Jerzy Gospodarek

Prawo

w turystyce

i rekreacji

Jerzy Gospodarek

Copyright © by Jerzy Gospodarek

Copyright © by Centrum Doradztwa i Informacji

Difin sp. z o.o., Warszawa 2007 r.

Wszelkie prawa zastrzeżone.

Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie

całości lub fragmentów niniejszej pracy

bez zgody wydawcy zabronione.

ISBN 978-83-7251-790-6

Printcd in Poland

Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., Warszawa 2007

00-768 Warstwa, ul. R Kostrzcwskicgo 1,

tel. [phone]. (0-22)851-45-62. fax [phone]

Skład i łamanie: Z. Wasilewski. Warszawa, tel. [phone]

Wydrukowano w Polsce

Spis treści

Wykaz skrótów 9
Wstęp 11

Rozdział 1

Ogólne wiadomości o prawie

1 5

1.1. Pojęcie prawa, jego cechy i funkcje 15
1.2. Porządek prawny 16
1.3. Przestrzeganie prawa a stosowanie prawa 16
1.4. Praworządność 17

1.5. Normy prawne, ich struktura i rodzaje 18
1.6. Źródła prawa 20

1.7. Ogłaszanie aktów normatywnych 26
1.8. Wykładnia prawa 27
1.9. Stosunek prawny i jego elementy 28

1.10. Prawo podmiotowe 28
1.11. Zdarzenia prawne 29
1.12. Domniemania prawne 30
1.13. Kolizja norm prawnych 30
1.14. System prawa 31

Rozdział 2

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji . 34

2.1. Pojęcie turystyki 34

2.2. Pojęcie rekreacji 37
2.3. Usługi turystyczne 38
2.4. Usługi rekreacyjne 42
2.5. Pojęcie działalności gospodarczej 46

2.6. Pojęcie przedsiębiorcy 48
2.7. Organizator rekreacji 52
2.8. Zasady działalności gospodarczej 54
2.9. Zasady prowadzenia Krajowego Rejestru Sądowego 56

2.10. Zasady prowadzenia ewidencji działalności gospodarczej 58

2.11. Formy prawne reglamentacji działalności gospodarczej 59

6

Spis treści

Rozdział

ó

Podstawy prawne świadczenia usług turystycznych 62

3.1. Organizowanie imprez turystycznych i pośrednictwo turystyczne jako działalność regulowana 62
3.2. Rejestr organizatorów turystyki i pośredników turystycznych 66

3.3. Centralna Ewidencja Organizatorów Turystyki i Pośredników Turystycznych 68

3.4. Zakres i skutki prawne kontroli działalności regulowanej w dziedzinie turystyki 71

3.5. Organizacja polowań jako usługa turystyczna 75

3.6. Uprawnienia przewodników turystycznych i pilotów wycieczek 80

Rozdział 4

Podstawy prawne świadczenia usług rekreacyjnych 87

4.1. Prowadzenie działalności w dziedzinie rekreacji 87

4.2. Organizacja wypoczynku dzieci i młodzieży szkolnej 89
4.3. Formy krajoznawstwa i turystyki realizowane przez szkoły 91

4.4. Kwalifikacje zawodowe wymagane w dziedzinie rekreacji 93

4.5. Kwalifikacje pedagogiczne wymagane w placówkach wypoczynku dla dzieci i młodzieży

szkolnej 95

4.6. Szczególne kwalifikacje kierowników szkolnych wycieczek i imprez 96

Rozdział D

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich 99

5.1. Ogólne zasady działalności hotelarskiej 99

5.2. Podstawy prawne kategoryzacji obiektów hotelarskich 101
5.3. wymagania prawne dla hoteli 105
5.4. Wymagania prawne dla moteli 108
5.5. Wymagania prawne dla pensjonatów 109

Wymagania prawne dla domów wycieczkowych

110

Wymagania prawne dla schronisk młodzieżowych 111

5.8. Wymagania prawne dla schronisk 113

5.9.

5.6

5.7

Minimalne wymagania w zakresie dostosowania obiektów hotelarskich do potrzeb

osób niepełnosprawnych 114

5.10. Świadczenie usług hotelarskich w obiektach innych niż hotelarskie

116

5.11. Wymagania sanitarne, przeciwpożarowe oraz inne dotyczące świadczenia usług hote­

larskich, wynikające z odrębnych przepisów 120

Ewidencja obiektów hotelarskich 126

Ewidencja obiektów innych niż hotelarskie 128
Formy prawne kontroli działalności hotelarskiej 129

Ochrona prawna nazw rodzajowych i oznaczeń kategorii obiektów hotelarskich 131

5.16. Regulaminy porządkowe w obiektach hotelarskich 134

Rozdział 6

Podstawy prawne bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji

136

6.1. Obowiązek gminy zapewnienia bezpieczeństwa w miejscach ogólnie dostępnych. 136

5.12

5.13

5.14

5.15

Spis treści

7

6.2. Bezpieczeństwo w lasach 138

6.3. Bezpieczeństwo w górach 141

6.4. Bezpieczeństwo przy uprawianiu alpinizmu jaskiniowego 146

6.5. Bezpieczeństwo nad wodą 147

6.6. Bezpieczeństwo przy uprawianiu żeglarstwa

151

6.7. Bezpieczeństwo podczas płetwonurkowania

154

6.8. Bezpieczeństwo zajęć i imprez rekreacyjnych oraz wycieczek dla dzieci i młodzieży szkolnej .. 156

6.9. Bezpieczeństwo uczestników imprez masowych 158

Rozdział /

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką

i rekreacją

1 6 1

7.1. Obowiązek meldunkowy 161
7.2. Obowiązki związane z przekraczaniem granicy państwowej 163
7.3. Ograniczenia celne w turystyce 170

7.4. Ograniczenia dewizowe w turystyce 174

7.5. Zasady zwrotu podatku VAT turystom przyjeżdżającym do Polski 177

7.6. Zasady ochrony przyrody 180

7.7. Zasady ochrony zabytków 188

7.8. Zasady udostępniania muzealiów 193

Rozdział 8

Podstawy prawa cywilnego

i 9 ?

8.1. Źródła prawa cywilnego 197

8.2. Podmioty prawa cywilnego 197

8.3. Przedmiot stosunków cywilnoprawnych 199

8.4. Czynności prawne 200
8.5. Sposoby zawierania umów 202
8.6. Przedstawicielstwo 205

8.7. Przedawnienie roszczeń 207
8.8. Własność i inne prawa rzeczowe 208

8.9. Pojęcie zobowiązania 210

8.10. Źródła zobowiązań 211

8.11. Wzorce umów 212
8.12. Zasady wykonywania zobowiązań 214

8.13. Zasady, rodzaje i przesłanki odpowiedzialności cywilnej 215

Rozdział:?

Umowy w turystyce i rekreacji

2 2

i

9.1. Rodzaje umów o świadczenie usług turystycznych 221
9-2. Umowa o imprezę turystyczną

222

9.2.1. Charakter prawny umowy 222
9.2.2. Zawarcie umowy 225

9.2.3. Zmiana i rozwiązanie umowy 230

9.2.4. Wykonanie umowy 233

9.3. Umowa o pojedynczą usługę turystyczną 236

8

Spis treści

9.4. Umowa przewozu osóD 240
9.5. Umowa najmu środka transportowego bez obsługi oraz z obsługą 246
9.6. Umowa leasingu środka transportowego 251
9.7. Umowa hotelowa 254
9.8. Umowa o świadczenie usług nieuregulowanych odrębnie w zastosowaniu do działalności

hotelarskiej 260

9.9. Umowa o korzystanie z kempingu 261

9.10. Umowa o korzystanie z pola biwakowego 266

9.11. Umowa darowizny w działalności hotelarskiej 268
9.12. Umowa użyczenia w turystyce i rekreacji 272
9.13. Umowa o dzieło w turystyce i rekreacji 276
9.14. Umowa sprzedaży w działalności turystycznej 279
9.15. Umowa time-sharingu 283
9.16. Umowa o usługi gastronomiczne 286
9.17. Umowa o usługi bankietowe 288
9.18. Umowa przechowania w działalności turystycznej i rekreacyjnej 290
9.19. Rodzaje umów o świadczenie usług rekreacyjnych 293
9.20. Umowa o korzystanie z placówki wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej 295
9.21. Umowa ubezpieczenia W turystyce i rekreacji 297
9.22. Umowa gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej w turystyce 305
9.23. Umowa agencyjna w turystyce 308

9.24. Umowne stosunki organizatorów turystyki z podwykonawcami 311

9.25. Umowne stosunki organizatorów turystyki z przedsiębiorcami hotelarskimi 314
9.26. Umowa o świadczenie usług przewodnickich lub pilotarskich 318

Rozdział 10

Odpowiedzialność cywilna w turystyce i rekreacji 322

10.1. Odpowiedzialność organizatora turystyki za niewykonanie lub nienależyte wykonanie

umowy o imprezę turystyczną 322

10.2. Odpowiedzialność organizatora turystyki za szkody osobowe uczestnika imprezy tury­

stycznej 327

10.3. Odpowiedzialność kontraktowa pośrednika turystycznego 330

10.4. Odpowiedzialność kontraktowa agenta turystycznego 331

10.5. Odpowiedzialność kontraktowa organizatora rekreacji 333
10.6. Odpowiedzialność deliktowa organizatora rekreacji 334
10.7. Odpowiedzialność deliktowa przewoźnika za śmierć lub uszkodzenie ciała pasażera ... 336

10.8. Odpowiedzialność przewoźnika za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy

przewozu osób 344

10.9. Odpowiedzialność przedsiębiorcy hotelarskiego za rzeczy wniesione przez gości hote­

lowych 354

10.10. Odpowiedzialność przedsiębiorcy hotelarskiego

za szkody osobowe gości hotelowych 361

10.11. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie usługi hotelarskiej

oraz innych zobowiązań przedsiębiorcy hotelarskiego 364

10.12. Odpowiedzialność kontraktowa gościa hotelowego 365

10.13. Odpowiedzialność deliktowa gościa hotelowego 367
10.14. Odpowiedzialność cywilna związana z ochroną nazw rodzajowych obiektów hotelar­

skich , 371

Wybrana bibliografia ...

373

Wykaz skrótów

Centralna Ewidencja -

CIV

COTIF

CRZ
EOG

ETS
EWG
GOPR

GUS
IATA
IH&RA

IT
k.c.
k.k.

k.k.s.

k.m.

k.p.a.
k.p.c.

k.p.k.

KRS

k.s.h.
k.w.

LOT
MEN
MENiS

MSWiA
NIP
NSA
o.w.u.

PKD

Centralna Ewidencja Organizatorów Turystyki i Pośred­

ników Turystycznych, istniejąca od 2005 r.

- przepisy ujednolicone o umowie międzynarodowego prze­

wozu osób kolejami, stanowiące załącznik A do COTIF

- Konwencja o międzynarodowym przewozie kolejami z 1980 r.
-Centralny Rejestr Zezwoleń, istniejący w latach 1999-2004
- Europejski Obszar Gospodarczy
- Europejski Trybunał Sprawiedliwości
- Europejska Wspólnota Gospodarcza
- Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe
- Główny Urząd Statystyczny
- Międzynarodowe Stowarzyszenie Transportu Lotniczego
- Międzynarodowe Stowarzyszenie Hoteli i Restauracji
- Instytut Turystyki
- kodeks cywilny
- kodeks karny
- kodeks karny skarbowy
- kodeks morski
- kodeks postępowania administracyjnego
- kodeks postępowania cywilnego

- kodeks postępowania karnego
- Krajowy Rejestr Sądowy
- kodeks spółek handlowych
- kodeks wykroczeń

- lokalna organizacja turystyczna
- Minister Edukacji Narodowej
- Minister Edukacji Narodowej i Sportu

- Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji
- numer identyfikacji podatkowej
- Naczelny Sąd Administracyjny

- ogólne warunki ubezpieczenia
- Polska Klasyfikacja Działalności

10

Wyka* skrótów

PKWiU

podatek VAT

POT

PTTK

PZŁ

ROT

RP

SA
SIS

TOPR

ustawa o s.d.g.

