowana jako produkt indywi-

dualnej patologii i staje się konsekwencją przebiegu procesów konfliktu społecznego, zaś

procesy kryminalizacji wiązane są ze strukturami władzy i panowania w społeczeństwie

o

interakcjonistyczna koncepcja przestępstwa, co oznacza, że żaden przedmiot czy zachowanie

nie jest tym, czym jest tylko ze względu na swe obiektywne właściwości, lecz tym, czym jest

ze względu na znaczenie jakie jest mu nadawane w procesie interakcji społecznych

o

teza iż podstawowym przedmiotem badań kryminologicznych nie powinien być sprawca

przestępstwa, lecz „audytorium społeczne", dokonujące obserwacji, oceny i naznaczania

określonych rodzajów zachowań oraz czynów konkretnych ludzi jako przestępstw czy

patologii, a zatem mechanizmy społecznej reakcji na zachowania przestępne; antynaturalizm

zadaje pytanie, dlaczego pewne zachowania są uznawane za przestępstwa i pewni ludzie są

uznawani za przestępców, a inne nie; przedmiotem zainteresowania są zatem mechanizmy

społecznych procesów kryminalizacji, funkcjonowanie instytucji kontroli społecznej oraz jego

selektywność

o

zmiana sposobu patrzenia na prawo karne i wymiar sprawiedliwości oraz postaw wobec tych

instytucji oparta na krytycyzmie wobec instytucji kontroli społecznej, a zwłaszcza wobec in-

stytucji kontroli formalnej aż do ich odrzucenia; postawa ta wynika z tezy, iż instytucje te

same wywołują szereg negatywnych konsekwencji ubocznych i w wielu wypadkach mogą

być szkodliwe, a poza tym w znacznym stopniu służą interesom partykularnych grup

mających wpływ na ich funkcjonowanie; jeżeli chodzi o stosunek kryminologii do prawa

karnego, to widoczne jest dążenie do uczynienia z kryminologii niezależnej nauki społecznej

poprzez zerwanie z koncepcją służebności kryminologii wobec prawa karnego i uczynienie go

przedmiotem, a nie punktem wyjścia badań kryminologicznych

o

optymistyczna wizja człowieka, według której zło nie tkwi w samym człowieku, lecz w

konflikcie społecznym we współczesnych społeczeństwach; rozwiązaniem tego problemu

należy zatem szukać w ich radykalnym przekształceniu i budowie nowego społeczeństwa

pozbawionego represyjnych form kontroli społecznej



Kryminologia neoklasyczna: pojawiła się w latach siedemdziesiątych w Stanach Zjednoczonych

jakop reakcja na dominację w kryminologii amerykańskiej socjologicznych teorii przestępczości

i ich konsekwencje kryminalnopolityczne, w postaci prymatu idei resocjalizacji sprawcy

przestępstwa i akcentowania roli polityki społecznej w polityce kryminalnej. Stanowiący wyraz

odradzającego się podejścia konserwatywnego nurt neoklasyczny zakłada, że:

o

polityka kryminalna oparta na pozytywiźmie nie nie sprawdza się, gdyż nie prowadzi do

redukcji nasilenia przestępczości mimo znacznego nakładu środków

5

o zagrożenie karą i jego realizacja są jedynymi czynnikami, które ma do dyspozycji państwo w

walce z przestępczością, albowiem możliwości wywierania wpływu na indywidualne i

społeczne przyczyny przestępczości są w gruncie rzeczy minimalne; widoczny jest powrót do

koncepcji sprawiedliwej odpłaty i odstraszania

o

przestępca jest wolną jednostką wybierającą racjonalnie pomiędzy różnymi alternatywami

postępowania, podatną na bodźce, jakie stanowią zagrożenia karne

o kluczowym problemem jest kwestia instytucji kontroli społecznej i możliwości zwiększenia

ich efektywności tak, aby stosunkowo najmniejszym kosztem osiągnąć możliwie największe

efekty w postaci redukcji nasilenia przestępczości

Wprowadzenie do kryminologii pozytywistycznej



Nurt kryminologii pozytywistycznej dzielony jest na dwa kierunki: biopsychologiczny i

socjologiczny. Jest to wynikiem poszukiwania czynników wywołujących zachowania przestępne

w cechach somatycznych człowieka, jego cechach psychicznych lub środowisku społecznym

jednostki, przy czym przyczyny somatyczne i psychologiczne są rozpatrywane w obrębie

jednego kierunku z uwagi na ich ścisły związek. Kierunki nurtu kryminologii pozytywistycznej

zakładają:

o

kierunek biopsychologiczny: decydujący wpływ na zachowanie człowieka wywierają cechy

określające jego indywidualność; niektóre z nich, tak dziedziczone, wrodzone czy nabyte,

tworzą podłoże sprzyjające powstawaniu zachowań antyspołecznych; możliwe jest ustalenie,

jakie cechy wywołują tendencję do zachowań antyspołecznych oraz związku przyczynowego

między określoną cechą a zachowaniem – ustalenie takiego związku zaś jest równoznaczne z

ustaleniem przyczyn przestępczości, co otwiera możliwości skutecznego zapobiegania temu

zjawisku

o

kierunek socjologiczny: eksponuje rolę społeczeństwa w genezie zachowań jednostkowych i

decydujący wpływ czynników społecznych na zachowanie człowieka; zachowania przestępne

i tendencje do tychże u jednostki są generowane przez niekorzystne warunki społeczne;

możliwe jest ustalenie, jakie czynniki społeczne wywołują zachowania przestępne, zaś ich

usunięcie lub złagodzenie siły ich oddziaływania pozwala skutecznie zapobiegać

przestępczości



Klasyfikacja teorii pozytywistycznych:

o teorie somatyczne:

antropologiczne,

genetyczne

(dziedziczenie

cech,

aberracje

chromosomalne), zaburzeń funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego i inne

o teorie psychologiczne: konstytucjonalno-typologiczne, nieprawidłowej osobowości i

pogranicza zdrowia i choroby psychicznej (psychopatia)

6

o

teorie socjologiczne: ekologiczne, strukturalne, zróżnicowania kulturowego, uczenia się i

kontroli

Teorie biopsychologiczne



Teorie antropologiczne: chodzi przede wszystkim o teorię „przestępcy z urodzenia" Lombroso

oraz jego następców (Garofalo, Ferri), sformułowaną w 1876 roku. Posiłkując się poglądami

poszukującymi związków pomiędzy ukształtowaniem twarzy (fizjonomiści) bądź czaszki

(frenolodzy) a właściwościami psychiki, Lombroso doszedł do wniosku, że niektórzy ludzie

wykazują trwałą tendencję do popełniania przestępstw, którą można rozpoznać po cechach

budowy ciała – „przestępca z urodzenia” musiał mieć co najmniej sześć charakterystycznych

cech (np. cofnięte czoło, deformacje czaszki, zniekształcenia szczęk, wystające kości

policzkowe, specyficzna budowa ucha, ale także odmienności budowy organów wewnętrznych

lub płciowych czy leworęczności). W zależności od konfiguracji takich cech można określić, na

popełnianie jakich kategorii przestępstw jest nastawiony dany osobnik. Początkowo Lombroso

uważał wrodzoną skłonność do popełniania przestępstw za atawistyczną, później jednakże

zmienił poglądy, wskazując na obciążenie dziedziczne, wynikające z chorób psychicznych lub

alkoholizmu, a także uwzględnił wpływ czynników środowiskowych jako kształtujących

tendencję do popełniania przestępstw. W myśl koncepcji Lombroso, przestępczość jest dziełem

nie tylko przestępców z urodzenia, lecz także przestępców nałogowych, z namiętności oraz

przypadkowych, jak również tzw. kryminoidów, czyli osób nieodpornych na czynniki

zewnętrzne skłaniające do przestępnego zachowania. Poglądy Lombroso zostały odrzucone jako

obciążone błędami metodologicznymi, udowodniono także, że nie nie występuje „typ

przestępcy", który charakteryzuje się stałym zespołem cech, a takie same przestępstwa

popełniają osoby o odmiennych charakterystykach antropologicznych. Z koncepcji Lombroso

wywodzi się uznanie potrzeby odmiennego traktowania osób popełniających czyny karalne, lecz

niezdolnych do ponoszenia odpowiedzialności karnej, zwłaszcza osób psychicznie chorych i

zagrażających otoczeniu, co obecnie przekłada się na stosowanie środków zabezpieczających.



Koncepcja dziedziczenia skłonności do zachowań aspołecznych: zakłada ona, że mechanizm

dziedziczenia obejmuje nie tylko cechy somatyczne, ale również tendencje do określonego

zachowania, co starano się udowodnić w trojaki sposób:

o

badania genealogiczne: prowadzone były na początku XX wieku i były nastawione na

uchwycenie roli dziedziczenia w powstawaniu zachowań aspołecznych; przedmiotem badań

były rodziny wielopokoleniowe, opierano się zaś na założeniu, że pochodzenie od przodka o

określonych cechach powinno rzutować na społeczne funkcjonowanie jego zstępnych;

badania takie, prowadzone na przykład przez Goddarda wykazały jedynie, że na ich

7

podstawie nie można ustalić, jaki wpływ na postępowanie człowieka wywierają cechy

dziedziczone, gdyż nie można go oddzielić od wpływu czynników społecznych

o

badania bliźniąt: datują się one od okresu międzywojennego; w ich wyniku znajdowano

tendencję do zgodności zachowań u bliźniąt monozygotycznych, u bliźniąt dwuzygotycznych

natomiast nie była ona widoczna lub wykrywano ją w stopniu nieznacznym; badania te nie

doprowadziły do uzyskania dowodów wpływu cech dziedzicznych na zachowania oceniane

ujemnie czy przestępne, zarzucano im natomiast błędy metodologiczne, a przede wszystkim

brak możliwości oddzielenia wpływu cech dziedziczonych od wpływu warunków

środowiskowych

o badania dzieci adoptowanych: na ich podstawie wskazywano na związek między

przestępczością rodziców naturalnych i ich dzieci, podczas gdy takich związków nie

wykrywano w relacji rodziców przybranych z dziećmi adoptowanymi; podobne wyniki

uzyskano w badaniach adopcyjnych poświęconych dziedziczeniu skłonności do nadużywania

alkoholu; także w tych badaniach nie zdołano ustalić, czy o związkach ilustrujących wnioski z

badań decydują czynniki dziedziczne czy środowiskowe



Koncepcje zaburzeń struktury chromosomów: niektóre badania prowadzone wśród przestępców

wykazujących nieprawidłowość w sferze psychiki wykazały, że zamiast standardowego obrazu

struktury chromosomów (kariotypu) zapisywanego u mężczyzn jako 46XY, a u kobiet jako

46XX występuje kariotyp o zwiększonej liczbie chromosomów Y, czyli np. 47XYY czy

48XXYY, co miało wywoływać tendencję do zachowań kryminalnych o podłożu agresywnym.

Pomimo faktu że znaczna część naukowców odrzuca teorię wpływu dodatkowych

chromosomów Y na agresywność, z badań wynika że występowanie tej aberracji jest wśród

przestępców znacznie częstsze niż w ogólnej populacji, istnieje zaś ogólna możliwość, że że u

osób posiadających zbędny chromosom płciowy wystąpić mogą pewne zaburzenia w

zachowaniu. Odsetek ten jest jednak nadal tak minimalny, że nie jest możliwe objaśnianie tym

czynnikiem przestępczości, zaś same zmiany zachowania mogą przybrać różnorakie formy (np.

zespół Downa, zwany mongolizmem) i zazwyczaj powinny być traktowane jako przypadki

chorobowe.



Koncepcje zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego: wpływ uszkodzenia lub schorzenia

ośrodkowego układu nerwowego na społeczne funkcjonowanie człowieka, a zwłaszcza na

zachowania kryminalne, nie jest wyjaśniony. W Polsce zaproponowano określanie ujemnych

tendencji w zachowaniu związanych z uszkodzeniem mózgu jako charakteropatii, co przesuwa

cały problem w sferę osobowości. Nie jest pewne czy tendencje do aspołecznego zachowania

pojawiają się zawsze w razie uszkodzenia układu nerwowego, i jaki jest ewentualny związek

między miejscem uszkodzenia a sposobem zachowania. Psychiatrzy szczególnie podkreślają

8

znaczenie mikrouszkodzeń układu nerwowego prowadzących do zaburzeń w funkcjonowaniu

mózgu jako trudniej wykrywalnych (mogą one powstać w okresie życia płodowego, porodu,

niegroźnych urazów mechnicznych głowy lub chorób), wśród dzieci cierpiących na takie

schorzenia obserwowano zakłócenia rozwoju psychicznego.



Inne koncepcje kładące nacisk na cechy somatyczne:

o

poglądy

łączące

zaburzenia

endokrynologiczne

z

zachowaniem

przestępnym:

zapoczątkowane zostały w latach 20-tych XX wieku jako wynik odkrycia znaczenia

hormonów w funkcjonowaniu organizmu ludzkiego; w myśl tych koncepcji rocesy

biochemiczne mają co najmniej zasadniczy wpływ na społeczne funkcjonowanie człowieka, a

zaburzenia tych procesów wyzwalają tendencję do zachowań antyspołecznych, w tym także

przestępnych; wskazywano zwłaszcza na niedobór witamin, nieprawidłowy poziom cukru we

krwi, reakcje alergiczne i rozchwianie hormonalne, zwłaszcza jeśli chodzi o hormony płciowe

o

poglądy dotyczące związku zachowań przestępczych z obniżeniem sprawności intelektualnej:

próby powiązania tych dwóch czynników zakończyły się niepowodzeniem, aczkolwiek jest

oczywistym fakt, że niski poziom sprawności umysłowej może utrudniać spełnianie wymagań

społecznych, co jednak może być niwelowane przez odpowiedni wpływ środkowiska (np.

rehabilitację), aczkolwiek przy negatywnym wpływie społecznym biopsychiczne trudności

przystosowawcze moga ulec pogłębieniu; poziom inteligencji mierzony jest ilorazem

inteligencji (IQ), dolną granicą dla inteligencji w normie jest IQ równy 90, poniżej zaś

rozróżniane są zazwyczaj: ociężałość umysłową (IQ-89-80), ograniczenie umysłowe

(debilizm — 79-50), imbecylizm (49-26), idiotyzm (od 25)



Koncepcje typów psychosomatycznych: są to typologie ludzi łączące właściwości psychiczne z

cechami somatycznymi. Najstarszą taką klasyfikację stworzył Hipokrates, wyróżniając

sanguiników (silnie reagujących i niewytrwałych w działaniu), choleryków (silnie reagujących i

wytrwałych w działaniu), melancholików (słabo reagujących i wytrwałych w działaniu) oraz

flegmatyków (słabo reagujących i niewytrwałych w działaniu). Inna znana typologia tego

rodzaju opracowana została przez Kretschnera i opiera się na podziale typów ludzi na:

asteniczny (wysoki wzrost, szczupły, ostre rysy twarzy, wąskie ramiona), atletyczny (średniego

albo wysokiego wzrostu, raczej szczupły, lecz dobrze umięśniony, twarz koścista, szeroki w

ramionach), pykniczny (średniego lub małego wzrostu, otłuszczony, o grubych rysach twarzy,

słabo umięśniony, duży brzuch) i dysplastyczny (o nieregularnej budowie ciała, często

otłuszczony i pozbawiony dymorfizmu płciowego) oraz połączeniu ze wskazanymi typami

skłonności do zapadania na choroby psychiczne (np. typem schizofrenicznym mieli być

astenicy) oraz właściwości temperamentalnych.

9



Teoria konstytucjonalna Eysencka: próbuje ona wyjaśniać uwarunkowania przestępcze za

pomocą wyszczególnienia dwóch typów układu nerwowego, różniących się od siebie

przebiegiem procesów pobudzania i hamowania i wyróznienia w konsekwencji dwóch typów

ludzi: ekstrawertyków (łatwych do pobudzenia i wygaszenia, poszukujących stymulacji,

aktywnych, impulsywnych, towarzyskich, optymistycznych aż do braku krytycyzmu,

spontanicznych, nieopanowanych, co prowadzi często do agresji) oraz introwertyków (trudnych

tak do pobudzenia jak i wyhamowania, powściągliwych, nieśmiałych, systematycznyh,

sumiennych, pesymistycznych i skoncentrowanych na życiu wewnętrznym). Według Eysencka,

socjalizacja to proces nabywania i utrwalania odruchów warunkowych odpowiadających

wymaganiom społecznym, w którym zasadnicze znaczenie odgrywa podatność na

warunkowanie - u ekstrawertyków proces warunkowania jest trudniejszy i wymaga większych

nakładów niż u introwertyków. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na socjalizację jest

neurotyzm, czyli wrażliwość emocjonalna – niski poziom wrażliwości oznacza zrównoważenie

emocjonalne, wysoki – rozchwianie; wysoka neurotyczność nie sprzyja dobremu warunkowaniu.

W konkluzji można zauważyć, że ekstrawertycy o wysokim stopniu neurotyzmu będą najtrudniej

utrwalać odruchy zapobiegające zachowaniom antyspołecznym. Teoria ta jest nieweryfikowalna

ze względu na różnorodność bodźców społecznych działających na jednostkę.



Koncepcje nieprawidłowej osobowości: za istotną nieprawidłowość osobowości uznawane są

zaburzenia w obrębie obrazu samego siebie, zwłaszcza zaś niezgodność między jaźnią su-

biektywną a odzwierciedloną. Może być to związane z przekonaniem o zmniejszonej lub

nadmiernej wartości własnej osoby oraz skłonnością do posługiwania się mechanizmami

obronnymi, zdejmującymi z osoby odpowiedzialność za własne postępowanie; możliwe są także

stany depresji oraz mała odporność na frustrację. Istotnym mankamentem jest także

nieprawidłowe ukształtowanie indywidualnego systemu wartości, a zwłaszcza nie mieszczenie

się w nim dobra innych ludzi. Badania przestępców wykazują także zespoły cech nazywane

„zespołami ogólnego niepowodzenia", tworzone zazwyczaj przez nikłą odporność na stres,

niewielką zdolność koncentracji i brak wytrwałości w realizowaniu celów i połączone z takimi

cechami pochodnymi jak niskie kwalifikacje zawodowe i nadużywanie alkoholu.



Psychopatia: pojęcie to nie jest jednolite, najczęściej jest pojmowana jako nieprawidłowe

ukształtowanie osobowości. Jej najczęstsze cechy to: niezdolność do trwałych związków

uczuciowych, związana z tym przewaga sfery popędowo-emocjonalnej nad wyższymi

poziomami regulacji zachowania prowadzące do zachowań impulsywnych wybikłych z

eliminacji mechanizmów regulacji zachowań pozwalających uwzględniać wymagania społeczne.

Powyższym cechom nie musi temu towarzyszyć obniżenie inteligencji, co pozwala niektórym

psychopatom na kalkulację opłacalności określonego postępowania. Zjawisko to jest szczególnie

10

częste wśród przestępców wielokrotnych i powinno być traktowane jako swego rodzaju

pogranicze choroby psychicznej, które może mieć wpływ na ocenę poczytalności przestępcy.

Teorie socjologiczne



Koncepcje ekologiczne: opierają się one na poszukiwaniu związków między zachowaniem

przestępnym a środowiskiem. Szczególną teorię pod tym względem stworzyła szkoła

chicagowska i badacze tacy jak Burgess, Park i McKenzie, badający zachowania przestępcze w

mieście. Wyróżnili oni następujące strefy powstające w wyniku rozwoju miasta: centralną, w

której skoncentrowane są instytucje handlowe, finansowe administracyjne, przez co pojawiają

się w niej każdego dnia tysiące interesantów; przejściową, do której wdzierają się instytucje ze

strefy centralnej oraz przemysł lekki; mieszkań pracowniczych, zajmowanych przez ludzi

opuszczających strefę II, lecz pragnących mieszkać blisko miejsca pracy; willową, zasiedloną

przez osoby należące do klasy średniej i wyższej i wreszcie podmiejską, obejmującą tereny

leżące poza granicami miasta oraz osiedla satelitarne. W tej konfiguracji, rozwój miasta jest

procesem odśrodkowym, w którym każda ze stref napiera na zewnętrzną przejmuje jej tereny.

Procesowi temu towarzyszy dezorganizacja organizacji społecznej spowodowana faktem, że aby

stworzyć nową organizację w nowej strefie należy naruszyć poprzednią. Podobne badania,

dotyczące przestępczości nieletnich w Chicago przeprowadzali Shaw i McKay, wyróżniając pięć

stref odpowiadających w zasadzie strefom scharakteryzowanym przez Burgessa i, w wyniku

porównania danych sądowych z okresu 30 lat rozwoju miasta, dochodząc do wniosku, że o

nasileniu przestępczości nieletnich decyduje charakter środowiska odmienny w każdej strefie

oraz standardy i formy zachowania. Badania Shawa i McKaya znalazły naśladowców, spośród

których najważniejszymi okazały się badania Landera w Baltimore, które uwzględniły wielość

czynników kulturowych skorelowanych z nasileniem przestępczości (m.in. wykształcenie,

zamieszkanie we własnym domu, przeludnienie oraz wyposażenie mieszkania, rasa). Lander

uważał za uproszczenie pogląd o tworzeniu się terenów o nasilonej przestępczości w wyniku

rozrastania się stref miejskich, gdyż jego zdaniem w każdej strefie działają czynniki wpływające

na nasilenie przestępczości, zaś rodzaj i siła ich oddziaływania zależy od cech środowiska

(zauważali to już Shaw i McKay). Kierunek ekologiczny poddano krytyce, zarzucając mu błędy

metodologiczne powodujące nieprzystawanie wyników badań do rzeczywistości, brak

przekonywającego wyjaśnienia wskazywanych prawidłowości oraz zakładanie na wstępie że

obszary nasilonej przestępczości cechuje stan dezorganizacji społecznej. Kierunek ten,

wykazując że istnieją rejony, które mimo upływu czasu i zmian w składzie zamieszkującej je

ludności wykazują wysoki stopień kryminalizacji lub nasilenia przestępczości otworzył drogę do

wyjaśnienia tego zjawiska, formułując zaczątki teorii zróżnicowania kulturowego w etiologii

11

przestępczości oraz podkreślając znaczenie kontroli społecznej jako czynnika wpływającego na

przestępczość.



Teorie strukturalne: opierają się na tezie, że zróżnicowanie społeczne daje ludziom

umiejscowionym na różnych poziomach struktury społecznej różne możliwości działania. Teoria

opracowana przez Mertona, zwana teorią anomii, połączyła to z tezą, że wszyscy członkowie

społeczeństwa podlegają naciskowi przez nie wywieranemu celem skłonienia ich do osiągania

uznanych w nim wartości, co wynika z faktu wytworzenia przez nie określonej struktury

kulturowej, zaszczepianej jednostkom w toku socjalizacji i określającej cele, do których należy

dążyć, a których osiągnięcie jest społecznie uważane za miernik sukcesu lub wartości jednostki.

Dodatkowo, Merton stwierdził, że społeczeństwo nie tylko wskazuje cele pożądane kulturowo,

ale rónież środki, za pomocą których można do tych celów dążyć, a które, nie będąc dostępnymi

dla każdego z racji zróżnicowania społecznego mogą powodować pojawienie się problemu

przystosowania się jednostki do stawianych przez otoczenie wymagań, którego rozwiązanie

zależy nie tylko od spektrum działania jednostki, ale również od stopnia internalizacji wartości

oraz od przekonania co do niedopuszczalności osiągania celów w sposób nie aprobowany w

kulturze danego społeczeństwa. Podążając tym śladem, Merton wyróżnił pięć sposobów

przystosowania:

o konformizm: występuje gdy jednostka przyjęła co najmniej niektóre cele i środki oraz ma

dostęp do akceptowanych sposobów ich osiągania i potrafi je wykorzystać

o

innowacja: pojawia się, gdy jednostka przyjęła co najmniej niektóre cele, lecz zignorowała

lub odrzuciła konieczność sięgania do akceptowalnych środków; jednostka taka będzie

skłonna do podejmowania innych działań, zdatnych do realizowania zinternalizowanych

celów, np. popełniać przestępstwa

o rytualizm: — pojawia się przy odrzuceniu przekonania o potrzebie osiągania celów

wyznaczonych przez kulturę przy internalizacji aprobowanych sposobów osiągania tychże;

jednostka redukuje lub rezygnuje z aspiracji osiągnięcia sukcesu, zadowalając się ścisłym

przestrzeganiem uznawanych norm postępowania

o

wycofanie: występuje, gdy co najmniej niektóre cele i środki ich osiągania zostały

zinternalizowane, lecz środki te zawiodły, co powoduje niemożność osiągnięcia celów;

jednostka porzuca wysiłek związany z osiąganiem akceptowanych celów i podejmuje

działalność zastępczą, np. nadużywanie alkoholu czy narkotyków

o

bunt: pojawia się przy odrzuceniu kulturowo określonych celów i środków ich osiągania, przy

jednoczesnym podjęciu próby określenia odmiennych celów i norm; dochodzi do niego, gdy

istniejący system postrzegany jest jako przeszkoda w dochodzeniu do celów nie mieszczących

się w tym systemie, a uznawanych za pożadane

12

Sposób przystosowania jednostki zależy nie tylko od niej samej, ale także od otoczenia jednostki

i wywieranego przezeń nacisku – przez to w warstwach, w których podkreślanie ważności

środków jest słabsze niż ważności celów częściej mogą się pojawiać zachowania innowacyjne

(widoczne w warstwach niższych). Teoria Mertona zyskała wielu naśladowców, aczkolwiek

została tylko częściowo potwierdzona, szczególnie zaś w obrębie przestępstw przeciwko mieniu

i pokrewnych; ponadto w teorii tej nie zostały uwzględnione takie uwarunkowania jak

niejednolitość celów i środków w określonych warstwach społeczeństwa.



Teorie zróżnicowania kulturowego: oderzuca on pogląd o jednolitości struktury kulturowej w

społeczeństwie. W ramach tej grupy wyróznić można trzy teorie:

o

teoria przestępczej podkultury Cohena: przyjęcie dominacji społecznej warstwy średniej i

narzucania przez nią swoich standardów warstwie niższej, co wynika z faktu że

przedstawiciele warstwy średniej piastują w społeczeństwie pozycje związane ze

sprawowaniem zinstytucjonalizowanej kontroli społecznej (nauczyciel, sędzia, policjant);

Cohen wymienia cechy wysoko cenione w hierarchii wartości warstwy średniej, warunkujące

jednocześnie osiągnięcie wyższego statusu:

 ambicja, czyli wysoki poziom aspiracji, co wymaga nastawienia na realizację odległych

celów

 osobista odpowiedzialność, czyli poleganie wyłącznie na sobie i wspomaganie innych

tylko wtedy, gdy nie koliduje to z osiąganiem własnych celów

 szacunek dla osiągnięć, traktowanych jako miernik umiejętności; najwyżej cenione są osią-

gnięcia w zakresie wykształcenia oraz zawodowe i gospodarcze

 świecki ascetyzm, polegający na zdolności do odparcia pokusy natychmiastowego

zaspokojenia swych życzeń i pragnień w imię osiągania odległych celów

 racjonalność, czyli zdolność przewidywania i planowania wydarzeń oraz właściwe

gospodarowanie czasem i środkami, także odrzucenie przypadkowości

 dbałość o wygląd i maniery, wyrażająca się w przestrzeganiu przyjętych konwencji w

ubiorze i zachowaniu, co jest warunkiem sukcesu, tłumienie spontaniczności

 eliminacja agresji fizycznej i przemocy, bez której konkurowanie czy wyrabianie układów

nie byłoby możliwe, a korzystanie ze zdolności znacznie utrudnione

 rozsądny wypoczynek, w trakcie którego konstruktywnie wykorzystuje się czas poprzez

zabawę lub zajęcia przynoszące korzyści intelektualne

 szacunek dla własności, polegający na docenianiu ważności prawa własności i

niedopuszczalności użycia cudzej rzeczy bez zgody właściciela

Cohen twierdzi, że w warstwach niższych do kształtowania tych cech nie przywiązuje się z

reguły dużej wagi, przez co osoby z warstwy niższej, przechodzące w niej wczesne etapy

13

socjalizacji i obcujące z jej kulturą mają trudności w spełnianiu wymagań niezbędnych do

uzyskania społecznego awansu, będąc pod wpływem warstwy średniej zaś są świadome

znaczenia sukcesu i społecznego awansu, nie mając jednocześnie możliwości zaspokojenia

wynikłych stąd potrzeb w akceptowany sposób; prowadzi to do odrzucenia norm i wartości

klasy średniej i wytworzenia norm i wartości zastępczych, pozwalających uzyskać

zaspokojenie potrzeby społecznego uznania i akceptacji w sposób odmienny od

wskazywanego przez warstwę średnią i wytwarzania środowisk rozwijających postawy

wrogie wobec jej norm, oparte na:

 nieutylitarności, czyli działaniu nie dla osiągnięcia określonej korzyści, lecz dla samego

działania

 złośliwości, czyli chęci szkodzenia innym, czerpaniu zadowolenia z przykrości

wyrządzanych innym ludziom

 wielostronności, czyli dokonywaniu wszelkiego rodzaju czynów społecznie

nieakceptowalnych

 doraźnym hedonizmie, wyrażającym się w uleganiu impulsom, przypadkowości działania i

nastawieniu na uzyskiwanie chwilowego pobudzenia

 podkreślaniu autonomii grupy, czyli odrzuceniu zewnętrznych nacisków przy

jednoczesnym nacisku na podporządkowanie i solidarność członków

o teoria Millera dotycząca samodzielnego wytworzenia subkultury przez warstwę niższą

przeciwstawnej do kultury innych warstw: określa subkulturę warstwy niższej jako zbiór

punktów skupienia, czyli wartości grupowych, kształtujących zachowania pozwalające

uzyskać prestiż w grupie; są nimi:

 trudności, czyli chęć niepopadania w trudne sytuacje, przy czym nie chodzi tu o dążenie do

zachowania zgodnego z prawem, lecz o uchylenie się od ujemnych następstw działania,

które przysparza kłopotów; umiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach jest wysoko

ceniona

 twardość, polegająca na specyficznie pojmowanej męskości, braku skrupułów, odwadze,

sprawności fizycznej i odporności psychicznej, a także połączonym z nimi brakiem za-

interesowania dla spraw intelektualnych, a nawet ich lekceważeniem

 cwaniactwo, czyli sprawność umysłowa polegająca na umiejętności podejścia czy nawet

oszukania innych oraz obrony przed takimi manipulacjami

 podniecenie, skierowane na szukanie flirtu z niebezpieczeństwem w formie zachowań

skoncentrowanych na alkoholu, muzyce i przygodnych kontaktach seksualnych; działania

te są często przeplatane okresami wyczekiwania, przeważnie na następny weekend i

pójście w miasto; także skłonność do hazardu

14

 los, czyli przekonanie o rozstrzygającym znaczeniu szczęścia dla powodzenia

przedsięwziętych działań

 niezależność, wyrażająca się w silnym podkreślaniu sprzeciwu wobec zewnętrznej kontroli

i ulegania autorytetom

Miller uważa, że cechą charakterystyczną struktury niskich warstw społecznych jest także

tworzenie się w nich podziałów według kryterium płci, wyrażających się w dominacji kobiet

w rodzinach, co nie tworzy dla chłopców wzorców identyfikacyjnych i przyczynia się do

tworzenia grup pozwalających na zaspokajanie potrzeb niemożliwych do zaspokojenia przez

rodzinę; przynależność do grupy ma więc istotne znaczenie i powoduje konformistyczne

nastawienie wobec jej wymagań

o

teoria zróżnicowanych okazji Clowarda i Ohlina: zakłada, że na wybór zachowania zgodnego

albo sprzecznego z prawem wpływa nie tylko dostęp do środków skłaniających do zachowań

proprawnych, lecz także dostępność do środków koniecznych do podjęcia zachowań

antyprawnych, przy czym chodzi o środki kulturowe – wzorce zachowań, postawy,

motywacje, systemy wartości i tym podobne oraz o możliwości postępowania zgodnie z tymi

wzorcami i motywacjami i możliwości nabycia umiejętności potrzebnych do prowadzenia

działalności niezgodnej z prawem; zgodnie z tymi założeniami Cloward i Ohlin wskazali na

grupowanie się nieletnich w określone zbiorowości: przestępcze, konfliktowe i wycofania,

różniące się doświadczeniami społecznymi ich członków:

 środowiska przestępcze są z reguły dobrze zintegrowane, a normy podkultury przestępczej

są ich stałym elementem, przez co udział w młodzieżowych gangach stanowi

przygotowanie do kariery dorosłego przestępcy

 zbiorowości konfliktowe formują się w środowiskach zdezorganizowanych, w których nie-

letni nie stykają się ze stabilnym systemem ról społecznych; charakteryzują się zmiennym

składem ludnościowym; członkowie mają ograniczone możliwości dostępu do dróg do

sukcesu, copowoduje, że zbiorowość nastawia się na rozwiązywanie problemów we

własnym gronie i wstosunku do innych grup poprzez stosowanie przemocy; jako że dorośli

nie aprobują tego sposobu, po przekroczeniu granicy wieku dojrzałego jednostka musi

wybrać między konformizmem, działaniem przestępnym i wycofaniem

 zbiorowość wycofania powstaje gdy dane osoby nie są w stanie zaspokoić aspiracji przy

pomocy środków legalnych lub nielegalnych, a mają dostęp do środków odurzających,

które według Clowarda i Ohlina są środkiem ucieczki w subkulturę; wejście do niej może

nastąpić także wskutek indywidualnych zaburzeń stosunków z najbliższym otoczeniem

Teorie zróżnicowania kulturowego rozwinęły poglądy na uwarunkowania przestępczości w

drodze twórczej polemiki, zwracając szczególną uwagę na mozaikę czynników mogących

15

wpływać na powstawanie zróżnicowanych zachowań przestępnych i mechanizmy ich

powstawania. Słabością tych teorii jest natomiast ograniczanie się do przestępczości

generowanej przez tylko jedną warstwę społeczną w sytuacji, gdy jest ona udziałem wszystkich

warstw/



Teorie uczenia się zachowań przestępnych: oparte na założeniu przyswajania zachowań

dominujących w środowisku jednostki:

o

teoria zróżnicowanych powiązań Sutherlanda: opisuje ona mechanizm wyboru określonego

zachowania i obejmuje dziewięć podstawowych tez:

 zachowanie przestępne jest wyuczone, nie jest więc wrodzone, lecz wymaga stosownego

wyszkolenia

 zachowanie przestępne zostaje wyuczone w interakcjach z innymi osobami w procesie

komunikowania się

 zasadnicza część uczenia się przestępnego zachowania dokonuje się w grupach o bliskich

osobistych powiązaniach; oznacza to, że środki masowego przekazu odgrywają

stosunkowo nieznaczną rolę w genezie przestępnego zachowania

 gdy zachowanie przestępne jest wyuczone, to uczenie obejmuje techniki popełniania

przestępstw oraz ukierunkowanie motywów, dążeń, racjonalizacji i postaw

 specyficzne ukierunkowanie motywów i dążeń jest wyuczone w powiązaniu z określeniem

norm prawnych jako wiążących bądź niewiążących, co łączy się z przebywaniem wśród

osób, które traktują normy prawne jako wymagające przestrzegania albo dopuszczających

naruszanie takich norm

 jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu

przepisów prawa nad nie sprzyjającymi naruszaniu przepisów prawa; ludzie zachowują się

w sposób przestępny wskutek zetknięcia się z kryminalnymi wzorcami zachowań oraz

odcięcia od wzorców zachowań antykryminalnych

 zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością, trwałością, pierwotnością i

intensywnością; pierwotność wynika z siły oddziaływania określonych wzorców we

wczesnym dzieciństwie, intensywność zaś z prestiżem źródła, z którego pochodzą wzorce

zachowania oraz z emocjonalną reakcją z nim związaną

 w procesie uczenia się zachowań przestępnych poprzez powiązania z kryminalnymi i

antykryminalnymi wzorcami występują takie same mechanizmy jak przy każdym uczeniu

się, a więc nie chodzi tu tylko o uczenie się przez naśladownictwo

 zachowanie przestępne wyraża ogólne potrzeby i wartości i nie można go wyjaśniać

odwołując się do nich, gdyż jest zachowanie nieprzestępne wyraża to samo

16

teoria ta nie jest czysto socjologiczna i zawiera wyraźne akcenty psychologiczne, tłumaczone

psychospołecznym charakterem procesu uczenia; zastrzeżenia pod jej adresem wynikają z

niejasności i ogólnikowości jej twierdzeń; ponadto teoria ta zakłada pasywny obraz

człowieka, który nie wybiera określonego zachowania, kierując się takimi czy innymi

względami, lecz zostaje wepchnięty w przestępne zachowanie przez przeważające w nim

elementy kultury antyprawnej

o teoria społecznego uczenia się Bandury: uzupełnia tezy Sutherlanda twierdzeniami

ukazującymi psychospołeczny mechanizm leżący u podstaw zachowań przestępnych; w myśl

tej teorii, jednostka musi zetknąć się z określonym przestępnym zachowaniemi je zapamiętać,

nabywając potrzebne umiejętności; informacji dostarczają: rodzina, zbiorowości rówieśników

i sąsiedzkie oraz media; wyuczone zachowania mogą jednak nigdy nie btć podjęte, gdyż do

ich katywacji potrzebne są odpowiednie bodźce: awersyjne (wywołujące emocje o

zabarwieniu ujemnym), instrumentalne (związane z dążeniem do uzyskania określonej

korzyści), modelujące (związane z wpływem otoczenia), instrukcyjne (wynikające z posłuchu

wobec osób znaczących lub autorytetów), czy związane z zaburzonym stanem psychiki;

zachowanie może być wzmocnione i utrwalone, ale wzmocnienia nie pochodzą wyłącznie z

zewnątrz, gdyż jednostka może sprawować aktywną samokontrolę nad własnym

zachowaniem, a jej system wartości może stanowić źródło wzmocnień wewnętrznych

o teoria technik neutralizacji Sykesa i Matza: kwestionuje pogląd o tworzeniu się subkultur

przestępnych jako głównej przyczynie zachowań kryminalnych, gdyż ich istnienie

wymagałoby odrzucenia wartości i norm ogólnie przyjętych w społeczeństwie; osoby

popełniające przestępstwa przyswajają sobie proprawny system wartości i norm, lecz

wynajdują sposoby usprawiedliwiania niezgodnego z nim postępowania – przyznają zatem że

ich czyny są w zasadzie naganne, ale wskazują na okoliczności ekskulpacyjne, wyłączające

działanie normy przyswojonej; techniki neutralizacji według Sykesa i Matza to:

 zaprzeczenie odpowiedzialności: sprawca odwołuje się do niezawinionego przez siebie

zbiegu okoliczności lub określa się jako człowiek w sytuacji nie dającej szans na inne

zachowanie

 zaprzeczenie bezprawia: sprawca uważa, że jego działanie nie wyrządziło nikomu

krzywdy, bądź jest sprawą między nim a poszkodowanym

 zaprzeczenie ofiary: sprawca jest przekonany, że ofiara jego działania zasłużyła sobie na

takie potraktowanie

 potępienie potępiających: sprawca usprawiedliwia się tym, że inni, a zwłaszcza ci, którzy

go ścigają, postępują tak samo albo nawet gorzej

17

 powołanie się na wyższe racje: sprawca powołuje się na kolizję wartości wymagającą

poświęcenia dobra niższej wartości

 powołanie się na nieuchronność zdarzenia: sprawca uważa, że zdarzenie zdarzyłoby się

niezależnie od jego zachowania

 techniki specyficzne dla przestępczości gospodarczej: bezsensowność prawa (prawo

krępujące przedsiębiorczość jest zbędne lub niesprawiedliwe, , jest wyrazem uprzedzeń i

biurokratycznej ignorancji organów państwa, krępujących możliwości gospodarczego

rozwoju), odebranie należnego (uznanie, że zasłużyło się na coś więcej niż się otrzymuje

za swoją pracę, a nielegalnie uzyskane pieniądze są rekompensatą za rzetelny wysiłek) i

wszyscy to robią (naruszenie prawa nie jest złamaniem powszechnie respektowanych

norm)

techniki neutralizacji opierają się na pojęciowej manipulacji odbierającej w oczach sprawcy

możliwość obciążenia go negatywnym zachowaniem; dezaprobata innych nie ma znaczenia,

gdyż wca chroni obraz własnej osoby, który inni usiłują zaczernić; sprawca musi mieć o sobie

wyobrażenie, które jego czyn naraża na szwank; do zastosowania techniki neutralizacji

dochodzi wtedy, gdy naruszane normy są przez sprawcę zinternalizowane, ich zakres

działania nie jest ograniczony, a wartość naruszana jego zdaniem podlega ochronie; teoria ta

nie jest ogólną teorią przestępczości, lecz prezentuje mechanizm procesu psychospołecznego,

który może ułatwiać popełnianie przestępstw



Teorie kontroli: ich podstawę stanowią prace Durkheima dotyczące powiązania przestępczości z

innymi zjawiskami społecznymi. Durkheim twierdził, że przestępczość jest zjawiskiem

normalnym, które występowało, występuje i będzie występować w każdym społeczeństwie, gdyż

zachowanie łamiące normy społeczne jest czynnikiem dynamizującym społeczeństwo,

zmuszającym je do nieustannej rewizji swego stosunku do własnych wytworów kulturowych;

ponadto, człowiek ze swej natury jest egoistyczny i nie ma żadnych biologicznie

warunkowanych hamulców powstrzymujących przed krzywdzeniem innych ludzi (konwergencja

z teorią stanu natury Hobbesa). Z twierdzeń tych nie wynika jednak teza, że przestępczość jest

zjawiskiem, którego nie należy ograniczać, gdyż jego nadmierny wzrost jest szkodliwy –

społeczeństwo musi wytwarzać środki powstrzymywania ludzi przed popełnianiem przestępstw,

aby utrzymać nasilenie przestępczości we właściwych granicach. Dlatego właśnie pytanie

Durkheima brzmi: co powstrzymuje ludzi przed popełnianiem przestępstw i kiedy te czynniki

stają się nieskuteczne. W odpowiedzi, Durkheim odwołuje się do więzi społecznej, wytworzonej

poprzez kształtowanie sposobu myślenia i postępowania jednostek, co prowadzi do uznawania

potrzeby przestrzegania norm społecznych, regulujących przebieg interakcji i koordynujących

działanie poszczególnych segmentów społeczeństwa – to właśnie ona pozwala społeczeństwu na

18

kontrolowanie zachowania jednostek, przy czym kontrola ta polega głównie na przekonywaniu i

na autorytecie instytucji wytworzonych przez społeczeństwo; stan ładu społecznego to nomia.

Jego przeciwieństwem jest anomia, występująca przede wszystkim w okresach wstrząsów lub

gwałtownych zmian społecznych, w czasie których następuje przewartościowanie wartości,

upadek autorytetów i rozchwianie struktury normatywnej w skali całego społeczeństwa. Ta

teoria Durkheima została przełożona na grunt kryminologii przez Hirschiego, centralną tezą

rozważań którego jest założenie, że przyczyną przestępczości jest osłabienie lub zerwanie więzi

społecznej, zmniejszające gotowość jednostki do przestrzegania norm społecznych. W myśl tej

tezy, więź społeczna składa się z:

o

przywiązania, polegającego na pozytywnym związku emocjonalnym z osobami z bliskiego

otoczenia oraz ynikającym stąd wyczuleniem na ich zalecenia, dostarczane przez nich wzorce

postępowania, co jest najważniejszym czynnikiem wpływającym na internalizowanie norm i

wartości

o

zaangażowania, wynikającego z uczestnictwa w działalności, którą uznaje się za ważną i

faktu, że popełnienie przestępstwa mogłoby to uczestnictwo postawić pod znakiem zapytania

albo przekreślić; chodzi tu wyważenie korzyści i strat wynikających z działań przestępnych,

możliwe gdy jednostka dba o jakieś dobra, które mogłaby stracić w wyniku popełnienia

przestępstwa

o

zaabsorbowania, wynikającego z udziału w działalności zgodnej z prawem nie zostawiającej

miejsca na działalność przestępczą i nie stwarzającej do takowej okazji

o

przekonania, związanego z gotowością do przestrzegania norm prawnych, co wynika z

akceptacji tych norm

Słabością teorii kontroli jest założenie istnienia w społeczeństwie jednego systemu wartości i

norm, co jest konsekwencją założenia egoistycznej natury człowieka. Ponadto, podkreślanie

słabości kontroli społecznej może prowadzić do jej nadmiernego nasilania, a nawet zastępowania

nią przymusu moralnego, który według Durkheima jest podstawowym instrumentem

powściągania przez społeczeństwo egoistycznych tendencji człowieka.

Wprowadzenie do kryminologii antynaturalistycznej



Nurt kryminologii antynaturalistycznej dzielony jest na trzy podstawowe kierunki: naznaczania

społecznego, konfliktu społecznego i fenomenologiczny. Wynika to z róźnego podejścia badaczy

do problemu przestępczości i odrzucenia poglądów pozytywistycznych. Kierunki nurtu

kryminologii antynaturalistycznej zakładają:

o

kierunek naznaczania społecznego: zapoczątkowany został w latach 50-tych XX wieku przez

teorie naznaczania społecznego, zwane także teoriami stygmatyzacji lub etykietowania;

związany jest także z socjologiczną teorią symbolicznego interakcjonizmu, przez co jest

19

określany mianem podejścia interakcjonistycznego; centrum uwagi tej refleksji na temat

zjawisk dewiacji i przestępczości stanowi nie tyle samo zachowanie dewiacyjne czy prze-

stępcze, co społeczna reakcja na te zachowania

o

kierunek konfliktu społecznego: dotyczy sporu między konsensualną a konfliktową wizją

społeczeństwa i naturę ładu społecznego; zagadnienia te mają szereg istotnych implikacji dla

sposobu ujmowania problemów z zakresu kryminologii i socjologii prawa karnego – chodzi o

założenia dotyczące pytania o naturę zjawisk przestępczych oraz miejsca, roli i funkcji prawa

w społeczeństwie; kierunek ten koncentruje się na procesach społecznej reakcji na

zachowania dewiacyjne i przestępne, lecz ogranicza się do psychospołecznych i

mikrostrukturalnych aspektów tych procesów, w początkowej fazie nie zadając nawet pytań o

aspekty makrostrukturalne i globalne, o społeczne źródła przebiegu procesów stygmatyzacji

oraz dystrybucji zjawisk dewiacyjnych i przestępczych; dla przedstawicieli kryminologii

konfliktowej najważniejszym problemem jest wyjaśnienie nierównomierności dystrybucji

zjawisk dewiacyjnych i przestępnych w strukturze społecznej, a konkretniej ich koncentracji

w obrębie niższych warstw społecznych – źródłem tego problemu było w ich mniemaniu to,

że procesy naznaczania w makroskali wyznaczane są zjawisko konfliktu społecznego, co

oznacza, iż procesy tworzenia i egzekwowania prawa karnego związane są z instytucją

władzy i nierównym do niej dostępem; w kierunku tym można wyróżnić dwa nurty analizy

konfliktowej: kryminologię konfliktową oraz kryminologię radykalną

o

kierunek fenomenologiczny: opiera się na konfliktowej wizji społeczeństwa, zaś

podstawowym przedmiotem swego zainteresowania czyni pytanie o społeczne funkcje prawa

karnego; dla odpowiedzi na nie konieczne jest odrzucenie pozytywizmu, przede wszystkim

kategorii i definicji prawa karnego; zajmuje się także pytaniem, czy oficjalne cele wymiaru

sprawiedliwości i prawa karnego w postaci zwalczania przestępczości i innych negatywnych

zjawisk pokrywają się z celami realizowanymi przez te instytucje - zdaniem przedstawicieli

tego kierunku tak nie jest, przez co kryminologia pozytywistyczna jest jedynie rodzajem

ideologii opierającej się na założeniu, że powyższe cele pokrywają się, przez co akceptującej

oficjalny punkt widzenia i grupy kształtujące instytucje prawne, de facto mające władzę