SDR

SN

TWE

ubezpieczenie KLZ

ubezpieczenie NNW

ubezpieczenie OC

UE

UFTAA

ULC
UNWTO

UOKiK

USD

VIS

WE

WOPR

zał.

- Polska Klasyfikacja Wyrobów i Usług

- podatek od towarów i usług

- Polska Organizacja Turystyczna
- Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze

- Polski Związek Łowiecki

- regionalna organizacja turystyczna

- Rzeczpospolita Polska

- spółka akcyjna

- System Informacyjny Schengen

-Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe
- ustawa o swobodzie działalności gospodarczej z 2004 r.

-specjalna jednostka obliczeniowa Międzynarodowego

Funduszu Walutowego

- Sąd Najwyższy
- Traktat o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej

- ubezpieczenie kosztów leczenia za granicą

- ubezpieczenie następstw nieszczęśliwych wypadków

- ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej

- Unia Europejska

- Światowa Federacja Zrzeszeń Biur Podróży

- Urząd Lotnictwa Cywilnego
- Światowa Organizacja Turystyki

- Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów

- dolar amerykański

- System Informacji Wizowej

- Wspólnota Europejska

-Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe

-załącznik

Wstęp

Podręcznik jest przeznaczony dla studentów wszystkich uczelni, w których

jest kierunek studiów „turystyka i rekreacja", ale też „zarządzanie i marke­

ting" bądź inne kierunki studiów, w których ramach jest wykładany przedmiot

„Prawo w turystyce i rekreacji", „Prawo turystyczne" lub przedmioty o zbli­

żonych zakresach tematycznych. Publikacja jest również przydatna dla przed­

siębiorców turystycznych, organizatorów rekreacji oraz innych podmiotów

świadczących usługi turystyczne lub rekreacyjne. Jej adresatami są także dyrek­

torzy szk<*>! i nauczyciele organizujący wyjazdy w celach turystycznych lub

wypoczynkowych dla dzieci i młodzieży szkolnej. Książka umożliwia wszyst­

kim uzupełnienie, rozszerzenie lub zaktualizowanie wiedzy w zakresie unormo­

wań prawnych związanych z turystyką i rekreacją. Jej adresatami są więc rów­

nież pracownicy administracji rządowej i samorządowej, których zakres dzia­

łania obejmuje sprawy turystyki i rekreacji, członkowie organizacji społecz­

nych działających w tej dziedzinie, jak np. PTTK, ale też zwykli turyści

i uczestnicy rekreacji. Każdy, kto zetknął się z problemami prawnymi związa­

nymi z turystyką zorganizowaną lub indywidualną, bądź z różnymi formami

rekreacji, może w tej publikacji szukać rozwiązania tych problemów.

Podstawowym celem podręcznika jest umożliwienie Czytelnikom poznania

licznych i nieraz skomplikowanych norm prawa polskiego w zakresie tury­

styki i rekreacji. Są to bardzo zróżnicowane regulacje prawne, należące głów­

nie do prawa cywilnego, administracyjnego, finansowego i karnego. Regula­

cje finansowe i karne związane z turystyką i rekreacją są w książce przedstawio­

ne w ograniczonym zakresie. Wynikło to głównie z ograniczonej objętości pod­

ręcznika. Książka obejmuje wybrane akty prawa międzynarodowego mające

znaczenie dla turystyki, w tym zwłaszcza dotyczące transportu międzynarodo­

wego. Należą one do systemu prawa międzynarodowego, odrębnego od sys­

temu prawa krajowego. Oczywiście nie zostały pominięte normy prawa europej­

skiego, mające znaczenie dla turystyki i rekreacji. Normy te wydawane przez

organy Wspólnot Europejskich tworzą system prawa ponadnarodowego, z któ­

rym Polska musiała zharmonizować swoje prawo wewnętrzne. Ten proces har-

12

Wstęp

monizacji wcale nic zakończył się z dniem 1 maja 2004 r., kiedy to Polska uzy­

skała członkostwo w UE. Jest to bowiem proces o charakterze stałym, wymaga­

jący ciągłego dostosowywania prawa polskiego do prawa wspólnotowego

w dziedzinach objętych integracją europejską. Jedną z nich jest sfera przemiesz­

czania się osób na terytorium UE, ściśle związana z turystyką.

Podręcznik len ma zupełnie inny zakres i układ w porównaniu zarówno

z moim „Prawem turystycznym", wydanym w 2001 r. przez Wydawnictwa

Prawnicze PWN, jak również drugim moim podręcznikiem „Prawo turystyczne

w zarysie", który ukazał się w 2003 r. nakładem Oficyny Wydawniczej

BRANTA. Książka różni się także zdecydowanie od wydanej przez Centrum

Doradztwa i Informacji Difin w 2006 r. mojej publikacji „Prawo w turystyce",

która w istocie miała charakter monograficzny, chociaż została nazwana pod­

ręcznikiem. Oczywiście podręcznik ten bazuje na efektach moich dotychczaso­

wych prac badawczych związanych z prawem turystycznym, w tym zwłaszcza

na analizach prawnych dokonanych właśnie w książce „Prawo w turystyce". Jest

jednak przede wszystkim rozszerzony o zagadnienia prawne rekreacji i w tym

zakresie stanowi pionierską próbę kompleksowego przedstawienia tej proble­

matyki. Kwestie prawne turystyki zaś są w nim omówione w innym układzie niż

w poprzednich moich publikacjach. Przy tym w dążeniu do większej przejrzy­

stości i przystępności podręcznika jest on celowo pozbawiony wszelkich przy­

pisów, a omówienia aktów normatywne z dziedziny turystyki i rekreacji z zasady

nie odwołują się do konkretnych artykułów. Wyjątkiem jest ostatni rozdział

poświęcony odpowiedzialności cywilnej w turystyce i rekreacji, którego tematyka

po prostu wymusza odwoływanie się do poszczególnych przepisów prawnych.

Warto zaznaczyć, że w książce tej prawie nie ma dat, które zwykle zniechę­

cają Czytelników. Po szczegółowe informacje dotyczące dat wydania oraz

miejsc opublikowania omawianych aktów normatywnych z dziedziny turystyki

i rekreacji odsyłam zainteresowanych do wspomnianego „Prawa w turystyce".

Tam też jest zawarta bogata literatura przedmiotu, a ten podręcznik zawiera tyl­

ko ok. 90 pozycji wybranej bibliografii prawa w turystyce i rekreacji. Żartobli­

wie można powiedzieć, że jest to podręcznik w wersji „LIGHT" w porówna­

niu z opracowaniem monograficznym sprzed roku, mającym 535 stron, w tym

prawie 18 stron samej literatury z zakresu prawa w turystyce z ostatnich lat, nie

licząc jeszcze ponad 200 innych publikacji powołanych tylko w przypisach,

których w poprzedniej książce było ponad 1150! Dzięki dodanej do tego pod­

ręcznika tematyce rekreacyjnej chyba można o nim powiedzieć, że jest to

rekreacyjna wersja „LIGHT"...

Oczywiście „Prawo w turystyce i rekreacji" uwzględnia zmiany przepisów

prawnych obowiązujących w dziedzinie turystyki i rekreacji oraz nowe publika­

cje z tego zakresu. Stan prawny podręcznika jest przedstawiony na dzień

1 września 2007 r.

Wstęp

13

Zakres tego podręcznika bierze pod uwagę zarówno dotychczasowe stan­

dardy nauczania dla kierunku ..turystyka i rekreacja", jak też projektowane

standardy kształcenia dla tego kierunku studiów, dostępne na stronie interne­

towej Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Spowodowało to koniecz­

ność dodania dwóch rozdziałów o charakterze ogólnym, wprowadzających do

problematyki prawa obowiązującego w turystyce i rekreacji. Jak potrzebne są to

rozdziały- uzmysławiają określone w standardach kształcenia jego efekty, któ­

rymi mają być rzekomo umiejętności i kompetencje w zakresie stosowania

prawa w działalności turystycznej i rekreacyjnej. Dowodzi to bowiem w

sposób oczywisty, że twórcy tych standardów nie odróżniają przestrzegania

prawa od jego stosowania. Tym ostatnim zajmują się sądy i organy admini­

stracji publicznej, a nie absolwenci kierunku „turystyka i rekreacja", co przy­

pominam w tym podręczniku w ramach ogólnych wiadomości o prawie, dedyku­

jąc to owym anonimowym „tfurcom"...

W rezultacie książka jest podzielona na dziesięć rozdziałów. Rozdział 1

krótko omawia podstawowe pojęcia i instytucje prawne, bez których znajomo­

ści nie jest możliwe zrozumienie zagadnień prawnych omawianych w dalszych

partiach książki. Rozdział 2 stanowi wprowadzenie do prawa działalności gos­

podarczej w turystyce i rekreacji. Przybliża on złożone pojęcia turystyki i re­

kreacji oraz usług turystycznych i rekreacyjnych, a ponadto omawia uwarunko­

wania administracyjne i organizacyjne prowadzenia działalności gospodarczej

w turystyce i rekreacji. Rozdział 3 jest poświęcony przedstawieniu podstaw

prawnych działalności regulowanej w postaci organizowania imprez tury­

stycznych i pośrednictwa turystycznego, jak i ściśle z tym związanym kwe­

stiom uzyskiwania uprawnień przewodnika turystycznego i pilota wycieczek.

Rozdział 4 zaś ukazuje podstawy prawne świadczenia usług rekreacyjnych. Na­

tomiast rozdział 5 omawia wymagania prawne w dziedzinie świadczenia usług

hotelarskich. Ważne znaczenie praktyczne ma rozdział 6 podręcznika przybli­

żający regulacje prawne w zakresie bezpieczeństwa turystów i uczestników

rekreacji. Obowiązków i ograniczeń administracyjnych i finansowych zwią­

zanych z turystyką i rekreacją dotyczy z kolei rozdział 7 podręcznika, przedsta­

wiający różne aspekty prawne turystyki przyjazdowej i wyjazdowej, aktyw­

nej oraz poznawczej. Natomiast pozostałe trzy rozdziały są poświęcone bardzo

złożonej problematyce cywilnoprawnej turystyki i rekreacji. Rozdział 8 przybli­

ża podstawy prawa cywilnego, a zwłaszcza pojęcia i instytucje prawne jego

części ogólnej oraz zasady, rodzaje i przesłanki odpowiedzialności cywilnej.

Rozdział 9 stanowi obszerną analizę prawną różnych typów umów zawieranych

w turystyce i rekreacji. W sposób szczególny została przy tym potraktowana

umowa o imprezę turystyczną i jej obszerne omówienie wymagało w celu

większej przejrzystości podzielenia tego punktu rozdziału na dodatkowe pod-

14

Wstęp

punkty. Natomiast rozdział 10 książki omawia wyjątkowo ważne i trudne kwe­
stie odpowiedzialności cywilnej w turystyce i rekreacji.

Podręcznik nie zawiera żadnych załączników, których studenci najczęściej

przecież nie czytają tak samo, jak przypisów. Dzięki temu książka jest cieńsza
i tańsza. Proszę więc jej nic kserować lecz kupować. Nie ma takiej drugiej na

rynku...

Jerzy Gospodarek

ROZDZIAŁ -L

Ogólne wiadomości o prawie

1.1. Pojęcie prawa, jego cechy i funkcje

Prawo jest systemem normatywnym, który - podobnie jak moralność, oby­

czaje czy religia - wyznacza zachowania członków danego społeczeństwa. Wśród

wielu różnych koncepcji rozumienia prawa (prawnonaturalnych, pozytywistycz­

nych, realistycznych) szczególne znaczenie mają sposoby pojmowania prawa

jako zespołu norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez kom­

petentne organy państwowe i popartych przymusem państwowym. Jest to
tzw. prawo pozytywne. Takie rozumienie prawa dominuje w prawoznawstwie.