Klasyfikacja teorii antynaturalistycznych

o

teorie naznaczania społecznego: koncepcja dewiacji wtórnej Lemerta, koncepcja outsiderów

Beckera, koncepcja naznaczania społecznego Schura, koncepcja dewiacji Matzy oraz

koncepcja wartościowania Sacka

o

teorie konfliktu społecznego: teoria analizy konfliktowej Bernarda, teoria konfliktu

grupowego Volda, teoria kryminalizacji Turka, koncepcja społecznej rzeczywistości

20

przestępstwa Quinneya, nurt kryminologii radykalnej Bernarda, nowa kryminologia Taylora,

Waltona i Younga oraz nurt abolicjonistyczny Christiego

o

teorie fenomenologiczne: teoria społecznych funkcji przestępczości Eriksona, koncepcja

społecznych funkcji kryminalizacji włóczęgostwa Chamblissa oraz teoria społecznych funkcji

kontroli społecznej Focaulta

Teorie naznaczenia społecznego



Koncepcja dewiacji wtórnej Lemerta: inspirowana pojęciem jaźni odzwierciedlonej Cooleya,

czyli tezą, że każda jednostka ma jakieś zdanie na temat samej siebie, które wywiera istotny

wpływ na jej zachowania, a które jest kształtowane przez jej wyobrażenia na temat tego, co

sądzą o niej inni, zwłaszcza zaś autorytety, czyli osoby i grupy odniesienia. Oznacza to, iż

kształtowanie obrazu samego siebie jest wynikiem procesu interakcji zachodzących pomiędzy

jednostką a jej otoczeniem. Posiłkując się tym założeniem, Lamert sformułował dwa pojęcia:

dewiacji pierwotnej i dewiacji wtórnej, rozróżnianych na podstawie rozdzielenia zjawisk

społecznych i procesów psychicznych na fazy przed i po dopuszczeniu się przez jednostkę

zachowania naruszającego normę. Dewiacją pierwotną był dla Lamerta fakt naruszenia normy –

nie interesował y go jednak jego przyczyny, ale społeczna reakcja pojawiająca się w momencie

uznania jakiegoś zachowania za naruszające normy społeczne, zwłaszcza problem konsekwencji

tej reakcji dla jednostki – te konsekwencje właśnie, które określić można mianem reakcji jed-

nostki na społeczną reakcję wobec jej zachowania to dewiacja wtórna. Konsekwencjami uznania

przez grupę, że miało miejsce naruszenie norm jest wkroczenie instytucji kontroli społecznej i

związana z tym stygmatyzacja, czyli proces nadawania jednostkom oznak moralnej niższości,

etykiet dewiantów czy przestępców i zmiany podejścia otoczenia do nich; z chwilą nadania

etykiety zaczynają działać mechanizmy jaźni odzwierciedlonej i rozpoczyna się proces

tworzenia i utrwalania dewiacyjnej osobowości, której nikt nie posiada od urodzenia czy

dziedzicznie. Dalsze zachowania dewiacyjne jednostki powinny być traktowane jako wynik

wykształcenia się dewiacyjnej identyfikacji - naznaczenie jednostki jako dewianta i traktowanie

jej w ten sposób prowadzi do przyswojenia przez nią przekonania, że jest nim w istocie.

Dewiacja jest zatem statusem przypisanym jednostce. Koncepcji tej zarzuca się, że opiera się na

jednostronnej wersji symbolicznego interakcjonizmu, operującej przesocjalizowaną koncepcją

człowieka jako bezwolnego odbiorcy pochodzących z otoczenia bodźców.



Koncepcja outsiderów Beckera: zwraca ona uwagę na czysto socjologiczne aspekty problemu

dewiacji, próbując wytworzyć socjologiczną koncepcję społeczną. Jej punktem wyjścia jest

teoria symbolicznego interakcjonizmu Meada, zakładająca, że świat społeczny jest konstruktem

o społecznym rodowodzie, powstającym w procesie interakcji, w jakie wchodzą jednostki i

grupy społeczne. W ich trakcie ludzie nadają przedmiotom, zjawiskom i zachowaniom określone

21

znaczenia, o których decyduje właśnie interakcja. W ten sam sposób określana jest także

dewiacyjność – jest ona konsekwencją dokonania przez grupę społeczną określonej interpretacji

zachowania i nadania mu określonego znaczenia. W myśl teorii Beckera, grupy społeczne kreują

dewiację przez tworzenie norm, których naruszenie stanowi dewiację, a następnie zastosowanie

owych norm do poszczególnych osób i naznaczenie ich jako outsiderów; w konsekwencji

kryterium dewiacyjności staje się społeczna reakcja na zachowanie. Postrzeganie i zachowanie

krzyżują się, co powoduje cztery sytuacje: w wypadku postrzegania zachowania jako dewiacyjne

i zachowania posłusznego normie osoba jest naznaczona jako fałszywie oskarżona, zaś przy

postrzeganiu zachowania jako niedewiacyjne osoba jest naznaczona jako konformista; w

wypadku postrzegania zachowania jako dewiacyjne i zachowania naruszającego normę osoba

jest naznaczona jako dewiant, zaś przy postrzeganiu zachowania jako niedewiacyjne osoba jest

naznaczona jako ukryty dewiant. Koncepcji tej zarzucano niekonsekwencję, której świadectwem

miała być przede wszystkim kategoria ukrytego dewianta jako nie obarczona reakcją społeczną.

Nie jest także jasnym, jaki dokładnie rodzaj reakcji definiuje dewiację: czy chodzi tu o każdą

reakcję negatywną, czy tylko o sankcje. Innym zarzutem jest zaprzeczenie przez tą teorię

realności i obiektywności zachowań dewiacyjnych – Becker nie twierdzi jednak, że zabójstwo

czy narkomania nie istniałyby, gdyby nie były nazwane, a jedynie że bez owych znaczeń nie

byłyby tym, czym są – zjawiska społeczne istnieją niezależnie od ocen, ale dopiero one

pozwalają się w nich rozeznać. Becker rozwinął także koncepcje socjologicznych mechanizmów

kształtowania się karier dewiacyjnych, czyli utrwalania się u osób określonych społecznie jako

dewianci zachowań sprzecznych z normami i oczekiwaniami społecznymi, odwołując się do

pojęć statusu podporządkowanego i dominującego. W tym ujęciu istotą mechanizmu

powstawania kariery dewiacyjnej jest dominacja statusu dewianta nad innymi statusami

jednostki w percepcji społecznej; konsekwencjami takiego stanu rzeczy są trudności w pełnieniu

konwencjonalnych ról społecznych i funkcjonowaniu w grupach społecznych przez jednostkę

oraz baczna obserwacja tej jednostki przez otoczenie – to powoduje upadek jednostki i coraz

silniejsze potępienie społeczne. Ostateczną konsekwencją rozpoczęcia kariery dewiacyjnej jest

zepchnięcie jednostki na margines społeczny, gdzie outsider znajduje się w towarzystwie jemu

podobnych i tworzenie subkultur.



Koncepcja naznaczania społecznego Schura: ujmuje opisane przez Beckera mechanizmy

kształtowania się kariery dewiacyjnej jako proces składający się z czterech elementów:

stereotypizacji (postrzegania jednostki uznanej za dewianta przez pryzmat określonego

negatywnego stereotypu, funkcjonującego niezależnie od tego, kim w rzeczywistości jest dana

jednostka), retrospektywnej interpretacji (interpretowania przeszłych zachowań jednostki przez

pryzmat negatywnego stereotypu), negocjacji (przejawu woli jednostki postrzeganej jako

22

dewianta, dążącego do redukcji lub pozbycia się negatywnego stygmatu poprzez pertraktacje z

otoczeniem, stawiania oporu stygmatyzacji) i pochłaniania ról (nabieranie przez rolę dewianta

charakteru roli dominującej i zepchnięcia innych ról w percepcji społecznej na dalszy plan).

Konsekwencją tego nurtu była zmiana podejścia do instytucji kontroli społecznej na bardziej

sceptyczne, wskazanie faktu, że mogą one mieć dysfunkcjonalny charakter, wywoływać szereg

negatywnych konsekwencji ubocznych, co w skrajnych wypadkach oznacza postulat

całkowitego odrzucenia represyjnej kontroli społecznej. Teorie te wypromowały także instytucje

służące załatwianiu spraw poza wymiarem sprawiedliwości takie jak mediacja jako

zapobiegające powstaniu karier przestępczych.



Koncepcja dewiacji Matzy: opiera się na rozróżnieniu pomiędzy pojęciami patologii i

zróżnicowania oraz wynikającym stąd przeciwstawieniu pozytywistycznej postawie

korekcjonalizmu wobec zjawisk dewiacyjnych postawy, określanej jako docenianie. Odrzuca

ona pozytywistyczne dzielenie społeczeństwa z pozycji kultury dominującej na warstwy lepsze i

gorsze, zdrowe i patologiczne z powodu braku obiektywnych kryteriów zdrowia i

patologiczności. Konsekwencją takiego stanowiska jest przyjęcie obrazu świata społecznego

jako stanowiącego wielość autonomicznych i równouprawnionych grup. Rzeczywistość

społeczna jest serią alternatywnych rzeczywistości, z których każda ma własne znaczenie nie jest

z definicji zdrowa lub patologiczna, gorsza lub lepsza; w ujęciu Pearsona oznacza to odrzucenie

postawy korekcyjnej, zmierzającej do przywrócenia dewianta na łono społeczeństwa – wprost

przeciwnie, dewiacja i dewiant powinni zostać docenieni, to znaczy zaakceptowani takimi,

jakimi są. Postulat ten miał dwa aspekty: tezę o prawie do bycia odmiennym i radykalnej

nieinterwencji; dewiację traktowano jako jedną z możliwych adaptacji do rzeczywistości

odrzucanych społecznie i brutalnie wykorzenianych. Matza odrzucał także jedność

metodologiczną nauki promowaną przez pozytywizm, uważając, że nie opis i pomiar zachowań

jest potrzebny, lecz spojrzenie na świat oczyma podmiotu badanego. Teorii Matzy zarzucano

nieobiektywność i relatywizm aksjologiczny wynikające z solidaryzowania się z dewiantami

jako ofiarami represyjnej kontroli społecznej, wykazała ona jednak potrzebę stosowania

metodologii humanistycznej i rozumiejącej.



Koncepcja wartościowania Sacka: wynika z tezy o tym, iż przedmiotem zainteresowania

kryminologii jako nauki nie powinny być zachowania, ale mechanizmy społecznej reakcji na nie.

Teoria ta krytykuje stanowisko pozytywistyczne, zgodnie z którym przedmiotem badań

kryminologii ma być przestępca i jego zachowanie, co czyni z niej naukę behawioralną o

szczególnym rodzaju zachowania, jakim jest zachowanie przestępcze, w której jednostka

przestępna jest obiektywnym faktem badanym za pomocą naturalistycznych technik

badawczych, zaś przestępstwo zostaje zaliczone do kategorii behawioralnej wyjaśnialnej przy

23

zastosowaniu dorobku teorii zachowania. To według Sacka jest problemem kryminologii, gdyż

opiera się ona na kategoriach prawnych dla odróżnienia przestępców od innych ludzi –

przestępstwo zaś może być badane w naturalistyczny sposób tylko wówczas, gdy stanowi

obiektywny fakt, a nie ocenę, a zatem gdy kryminalizacja jest aktem o deklaratoryjnym, nie

konstytutywnym charakterze – w innym wypadku następuje reifikacja czyynu i sprawcy.

Dodatkowym czynnikiem niepokojącym jest przeświadczenie o braku naturalnego przedmiotu

badań w kryminologii, jego zależności od definicji ustawodawcy. Pozytywizm, zdaniem Sacka,

dokonał pomieszania pojęć, gdyż, zakładając że status dewianta jest statusem nabytym, zakładał

równocześnie że wypowiedzi ocenne o nim mają charakter deskryptywny i deklaratoryjny, gdy

tymczasem mają charakter askryptywny i konstytutywny, albowiem przypisując danej jednostce

określoną odpowiedzialność i status tworzą nową rzeczywistość. Przestępność była traktowana

przez pozytywizm jako cecha obiektywna, poddająca się kryteriom prawdy i fałszu, gdy

tymczasem wypowiedzi o niej, jako askryptywne, czyli przypisujące pewne właściwości, mogą

być słuszne lub niesłuszne, lecz nie prawdziwe lub fałszywe. W konsekwencji, Sack przyjmuje,

że wobec faktu, iż podstawowym kryterium dewiacyjności jest reakcja i kontrola społeczna, to

ona powinna stanowić przedmiot zainteresowania kryminologii. Uwolnienie kryminologii od

zależności prawnokarnej ma dodatkowo rozwiązać problem ocen i wartościowania, uwolnić ją

od konieczności ich ferowania oraz nadać kryminologowi status niezależnego i neutralnego

eksperta, posiadającego obiektywną wiedzę o tym, czym jest przestępstwo i kim jest przestępca

oraz wykorzystującego ją w procesie tworzenia prawa i szczególnie jego stosowania (stoi to w

sprzeczności ze stanowiskiem antynaturalistów, uważających że pozytywistyczny model nauk

społecznych wolnych od wartościowania nie jest możliwy do realizacji, gdyż opiera się na

wyizolowaniu roli uczonego z jej kontekstu społecznego). Sack stwierdza, że podstawowa

sprzeczność wewnętrzna kryminologii pozytywistycznej, wynikająca stąd, iż nauka ta dopuszcza

do odgórnego nadania jej przedmiotu badań może być przezwyciężona przez uczynienie

prawnokarnej defninicji przestępstwa przedmiotem badań zamiast traktowanie jej jako danej i

niezmiennej – uczynienie prawa karnego, nie zaś sprawcy przedmiotem badań rozwiązuje nie

tylko problem przedmiotu kryminologii, ale także wartościowania. Akceptacja prawnej definicji

przestępstwa narzucała kryminologii system wartości i ocen, czyniąc go przedmiotem badań

kryminologia uwalnia się od patrzenia przez pryzmat prawa karnego, co umożliwia jej spojrzenie

na ów system w niezależny sposób. Sack twierdzi, że o ile kryminologia pozytywistyczna starała

się stworzyć teorię przestępczości, to kryminologia antynaturalistyczna stara się stworzyć teorię

kryminalizacji.

24

Teorie konfliktu społecznego



Teoria analizy konfliktowej Bernarda: w myśl jego teorii kryminologia konfliktowa opiera się na

założeniu, iż warunki, w jakich żyją jednostki decydują o ich interesach i kształtują ich systemy

wartości. Współczesne społeczeństwa posiadają pod tym względem bardzo skomplikowaną

strukturę i składają się z grup społecznych o bardzo zróżnicowanych warunkach życiowych,

pozostających przez to w konflikcie interesów i wartości. Tworzenie prawa w myśl tej teorii

prawa traktowane jest jako rezultat szeregu konfliktów i kompromisów, gdzie rożne grupy

usiłują eksponować swoje własne wartości i interesy, przay czym reprezentacja danych

interesów zależy od politycznej i ekonomicznej pozycji danej grupy – przez to

prawdopodobieństwo, iż wzory zachowania charakterystyczne dla silnej pod tymi względami

grupy oraz możliwość poddania członka tej grupy kontroli społecznej jeśli jej zachowanie

naruszyło prawo, jest odwrotnie proporcjonalne do jej siły. Ta druga zależność jest powodowana

tym, że członek silnej grupy ma większe możliwości ukrycia swoich czynów, wykorzystania

legalnych możliwości obrony, a także wywierania pozaprawnego wpływu na proces

egzekwowania prawa, zaś agendy kontroli społecznej mają tendencję do zajmowania się raczej

sprawami łatwymi niż trudnymi – przez to będą się zajmować raczej dopuszczającymi się

przestępstw pospolitych osobami grup niższych. Wynikiem powyższych uwarunkowań jest to,

że nasilenie przestępczości ujawnionej w ramach poszczególnych grup społecznych będzie

odwrotnie proporcjonalne do politycznej i ekonomicznej pozycji danej grupy, niezależnie od

wpływu innych czynników. Bernard uważa, że koncepcje konfliktowe mają wyjaśniać problem

dystrybucji nasilenia przestępczości w ramach różnych grup społecznych i fakt koncentracji

przestępczości ujawnionej w ramach niższych warstw społecznych. Równocześnie konflikt

społeczny i przestępczość stanowią właściwość każdego społeczeństwa, mogą zmieniać się tylko

jego objawy, zaś konsens społeczny jest nieosiągalny.