Prawo ma charakter sformalizowany, jest powszechnie obowiązujące i w

razie jego nieprzestrzegania odpowiednie organy państwowe stosują przewi­

dziane sankcje. Wśród wielu funkcji spełnianych przez prawo do najważniej­

szych należą niewątpliwie:
• funkcja kontroli zachowań ludzkich, wyrażająca się w nakazach, zakazach

lub pozwoleniach określonego postępowania, co wpływa stabilizująco na za­

chowania poszczególnych ludzi, grup społecznych i całego społeczeństwa;

• funkcja organizatorska w zakresie rozdziału dóbr i ciężarów, w tym

uprawnień i obowiązków członków danego społeczeństwa;

• funkcja rozstrzygania konfliktów, których istnienie w każdym społeczeń­

stwie jest sprawą normalną i konieczne jest wyznaczenie sposobów rozwią­
zywania sytuacji konfliktowych, co może naslępować w trybie umownym,

mediacyjnym, arbitrażowym lub sądowym.
Tak rozumiane prawo powinno być odróżnione od innych systemów norma­

tywnych, tj. norm moralnych, obyczajowych, czy religijnych oraz norm two­
rzonych przez organizacje społeczne i gospodarcze. Wszystkie te systemy są od
siebie współzależne i nieraz normy prawne pokrywają się z normami moralnymi

czy religijnymi bądź odsyłają do ustalonych zwyczajów, zasad współżycia spo-

16

Rozdział 1

iecznego lub też norm statutowych takich organizacji, jak stowarzyszenia lub

spółdzielnie.

1.2. Porządek prawny

Prawo wyznacza porządek prawny w każdym państwie, czyli zachowania

podmiotów prawa oraz procedury rozstrzygania określonych spraw, jak też

struktury organizacyjne (układ organów państwowych i samorządowych oraz

różnych instytucji), w ramach których wymagane postępowania są realizowane.

Tak rozumiany porządek prawny jako stan faktyczny nie jest stanem wyznaczo­

nym raz na zawsze. Charakteryzuje go wysokie sformalizowanie. Naruszanie

porządku prawnego jest w praktyce dosyć częste, chociaż prawo musi być prze­

strzegane przez wszystkich obywateli, osoby prawne i inne jednostki organiza­

cyjne. Zgodnie z art. 7 Konstytucji organy władzy publicznej powinny działać

na podstawie i w granicach prawa. Oznacza to konieczność przestrzegania

prawa w sferze jego stanowienia przez powołane do lego organy oraz w sferze

stosowania prawa. Rzeczywistość zwykle odbiega w mniejszym lub większym

stopniu od tego, jak być powinno.

1.3. Przestrzeganie prawa a stosowanie prawa

Należy odróżnić przestrzeganie prawa (rozumiane jako postępowanie zgodne

z normami prawnymi) od stosowania prawa. Przestrzeganie prawa to tradycyjny,

podstawowy obowiązek obywateli w stosunku do państwa. W ujęciu Konstytucji

RP ma on charakter ogólny i na podstawie jej art. 83 każdy ma obowiązek prze­

strzegania prawa RP. Wszyscy cudzoziemcy przebywający na terytorium pań­

stwa polskiego są zasadniczo objęci tym obowiązkiem w takim samym zakresie,

jak obywatele polscy. Inne artykuły Konstytucji RP rozwijają ten obowiązek,

podobnie jak ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia

i inne źródła powszechnie obowiązującego prawa. Istnienie obowiązku prze­

strzegania prawa uniemożliwia skuteczne powoływanie się na nieznajomość

prawa przez kogokolwiek. Wciąż aktualna jest łacińska paremia „ignorantia iuris

nocet" (nieznajomość prawa szkodzi).

Przestrzeganie prawa w sferze jego stanowienia oznacza konieczność dzia­

łania przez organy tworzące prawo na podstawie formalnego upoważnienia,

w trybie i zakresie ustalonym przez Konstytucję RP i oparte na niej ustawy.

Przy tym w tworzeniu prawa powinna być przestrzegana zasada jawności oraz

zasada stanowienia prawa ścisłego (precyzyjnego), dokładnie wyznaczającego

prawa i obowiązki jego adresatów.

Ogólne wiadomości o prawie

17

Konstytucja RP ustala, że Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją

prawa międzynarodowego. W tym szczególnym znaczeniu przestrzeganie

prawa oznacza nakaz, by akty prawa polskiego były zgodne z systemem prawa

międzynarodowego i należy dążyć do tej zgodności także przy wykładni prawa

krajowego.

Stosowaniem prawa zajmują się organy władzy publicznej, a zwłaszcza są­

dy i organy administracji rządowej oraz samorządowej, ale czasem także inne

podmioty, którym zostały zlecone zadania z zakresu administracji rządowej.

Oznacza ono podejmowanie przez kompetentne organy władzy publicznej na

podstawie powszechnie obowiązujących norm prawnych konkretnych rozstrzy­

gnięć, dotyczących skutków prawnych powodowanych przez określone fakty,

będące tzw. zdarzeniami prawnymi. Na podstawie przyznanych kompetencji

organy te ustalają konsekwencje wynikające z obowiązujących norm prawnych

i w wyniku tzw. kwalifikacji prawnej określonego stanu faktycznego wydają

wyroki i inne orzeczenia, czy decyzje administracyjne. W tych aktach stosowa­

nia prawa następuje ustalanie istnienia określonych stosunków prawnych, jak też

tworzenie, zmienianie i znoszenie tych stosunków. Może to mieć miejsce za­

równo w razie nieprzestrzegania prawa, jak również gdy prawo jest przestrzega­

ne, ale zarazem przewiduje ono obowiązek władczego działania określonego

organu w oznaczonej sytuacji.

Stosowanie prawa jest nieraz procesem długotrwałym i skomplikowanym.

Dla celów głównie dydaktycznych odróżnia się następujące etapy tego procesu:

• ustalenie stanu faktycznego, z którym mają być związane konsekwencje

prawne (co następuje w ramach postępowania dowodowego i przy odwołaniu

się do tzw. domniemań prawnych);

• dokonanie kwalifikacji prawnej zdarzenia prawnego, tj. ustalenie norm

prawnych, które wiążą się z określonym stanem faktycznym i mogą zostać

zastosowane do jego oceny;

• dokonanie tzw. subsumpcji, tj- wyciągnięcie wniosków i stwierdzenie, że

dany stan faktyczny podpada pod oznaczone normy prawne;

• podjęcie decyzji przez organ stosujący prawo, wyznaczającej skutki prawne

spowodowane przez dany stan faktyczny.

Stosowanie prawa przez organy władzy publicznej wymaga przestrzegania

przez nic obowiązujących norm prawnych w zakresie podstaw prawnych i fak­

tycznych dokonywanych rozstrzygnięć prawnych w konkretnych sprawach.

Podstawy te powinny być przytoczone w uzasadnieniach wydanych wyroków,

decyzji i innych orzeczeń organów stosujących prawo.

1.4. Praworządność

Jeśli wszystkie organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach

obowiązującego prawa, a przy tym jest to zarazem prawo gwarantujące wszyst-

18

Rozdział 1

kim równość wobec niego oraz uwzględniające podstawowe prawa człowieka
i obywatela, lo taki stan faktyczny daje podstawy do stwierdzenia, że mamy do
czynienia z państwem praworządnym. Można wtedy mówić o materialnej
praworządności. Nie wystarcza określenie w konstytucji, że dane państwo jest

demokratycznym państwem prawnym oraz uzależnianie praworządności od

samego tylko działania organów państwowych zgodnie z prawem i spełniania
określonych warunków formalnych, gdyż wtedy jest to jedynie formalna pra­
worządność. Dopiero włączenie wskazanych wartości z zakresu powszechnie
akceptowanych praw człowieka i praw obywatelskich do źródeł powszechnie
obowiązującego prawa uzasadnia istnienie materialnej praworządności. Mate­
rialnymi gwarancjami praworządności są mechanizmy działania demokracji,
kultura polityczna elit władzy, jak też wysoki poziom kultury prawnej danego
społeczeństwa. Natomiast tylko formalnymi gwarancjami praworządności są:

• kontrola konstytucyjności prawa;
• odpowiedzialność konstytucyjna osób sprawujących najwyższe urzędy i sta­

nowiska;

• niezależne sądy i niezawisłość sędziów w sprawowaniu swojego urzędu;
• gwarancje procesowe i środki odwoławcze w postępowaniu sądowym i ad­

ministracyjnym;

• sądowa kontrola legalności decyzji administracyjnych;
• działanie Rzecznika Praw Obywatelskich;
• kontrola wykonywana przez NIK oraz różne inspekcje specjalne, jak np.

Inspekcja Handlowa;

• odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjona­

riuszy państwowych przy wykonywaniu powierzonych czynności oraz od­
powiednio jednostek samorządu terytorialnego za ich funkcjonariuszy.

1.5. Normy prawne, ich struktura i rodzaje

Norma prawna powinna być rozumiana jako ogólna reguła postępowania,

ustalona lub uznana przez kompetentny organ państwowy, skierowana do abs­
trakcyjnie określonego adresata i poparta przymusem państwowym. Reguła ta
ma charakter generalny, gdyż wskazuje sposób postępowania każdemu, kto
znajdzie się w sytuacji wyznaczonej przez daną normę. Jest to zarazem reguła
postępowania o charakterze abstrakcyjnym, ustanawiająca określony wzór
postępowania. Tego rodzaju normy ogólne są zawarte w aktach normatyw­
nych, czyli aktach tworzenia prawa. Akty te należy odróżnić od aktów stosowa­
nia prawa, które zawierają normy indywidualno-konkretne.

Pojęcie normy prawnej jest często utożsamiane z pojęciem przepisu praw­

nego. Jest to dopuszczalne uproszczenie. Jednak ściśle rzecz biorąc, normy
prawne są zakodowane w przepisach prawnych, którymi są poszczególne frag-

Ogólne wiadomości o prawie

19

menty aktów normatywnych, stanowiące samodzielną całość (artykuły, paragra­
fy itp.)- W jednym przepisie prawnym może być wyrażona część lub cała norma
prawna, bądź nawet kilka norm prawnych.

W normie prawnej występują trzy zasadnicze elementy:

• hipoteza, czyli ta część, która określa warunki zastosowania danej normy,

wskazując jej adresatów oraz okoliczności powodujące obowiązek określo­
nego postępowania;

• dyspozycja, czyli ta część, która wyznacza sposób postępowania w sytuacji,

gdy zostały spełnione warunki przewidziane w hipotezie danej normy;

• sankcja, czyli la część, która określa ujemne następstwa zachowania się

w sposób niezgodny z wyznaczonym przez dyspozycję danej normy.
Ustalone w normach prawnych sankcje są bardzo zróżnicowane i zależą od

gałęzi prawa, do której należy określona norma prawna. W prawie karnym może
to być np. kara pozbawienia wolności lub grzywny, w prawie cywilnym - np.
sankcja nieważności umowy lub egzekucja należności z majątku dłużnika,
w prawie administracyjnym - np. egzekucja z rachunku bankowego lub tzw.
wykonanie zastępcze, czy przymus bezpośredni np. w postaci eksmisji.

Klasyczna, trójelcmcntowa struktura normy prawnej wykazuje pewne od­

mienności w niektórych gałęziach prawa. W szczególności w prawie karnym
hipoteza jest połączona z dyspozycją normy prawnej, tworząc określenie prze­

stępstwa danego typu.