Teoria konfliktu grupowego Volda: opiera się na ujęciu zjawiska konfliktu grupowego

dokonanego przez Simmla, w myśl którego człowiek jest istotą grupową, której życie jest

częścią i produktem związków grupowych, społeczeństwo zaś tozbiór grup utrzymywanych w

dynamicznej równowadze przeciwstawnych interesów. Grupy powstają, gdy jednostki posiadają

wspólne interesy i potrzeby, które w najlepszy sposób mogą być zaspokojone w drodze

wspólnych działań. Do konfliktu między grupami dochodzi wówczas, gdy ich interesy i cele

stają się konkurencyjne. Grupa musi być zawsze przygotowana, aby bronić swych interesów

wobec innych grup, promując lojalność członków w stosunku do niej. Vold rozwija koncepcję

mechanizmów kryminalizacji, twierdząc, że w przypadku zaistnienia konfliktu wartości i

interesów różnych grup społecznych dochodzi zawsze do mobilizacji jednej grupy przeciwko

drugiej i poszukiwania przez strony konfliktu pomocy ze strony państwa celem obrony swych

25

praw (zazwyczaj przez domaganie się stosownego ustawodawstwa, które miałoby zabezpieczyć

te i interesy). Ta grupa, która zdoła zapewnić sobie większe poparcie uzyskuje korzystny dla

siebie kształt prawa, włącznie z decyzjami dotyczącymi kryminalizacji określonych zachowań.

Przegrana mniejszość może jednak odrzucać dane prawo, co doprowadza Volda do konstatacji,

że przestępstwo to zachowanie członków grupy mniejszościowej, wypływające z silnej

lojalności grupowej, a pozostające w niezgodzie z poglądami większości i przez ową większość

kryminalizowane. Koncepcja Volda miała w intencji jej autora ograniczony charakter, dotyczyła

bowiem tylko pewnych specyficznych kategorii przestępstw.



Teoria kryminalizacji Turka: jest ona pierwszą we współczesnej kryminologii próbą stworzenia

generalnej teorii kryminologicznej, opartej na socjologicznej koncepcji konfliktu społecznego.

Wychodzi ona z założenia, iż przestępstwo i bycie przestępcą stanowią cechy definiowane i

nadawane przez innych, twierdząc jednocześnie, że każde społeczeństwo dzieli się na dwie

kategorie: grupę dominującą, podejmującą decyzje i tworzącą prawo – władzę, oraz grupę

podporządkowaną, czyli tych, których prawo dotyczy, a którzy nie mają na nie wpływu –

poddanych. To władza czyni z pewnych kategorii poddanych przestępców, prawo jest bowiem

tworem zbiorowości posiadającej struktury władzy – nie istnieje przestępstwo bez państwa.

Badanie przestępczości polega zatem na badaniu stosunków zachodzących pomiędzy statusem i

rolami władzy, a statusem i rolami poddanych i opiera się na pytaniu, w jaki sposób grupy

posiadające władzę i tworzące prawo legitymizują w społeczeństwie ten fakt. Odpowiedź opiera

się na rozumieniu instytucji władzy opartym na koncepcji uczenia się, a polegającej na tym, że

władza i poddani nieustannie uczą się na nowo interakcji między sobą, dominacji i

podporządkowania. Stabilność władzy zależy przede wszystkim od tego, w jakim stopniu

podporządkowani akceptują władzę – władza akceptowana jako nieuchronna jest bezpieczna,

powinna zatem utrzymywać poddanych w tym przeświadczeniu. Łamanie prawa należy

traktować jako wskaźnik załamania się lub braku władzy, pojawienia się konfliktogennych

różnic kulturowych między władzą i poddanymi. Turk, chcąc określić warunki generujące

konflikt dokonuje rozróżnienia norm kulturowych (werbalne sformułowania wartości, związane

z treścią prawa) oraz norm społecznych (behawioralne realizacje wartości, związane ze

sposobem funkcjonowania prawa w praktyce); jeżeli tak władza jak promują zgodność obu

norm, które są różne po obu stronach, wówczas powstaje wysokie prawdopodobieństwo

konfliktu, bo żadna ze stron nie jest gotowa ustąpić. Na prawdopodobieństwo to wpływa także

poziom organizacji obu stron – władza zawsze jest zorganizowana, konflikt pojawia się gdy

organizacją dysponują także poddani – oraz stopień wyrafinowania obu stron, czyli znajomości

wzorów zachowania drugiej strony, używany do celów manipulacji – jego zanik zmniejsza

zdolność poddanych do używania innej taktyki niż otwarty konflikt dla osiągnięcia swych celów

26

oraz zwiększa skłonność władzy do posługiwania się przymusem. Turk próbuje także

sprecyzować warunki, w jakich konflikt może skutkować kryminalizacją – konieczne są tu trzy

czynniki: znaczenie danego zachowania dla władzy, relatywna siła egzekutorów i broniących się

(kryminalizacja jest wprost proporcjonalna do siły egzekutorów i odwrotnie do siły broniących

się) oraz realizm posunięć konfliktowych (chodzi o konsekwencje podejmowanych działań dla

zminay szans osiągnięcia zamierzonych celów – nierealistyczne posunięcia każdej ze stron będą

skutkowały wzrostem rozmiarów kryminalizacji jako miary otwartości konfliktu między dwiema

grupami).



Koncepcja społecznej rzeczywistości przestępstwa Quinneya: odwołuje się do nurtu

interakcjonistycznego w kryminologii, koncentrując się na społecznych mechanizmach

tworzenia problemu przestępczości, konstruktu, określanego mianem społecznej rzeczywiści

przestępstwa. Według Quinneya, przestępstwo to definicja zachowania kreowana przez

upoważnione do tego agendy w ramach politycznie zorganizowanego społeczeństwa; w wyniku

tego stanu rozmiary przestępczości są wprost proporcjonalne do liczby definicji kryminalnych

sformułowanych i stosowanych w praktyce. Definicje kryminalne opisują zachowania

pozostające w konflikcie z interesami tych segmentów społeczeństwa (grup osób o podobnym

wieku, płci, przynależności klasowej, statusie społecznym, podzielających te same wartości,

norm i wzorców zachowań, różniących się stopniem zorganizowania swych interesów;

spotykane są interesy formalne (gdy brak jest elementów wewnętrznej organizacji segmentu) i

aktywne (gdy występuje organizacja celem świadomego artykułowania swych interesów); nawet

przestępców należy traktować jako segment społeczeństwa), które posiadają władzę. Quinney

twierdzi także, że definicje kryminalne stosowane są przez segmenty społeczeństwa, które mają

władzę kształtowania i egzekwowania prawa karnego, zaś prawdopodobieństwo ich stosowania

zależy od stopnia, w jakim zachowania osób władzy pozbawionych pozostają w konflikcie z

interesami segmentów znajdujących się u władzy oraz czynników dodatkowych, takich jak

społeczna widoczność danego rodzaju zachowań i gotowość zgłaszania władzom o ich

zaistnieniu, organizacja zawodowa czy metody działania egzekutorów; w gruncie rzeczy defnicje

kryminalne i wzory zachowań są ze sobą sprzężone – członkowie segmentów społeczeństwa,

których wzory nie są reprezentowane przy formułowaniu i stosowaniu definicji kryminalnych z

większym prawdopodobieństwem będą angażować się w zachowania definiowane jako

kryminalne. Władza rozpowszechnia skonstruowane przez siebie koncepcje przestępstwa za

pomocą różnych środków komunikacji, zwłaszcza mediów.



Nurt kryminologii radykalnej Bernarda: jest jednym z owoców ruchu rewolty i kontestacji lat 60-

tych, związanym z ruchem neolewicowym, odrzucającym mieszczaństwo i system

kapitalistyczny. Punktem wyjścia tego nurtu jest twierdzenie, iż w społeczeństwie nie istnieje

27

konsens co do podstawowych interesów i wartości poszczególnych jednostek oraz grup

społecznych, przeciwnie, jest ono w stanie konfliktu. Co więcej społeczeństwo jest podzielone

na klasy, których członkowie mają podobne wartości i interesy, przy czym podstawowe klasy to

z jednej strony klasa tych, którzy posiadają środki produkcji i klasa tych, którzy są zatrudnieni w

produkcji; konflikt między nimi jest podstawowym konfliktem społeczeństwa. Prawo karne

pozwala klasom panującym na utrzymywanie i umacnianie swej dominacji, co wyraża się w

penalizowaniu takich zachowań członków klasy pracującej, w których wiktymizują oni

przedstawicieli innych klas oraz swej własnej oraz ignorowaniu zachowań przedstawicieli klasy

panującej, w których ofiarami są przedstawiciele klasy pracującej, nawet jeśli są uznawane za

przestępstwa. Zadaniem kryminologii dla radykałów jest demaskowanie i piętnowanie

niesprawiedliwości tkwiących w procesie tworzenia i stosowania prawa w kapitaliźmie, do

eliminacji kapitalistycznych form organizacji społecznej i ekonomicznej i utworzenia

społeczeństwa konsensualnego włącznie. Kryminologowie radykalni uważają także, że

tradycyjna kryminologia, akceptując definicje przestępstwa zawarte w prawie pozytywnym,

przyjmuje technokratyczną rolę w zakresie kontroli społecznej klasy pracującej, zwłaszcza przez

odwołanie się do idei korekcjonalizmu, służącej podporządkowaniu członków klasy pracującej

interesom klasy panującej, oraz przez idee reformistyczne, mające służyć poprawianiu

działalności wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Kryminologia radykalna odrzuca

definicje przestępstwa zawarte w prawie pozytywnym i chce zajmować się wszystkimi

społecznie szkodliwymi zachowaniami, które naruszają prawa człowieka powodowanych przez

sprzeczności właściwe społeczeństwu kapitalistycznemu.



Nowa kryminologia Taylora, Waltona i Younga: oparta jest na teoriach zawartych w pracy

„Nowa kryminologia” z 1973 roku, poświęconej krytycznej analizie koncepcji kryminologii

pozytywistycznej. U ich podłoża leży koncepcja zaangażowanych nauk społecznych

opowiadających się po stronie określonych wartości – oznacza to, że kryminolog nie może

ograniczać się do opisu i wyjaśniania procesów kryminalizacji, lecz musi poddawać wyniki

badań wartościowaniu i dokonywać wyborów moralnych, stawać po określonej stronie aby nie

tylko opisywać czy demaskować, ale także poprawiać rzeczywistość. W tym ujęciu kryminolog

jest reformatorem społecznym, oferującym alternatywę dla zastanego ładu. Taylor, Walton i

Young reprezentują zaangażowane nauki społeczne, opowiadające się po stronie tych, których

uważają za ofiary kontroli społecznej; jest to powodem ich ataku na pozytywizm, który uważają

za naukę legitymizującą istniejący system represyjnej kontroli społecznej pod płaszczykiem

naukowej neutralności. Ich zdaniem instytucje kontroli społecznej współczesnych społeczeństw,

jeśli mają przestać stanowić środek opresji i źródło niesprawiedliwości, wymagają radykalnego

przekształcenia w drodze przemian społecznych, poszukiwania ustroju pozbawionego

28

tradycyjnych form kontroli (nie oznacza to moralnej identyfikacji z przestępcami). Poglądy

Taylora, Waltona i Younga, w porównaniu z lewackim radykalizmem kryminologicznym

(opartym na marksiźmie-leniniźmie, w którym konflikt społeczny jest sprowadzany do konfliktu

pomiędzy burżuazją a proletariatem, a kapitalizm traktowany jest jako przyczyna przestępczości

oraz niesprawiedliwości kontroli społecznej, która koncentruje się na przedstawicielach niższych

warstw społecznych, gdyż ich styl nie odpowiadają standardom klasy panującej; prowadzi to do

socjalistycznych teorii utopijnych) zaliczyć należy do umiarkowanej wersji kryminologii

radykalnej, która zajmuje się możliwościami rozszerzania mechanizmów nieformalnej kontroli

społecznej, nie opartej na represji, odrzucającej nie całą ortganizację społeczną, ale

scentralizowaną kontrolę formalną prawa karnego. W tym ujęciu społeczeństwo pozbawione

przestępczości jest takim, gdzie zachowania obecnie określane jako przestępcze nie są

przedmiotem władzy i uprawnienia do kryminalizowania.



Nurt abolicjonistyczny Christiego: jest to kierunek domagający się likwidacji prawa karnego

jako instrumentu kontroli społecznej. Według Christiego, przestępstwo jest pewną formą

konfliktu, który w dawnych czasach rozstrzygany był wyłacznie między ofiarą i jego sprawcą,

poźniej zaś został zawłaszczony poprzez rozwój nowoczesnej państwowości i systemów

wymiaru sprawiedliwości. Na skutek owego zawłaszczenia państwo zaczęto stosować wobec

sprawców przestępstw represję, która nie tylko nie rozwiązuje problemu przestępczości i rodzi

szereg negatywnych konsekwencji ubocznych, ale nie daje także najczęściej żadnej korzyści czy

satysfakcji ofierze – przez to Christie postuluje oddanie konfliktów w ręce stron i takie

przekształcenie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, aby nabrał on bardzie)

konsensualnego charakteru opartego o elementy negocjacji, mediacji, naprawienia szkody, a nie

przymusu i represji.

Teorie fenomenologiczne



Teoria społecznych funkcji przestępczości Eriksona: powstawała pod wpływem socjologii

funkcjonalnej. Przedmiotem zainteresowania Eriksona stały się trzy fale przestępczości, które

nawiedziły Boston kolejno w latach 1636, 1650 i 1692, z których każda miała podłoże herezji

czy nietolerancji religijnej (sprawa czarownic z Salem) i zakończyła się masowymi skazaniami.

Erikson wykazywał, że każda fala była w jakimś sensie kreowana przez przywódców religijnych

kolonii, widzących w takim postępowaniu przede wszystkim środek integrowania zbiorowości

wokół ortodoksyjnych wartości purytańskich, zaś osoby naznaczane jako dewianci służyły jako

kozły ofiarne, których naznaczenie miało na celu nie ukaranie odstępstw od norm, ale

zdefiniowanie granic dozwolonego zachowania zbiorowości. Zachowania dewiacyjne (w czym

Erikson nawiązuje do Smileya i Durkheima) umożliwiają na zasadzie kontrastu precyzyjne

29

zdefiniowanie granic konformizmu i umacniania, integrowania wewnętrznych więzi łączących

członków grupy społecznej.



Koncepcja społecznych funkcji kryminalizacji włóczęgostwa Chamblissa: zdaniem autora,

źródłem karalności włóczęgostwa nie było przekonanie o tym, że pozostawanie bez zajęcia jest

niemoralne czy szkodliwe społecznie i wymaga napiętnowania, ale chęć zagwarantowania

dopływu rąk do pracy – świadczy o tym zaostrzanie ustawodawstwa w okresie wysokiego

popytu na pracę. W tym sensie prawo karne stanowiło instrument mający zabezpieczyć interesy

ekonomiczne grup sprawujących władzę.