Można wyróżnić dwa podstawowe rodzaje norm prawnych, różniące się

swym charakterem, celem oraz mocą obowiązującą:
• normy imperatywne (bezwzględnie obowiązujące), które nie dopuszczają

możliwości odmiennego postępowania od wyznaczonego dyspozycją takiej

normy;

• normy dyspozytywne (względnie obowiązujące), które pozostawiają pod­

miotom prawa swobodę kształtowania własnego zachowania oraz wzajem­
nych stosunków i mają zastosowanie dopiero w razie braku odmiennego ure­

gulowania w umowie postępowania stron.
Charakter imperatywny mają w szczególności normy prawa karnego. Nato­

miast wśród norm cywilnoprawnych tylko wyraźnie określone mają taki charak­
ter (np. dotyczące przeniesienia własności nieruchomości w formie aktu nota­
rialnego). Większość norm prawa cywilnego ma charakter dyspozytywny, gdyż
ustawodawca wychodzi z założenia, że często jest celowe wyłączenie w zakresie
tej gałęzi prawa działania norm prawnych, jeśli taka jest wola podmiotów prawa.

Znajduje to wyraz w odpowiednim sformułowaniu danego przepisu prawnego
(np. „w braku odmiennego zastrzeżenia umownego", czy „jeżeli strony inaczej
nic postanowiły").

Coraz częściej można spotkać również normy prawne o charakterze semiim-

peratywnym, które mają na celu zapewnienie konsumentom minimalnego za-

20

Rozdział 1

kresu ochrony prawnej. Takie w części bezwzględnie obowiązujące normy

prawne dopuszczają oczywiście korzystniejsze od ich postanowień ustalenia

umowne i znajdują zastosowanie np. w odniesieniu do sytuacji prawnej klientów

biur podróży organizujących imprezy turystyczne.

1.6. Źródła prawa

Termin „źródło prawa" jest wieloznaczny. W tym podręczniku jest on uży­

wany na oznaczenie formy, w jakiej zostają ustalone normy prawne. Źródłami

prawa są więc akty normatywne. W Konstytucji poświęcony jest im rozdział

III. Jej art. 87 do źródeł powszechnie obowiązującego prawa RP zalicza: Kon­

stytucję, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.

Ponadto takimi źródłami są tzw. akty prawa miejscowego, ale tylko na obszarze

działania organów, które je ustanowiły. Natomiast inne akty normatywne mają

zgodnie z art. 93 Konstytucji jedynie charakter wewnętrzny i obowiązują tylko

jednostki organizacyjne podlegle organowi wydającemu.

Poszczególne źródła prawa pochodzą od rozmaitych organów władzy pu­

blicznej. Są tworzone w różnym trybie i mają odmienny zakres uregulowania.

Źródła te pozostają w określonej współzależności i powinny być spójne. Tworzą

one system źródeł prawa, w którym zasady nadrzędności i podrzędności aktów

normatywnych są przesądzone przez Konstytucję RP.

Obowiązująca Konstytucja RP została uchwalona w 1997 r. przez Zgroma­

dzenie Narodowe (Sejm i Senat obradujące wspólnie) i przyjęta w referendum

konstytucyjnym. Po ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw akt ten wszedł w życie

z dniem 17 października 1997 r. i był już zmieniany.

Konstytucja stanowi najwyższe prawo RP. Żaden akt normatywny nie może

być z nią sprzeczny. Jej najwyższa moc prawna jest wyrażona nie tylko

w szczególnej nazwie (z jęz. łac.

y

,constiiuere"

= ustanawiać, urządzać) i spe­

cjalnym trybie uchwalenia, ale też w wyjątkowym trybie zmiany Konstytucji

i w zapewnionej kontroli zgodności przepisów prawa z Konstytucją, wykony­

wanej przez Trybunał Konstytucyjny. Obywatele mają przy tym zagwarantowa­

ną możliwość skorzystania z tzw. skargi konstytucyjnej. Należy podkreślić, że

przepisy Konstytucji RP stosuje się bezpośrednio, bez konieczności rozwinięcia

jej ustaleń przez akty normatywne niższego rzędu. Jest to akt normatywny

o szczególnej treści, określający podstawowe zasady ustroju państwowego,

strukturę oraz zakresy działania organów władzy publicznej, jak również wolno­

ści, prawa oraz obowiązki człowieka i obywatela.

Do naczelnych zasad (myśli przewodnich) Konstytucji RP należą:

• zasada republikańskiej formy rządu;
• zasada demokratycznego państwa prawnego;

Ogólne wiadomości o prawie

• zasada suwerenności Narodu, połączona z zasadą przedstawicielstwa, gdyż

Naród sprawuje władzę bezpośrednio lub przez przedstawicieli wybranych

do Sejmu i Senatu;

• zasada podziału władz (na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą);

• zasada społeczeństwa obywatelskiego, znajdująca wyraz w decentralizacji

władzy publicznej, wolnościach i prawach człowieka i obywatela oraz w plu­

ralizmie politycznym;

• zasada autonomii oraz wzajemnej niezależności i współdziałania państwa

i kościołów;

• zasada społecznej gospodarki rynkowej.

Po Konstytucji najwyższą moc prawną ma ustawa. Jest to akt normatywny

uchwalany przez Sejm przy współudziale Senatu. Prawo inicjatywy ustawo­

dawczej przysługuje posłom (w liczbie co najmniej 15 lub komisji sejmowej).

Senatowi. Prezydentowi, Radzie Ministrów oraz grupie co najmniej 100 tys.

obywateli mających prawo wybierania do Sejmu. Ustawa jest uchwalana w trzech

czytaniach w zasadzie zwykłą większością głosów. Senat rozpatrując ustawę

może przyjąć ją bez zmian, odrzucić w całości lub uchwalić poprawki. Jeśli

Sejm bezwzględną większością głosów nie odrzuci takiej uchwały Senatu

w sprawie poprawek lub odrzucenia ustawy w całości, jest ona uważana za

przyjętą. Uchwaloną w ten sposób ustawę Prezydent RP może przesłać do Try­

bunału Konstytucyjnego celem zbadania jej zgodności z Konstytucją. Orzecze­

nie w tej sprawie wymienionego Trybunału jest ostateczne. Ustawa, która nie

była przesłana do Trybunału Konstytucyjnego, może być przekazana przez Pre­

zydenta Sejmowi do ponownego rozpatrzenia. Takie ponowne uchwalenie

ustawy większością 3/5 głosów zobowiązuje Prezydenta do jej podpisania

i ogłoszenia w Dzienniku Ustaw.

Każdy kodeks jest ustawą, ale oczywiście nic każda ustawa jest kodeksem.

Jedynie nieliczne ustawy z uwagi na swoją kompleksowość i usystematyzowanie

tematyki są dodatkowo nazywane mianem kodeksu (np. kodeks postępowania

administracyjnego z 1960 r., kodeks cywilny z 1964 r., kodeks pracy z 1974 r.,

kodeks karny z 1997 r., kodeks spółek handlowych z 2000 r., kodeks morski

/-2001r.).

Umowa międzynarodowa jest porozumieniem zawartym między podmio­

tami prawa międzynarodowego (państwami i organizacjami międzynarodowy­

mi). Zasady i tryb zawierania, ogłaszania, wykonywania, wypowiadania oraz

zmian zakresu obowiązywania tego typu umów określa ustawa z 2000 r. o umo­

wach międzynarodowych. Część tych umów wymaga ratyfikacji, czyli wyraże­

nia w specjalnym trybie ostatecznej zgody państwa na związanie się daną umo­

wą. W Polsce to Prezydent ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, ale

najważniejsze z nich wymagają wyrażonej w ustawie zgody Sejmu na ratyfika­

cję. Ratyfikowana i ogłoszona umowa międzynarodowa stanowi część krajowe­

go porządku prawnego. Zasadniczo może być ona bezpośrednio stosowana.

22

Rozdział 1

Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą Sejmu ma pierw­

szeństwo przed ustawą, jeżeli danej ustawy nie da się pogodzić z taką umową.

Natomiast rozporządzenie jest aktem normatywnym o charakterze wyko­

nawczym. Może być ono wydane tylko przez organ wskazany w Konstytucji

(Prezydenta RP, Radę Ministrów, premiera, ministrów, przewodniczących komi­

tetów powołanych w skład rządu oraz Krajową Radę Radiofonii i Telewizji). Do

wydania tego rodzaju aktu jest konieczna delegacja ustawowa, tj. zawarte

w ustawie szczegółowe upoważnienie określające organ właściwy do wydania

rozporządzenia, zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne

dotyczące treści aktu. Zakazana jest przy tym tzw. subdelegacja. Wydanie roz­

porządzenia wymaga uzgodnień międzyresortowych.

Jeśli chodzi o akty prawa miejscowego będące źródłami prawa powszechnie

obowiązującego, to zmian w tym zakresie dokonały trzy ustawy z 1998 r. wpro­

wadzające reformę ustrojową państwa. Ustawa o administracji rządowej w wo­

jewództwie z 1998 r. przewiduje wydawanie - na podstawie i w granicach upo­

ważnień zawartych w ustawie - rozporządzeń przez wojewodów i tzw. organy

administracji niezespolonej (np. dyrektorów urzędów morskich). Ponadto wo­

jewodowie są upoważnieni do wydawania rozporządzeń porządkowych, nie­

zbędnych w celu ochrony życia, zdrowia lub mienia albo zapewnienia porządku,

spokoju i bezpieczeństwa publicznego. Ustawy zaś o samorządzie województwa

i samorządzie powiatowym z 1998 r. przewidują stanowienie aktów prawa miej­

scowego przez sejmiki wojewódzkie oraz rady powiatów. Poza tym każda

rada powiatu może wydawać powiatowe przepisy porządkowe, obowiązujące

na obszarze więcej niż jednej gminy. Takie przepisy w sprawach nie cierpiących

zwłoki może też wydawać zarząd powiatu. Tak jak dotychczas akty prawa

miejscowego może wydawać rada gminy na podstawie ustawy o samorządzie

gminnym z 1990 r. Takim aktem jest w szczególności statut gminy. Również

przepisy porządkowe są zwykle uchwalane przez radę gminy, a wyjątkowo

przez wójta (burmistrza lub prezydenta miasta). Wymienione powyżej rodza­

je aktów prawa miejscowego obowiązują na obszarze województwa lub jego

części, bądź tylko w danym powiecie albo w gminie.

Natomiast aktami normatywnymi o charakterze wewnętrznym, obowiązu­

jącymi tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu, są:

• uchwały Rady Ministrów (np. w sprawie organizacji i trybu pracy rządu);

• zarządzenia Prezesa Rady Ministrów (np. w zakresie koordynacji prac mini­

strów);

• zarządzenia ministrów (wydawane w zakresie działania danego ministra);

• zarządzenia przewodniczących komitetów powołanych w skład Rady Mini­

strów, traktowane jak zarządzenia ministrów;

• zarządzenia Prezydenta (w odróżnieniu od części innych aktów urzędowych

Prezydenta nie wymagają one dla swej ważności podpisu Prezesa Rady Mini­

strów, tj. tzw. kontrasygnaty).

Ogólne wiadomości o prawie

23

Należy podkreślić, że zarządzenia są wydawane tylko na podstawie ustawy

i muszą być zgodne z powszechnie obowiązującym prawem. Nie mogą one sta­

nowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmio­

tów. Uchwały Rady Ministrów zaś mogą być podejmowane także na podstawie

konstytucyjnych uprawnień kompetencyjnych, skoro Konstytucja nie przesądziła

tej kwestii. Zarówno takie uchwały, jak i wskazane zarządzenia podlegają kon­

troli co do ich zgodności z prawem powszechnie obowiązującym.

Konstytucja RP nie zawiera ogólnej klauzuli derogacyjnej w stosunku do do­

tychczasowego porządku prawnego. Istnieje więc problem dostosowania do

Konstytucji RP starych źródeł prawa. Należy uznać, że niektóre z nich nadal

zachowują moc obowiązującą. Można powiedzieć, że są to akty normatywne

o charakterze szczególnym, podobnie jak te akty, które są wymienione w Kon­

stytucji poza rozdziałem III o źródłach prawa. Do tej nader zróżnicowanej grupy

aktów normatywnych należą:
• rozporządzenia Prezydenta RP z mocą ustawy (jedynie w czasie stanu wo­

jennego mogą być wydane przy spełnieniu konstytucyjnych przesłanek);

• rozporządzenia Prezydenta z mocą ustawy wydane na podstawie Konstytucji

Marcowej z 1921 r. (taką formę prawną miał kodeks handlowy z 1934 r.

utrzymany częściowo w mocy aż do 2003 r.);

• dekrety (wydawane w latach 1944-1952 przez Radę Ministrów, a następnie

do 1989 r. przez Radę Państwa), których kilka wciąż obowiązuje;

• uchwały Sejmu i Senatu (szczególne znaczenie mają regulaminy Sejmu

i Senatu, które stanowią tzw. wewnętrzne prawo izb);

• umowy zawierane przez Radę Ministrów z innymi kościołami niż Kościół

katolicki;

• uchwały Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji.

Odrębnego wymienienia wymaga instytucja referendum, które jest sposo­

bem bezpośredniego decydowania w drodze glosowania przez Naród o ważnych

sprawach życia państwowego lub przez lokalną społeczność o sprawach doty­

czących danej jednostki samorządu terytorialnego. Oprócz referendum konsty­

tucyjnego w sprawie zatwierdzenia szczególnie ważnych zmian Konstytucji RP

może być przeprowadzone referendum ogólnokrajowe według zasad ustalonych

w ustawie z 2003 r. bądź referendum lokalne, którego zasady przesądziła ustawa

przyjęta w 2000 r.

Osobno należy wspomnieć o źródłach prawa Unii Europejskiej, gdyż stano­

wią one odrębny system norm prawnych. W związku z przystąpieniem Polski

do UE zaczęły one obowiązywać na terytorium RP z dniem 1 maja 2004 r. Za­

sady tego członkostwa określił Traktat Akcesyjny z 2003 r., powodując zwią­

zanie Polski postanowieniami traktatów założycielskich i aktów przyjętych

przez organy Wspólnot Europejskich. W konsekwencji Polska przyjęła cały

dorobek wspólnotowy (acąuis commimautaire), obejmujący dotychczasowe

prawo UE wraz ze sposobami jego rozumienia i stosowania, tzw. polityki

24

Rozdział 1

wspólnotowe, orzecznictwo sądowe, zwyczaje oraz wartości tkwiące u podstaw

funkcjonowania Unii.

Źródła prawa UE dzielą się na źródła prawa pierwotnego i pochodnego. Do

tych pierwszych zalicza się traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich

i Unii Europejskiej, traktaty akcesyjne oraz tzw. ogólne zasady prawa. Wśród

traktatów założycielskich wyjątkową rolę spełnia Traktat ustanawiający

Wspólnotę Europejską, zawarty w 1957 r. w Rzymie i stąd zwany Traktatem

Rzymskim, oraz Traktat o Unii Europejskiej, podpisany w pierwotnej wersji

w Maastricht w 1992 r. W traktatach założycielskich Wspólnot Europejskich

tkwią tzw. ogólne zasady prawa, które są formułowane w toku orzecznictwa

Trybunału Sprawiedliwości (ETS). Zalicza się do nich prawa podstawowe

jednostek (w tym wolność gospodarczą) oraz takie zasady, jak równości, demo-

kratyzmu, pewności prawa, proporcjonalności, jawności oraz szereg zasad

o charakterze proceduralnym (np. zakaz ponownego postępowania w tej samej

sprawie). Taką ważną zasadą jest również zasada pierwszeństwa prawa wspól­

notowego wobec prawa państw członkowskich. Z tej zasady nadrzędności pra­

wa UE wynikają obowiązki organów legislacyjnych państw członkowskich,

w tym Polski, polegające na konieczności usuwania z krajowych systemów pra­

wa norm prawnych sprzecznych z prawem wspólnotowym. Konsekwencją jest

zakaz uchwalania krajowych aktów normatywnych sprzecznych z prawem UE.

Źródła prawa pochodnego (wtórnego) UE są bardzo zróżnicowane. Należą

do nich wydawane przez Parlament Europejski wspólnie z Radą, Radę Unii oraz

Komisję Europejską rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie.

Szczególne znaczenie mają rozporządzenia, które porównuje się do ustaw

w krajowych systemach prawa. Rozporządzenia mają abstrakcyjny charakter

i mogą znaleźć zastosowanie w nieokreślonej liczbie przypadków (ogólne zasto­

sowanie). Obowiązują one w całości i są stosowane bezpośrednio we wszystkich

państwach członkowskich UE. Prawo wewnętrzne tych państw musi być dosto­

sowane do rozporządzeń wspólnotowych. Niekiedy w tych rozporządzeniach są

upoważnienia do wydawania aktów normatywnych przez organy Wspólnot Eu­

ropejskich lub organy ustawodawcze państw członkowskich. Trzeba stwierdzić,

że rozporządzenia wspólnotowe są środkiem ujednolicenia prawa na teryto­

rium całej UE. Stanowią one wyraz daleko sięgającej ingerencji prawodawcy

wspólnotowego w systemy prawa państw członkowskich.

Zupełnie inny charakter niż rozporządzenia mają dyrektywy. Są one stano­

wione na podstawie upoważnień przez określone organy Wspólnot Europejskich

i mają specyficzny charakter. Dyrektywy są skierowane wyłącznie do państw

członkowskich UE, wymagając od nich podjęcia środków koniecznych do osią­

gnięcia określonych w dyrektywach celów. Każda dyrektywa określa wymagany

rezultat bez przesądzania środków oraz sposobów jego osiągnięcia. Organy kra­

jowe mają pozostawioną swobodę wyboru form i środków realizacji tych

Ogólne wiadomości o prawie

25

celów. Poszczególne państwa same więc decydują, jak wyznaczone cele zreali­

zować. Toteż występuje znaczne zróżnicowanie środków służących do wykona­

nia dyrektyw, co pozwala na uwzględnienie cech specyficznych występujących

w danym państwie. Dyrektywy są więc bardzo elastyczną metodą harmoniza­

cji prawa państw członkowskich UE.

Dyrektywy są wydawane przez Radę lub Komisję Europejską, przy współ­

udziale Parlamentu Europejskiego w wypadkach określonych Traktatem usta­

nawiającym Wspólnotę Europejską. Najczęściej dyrektywy nie są zbyt szczegó­

łowo formułowane. Na ogół w tego rodzaju akcie jest oznaczony termin, do

którego określony daną dyrektywą ceł powinien być zrealizowany. Kontrolę

wykonania przez państwa dyrektyw sprawuje Komisja Europejska, ale jej kom­

petencje w razie opóźnień w ich realizacji ograniczają się do wszczęcia postę­

powania o uznanie, że państwo członkowskie UE nie wypełniło określonych

obowiązków wynikających z prawa wspólnotowego. W razie niewykonania

dyrektyw orzecznictwo ETS uznało, że obywatele państw członkowskich UE

mają prawo wnieść powództwo do sądu z odpowiednimi żądaniami odszkodo­

wawczymi, które mogą wtedy odwoływać się bezpośrednio do ustaleń danej

dyrektywy. Należy stwierdzić, że dyrektywy stanowią od lat skuteczny środek

realizacji polityki ochrony konsumenta we Wspólnotach Europejskich, obej­

mującej także dziedzinę turystyki i powiązanego z nią transportu.

Całkowicie różnią się od dyrektyw tzw. zalecenia (nazywane też czasem re­

komendacjami). Zalecenia nie mają charakteru normatywnego i są pozbawione

mocy wiążącej. Ich znaczenie polega głównie na wyrażeniu stanowiska w okre­

ślonej sprawie wraz z postulatami co do postępowania adresatów tego rodzaju

aktu. Najczęściej zalecenia są wydawane przez Komisję Europejską i kierowane

do państw członkowskich UE, które powinny wziąć je pod uwagę, żeby nie na­

razić się na krytykę innych członków Unii i jej organów. Takie akty prawne

mogą też być wydawane przez Radę UE. Adresatami tych aktów mogą być nie

tylko państwa członkowskie UE i organy wspólnotowe, ale również osoby fi­

zyczne i prawne oraz inne podmioty prawa. Zalecenia są wydawane w takich

sytuacjach, gdy Rada i Komisja Europejska nie mogą wydać innego rodzaju

aktów prawnych, a chcą wpłynąć na postępowanie ich adresatów.

Natomiast decyzje jako źródła prawa UE zwykle nie mają ogólnego charak­

teru. Ich adresatami mogą być państwa członkowskie, przedsiębiorstwa lub inne

podmioty prawa. Tego rodzaju akty występują np. w dziedzinach regulowanych

przez prawo konkurencji. Ponadto w prawie pochodnym Unii Europejskiej

występują także różne inne akty, jak uchwały, rezolucje, deklaracje, programy

itp., mające swoisty charakter. Stanowią one tzw. miękkie prawo wspólnoto­

we (soft law) i zwykle nie wiążą adresatów. Takie akty mogą być wyrazem

określonej polityki wspólnotowej Unii. Odrębne miejsce w prawie pochodnym

UE zajmują umowy międzynarodowe zawierane przez Wspólnoty, często

26 Rozdział 1

Z równoczesnym uczestnictwem państw członkowskich UE. Przykładem jest
Układ Europejski o stowarzyszeniu, zawarty przez Polskę w 1991 r.

1.7. Ogłaszanie aktów normatywnych

Warunkiem przestrzegania aktów normatywnych jest oczywiście ich znajo­

mość przez adresatów, czemu służy ogłaszanie (publikowanie) aktów norma­
tywnych- Do tego celu wykorzystuje się przede wszystkim specjalne urzędowe
publikacje zwane dziennikami (organami) promulgacyjnymi. Należą., do nich:

Dziennik Ustaw, Monitor Polski, dzienniki urzędowe ministrów i urzędów cen­

tralnych oraz wojewódzkie dzienniki urzędowe. Wraz z opublikowaniem we
właściwym dzienniku urzędowym aktu normatywnego zakłada się jego znajomość

przez adresatów. Jest to tzw. fikcja prawna znajomości prawa. Należy dodać,
że akty prawa miejscowego są ogłaszane w wojewódzkim dzienniku urzędowym,
a przepisy porządkowe ogłasza się w drodze obwieszczeń, jak też w sposób
zwyczajowo przyjęty na danym terenie lub w środkach masowego przekazu.

Akty normatywne UE i niektóre akty prawne niemające normatywnego cha­

rakteru wydawane przez organy wspólnotowe są ogłaszane w Dzienniku Urzę­

dowym Unii Europejskiej, który do 1 lutego 2003 r. nosił nazwę Dziennika
Urzędowego Wspólnot Europejskich. Dziennik ten jest wydawany w 3 seriach,
przy czym najważniejsza seria L (legislacja) zawiera rozporządzenia, dyrekty­
wy, decyzje, zalecenia i opinie. Ponadto w serii C (komunikaty) tego dziennika
są ogłaszane m.in. streszczenia wyroków ETS, a w serii S (suplement) m.in.
umowy międzynarodowe zawarte przez Wspólnoty Europejskie i tzw. umowy
użyteczności publicznej. Wskazany dziennik jest wydawany także w języku
polskim. Publikowane w nim informacje o treści wspólnotowych aktów praw­

nych są dostępne nieodpłatnie na oficjalnych stronach portalu UE pod adresem

internetowym: http://europa.eu.int/eur-lex/lex/pl/index.htm

Wejście aktu normatywnego w życie wymaga uprzedniego dania adresatom

pewnego czasu na zapoznanie się z nowymi regulacjami prawnymi, a nieraz są
też konieczne przygotowawcze działania organizacyjne organów władzy pu­
blicznej. Toteż wejście danego aktu normatywnego w życie następuje z reguły
później niż jego ogłoszenie. Okres oddzielający datę ogłoszenia ustawy od dnia

jej wejścia w życie nosi nazwę „vacatio legis". Zasadą jest, że okres ten wynosi

14 dni. ale nieraz jest to okres kilkumiesięczny lub nawet dłuższy. Tylko wyjąt­
kowo dzień ogłoszenia aktu normatywnego może być dniem jego wejścia

w życie. Zagadnienia te reguluje ustawa z 2000 r. o ogłaszaniu aktów norma­
tywnych i niektórych innych aktów prawnych, która uporządkowała zasady
i tryb wydawania dzienników urzędowych, ogłaszania w nich aktów prawnych

oraz zasady wchodzenia w życie aktów normatywnych. W tej ostatniej kwestii

wymieniona ustawa wyjątkowo dopuściła możliwość nadania aktowi normatyw-

Ogólne wiadomości o prawie

2 7

nemu wstecznej mocy obowiązującej, jeżeli zasady demokratycznego państwa

prawnego nie stoją temu na przeszkodzie. Można powiedzieć, że w tym ustale­
niu tkwi pewna sprzeczność.