Teoria społecznych funkcji kontroli społecznej Focaulta: stworzył on koncepcję społeczeństwa

dyscyplinującego, związaną z teorią nowożytnego więzienia. Zdaniem Focaulta, więzienie

traktowane jako miejsce poprawy sprawców przestępstw nie miało prawa poprawnie

funkcjonować, gdyż przyniosło więcej negatywnych efektów ubocznych niż pożytku, jako że nie

mogło zredukować przestępczości i pogłębiało alienację społeczną penitencjariuszy. Istnienie

więzień w jego teorii stanowi swoistą technologię sprawowania władzy, narzędzie

dyscyplinowania i nadzorowania społeczeństwa, albowiem obok armii, szkoły czy klasztoru

stanowi instrument uniformizacji społeczeństwa, którego celem jest zmuszanie jednostek do

posłuszeństwa. Reforma więziennictwa w celu zniesienia tortur nie była owocem pracy

humanistów, a zejawem transformacji technologii sprawowania władzy, przejścia od

prymitywnych metod dotykających ciała jednostki, do bardziej wyrafinowanych, i często o wiele

bardziej opresyjnych metod dotykających duszy. Kryminologia zaś, jako pewien rodzaj wiedzy

uwikłanej w związki z władzą stała się czynnikiem legitymizującym zorganizowaną opresję

przez nią stosowaną.

Kryminologia neoklasyczna i nurty jej pokrewne



Geneza nurtu neoklasycznego: wywodziła się z odrzucenia wizji pozytywizmu, zakładającej, że

zachowaniami przestępczymi rządzą przyczyny znajdujące się poza kontrolą działającego

podmiotu, co dla klasyków było równoznaczne z wejściem na ścieżkę do likwidacji prawa

karnego opartego na zasadach winy oraz indywidualnej odpowiedzialności (było to szczególnie

widoczne w koncepcjach socjologicznych i rodziło pytanie czy należy ludzi kształtowanych w

niekorzystnych warunkach obarczać konsekwencjami i odpowiedzialnością). Pozytywiści

sądzili, że podstawowym środkiem zwalczania przestępczości powinno być nie tyle karanie

sprawców przestępstw, co walka z przyczynami przestępczości za pomocą prowadzenia

odpowiedniej polityki karnej, resocjalizacji i polityki społecznej. Podejście to zostało poddane

krytyce na początku lat 70-tych w USA w wyniku rozczarowania resocjalizacją i

nieskutecznością instrumentów polityki społecznej, połączonymi z gwałtownym wzrostem

przestępczości. To rozbudziło zainteresowanie teoretykami takimi jak Beccaria i Bentham oraz

30

spowodowało odejście od deterministycznej koncepcji sprawcy przestępstwa na rzecz

traktowania sprawcy wolnej jednostki wybierającej w sposób swobodny i racjonalny pomiędzy

różnymi alternatywami zachowania, a także powrotu do koncepcji kary retrybutywnej lub

odstraszającej. Nurt ten czerpał nie tylko z europejskiej kryminologii klasycznej, ale także z

teorii takich jak psychologia behawiorystyczna czy socjologiczna teoria wymiany, przede

wszystkim zaś do ekonomicznej teorii zachowania.



Von Hirsch i koncepcja sprawiedliwej odpłaty: sięga ona do dorobku szkoły klasycznej XVIII

wieku, krytykując koncepcję kary celowej i prewencji indywidualnej pozytywizmu, opartej na

założeniu, że podstawą wymiaru kary powinno być zapobieżenie ponownemu popełnieniu przez

sprawcę przestępstwa w przyszłości, co w USA było wdrażane przez system rehabilitacji,

polegający na poddawaniu jednostki w więzieniu różnego rodzaju oddziaływaniom, od

terapeutycznych po edukację ogólną i zawodową, tak aby po opuszczeniu więzienia miał on

lepszy start w życie, a także przez określanie kar za pomocą wyroków względnie oznaczonych,

polegających na orzekania w wyroku skazującym jedynie pewnego minimum i maximum kary

do odbycia i uzależnianiu rzeczywistej daty opuszczenia zakładu od postępów więźnia w

resocjalizacji, ocenianego pozasądownie przez specjalne komisje biegłych kryminologów. Von

Hirsch stwierdził, że taka polityka karna prowadzi do szeregu niesprawiedliwości: różnicowania

sprawców podobnych czynów ze względu na ich cechy osobiste (co często prowadzi do do

wydłużania okresu pobytu w zakładzie poza granice wyznaczone wagą popełnionego czynu i

stopniem winy sprawcy, który nie został jeszcze dostatecznie zresocjalizowany) oraz naruszania

autonomii jednostki (nikogo nie można resocjalizować wbrew jego woli). Rozwiązaniem tych

problemów miał być powrót do tradycyjnego pojmowania prawa karnego jako prawa karnego

czynu i do racjonalizacji sprawiedliwościowej kary jako środka społecznej realcji na wyrządzone

zło i wyrównania rachunków na linii społeczeństwo-sprawca – przez to podstawą wymiaru kary

powinno być wyłącznie to co nastąpiło w przeszłości, a wyroki powinny mieć charakter

jednoznacznie oznaczony. Dla von Hirscha kara jest koniecznością z punktu widzenia wymogów

utrzymania ładu społecznego, podnosi on jednak także pozytywistyczną koncepcję sprawiedli-

wej kary w niesprawiedliwym społeczeństwie, stwierdzając że sprawiedliwość jest niemożliwa

do uzyskania w społeczeństwie, które nie stwarza swym członkom równych szans realizacji

społecznie akceptowanych celów indywidualnych w sposób zgodny z prawem, lecz jego

koncepcja kary sprawiedliwej oparta na zasadzie równego traktowania podobnych przypadków

jest bliższa realizacji zasad sprawiedliwości niż pozytywistyczna koncepcja indywidualizacji

kary.



Van den Haag i renesans koncepcji wolnej woli: opiera się ona na klasycznej koncepcji sprawcy

przestępstwa, jednocześnie nie odrzucając całkowicie determinizmu, jako że istnieje korelacja

31

między tezą o istnieniu określonych przyczyn przestępczości a koncepcją kary retrybutywnej i

odstraszającej. Zachowanie ludzkie ma, według van den Haaga swoje przyczyny, lecz sprawcy

mają nadal wolny wybór, a co więcej, fakt, że wybór ma jakieś uwarunkowania, nie pozbawia

tego wyboru wolnego charakteru (przykładem jest ubóstwo: jest czynnikiem kryminogennym,

gdyż ubogi ma większą pokusę by kraść niż bogaty – nie oznacza to jednak, że zachowaniami

takiej osoby rządzą impulsy, nad którymi nie jest w stanie zapanować, przez co nie odpowiada

za swoje postępowanie i nie jest zdolna do reakcji na bodźce zewnętrzne; przeciwnie, groźba

poniesienia konsekwencji kradzieży ma taką osobę skłonić do podjęcia decyzji poniechania

kradzieży). Koncepcja ta podkreśla znaczenie odstraszania przez zagrożenie karą jako jedynego

czynnika związanego z kontrolą przestępczości, którym może manipulować państwo.

Podsumowują, teoria van den Haaga wykazuje, że wolnymi wyborami ludzkimi rządzą jednak

pewne prawidłowości – koncentruje się zatem nie na wolności wyboru, ale jego

uwarunkowaniach.



Ekonomiczna teoria przestępczości: jest w pewnym sensie pokłosiem teorii van den Haaga jako

opartych na założeniu, iż sprawca jest racjonalny w tym sensie, że reaguje on w sposób

przewidywalny na określone bodźce zewnętrzne w postaci nagród i kar. Koncepcja

ekonomiczna, propagowana przez Beckera i Ehrlicha zakłada, że ludzie są jednostkami

racjonalnymi, w sposób racjonalny maksymalizującymi przyjemność i zadowolenie (jest to

przełożenie ekonomicznych koncepcji dotyczących popytu, podaży, zysku czy kosztów w

warunkach ograniczonych zasobów). Zgodnie z tezami podejścia ekonomicznego popełnienia

przestępstwa można oczekiwać wówczas, gdy sposobności dostępne jednostce nie ulegną

zmianie, przez co zachowanie przestępne, w tym przestępczość wielokrotną, traktować należy

jako wybór podyktowany przez istniejące sposobności – nie jest ona tak naprawdę warunkowana

przez uprzednie poddawanie osoby jednostki karaniu. Zwolennicy podejścia ekonomicznego

opierają się na założeniu, iż wszyscy ludzie reagują na określone bodźce w taki sam, racjonalny

sposób, co oznacza, iż zmiana kosztów i zysku prowadzi do zmiany dokonywanego wyboru,

aczkolwiek nie imputuje to świadomej kalkulacji w wyborze. Przestępczość, zgodnie z zasadą

maksymalizacji przyjemności i zadowolenia, pojawia się, gdy oczekiwana użyteczność możliwa

do osiągnięcia za pomocą przestępstwa jest większa od użyteczności płynącej z zaangażowania

się w alternatywną, zgodną z prawem działalność. Zadaniem państwa jest takie prowadzenie

polityki kryminalnej, aby alternatywa przestępna była jak najmniej atrakcyjna.



Wilson i problem praktycznego znaczenia badania przyczyn przestępczości: jest on jednym z

najostrzejszych krytyków pozytywizu, a zwłaszcza nurtu socjologicznego, uznając, że teorie

pokroju teorii anomii czy teoria zróżnicowanych powiązań, dotyczą takich zmiennych, które

znajdują się nie tylko poza zasięgiem oddziaływania środków wymiaru sprawiedliwości, ale

32

często w ogóle poza zasięgiem jakiegokolwiek wywierania na nie wpływu przez państwo – przez

to, nawet jeśli ich twierdzenia dają się przełożyć na język polityki i jej wytyczne, działania

podejmowane na ich podstawie są bardzo ogólne, abstrakcyjne i trudne to realizacji czy

weryfikacji. W związku z tym poszukiwanie przyczyn przestępczości uznać można za dające

jednak mizerne efekty praktyczne, bo nieprzekładalne na konkretną politykę państwa. Wilson

postuluje zatem zastąpienie analizy przyczynowej analizą w kategoriach możliwości

praktycznego działania, stawiającej pytania nie o przyczyny problemu, ale o istotę stanu rzeczy,

który chcemy osiągnąć, posiadane możliwości pomiaru efektów działań i rodzaje narzędzi

działania praktycznego w arsenale władz mogących spowodować pożądaną zmianę

rzeczywistości/



Perspektywa działań rutynowych Feldsona: koncepcja ta krytykuje pozytywizm, uznając że jego

błędem było założenie, że rozmiary przestępczości zależą od podaży sprawców (jest to zjawisko,

polegające na tym, że w społeczeństwie działają określone czynniki, które powodują, że

niektórzy ludzie popełniają przestępstwa; gdy intensywność oddziaływania tych czynników w

społeczeństwie wzrasta liczba sprawców i odwrotnie; pozytywizm zakładał zatem, że wpływać

na siłę oddziaływania tych czynników, co doprowadzi do spadku liczby potencjalnych

sprawców, a tym samym do spadku przestępczości). Feldson uważa tymczasem, że podaż

sprawców jest w każdym społeczeństwie pewną wartością stałą, zaś tym, co decyduje o

popełnianiu przez ludzi przestępstwa, jest okazja, która pojawia się gdy pojawia się obiekt

zdatny do zaatakowania oraz brak okoliczności chroniących ów obiekt przed atakiem – decyduje

zatem podaż okazji przestępczych, wielkość zmienna i modelowana przez szereg okoliczności,

zwłaszcza zaś przez fakt, że w nowoczesnych Jest to wynik tego, iż w społeczeństwach mamy do

czynienia z koncentracją zdatnych celów ataku oraz osłabieniem mechanizmów kontrolnych,

dotyczących zarówno samych obiektów ataku, jak i potencjalnych sprawców. Generalnie,

powodami osłabienia mechanizmów kontrolnych są procesy urbanizacji i zmiany społeczne takie

jak osłabienie mechanizmów kształtowania więzi społecznej związane z anonimowością i

rzeczowym charakterem więzi łączących mieszkańców wielkiego miasta, zmianą modelu

funkcjonowania rodziny (obecnie większość życia jednostki odbywa się poza rodziną, co

powoduje że ludzie znajdują się pod silniejszym wpływem instytucji pozarodzinnych, rodzinie

nie podporządkowanych i nie mogących wypełnić próżni kontrolnej po niej pozostałej), zmianą

cyklu życia współczesnych ludzi (wydłużanie się okresu adolescencji, zwłaszcza przez

wydłużanie się okresu edukacji, co powoduje pojawienie się okresu, w ramach którego młody

człowiek znajduje się poza kontrolą małych grup społecznych, przede wszystkim rodziny),

powiększaniem rozmiarów czasu wolnego oraz ekspansją przestrzeni publicznej (placów,

centrów administracji, środków komunikacji publicznej, różniących się od przestrzeni prywatnej

33

tym, że nikt nie czuje się za nie odpowiedzialny, nikt jej nie kontroluje). Konsekwencją

zanikania mechanizmów nieformalnej kontroli społecznej jest proces przerzucania coraz to

większego zakresu zadań na instytucje kontroli formalnej: policję, prokuraturę czy sądy, co

prowadzi do ich kryzysu, wynikającego z niemożności podołania nowym obowiązkom, do

których realizacji najczęściej się nie nadają. Problem ten pogłębia fakt, że warunkiem

prawidłowego funkcjonowania instytucji formalnej kontroli społecznej jest często oparcie ich na

fundamencie instrumentów nieformalnych, przez co ich zastępowanie jest nieskuteczne.

Teoria wiktymologii



Termin wiktymologia pojawił się literaturze kryminologicznej dopiero z końcem lat czterdziestych jako

konsekwencja prac von Hetinga oraz Mendelsohna na temat roli ofiary w powstawaniu czynów

zabronionych. Pomimo ciągłego rozwoju, wspieranego przez organizacje takie jak Rada Europy czy ONZ,

w doktrynie nadal jest widoczny spór o przedmiot i zakres wiktymologi, w którym wyróżnia się kilka

podstawowych nurtów:

o koncepcja wiktymologii ogólnej Mendelshona: określa wiktymologię jako samodzielną dyscyplinę

naukową, zajmującą się wszystkimi ofiarami występującymi w społeczeństwie, niezależnie od źródeł

ich pokrzywdzenia, przez co w polu jej zainteresowania znajdują się tak ofiary działania sił przyrody,

jak i działań ludzkich; ze względu na różnorodność źródeł oraz charakter i rozmiary pokrzywdzeń

nie jest możliwe posługiwanie się jednolitymi metodami badawczymi, przy pomocy których można

byłoby zjawisko opisać i wyjaśnić

o koncepcja wiktymologii Eliasa: wiktymologia powinna zajmować się ofiarami pogwałceń praw

człowieka oraz ofiarami przestępstw, co oznacza, że źródłem pokrzywdzenia może być tylko działanie

człowieka; kategorię ofiar przestępstw należy poszerzyć o ofiary nadużyć władzy

o

koncepcja .Separovica: traktuje wiktymologię jako naukę o cierpiącym człowieku, łącząc elementy obu

wcześniej omawianych koncepcji; według tej teorii, ofiarami, które powinny się znaleźć w orbicie

zainteresowań wiktymologii, są osoby zagrożone, pokrzywdzone lub unicestwione poprzez

działanie lub zaniechanie człowieka bądź strukturę, organizację bądź instytucję będącą jego

wytworem

o koncepcja wiktymologii kryminalnej, von Hentinga: ujmuje wiktymologię jako subdyscyplinę krymi-

nologii, przedmiotem której są ofiary pokrzywdzone przestępstwem



Definicja ofiary: stosowane są trzy definicje: najwęższa, w myśl której ofiarą przestępstwa jest konkretny

człowiek, który ponosi szkodę, doznaje nieuzasadnionej krzywdy lub cierpienia w wyniku popełnionego

przestępstwa, szerszą, gdzie oprócz jednostki ludzkiej ofiarą jest także grupa lub instytucja pokrzywdzona

lub poszkodowana oraz najszerszą, zakładającą, że ofiarą jest nie tylko jednostka ludzka czy

instytucja, lecz również porządek moralny lub prawny, zagrożony, poszkodowany lub zniszczony przez

czyn karalny. Ustawowe systemy prawnokarne zazwyczaj nie definiują ofiary przestępstwa; defnicję

34

taką zawiera natomiast „Deklaracja o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i

nadużyć władzy” z 1985 roku, w myśl której ofiarami są osoby, które indywidualnie lub zbiorowo

poniosły uszczerbek w zdrowiu fizycznym lub psychicznym, doznały zaburzeń emocjonalnych, strat

materialnych lub istotnego naruszenia swoich podstawowych praw w wyniku działania lub zaniechania

będącego naruszeniem ustaw karnych obowiązujących w państwach członkowskich, w tym również

ustaw dotyczących przestępczego nadużycia władzy, niezależnie od tego, czy sprawca został ujawniony,

zatrzymany, oskarżony lub skazany i niezależnie od więzi rodzinnej łączącej sprawcę i ofiarę. Pojęcie

ofiary obejmuje również, jeśli zachodzi taka potrzeba, najbliższą rodzinę lub osoby pozostające na

utrzymaniu bezpośredniej ofiary i osoby, które doznały krzywdy w sytuacji zagrożenia lub zapobiegnięcia

wiktymizacji. Pojęcie ofiary nie występuje w polskim systemie prawnym, w którym funkcjonuje pojęcie

pokrzywdzonego przestępstwem, oznaczające osobę fizyczną lub prawną, której dobro prawne zostało

naruszone bezpośrednio lub zagrożone przestępstwem.