1.8. Wykładnia prawa

Wykładnia prawa, czyli jego interpretacja, to zespół czynności zmierzają­

cych do ustalenia zakresu i treści norm prawnych. Potrzeba takiej interpretacji

wynika zwłaszcza z wieloznaczności słów i wadliwości sformułowań przepisów

prawnych, jak również z ogólnego charakteru norm prawnych, który może wy­

woływać wątpliwości co do zastosowania danej normy prawnej do konkretnego
stanu faktycznego.

W zależności od tego. kto dokonuje wykładni, wyróżnia się wykładnię:

• autentyczną (dokonywaną przez organ, który wydał dany akt normatywny),
• legalną (dokonywaną przez specjalnie upoważniony organ państwowy),
• praktyczną, czyli operacyjną (dokonywaną przez organy państwowe w toku

stosowania prawa),

• doktrynalną, czyli naukową (wyrażaną w publikacjach naukowych),
• prywatną (dokonywaną przez adresatów norm prawnych).

Z uwagi zaś na metodę interpretacji, wyróżnia się wykładnię:

• gramatyczną (czyli słowną, literalną, językową).

• logiczną (odwołującą się do zasad logiki i wnioskowania m.in. przez analo­

gię, czy przez przeciwieństwo).

• celowościową (opierającą się na celu wydania danej normy prawnej),
• historyczną (uwzględniającą okoliczności powstania normy prawnej),
• systemową (odwołującą się do miejsca danej normy prawnej w systemie

prawa oraz do jej stosunku do innych norm prawnych).
Wynikiem dokonanej wykładni prawa może być stwierdzenie istnienia luki

w prawie. Taki stan występuje wówczas, gdy dany fakt nie jest prawnie obojęt­

ny, a zarazem nie dotyczy go żadna obowiązująca norma prawna. Takie sytuacje
zdarzają się czasem w prawic cywilnym. Natomiast nie można mówić o lukach
w prawie karnym. Luki w prawie są wypełniane przez wydanie aktu normatyw­
nego lub w drodze analogii. Występują dwa jej rodzaje:
• analogia ustawy — gdy istnieje norma prawna regulująca stan faktyczny

o zbliżonym charakterze, to może ona posłużyć organowi stosującemu prawo
do wypełnienia luki w prawie dotyczącej podobnej sytuacji faktycznej;

• analogia prawa — gdy nie ma żadnych norm prawnych regulujących po­

dobne stany faktyczne, to niekiedy uważa się, że organ stosujący prawo może

wydedukować regułę postępowania na podstawie ogólnych zasad danego
systemu prawa, co jednak wymaga znacznej ostrożności, gdyż prowadzi do
przejmowania kompetencji organów władzy ustawodawczej.

28

Rozdział 1

1.9. Stosunek prawny i jego elementy

Każdy pozostaje w rozmaitych stosunkach z innymi ludźmi, organami wła­

dzy publicznej, różnymi instytucjami, przedsiębiorcami i innymi jednostkami

organizacyjnymi. Część stosunków jest krótkotrwałych, inne trwają cale lata.

Gdy określone stosunki społeczne są regulowane przez normy prawne, to tym

samym stają się stosunkami prawnymi. Zakres tej regulacji jest zmienny, prze­

sądzany przez ustawodawcę i ograniczony w zasadzie do spraw istotnych oraz

ważnych z punktu widzenia społecznego. Stosunek prawny to taki stosunek spo­

łeczny, w którym wyznaczona przez normy prawne sytuacja prawna jakiegoś

podmiotu jest powiązana w pewien sposób z sytuacją prawną innego podmiotu.

W każdym stosunku prawnym można wyróżnić cztery elementy:

• podmioty stosunku prawnego (tj. osoby, grupy osób, organy władzy publicz­

nej, jednostki organizacyjne zwane osobami prawnymi, inne jednostki orga­

nizacyjne),

• przedmiot stosunku prawnego (tj. postępowanie podmiotów tego stosunku

oraz rzeczy, inne przedmioty materialne i dobra niematerialne, których to za­

chowanie dotyczy),

• uprawnienie podmiotu rozumiane jako przyznana przez normy prawne

możliwość określonego zachowania się,

• obowiązek podmiotu rozumiany jako nakazany lub zakazany adresatowi

normy prawnej sposób zachowania się. Uprawnienia i obowiązki podmiotów

stosunku prawnego są ze sobą skorelowane. Składają się one na treść stosun­

ku prawnego.

1.10. Prawo podmiotowe

Prawo podmiotowe należy odróżnić od prawa przedmiotowego rozumiane­

go jako zespół obowiązujących norm prawnych. To pierwsze natomiast oznacza

przyznaną i zagwarantowaną przez normy prawne, a wynikającą ze stosun­

ku prawnego, sferę możliwości postępowania w określony sposób. Właśnie

do praw podmiotowych jest zaliczane prawo własności, inne prawa rzeczowe

(np. zastaw), rozmaite prawa osobiste (np. prawo do wizerunku) oraz prawa

wynikające ze stosunków zobowiązaniowych i rodzinnych.

Prawa podmiotowe dzielą się na bezwzględne oraz względne. Tc pierwsze są

skuteczne przeciwko każdemu i obowiązek odpowiadający danemu prawu pod­

miotowemu ciąży na wszystkich. Takim prawem jest w szczególności prawo

własności. Natomiast prawa podmiotowe względne są skuteczne jedynie wobec

oznaczonej osoby lub grupy osób. Odpowiadający takiemu prawu obowiązek

spoczywa nie na wszystkich, lecz wyłącznie na konkretnej osobie lub grupie

osób. Takie prawa podmiotowe wynikają ze stosunków zobowiązaniowych.

Ogólne wiadomości o prawie

29

Uprawnienie jest elementem prawa podmiotowego. Oznacza ono możliwość

określonego postępowania skuteczną wobec wszystkich (erga omnes). Np. wła­

ścicielowi rzeczy przysługuje uprawnienie do korzystania z niej oraz uprawnie­
nie do rozporządzania tą rzeczą.

Natomiast roszczeniem nazywamy wynikającą z prawa podmiotowego moż­

liwość żądania od oznaczonej osoby określonego postępowania. Możliwość ta
występuje tylko w stosunkach między konkretnymi stronami (inter partes).
Roszczenie może przy tym być wymagalne lub niewymagalne. co zależy od
tego, czy upłynął już termin spełnienia świadczenia.

1.11. Zdarzenia prawne

To nie normy prawne twor?.ą stosunki prawne. Normy prawne bowiem tylko

określają sytuacje, w których stosunki prawne powstają, ulegają zmianom lub

wygasają. Natomiast stosunki prawne są tworzone przez określone fakty. Przy

tym wcale nie wszystkie fakty powodują skutki prawne. Takie fakty, które rodzą

następstwa w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego, nazy­

wamy zdarzeniami prawnymi.

Zdarzenia prawne są złożoną i niejednolitą kategorią. Można wśród nich wy­

różnić zdarzenia niezależne bezpośrednio od woli ludzkiej. Mają one charakter

naturalny. Zaliczamy do nich np. śmierć człowieka z przyczyn naturalnych, klę­

ski żywiołowe, czy upływ czasu. Odrębną grupę stanowią zdarzenia prawne

zależne od woli ludzkiej. Są to z reguły rozmaite działania, ale w określonych

okolicznościach też zaniechania (np. nieudzielenic pomocy człowiekowi znajdu­

jącemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty

życia). Działania i zaniechania można dalej podzielić na dwie grupy:
• czyny, czyli fakty wywołujące skutki prawne, chociaż takie następstwa nie

były objęte zamiarem działającego,

• akty prawne o charakterze nienormatywnym, czyli fakty zmierzające do

wywołania określonych skutków prawnych.

Wśród czynów można odróżnić czyny bezprawne, do których zaliczamy za­

równo przestępstwa, wykroczenia, przewinienia dyscyplinarne, jak również

czyny niedozwolone w rozumienia prawa cywilnego (np. wyrządzenie komuś

szkody ze swej winy). Drugi rodzaj czynów to czyny dozwolone, takie jak np.

prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, czy zaopiekowanie się rzeczą niczyją.

Z kolei wśród aktów prawnych nienormatywych podstawowy rodzaj stanowią

czynności prawne. Wśród nich najważniejsze znaczenie mają umowy, które

z reguły są czynnościami prawnymi dwustronnymi (np. umowa sprzedaży), ale

czasem wielostronnymi (np. umowa spółki). Występują też czynności prawne

jednostronne (np. sporządzenie testamentu). Do aktów prawnych o charakterze

nienormatywnym zaliczamy ponadto akty administracyjne konstytutywne

30

Rozdział 1

(np. koncesje, zezwolenia, decyzje o zwolnieniu od podatku) oraz orzeczenia

sądowe konstytutywne (np. wyrok orzekający rozwód). Jeżeli dane orzeczenie

sądowe lub akt administracyjny ma charakter deklaratoryjny i nie powoduje

powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego, to nic jest zdarzeniem praw­

nym. Z natury rzeczy akty normatywne nie są zdarzeniami prawnymi, lecz źró­

dłami prawa.

1.12. Domniemania prawne

Ustalenie stanu faktycznego przez organ stosujący prawo może nieraz natra­

fić na duże trudności. Rozwiązaniu tych problemów służy instytucja domnie­

mań prawnych. Obowiązujące prawo przewiduje w określonych przez siebie

sytuacjach przyjęcie wniosku o istnieniu pewnego trudnego do udowodnienia

faktu na podstawie innego bezspornego lub udowodnionego faktu. Jest to więc

wnioskowanie o jednych faktach na podstawie innych faktów, mające ustawowe

podstawy i tym różniące się od domniemań faktycznych, wysnuwanych często

w życiu codziennym na podstawie doświadczenia życiowego. Przykładem do­

mniemania prawnego może być przewidziane przez kodeks rodzinny i opiekuń­

czy z 1964 r. domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż jego matki, jeżeli dziecko

to urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem 300 dni od

jego ustania lub unieważnienia. Domniemania tego jednak nie stosuje się w razie

narodzin dziecka po upływie 300 dni od orzeczenia separacji. Należy podkreślić,

że domniemania prawne najczęściej mogą być obalone dowodem przeciwnym.

Są to tzw. domniemania usuwalne. Czasem jednak prawo nie dopuszcza możli­

wości przeprowadzenia dowodu przeciwnego i wówczas mamy do czynienia

z domniemaniem nieusuwalnym (np. wynikające z prawa przewozowego do­

mniemanie zaginięcia przesyłki, która nie została wydana odbiorcy w ciągu 30

dni od upływu terminu przewozu).

1.13. Kolizja norm prawnych

Kolizja norm prawnych ma miejsce wówczas, gdy określony stosunek spo­

łeczny jest odmiennie uregulowany przez dwie lub więcej norm prawnych,

a więc gdy dyspozycje lub sankcje tych norm nie pokrywają się ze sobą. Taka

kolizja może zachodzić w dwóch płaszczyznach: w czasie lub w przestrzeni.

Aby później wydane normy prawne nie kolidowały z normami wcześniejszymi,

nowo wydany akt normatywny powinien zawierać tzw. klauzule derogacyjne.

Są to przepisy ustalające, które dotychczas obowiązujące normy prawne, czy

wręcz całe akty normatywne tracą moc obowiązującą z chwilą wejścia w życie

nowych regulacji prawnych. W braku takich klauzul do rozstrzygnięcia kolizji

norm prawnych pod względem czasu jest stosowana zasada, że prawo nie dzia-

Ogólne wiadomości o prawie

31

ła wstecz, jak też zasada, zgodnie z którą ustawa późniejsza uchyla ustawę

wcześniejszą. Ta ostatnia zasada nie ma jednak zastosowania, gdy norma praw­

na późniejsza jest ogólna, a wcześniejsza ma charakter szczegółowy. Ponadto

zasadą jest, że norma prawna szczególna uchyla normę ogólną, a norma

prawna hierarchicznie wyższa uchyla moc normy hierarchicznie niższej.

Kolizje norm prawnych w przestrzeni mogą wystąpić zarówno w sytuacji

obowiązywania tzw. przepisów dzielnicowych (co miało miejsce w Polsce

w okresie międzywojennym), jak też w wypadku obowiązywania prawa stano­

wego obok prawa federalnego (co występuje np. w USA), a także w razie wy­

kraczania stosunków prawnych poza granice jednego państwa, co występuje na

skalę masową. Aby rozstrzygać kolizje między różnymi ustawodawstwami,

w każdym państwie tworzy się normy kolizyjne. W Polsce takie normy zawiera

ustawa z 1965 r. - prawo prywatne międzynarodowe. Ustawa ta wskazuje, któ­

rego państwa normy prawne są właściwe do stosunków osobistych i majątko­

wych z elementarni międzynarodowymi w zakresie prawa cywilnego, rodzinne­

go i opiekuńczego oraz prawa pracy. Dla stosunków osobowych właściwe jest

prawo państwa, którego dana osoba jest obywatelem lub w którym ma miej­

sce zamieszkania, dla stosunków rzeczowych - prawo państwa położenia

rzeczy, dla czynności prawnych - prawo państwa, w którym dokonano danej

czynności prawnej. Dla stosunków z udziałem osób prawnych w celu rozstrzy­

gnięcia kolizji norm może znaleźć zastosowanie teoria siedziby osoby praw

r

nej

bądź teoria powstania osoby prawnej albo teoria tzw. przeważających wpły­

wów. Ponadto normy kolizyjne mogą wskazywać jako prawo właściwe prawo

siedziby sądu albo odsyłać do prawa wybranego przez strony umowy.

1.14. System prawa

System prawa tworzą wszystkie obowiązujące w danym państwie normy

prawne. Taki zbiór norm ma określony skład i strukturę. Jest to zbiór otwarty,

podlegający ciągłym zmianom, ale zarazem hierarchicznie uporządkowany,

s

P

(

>Jny i w zasadzie zupełny, czyli wolny od luk. Te stanowiące całość normy

prawne danego państwa dają się podzielić na gałęzie prawa, tj. kompleksy norm

prawnych regulujące oznaczoną grupę stosunków społecznych. Rodzaj regulo­

wanych stosunków społecznych jest podstawowym kryterium podziału syste­

mu prawa na gałęzie, a uzupełniające kryterium stanowi metoda regulacji tych

stosunków (cywilnoprawna, administracyjna, karna).

Prawo konstytucyjne (państwowe) reguluje podstawy ustroju politycznego,

społecznego oraz gospodarczego państwa, określa jego formę, system organów

władzy publicznej, zasady wyborów organów przedstawicielskich, zasady two­

rzenia prawa, jak też status jednostki w państwie oraz przysługujące jej prawa,

wolności i obowiązki. Ta gałąź prawa oparta na Konstytucji RP stanowi punkt

wyjścia dla treści norm prawnych innych gałęzi prawa.

32

Rozdział 1

Prawo administracyjne normuje organizację administracji publicznej oraz

jej postępowanie w odniesieniu do organów i jednostek podporządkowanych

oraz obywateli i jednostek niepodporządkowanych. Typowa jest tutaj metoda
administracyjna regulacji stosunków społecznych, wyrażająca się przysługiwa­
niem uprawnień władczych organowi administracji publicznej albo innemu or­

ganowi lub podmiotowi wykonującemu funkcje zlecone z zakresu administracji.
Ta gałąź prawa składa się z trzech części:

• prawa o ustroju administracji publicznej,
• materialnego prawa administracyjnego,
• proceduralnego prawa administracyjnego (ogólnego oraz postępowań szcze­

gólnych, jak np. sądowoadministracyjne, egzekucyjne, porządkowe i dyscy­
plinarne).
Prawo finansowe wywodzi się z prawa administracyjnego. Obejmuje ono

zespól norm prawnych dotyczących stosunków finansowych. W jego skład
wchodzi prawo sektora finansów publicznych (zwane dawniej budżetowym),
prawo podatkowe, prawo celne, prawo dewizowe i prawo bankowe. Źródła pra­

wa finansowego można podzielić na ustrojowe, prawa materialnego i prawa
formalnego (proceduralnego).

Szczególnie ważną gałęzią prawa jest prawo cywilne, które reguluje stosun­

ki majątkowe i związane z nimi stosunki niemajątkowe, powstające między

równorzędnymi podmiotami prawa. W prawie cywilnym wyróżnia się takie

działy prawa, jak:

• część ogólna (instytucje wspólne dla wszystkich działów),

• prawo rzeczowe (własność oraz prawa do rzeczy cudzej),
• prawo zobowiązaniowe (obligacyjne),
• prawo spadkowe,
• prawo na dobrach niematerialnych (prawo autorskie i prawa pokrewne,

wynalazki oraz inne prawa w zakresie tzw. własności przemysłowej).

Zgodnie z zasadą jedności prawa cywilnego w prawie tym mieści się obecnie

prawo handlowe, rozumiane jako prawo spółek handlowych, regulujące też
stosunki zobowiązaniowe zachodzące między nimi oraz innymi przedsiębiorca­

mi, a także stosunki między przedsiębiorcami a innymi podmiotami w sprawach
gospodarczych.

Prawo pracy wywodzi się z prawa cywilnego. Normuje ono powstawanie

i rozwiązywanie stosunków pracy, uprawnienia i obowiązki pracowników i pra­

codawców, jak też zasady rozstrzygania sporów powstających ze stosunków

pracy. Ta gałąź prawa wiąże się w sposób naturalny z problematyką prawną
ubezpieczeń społecznych.

Prawo rodzinne również wywodzi się z prawa cywilnego, a według wielu

nadal stanowi jego dział. Ta gałąź prawa reguluje stosunki osobiste i majątkowe
między małżonkami, między rodzicami a dziećmi oraz stosunki wynikające

Ogólne wiadomości o prawie

33

z przysposobienia (adopcji), opieki i kurateli. W odróżnieniu jednak od stosun­
ków cywilnoprawnych stosunki rodzinne mają głównie charakter niemajątkowy.

Prawo karne to zespół norm prawnych określających czyny, które są prze­

stępstwami, ustalających zasady odpowiedzialności karnej oraz system kar za
przestępstwa. Jest to tzw. prawo karne materialne, które trzeba odróżnić od pra­

wa karnego formalnego (procesowego) oraz prawa karnego wykonawczego.
Szeroko rozumiane prawo karne obejmuje nie tylko prawo karne materialne

tocznie z prawem karnym skarbowym, ale również procedurę karną, prawo kar­

ne wykonawcze, prawo wykroczeń łącznie z prawem wykroczeń skarbowych
oraz prawo postępowania w sprawach o wykroczenia.

Prawo sądowe jest niejednolitą gałęzią prawa. Obejmuje ona swym zakre­

sem prawo o ustroju sądów i prokuratury, wspomniane już procesowe prawo
karne, uregulowane przez kodeks postępowania karnego z 1997 r., oraz proce­
sowe prawo cywilne, zawarte w kodeksie postępowania cywilnego z 1964 r„
który określa tryby postępowania sądowego w sprawach cywilnych oraz postę­

powanie przed sądem polubownym (arbitrażowym).

Niezależnie od podziału systemu prawa na gałęzie występuje podział prawa

na publiczne i prywatne, zapoczątkowany przez rzymskiego prawnika Ulpiana

na podstawie kryterium interesu państwa i interesu jednostki. Właśnie interes

jednostki tradycyjnie ma na celu prawo cywilne. W znacznym stopniu interes

ten występuje obecnie również w regulacjach prawa pracy i prawa rodzinnego,

ale trzeba podkreślić postępującą publicyzację tych gałęzi prawa. Zdecydowanie

interes państwa dominuje w pozostałych gałęziach prawa, choć niektóre ich

normy mają nieraz na celu interes jednostek.

Trzeba też wspomnieć o wyróżnianych w nauce prawa w celach badawczych,

dydaktycznych i praktycznych dyscyplinach prawniczych, takich jak prawo
gospodarcze, prawo transportowe, prawo turystyczne, prawo budowlane, prawo

rolne, prawo górnicze, czy prawo wyznaniowe. Z reguły mają one charakter
kompleksowy. Np. prawo gospodarcze obejmuje zarówno normy prawa cywil­

nego, jak i prawa administracyjnego oraz finansowego dotyczące stosunków
gospodarczych. Podobnie kompleksową dyscypliną jest prawo turystyczne,
regulujące stosunki społeczne związane z podróżami poza codziennym śro­
dowiskiem i świadczeniem usług na rzecz osób podróżujących oraz zapew­

nianiem im bezpiecznych warunków podróży i pobytu.

Natomiast prawo międzynarodowe nie jest gałęzią w systemie prawa kra­

jowego, lecz odrębnym systemem prawa, regulującym stosunki między pań­

stwami oraz organizacjami międzynarodowymi o charakterze międzyrządowym.
Odróżnić też należy wspomniany wyżej w tym rozdziale system prawa ponad­
narodowego, tworzony przez akty normatywne organów Wspólnot Europej­
skich,

ROZDZIAŁ £ -

Wprowadzenie do prawa działalności

gospodarczej w turystyce i rekreacji

2.1. Pojęcie turystyki

Turystyka jest trudnym do zdefiniowania, wielopłaszczyznowym zjawiskiem

społecznym, psychologicznym, kulturowym, przestrzennym i ekonomicznym.

Jako zjawisko społeczne ukazuje ona role osób odbywających podróże, tworzą­

ce się przy tym więzi społeczne między podróżującymi, jak też z organizatorami

podróży, pośrednikami turystycznymi, przewoźnikami, restauratorami, przedsię­

biorcami hotelarskimi, innymi usługodawcami, sprzedawcami, czy mieszkańca­

mi odwiedzanych miejscowości i terytoriów. Jako zjawisko psychologiczne

turystyka jest powiązana z przeżyciami emocjonalnymi i intelektualnymi wyni­

kającymi z planowania i odbywania podróży oraz ich wspominania po powrocie.

Z kolei jako zjawisko kulturowe turystyka jest nie tylko wyrazem kultury i jej

częścią, ale także jej przekazem oraz źródłem przemian kulturowych. Jako zaś

zjawisko przestrzenne turystyka wyraża oddziaływanie podróżujących na śro­

dowisko przyrodnicze, w tym przez wpływanie na powstawanie infrastruktury

turystycznej. Tworzące tę infrastrukturę dobra i urządzenia turystyczne stanowią

wraz z usługami turystycznymi świadczonymi na rzecz podróżujących kategorię

ekonomiczną w postaci produktu turystycznego. Produkt ten jest oferowany na

rynku turystycznym, co powoduje konieczność patrzenia na turystykę jako na

rosnące na znaczeniu zjawisko ekonomiczne, wymagające badania procesów

ekonomicznych zachodzących tu w skali makro i mikro.