Przestępstwa bez ofiar: jest to szczególna kategoria przestępstw, wprowadzona do literatury przez

Schura, który określił je jako akt dobrowolnej wymiany między osobami dorosłymi silnie pożądanych,

lecz prawnie zakazanych dóbr i usług.. Zwracał on uwagę, iż przestępstwa, w przypadku których wątpliwe

jest istnienie pokrzywdzenia ofiary,ulec powinny dekryminalizacji, gdyż najczęstszym jej powodem jest

nie naruszenie określonych dóbr prawnych, lecz złamanie norm moralnych. Koncepcja ta została

krytycznie rozwinięta przez Bedaua, który stwierdził, że za przestępstwo bez ofiary najczęściej uznaje się

zachowanie człowieka zakazane przez ustawę karną, polegające na zakazanej przez ustawę karną

wymianie dóbr i usług pomiędzy dorosłymi osobami, które wyraziły na to zgodę i sądzą, że że czyn taki

nie przynosi im szkody i dlatego nie informują władz o swoim udziale w takiej czynności. Odmienne

podejście proponuje Falandysz, wskazując na potrzebę rozróżnienia dwóch sposobów ujmowania

przestępstw bez ofiar: jako kategorii merytorycznej (obejmującej sytuacje, w których czyny nie są

społecznie niebezpieczne w stopniu niezbędnym do uznania ich za przestępstwa, a znajdują się w

katalogu przestępstw przede wszystkim siłą tradycji – te zbędne zakazy powinny ulec likwidacji), oraz

kategorii technicznej (obejmuje sytuacje, w których brak jest określonego pokrzywdzonego, doznającego

szkody przestępstwem i mogącego wnieść skargę lub złożyć zawiadomienie o popełnieniu

przestępstwa). Koncepcja przestępstw bez ofiar jest interesująca ze względów kryminalnopolitycznych,

szczególnie w odniesieniu do procesów kryminalizacyjnych i dekryminalizacyjnych oraz czynności

ustawodawcy.

Ofiara a sprawca przestępstwa



Typologie ofiar: są to sposoby klasyfikacji osób stających się ofiarami przestępstw i najbardziej

narażonych na ich skutki. Szczególnie w wiktymologii pozytywistycznej próbowano wyjaśniać

skłonność do stania się ofiarą, czyli tak zwaną wiktymność – będącą według Mendelsohna określeniem

predyspozycji do stania się ofiarą – uważano bowiem, że rożni ludzie w różnym stopniu, ze względu na

35

różne okoliczności predysponowani są do tego, aby stawać się ofiarami różnych przestępstw. Klasyczna

typologia ofiar została stworzona przez von Hentinga, króry wyróżniał typy ofiar najbardziej narażone

na pokrzywdzenie przestępstwem (wśród typów biologicznych byli to ludzie młodzi, kobiety, ludzie

starsi, niedorozwinięci psychicznie lub wykazujący zaburzenia psychiczne, imigranci i mniejszości oraz

osoby ociężałe umysłowo, wśród typów psychologicznych zaś ofiary depresyjne, żądne zysku i

zachłanne, lubieżne i rozpustne, terroryzujące otoczenie, samotne oraz uwikłane w szczególnie trudne

sytuacje). W 1954 roku Ellenberger wprowadził do doktryny pojęcie urodzonej ofiary, czyli jednostki

przyciągającej przestępców z powodu ich stałej predyspozycji do roli ofiary, lecz teoria ta nie odegrała

większej roli w procesie rozwoju wiktymologii.



Rola ofiary w procesie wiktymizacji: większe znaczenie w wiktymologii miały badania procesu stawania się

ofiarą, czyli procesu wiktymizacj, służące wyjaśnianiu etiologii poszczególnych przestępstw. Co więcej,

ustalenie roli, jaką ofiara odegrała w procesie wiktymizacji, w jakim stopniu swoim zachowaniem

doprowadziła do niej, stwarzało możliwość rozważań nad jej odpowiedzialnością za ów proces. Kierując

się tym śladem, Wolfgang stworzył koncepcję przyczynienia się ofiary do popełnienia przestępstwa, uważając

(w oparciu o badania zabójstw), że można wyróżnić takie sytuacje, w których ofiara rozpoczyna zdarzenie

– wszczyna kłótnię, prowokuje sprawcę. Zwolennicy tej teorii zaczęli nawet mówić o winie ofiary

(szczególnie Mendelsohn). Do koncepcji tej skłaniał się także Schaefer, twórca koncepcji

odpowiedzialności funkcjonalnej, której istotą jest rozłożenie odpowiedzialności między sprawcą i ofiarą w

zależności od roli, jaką odegrali w przestępstwie oraz Claster i David, zwracający uwagę na to, że fiara nie

tylko może sprzyjać wiktymizacji, ale i ją utrudniać. Badania te dostarczają wiele klasyfikacji ofiar w

zależności od sposobów ich zachowania i roli, jaką odegrały w powstaniu przestępstwa, lecz zostały

skrytykowane z uwagi na zbytnią koncentrację na ofierze i negacji działań sprawcy. Moga one być jednak

pomocne w:

o

wyjaśnianiu etiologii i fenomenologii przestępstwa, jako że zachowanie ofiary może być traktowane

jako jedna ze zmiennych determinujących decyzję sprawcy o popełnieniu czynu

o

zabezpieczania się potencjalnych ofiar przed wiktymizacją, gdyż rozeznanie co do tego, kto, kiedy i

w jakiej sytuacji staje się ofiarą pozwala jednostce zapobiegać wiktymizacji

o

przyznania odszkodowania ofierze ze względu na to, iż we wszystkich programach kompensacyjnych

przy ustalaniu dopuszczalności oraz zakresu kompensacji uwzględnia się rolę ofiary, jaką odegrała ona w

przestępstwie, co może prowadzić do wykluczenia możliwości kompensacji w odniesieniu do ofiar np.

prowokujących sprawcę

o

podejmowania decyzji co do rodzaju i wysokości wymierzanej kary (w kodeksie karnym ustawodawca

zobowiązuje sądo do uwzględniania zachowania się pokrzywdzonego przy wymiarze kary)



Rodzaje wiktymizacji

36

o wiktymizacja pierwotna: jest to proces stawania się ofiarą w wyniku popełnionego przestępstwa; jego

konsekwencją jest wyrządzenie przez sprawcę szkody ofierze, która może polegać na utracie lub

uszkodzeniu własności oraz doznaniu krzywdy fizycznej lub psychicznej; doznanie to podlega

subiektywnej ocenie, przez co ofiara odczuwa skutki i reaguje na wiktymizację indywidualnie;

jednostka staje się ofiarą najczęściej nagle, nie jest ona przygotowana ani fizycznie, ani psychicznie

na sytuację, w której znajduje się po popełnieniu przestępstwa, przez co szuka pomocy i oparcia w

grupach odniesienia lub w aparacie państwa; obok wiktymizacji bezpośredniej, która dotyczy ofiary

przestępstwa, w literaturze pojawia się pojęcie wiktymizacji pośredniej, dotyczącej osób bliskich ofiary

oraz osób, które doznały krzywdy w sytuacji zagrożenia lub jej zapobiegnięcia

o

wiktymizacja wtórna: wynika z faktu, że jednbostka może doznać powtórnie szkód i krzywd w wyniku

reakcji społecznej na jej wiktymizację; wtórnie pokrzywdzonym można zostać wskutek reakcji

najbliższego otoczenia w miejscu zamieszkania czy pracy, gdyż ciekawość czy potępienie środowiska

może powodować w stosunku do ofiary efekt stygmatyżujący i utrudnić jej powrót do stanu sprzed

popełnienia przestępstwa; wpływ na powstawanie tej formy wiktymizacji mają również niewłaściwe

działania organów wymiaru sprawiedliwości i mediów.

Kontakty ofiary z otoczeniem



Ofiara a policja: ofiara odgrywa centralną rolę w inicjowaniu wszczęcia postępowania, co potwierdza

fakt, że prawie w 80% przypadków postępowanie przygotowawcze jest wszczynane na podstawie

zawiadomienia o przestępstwie pochodzącego od obywateli, szczególnie od ofiar. Ofiary informują o

zaistynieniu przestępstwa, ich pokrzywdzeniu, w 40% wskazują sprawcę. Obecnie ofiary częściej

podejmują decyzję o niezawiadamianiu policji (zwłaszcza w Polsce, wskaźnik zgłoszeń wynosi 30%); decyzja

o zawiadomieniu uzależniona jest bardziej od rodzaju przestępstwa niż od charakterystyki ofiary czy

sprawcy (w przypadku wiktymizacji przestępstwem przeciwko osobie, powodami działania ofiar są chęć

zobaczenia ukarania sprawcy oraz zapobieżenia powtórzenia przez niego czynu; w przypadku

wiktymizacji przestępstwem przeciwko mieniu ofiary interesuje uzyskanie odszkodowania; powodami

działania ofiary są także poczucie obowiązku potrzeba uzyskania potwierdzenia faktu przestępstwa dla

ubezpieczyciela, odstraszenie sprawcy przed powtórnym popełnieniem czynu, chęć uzyskania poczucia

bezpieczeństwa czy poprowadzenia do procesu sądowego w celu udowodnienia winy sprawcy i

ukarania go). Ofiara jest zainteresowana policją jako agencją interwencji kryzysowej, rozstrzygającą

konflikt i przywracającą porządek; jej oczekiwania wobec policji dotyczą udzielenia pomocy,

informacji o ich roli w procesie, prawach i obowiązkach, o przebiegu procesu, podejmowanych decyzjach,

ich skutkach itd. Zazwyczaj nie mają problemu w uzyskaniu pomocy, gdyż z racji swojej pozycji są

traktowane z należytą uwagą, starannością i uprzejmością, jako że ich waga w późniejszych działaniach

jest krytyczna, jednakże lecz między oczekiwaniami a rzeczywistością dochodzi niekiedy do

rozbieżności, wynikłych ze sprzeczności interesów czy ograniczonych środków policji. Policja może

37

także traktować ofiarę instrumentalnie, jako źródło informacji o przestępstwie – to zaś może prowadzić

do wtórnej wiktymizacji. Odnoszą się do tego zalecenia Rady Europy z 1985 roku, stwierdzające, że

pracownicy policji powinni być przeszkoleni, jak zajmować się w sposób sympatyczny, konstruktywny i

reasekuracyjny ofiarami, policja powinna informować ofiarę o możliwościach uzyskania pomocy, ofiara

powinna być uprawniona do uzyskania informacji o wyniku działań policji, zaś policja w każdym

sprawozdaniu do organów oskarżających powinna przedstawić kwestie dotyczące szkód poniesionych

przez ofiarę. W kodeksie postępowania karnego ustawodawca zaznaczył ponadto, że przepisy

tego kodeksu mają na celu takie ukształtowanie procesu, aby uwzględnione zostały prawnie chronione

interesy pokrzywdzonego.



Ofiara a sąd: pozycja ofiary w postępowaniu interesuje wiktymologię, gdyż stara się ona stara się ustalić,

czy ofiara ma zapewnione możliwości brania aktywnego udziału w tej fazie procesu, w jakich rolach może

występować, jak jest traktowana przez sąd oraz w jakim stopniu uwzględniane są jej interesy w orzekaniu

kary i innych środków karnych. W większości systemów karnych rola ofiary w postępowaniu sądowym

jest drugorzędna, dominuje za to rola państwa jako oskarżyciela publicznego, co wyunika z koncepcji

procesu karnego jako środka realizującego państwowe prawo karania za czyny godzące nie tylko w

poszczególne osoby, ale także w porządek publiczny chroniony przez prawo karne. Nadal jednak ofiara ma

prawo do aktywnego uczestniczenia w postępowaniu sądowym w charakterze strony, także oskarżyciela

posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego (obecny kodeks zwiększył możliwość

występowania ofiary w tej roli, nie jest ona bowiem już uzależniona od oceny sądu, czy ów udział „leży

w interesie wymiaru sprawiedliwości", czy też nie). Ofiara może także wnieść akto oskarżenia w

wypadku powtórnego wydania przez prokuratora postanowienia o odmowie wszczęcia lub umorzeniu

postępowania oraz występować w roli oskarżyciela prywatnego w wypadku przestępstw przeciwko

czci i nietykalności cielesnej oraz lekkiego uszkodzenia ciała. Możliwe jest także adhezyjne

powództwo cywilne. Najczęściej jednak ofiara występuje w postępowaniu w charakterze świadka, co

bywa często uciążliwe ze względu na czasochłonność oraz koszty. Problem, czy interesy ofiary są

uwzględniane w postępowaniu sądowym, jest dyskutowany w dwóch kontekstach: możliwości orzekania

o odszkodowaniu oraz możliwości wpływu ofiary na rodzaj i rozmiary sankcji. Szkoda wyrządzona ofierze

przestępstwem może zostać naprawiona przez orzeczenie obowiązku naprawienia szkody (wniosek po-

krzywdzonego lub innej osoby uprawnionej, w razie skazania za: spowodowanie śmierci, ciężkiego

uszczerbku na zdrowiu, naruszeniu czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przeciwko bez

pieczeństwu w komunikacji lub przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu) oraz

nawiązki (jest to kwota pieniężna, którą oskarżony ma obowiązek zapłacić na rzecz pokrzywdzonego

lub wskazany cel społeczny orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody w celu zadośćuczynienia

za ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała, rozstrój zdrowia, a także za

doznaną krzywdę; jej wysokość nie może przekraczać dziesięciokrotności najniższego miesięcznego wy-

38

nagrodzenia w czasie orzekania w pierwszej instancji; może być także orzekana w przypadku ska-

zania za przestępstwo znieważenia; w przypadku skazania za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub

zdrowiu albo za inne umyślne przestępstwo, którego skutkiem jest śmierć człowieka czy ciężki

uszczerbek na zdrowiu, sąd może orzec nawiązkę na wskazany cel społeczny związany z ochroną

zdrowia). Środki te orzekane są tak obok kary zasadniczej jak i samoistnie, gdy sąd odstępuje od

wymierzenia kary lub zawiesza jej wykonanie. Szkodę naprawić może także państwo, korzystając z

odpowiednich funduszy, np. funduszu alimentacyjnego. Wreszcie, ofiara odgrywa pewną rolę na

etapie orzekania kary i środków karnych, jako że sąd przy podejmowaniu decyzji co do tych zagadnień

powinien wziąć pod uwagę starania sprawcy o naprawienie szkody, wyniki przeprowadzonej mediacji

pomiędzy pokrzywdzonym i sprawcą; sposób zachowania się sprawcy wobec ofiary może także rzutować

na łagodzenie kary czy zastosowanie warunkowego umorzenia postępowania.



Pojednawcze sposoby rozwiązywania konfliktów karnych: pojawiły się one wskutek

rozpowszechnienia teorii abolicjonistycznych, szczególnie koncepcji Christiego oraz wyników

badań wiktymologicznych dotyczących pozycji ofiar w systemie wymiaru sprawiedliwości i dyskusji

na temat nowego modelu wymiaru sprawiedliwości. Wówczas pojawiła się koncepcja pozasądowego

rozstrzygania konfliktów karnych poprzez środki pokroju mediacji, arbitrażu czy koncyliacji i innych

praktyk lokalnych. Celem powyższych działań jest doprowadzenie do porozumienia między sprawcą a

ofiarą i zaakceptowanie przez nich rozwiązania, które zakończy istniejący rkonflikt, co poprzedzane

jest odpowiednim procesem pojednawczym. Najczęściej stosowana jest mediacja, która, według jej

zwolenników daje pokrzywdzonemu możliwość aktywnego uczestniczenia w rozwiązywaniu sprawy,

brania udziału w formułowaniu ugody i uzgadnianiu zadośćuczynienia oraz uświadomienia sprawcy

wyrządzonej jego czynem szkody i uniknięcia wtórnej wiktymizacji, sprawcy zaś szansę uniknięcia

sankcji karnej, stygmatyzacji w wyniku ukarania i wykonania kary oraz świadomego naprawienia skutków

swego czynu; wymiar sprawiedliwości natomiast może zostać odciążony od pewnej ilości spraw karnych,

a społeczna akceptacja mediacji może prowadzić do zmiany postaw społecznych wobec sprawców

oraz sposobu ich karania i sprzyjać aktywizacji społecznej w działaniach profilaktycznych. Aby

mediacja doszła do skutku, muszą być spełnione trzy warunki: zgoda obu stron, brak komplikacji w

sprawie i uznanie przez sprawcę popełnionego czynu. Po spełnieniu tychże warunków, mediacja toczy

się etapami: najpierw następuje selekcja sprawców i ofiar do mediacji, jako że nie wszystkie osoby są

na nią podatne; następnie, mediator odbywa osobne spotkania z pokrzywdzonym oraz ze sprawcą w

celu omówienia zdarzenia i ustalenia stosunku do drugiej strony, wreszcie dochodzi do spotkania

ofiary, sprawcy i mediatora, podczas którego powinno nastąpić porozumienie; w końcowym

etapie mediator kontroluje wykonanie podjętego przez sprawcę zobowiązania i zawiadamia o tym

organ, który kierował sprawę do mediacji. W prawie polskim prokurator może, z inicjatywy lub za

zgodą stron, skierować sprawę do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia

39

postępowania mediacyjnego między podejrzanym i pokrzywdzonym, jeżeli ma to znaczenie dla

wystąpienia do sądu z wnioskiem o skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy lub o

warunkowe umorzenie postępowania. Owa instytucja lub osoba sporządza po przeprowadzeniu

postępowania sprawozdanie z jego przebiegu i wyników, które prokurator bierze pod uwagę,

decydując o wnioskowaniu. Do mediacji może dojść na etapie postępowania przygotowawczego oraz

sądowego, w ramach wstępnej kontroli oskarżenia, aczkolwiek nie jest to możliwe gdy prokurator

skierował już do sądu akt oskarżenia. Wpływ mediacji na wymiar kary natomiast wyraża się w:

zobowiązaniu sądu do brania pod uwagę przy wymiarze kary pozytywnych wyników mediacji,

możliwości stosowania nadzwyczajnegp złagodzenia kary w wypadku pojednania się ofiary ze sprawcą,

naprawienia szkody lub uzgodnienia sposobu jej naprawy. Oprócz mediacji ustawodawca wprowadził

instytucję porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym, umożliwiając odroczenie posiedzienia przez

sąd w wypadku, kiedy zaistnieje szansa porozumienia się stron.



Ofiara a środki masowego przekazu: jest to jeden z ważniejszych problemów, istniejących z

powodu możliwości wywołania ponownej wiktymizacji jednostki przez media. Z tego powodu

polskie prawo prasowe: zakazuje publikowania w prasie danych osobowych i wizerunku świadków,

pokrzywdzonych i poszkodowanych, chyba że wyrażą oni na to zgodę (nie jest to jednak zakaz

sankcjonowany normami prawnokarnymi a jedynie legitymacją cywilnoprawną); zakaz ten jest stosunkowo

często łamany, przez co ofiara może być znacznie łatwiej zidentyfikowana niż sprawca, odwrotnie niż np. w

prasie niemieckiej. Nie w każdym wypadku powstania możliwości identyfikacji ofiary jest ona narażona na

wtórną wiktymizację, co zależy od osoby ofiary i typu przestępstwa. Skutki mogą okazać się także

pozytywne, aczkolwiek zdarza się to rzadko.

Zjawisko wiktymizacji



Pojęcie wiktymizacji kryminalnej: w literaturze jest spotykane w dwóch postaciach:

dynamicznej (jako określenie procesu stawania się ofiarą) oraz statycznej (jako określenie zjawiska

występowania ofiar przestępstw w społeczeństwie). Rozwój badań nad wiktymizacją, obejmujących swym

zasięgiem coraz to większe grupy ludzi , ma na celu oszacowanie rozmiarów, dynamiki i struktury wiktymizacji,

które to czynniki są z kolei wykorzystywane do określania rozmiarów dynamiki i struktury przestępczości

rzeczywistej, służąc charakteryzowaniu zjawiska przestępczości. Badania te posługują się różnymi miernikami,

aczkolwiek najczęściej stosowane są: ogólny wskaźnik wiktymizacji (odsetek ofiar wśród ogółu badanych),

wskaźnik wiktymizacji dla poszczególnych rodzajów przestępstw (odsetek ofiar przestępstwa danego

rodzaju wśród ogółu badanych), wskaźnik wiktymizacji wielokrotnej dla poszczególnych rodzajów przestępstw

(odsetek osób padających częściej niż jeden raz oriarą danego rodzaju przestępstwa wśród ogółu badanych),

ogólny współczynnik ryzyka wiktymizacji (liczba rozpatrywanych przestępstw przypadająca na 100 badanych

osób) i współczynnik ryzyka wiktymizacji dla poszczególnych rodzajów przestępstw (liczba rozpatrywanych

przestępstw danego rodzaju przypadająca na 100 badanych osób). Badania te są także stosowane w

40

szacowaniu wielkości ciemnej liczby przestępstw, czyli rozmiarów przestępczości nieujawnionej, co

dokonywane jest przez analizę liczby przestępstw popełnionych (wskaźnika wiktymizacji właśnie) i liczby

przestępstw stwierdzonych.



Skutki wiktymizacji: oprócz skutków fizycznych istnieją także konsekwencje psychologiczne i

emocjonalne Ich intensywność i długość trwania zależały od rodzaju przestępstwa: ofiary przestępstw

przeciwko osobie odczuwały fakt wiktymizacji mocniej niż ofiary przestępstw przeciwko własności,

nawet jeśli są one relatywnie lżejsze. Wpływ wiktymizacji bywa też różny w zależności od związku

ofiary z przestępcą – w wypadku przestępstw przeciwko osobie, jeśli ofiary dobrze znały sprawcę, ich

reakcje emocjonalne były znacznie mocniejsze niż w przypadku, kiedy sprawcą była osoba obca.

Szczególnie wyróżnianą kategorią, jeżeli chodzi o przestępstwa, powodującą najsilniejsze skutki

wiktymizacyjne są przestępstwa zgwałcenia oraz inne przestępstwa seksualne z użyciem przemocy,

powodujące znacznie częstsze, mocniejsze i bardziej długotrwałe reakcje ofiar. Zwrócenie uwagi na

konsekwencje emocjonalne, jakich ofiara doznaje w wyniku wiktymizacji ma znaczenie dla prawidłowej

oceny rozmiarów szkody wywołanej przestępstwem oraz sposobu jej naprawienia.



Ryzyko wiktymizacji: w badaniach wiktymizacyjnych zmierza się do ujawnienia czynników

sprzyjających wiktymizacji. Wyróżniane są czynniki przestrzenne (szczególnie widoczne w miastach,

których struktura przestrzenna może ułatwiać lub utrudniać popełnianie przestępstw, co powoduje, że

określone grupy mieszkańców mogą być mniej lub bardziej narażone na wiktymizację; teoria dającej się

obronić przestrzeni Newmana podkreśla znaczenie takiego architektonicznego i urbanistycznego

planowania, dzięki któremu istniałaby większa możliwość obserwacji terenu i ludzi, a tym samym

funkcjonowania kontroli nieformalnej), sytuacyjne (zróżnicowany poziom wiktymizacji jest związany ze

sposobem codziennego funkcjonowania osób; w modelu Cohena, Kluegela i Landa, wyjaśniającym

codzienną aktywność, wyróżnia się cztery czynniki mające wpływ na ryzyko wiktymizacji: odsłonięcie

celu, czyli jego dostępność fizyczną, strzeżenie, czyli możliwość zabezpieczenia osoby lub rzeczy przed

przestępstwem, atrakcyjność czyli materialną lub symboliczną wartość osoby lub mienia oraz

bliskość, czyli odległość celu od obszaru, w który sprawca może się wtopić w celu uniknięcia

wykrycia) i związane z charakterystyką fizyczną, psychiczną i społeczną jednostki (pewne cechy fizyczne,

takie jak płeć, wiek, psychiczne jak upośledzenie czy społeczne jak klasa czy narodowość sprzyjają

wiktymizacji) Relacje między charakterystyką jednostki a wskaźnikiem wiktymizacji mogą różnić się w

zależności od rodzaju przestępstwa oraz kraju, ich identyfikacja zaś ma znaczenie dla podejmowania

działań prewencyjnych.

Strach przed przestępczością



Definicja: strach przed przestępczością w obecnej doktrynie jest traktowany jako pewien

konglomerat myśli i odczuć, złożony ze składnika afektywnego (jest nim subiektywne poczucie

bezpieczeństwa lub niebezpieczeństwa, doświadczane w życiu codziennym oraz strach przed

41

wiktymizacją, dotyczący wszystkich możliwości stania się ofiarą przestępstwa), kognitywnego (jest nim

ocena rozwoju przestępczości oraz prawdopodobieństwa wiktymizacji) i konatywny, czyli behawioralny

(jego wskaźnikiem są przedsiębrane przez jednostkę środki ostrożności w celu zabezpieczenia się przed

przestępstwem, tak obronne typu instalacji dodatkowych zamków czy alarmów jak i uchylania się, polegające na

unikaniu pewnych miejsc, sytuacji czy kontaktów ocenianych jako niebezpieczne).



Wyjaśnienie strachu przed przestępczością: jest on wyjaśniany z trzech perspektyw:

o

wiktymizacyjnej: wyjaśnia strach na płaszczyźnie indywidualnej, opierając się na założeniu,

że jest on rezultatem indywidualnych doświadczeń wiktymizacyjnych; powoduje to, że osoba

wiktymizowana ujawnia wyższy poziom strachu przed przestępczością niż osoba bez doświadczenia

wiktymizacyjnego oraz że częściej stosuje środki ostrożności

o

kontroli społecznej: wyjaśnia strach na płaszczyźnie małych społecznych, przyjmując, że jest on

konsekwencją rozpadu poczucia więzi i utraty nieformalnej kontroli społecznej; na jego

występowanie mogą mieć wpływ tak realny rozpad więzi spowodowany dezorganizacją społeczną,

jak również postrzeganie zewnętrznych objawów nieporządków jako oznak rozpadu

o

problemu społecznego: wyjaśnia strach na płaszczyźnie dużych struktur społecznych, zwracając

uwagę na rolę środków masowego przekazu w kreowaniu problemów społecznych i wskazując, że

strach przed przestępczością może być konsekwencją ich działania; ten medialny obraz może

służyć manipulacji nastrojami społecznymi

Budowane modele dla wyjaśniania strachu przed przestępczością są różne w zależności od poziomu,

na którym jest on wyjaśniany. Model jednostkowy jest oparty zazwyczaj na trójskładnikowej

koncepcji strachu przed przestępczością i zawiera zmienne opisujące indywidualną charakterystykę

jednostki, społeczne położenie (gęstość zaludnienia, segregacja, poziom przestępczości itp.), percepcję

dezorganizacji społecznej (przejawów wandalizmu, alkoholizmu, narkomanii itp.), kognitywną ocenę (ryzyka,

podatności, poziomu przestępczości, pracy policji itp.), bezpośrednie i pośrednie doświadczenie z

przestępczością oraz środki ostrożności zabezpieczające przed wiktymizacją. Dane dostarczane przez te

badania wskazują, że:

o cechy spoleczno-demograficzne jednostki są istotne dla odczuwanego poczucia bezpieczeństwa,

strachu przed przestępczością, oceny rozwoju przestępczości, ryzyka wiktymizacji oraz

podejmowanych środków w celu zabezpieczenia się przed przestępczością: mężczyźni, młodsi, z

wyższym wykształceniem, stanu wolnego czują się bardziej bezpieczni; kobiety, osoby starsze, z

niższym poziomem wykształcenia, osoby zamężne czują się mniej bezpiecznie; środki ostrożności

częściej są podejmowane przez osoby młodsze niż starsze, osoby z wyższym niż niższym

wykształceniem, o wyższym statusie społeczno-ekonomicznym niż o niższym, zamężne niż wolne

o

strach przed przestępczością jest związany z miejscem funkcjonowania jednostki: odczuwanie zwiększonej

obecności policji zwiększa poczucie bezpieczeństwa jednostki oraz sposób postrzegania przestępczości w

42

miejscu i poza miejscem zamieszkania; osoby, które oceniają oświetlenie uliczne jako zbyt ciemne,

posiadają więcej środków zabezpieczających i odczuwają większy strach przed wiktymizacją niż

osoby oceniające je jako wystarczająco jasne; osoby, które często znajdują się w miejscach

stwarzających dogodne warunki dla popełniania przestępstw, wzrost przestępczości w miejscu

swego zamieszkania postrzegają jako większy, a ryzyko wiktymizacji oceniają wyżej niż osoby,

które czynią to rzadziej; ilość środków zabezpieczających przed przestępczością rośnie wprost

proporcjonalnie do gęstości zaludnienia na danym terenie

o

bezpośrednie doświadczenie wiktymizacyjne ma wpływ na prognozowanie ryzyka wiktymizacji: osoby

z doświadczeniem wiktymizacyjnym częściej ryzyko wiktymizacyjne oceniają jako wyższe

o

pośrednie doświadczenie wiktymizacyjne może wpływać na poczucie bezpieczeństwa: większa ilość

informacji o przestępczości oraz o jej ofiarach może zmniejszać poczucie bezpieczeństwa



Poziom strachu przed przestępczością w Polsce: określenie go jest niezmiernie trudne, z uwagi

na brak całościowych badań dotyczących tego problemu. W latach 90-tych CBOS rozpoczął

monitoring poczucia zagrożenia przestępczością obywateli według kryteriów poczucia bezpieczeństwa

w skali kraju, miejsca zamieszkania oraz osobistego zagrożenia. Na pytanie o bezpieczeństwo kraju jako

całości, około trzech czwartych respondentów w ostatnich latach odpowiedziało negatywnie; odwrotnie

wypadły testy związane z drugim kryterium, przy czym w swoim miejscu zamieszkania najbezpieczniej

czuli się mieszkańcy wsi i małych miast, mniej bezpiecznie zaś dużych i największych miast. Obawa o

możliwość stania się ofiara natomiast występuje u dwóch trzecich obywateli, przy czym 15% odczuwa

ją w znacznym stopniu. W badaniach ogólnego poziomu lęku, obawa przed wiktymizacją własną lub

kogoś z rodziny zajęła trzecie miejsce, po lęku o stan zdrowia i lęku przed obniżeniem obecnego

poziomu życia rodziny. Ponadto, dwie trzecie obywateli uznało w podobnym badaniu, że przestępczość

w bardzo poważnym stopniu zagraża krajowi, stawiając ją na pierwszym miejscu przed bezrobociem i

rządami niekompetentnych osób.