Wskazana złożoność turystyki stwarza nie do przezwyciężenia trudności

związane z ustaleniem powszechnie akceptowanej definicji turystyki. Dla róż­

nych celów i potrzeb są formułowane znacznie różniące się między sobą okre­

ślenia turystyki. Można tutaj wyróżnić zwłaszcza cele naukowe i dydaktyczne,

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji

35

jak też potrzeby statystyki w turystyce. Potrzeby regulacji prawnych proble­

matyki turystycznej również wpływają na rozumienie pojęcia turystyki. Jest ono

używane w różnych aktach normatywnych bez bliższego określenia zakresu

pojęciowego tego terminu.

Generalnie należy zauważyć występowanie w obowiązującym prawic szer­

szego oraz węższego rozumienia pojęcia turystyki. Właśnie szerokie rozumie­

nie tego określenia jest używane w ustawie o działach administracji rządowej
i

|997 r., która traktuje turystykę jako jeden z takich działów. W tym znaczeniu

turystyka obejmuje także hotelarstwo, stanowiące działalność gospodarczą zmie­

rzającą do zaspokojenia potrzeb noclegowych osób przebywających poza swoim

stałym miejscem zamieszkania. Nadawanie podobnie szerokiego znaczenia ter­

minowi „turystyka" wydaje się z reguły najbardziej uzasadnione. Właśnie w ta­

kich szerokich ujęciach termin ten jest z zasady używany w tym podręczniku.

Czasem jednak wyraźnie lub z kontekstu wynika konieczność odróżnienia hote­

larstwa od turystyki. Takie wąskie rozumienie turystyki występuje w niektórych

aktach normatywnych, czego przykładem jest rozporządzenie Rady Ministrów

z 1997 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD). Załącznik do tego

rozporządzenia, zawierający PKD, odróżnia działalność związaną z turystyką od

działalności hoteli i restauracji. Ta ostatnia stanowi odrębną sekcję H, podczas

gdy działalność związana z turystyką jest zaliczona we wskazanej klasyfikacji

do sekcji I - obejmującej transport, gospodarkę magazynową i łączność.

Natomiast do celów statystycznych w turystyce jest stosowane szczególne,

szerokie pojęcie turystyki. Zalecana przez UN WTO definicja tego pojęcia

obejmuje ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypo­

czynkowych, służbowych lub innych nie dłużej niż przez rok bez przerwy poza

swoim codziennym otoczeniem. To ogólnikowe określenie wywołuje wiele wąt­

pliwości, ale generalnie spełnia swoją rolę związaną z potrzebami w zakresie

statystyki w turystyce, umożliwiając zbieranie ujednoliconych w skali między­

narodowej danych statystycznych dotyczących podróży związanych z szeroko

rozumianym przemieszczaniem się ludności. Chodzi tutaj o przemieszczanie się

osób zarówno pomiędzy państwami (turystyka międzynarodowa), jak również

w granicach danego państwa (turystyka krajowa). Zgodnie z tymi ustaleniami

UN WTO, taka osoba podróżująca jest określana mianem podróżnego, które nie

pokrywa się z pojęciem pasażera w statystyce transportu, gdyż to ostatnie za­

zwyczaj nie obejmuje członków załogi środka transportu, ani podróżnych prze­

wożonych nieodpłatnie lub za niską opłatą. Przy tym kategoria podróżnych jest

do celów statystyki w turystyce dzielona na odwiedzających (tj. takich, których

wyjazd wiąże się z turystyką) oraz innych podróżnych. Odwiedzającym jest

osoba podróżująca do miejscowości znajdującej się poza jej codziennym otocze­

niem na czas nie dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli podstawowym celem podróży

nie jest podjęcie działalności zarobkowej wynagradzanej w odwiedzanej miej-

36

Rozdział 2

scowości. Z grona odwiedzających wykluczają więc podróże między miejscem

zamieszkania danej osoby a jej miejscem pracy lub nauki, stały pobyt w odwie­

dzanej miejscowości (tj. trwający ponad rok), jak również migracje zarobkowe

związane z pracą.

Dalszy podział odwiedzających do celów statystyki w turystyce prowadzi do

odróżnienia turystów, tj. takich odwiedzających krajowych lub międzynarodo­

wych, którzy zatrzymują się co najmniej na jedną noc, korzystając w odwiedza­

nej miejscowości w kraju lub w odwiedzanym państwie z publicznych bądź

prywatnych miejsc zakwaterowania. Natomiast odwiedzający niekorzystający

z takich miejsc zakwaterowania są określani mianem odwiedzających jedno­

dniowych i odrębnie ujmowani w statystykach, chociaż podróże jednodniowe

też dotyczą wyjazdu poza codzienne środowisko i niejednokrotnie wiążą się

z korzystaniem z usług przewozowych, gastronomicznych oraz zwiedzaniem

atrakcji turystycznych. Do tej grupy odwiedzających są zaliczani także m.in.

uczestnicy rejsów nocujący na statkach wycieczkowych lub jachtach zacumo­

wanych w porcie, choćby przez kilka lub nawet więcej dni.

Bardzo zróżnicowane definicje turystyki występują w literaturze przedmiotu.

Poszczególni autorzy wskazują przy tym na odmienne elementy składowe tego

pojęcia, kierując się nie tylko celami badawczymi dyscypliny naukowej, którą

reprezentują, ale czasem również subiektywnymi ocenami, własnymi upodoba­

niami terminologicznymi, dążeniami do oryginalności ujęcia, czy po prostu przy­

zwyczajeniami badawczymi. Na szczególną uwagę zasługuje definicja K. Prze-

cławskiego. że turystyka w szerokim znaczeniu to całokształt zjawisk ruchliwo­

ści przestrzennej, związanych z dobrowolną, czasową zmianą miejsca pobytu,

rytmu i środowiska życia, jak też wejściem w styczność osobistą ze środowi­

skiem odwiedzanym - zarówno przyrodniczym, kulturowym, jak i społecznym.

W tym socjologicznym ujęciu autor podkreśla, że turystyka to przede wszystkim

zachowanie człowieka, to współczesny sposób jego życia, poznawania i przeży­

wania świata, bycia z innymi, będący realizacją wolności, a nieraz też mający

elementy twórcze. Warto to tego dodać ekonomiczne określenie turystyki

w ujęciu R. Łazarka jako ogółu stosunków i zjawisk wynikających z podróży

i pobytu osób podróżujących w celach wypoczynku, w interesach lub w innych

celach, pozostających poza swoim normalnym środowiskiem nie dłużej niż rok,

przy czym główny cel ich wizyty jest inny niż wykonywanie czynności wyna­

gradzanych w odwiedzanym kraju lub miejscowości. Ta definicja łączy elemen­

ty ujęcia dla potrzeb statystyki w turystyce z klasycznymi określeniami turystyki

w literaturze przedmiotu. Wreszcie na koniec można sformułować zdroworoz­

sądkowe, potoczne rozumienie turystyki jako zbiorowych lub indywidualnych

wyjazdów poza miejsce stałego zamieszkania oraz wędrówki po z reguły obcym

terenie w celach poznawczych, wypoczynkowych i innych.

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji

37

2.2. Pojęcie rekreacji

Rekreacja - podobnie jak turystyka-jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym,

bardzo różnie rozumianym. Często jest utożsamiana z wypoczynkiem i czasem

wolnym. Nieraz jako określenia bliskoznaczne rekreacji podaje się wakacje lub

wczasy, ale w istocie nie są to synonimy. Rekreacja oznacza określoną aktyw­

ność i powinna być rozumiana jako czynny wypoczynek podejmowany w celu

regeneracji sił. W tym właśnie kierunku zmierza definicja rekreacji ruchowej

ustalona w ustawie o kulturze fizycznej z 1996 r. Słowniczek ustawowy zawarty

w tym akcie normatywnym określa rekreację ruchową jako formę aktywności

fizycznej, podejmowaną dla wypoczynku i odnowy sił psychofizycznych.

W literaturze przedmiotu występują zróżnicowane i szerokie definicje rekre­

acji- S. Toczek-Werner zwraca uwagę na pochodzenie tego terminu z języka

łacińskiego od czasownika reereo, oznaczającego czynność odtwarzania lub

przywracania czegoś istniejącego wcześniej, a zarazem czynność tworzenia.

Autorka ta wymienia takie cechy rekreacji, jak aktywność, dobrowolność, bezin­

teresowność i przyjemność rozumiana jako uczucie zadowolenia ze spełnienia

oczekiwań związanych z wybraną formą aktywności. Wskazuje przy tym, że

występują co najmniej trzy znaczenia rekreacji:

• jako zespołu zachowań człowieka w czasie wolnym;

• jako procesu wypoczynku człowieka, prowadzącego do regeneracji sił oraz

odnowy produkcyjnych i twórczych jego zdolności;

• jako zjawiska społeczno-ekonomicznego związanego ze wzrostem wolnego

czasu i dochodów ludności oraz różnicowaniem się form zachowań ludzi.

Podobnie szeroko rozumieją rekreację M. Kwilecka i Z. Brożek, odnosząc ją

do zajęć, których celem jest odpoczynek, rozrywka lub rozwój własny, wyko­

nywanych w czasie pozostającym wyłącznie do dyspozycji jednostki. Przy tym

autorki odróżniają rekreację czynną od biernej, dostrzegając umowność tego

podziału. Zajmując się głównie rekreacją ruchową (fizyczną), wymienione au­

torki szeroko analizują funkcje rekreacji, do których zaliczają:

• funkcję wypoczynkową;

• funkcję wypełnienia czasu wolnego;

• funkcję zdrowotną;

• funkcję korekcyjno-kompensacyjną, uzależnioną od wieku oraz sprawności

psychicznej i fizycznej człowieka;

• funkcję socjalizacyjną;
• funkcję ludyczną (zabawową).

Warto przytoczyć krótkie, choć nie dla wszystkich zrozumiałe z powodu

użycia wyrazów obcych, określenie rekreacji przez Z. Krawczyka jako „ruchli­

wości somatycznej podejmowanej w celach autotelicznych i instrumentalnych".

To naukowe określenie oznacza po prostu -jak się wydaje - ruchliwość fizycz-

38

Rozdział 2

ną podejmowaną w celach samorealizacji i dla osiągania praktycznych korzyści.

Przywołany autor wskazuje na znaczenie rekreacji w świetle współczesnych

koncepcji tzw. zdrowia pozytywnego, rozumianego nie jedynie jako brak choro­

by, ale jako zdolność człowieka do rozwoju. Uwagę zwraca podkreślenie przez

Z. Krawczyka funkcji rekreacji, jaką jest zaspokajanie potrzeb kreacyjnych lu­

dzi, obok tradycyjnych i nadal ważnych funkcji wypoczynkowych i renowacyj­

nych. Ta funkcja kreacyjna rekreacji odnosi się jednocześnie i równorzędnie

do potrzeb biologicznych, psychicznych, społecznych i kulturowych człowieka.

W podsumowaniu powyższych rozważań na lemat pojęcia i zakresu rekreacji

trzeba stwierdzić, że rekreacja jest generalnie kojarzona z czynnym wypoczyn­

kiem, nawet gdy jest określana bez dodatkowego przymiotnika „ruchowa"

(fizyczna). Może występować w formach aktywności podejmowanych sponta­

nicznie i realizowanych we własnym zakresie (samodzielnie) lub w formach

zorganizowanych (jako usługi rekreacyjne). Jej cechy charakterystyczne to:

• dobrowolność, co nie wyklucza pewnych form zorganizowania, a w prakty­

ce nawet coraz częściej wiąże się z nimi i opiera się na podstawach umow­

nych;

• wynikanie z osobistych zainteresowań;
• związanie z czasem wolnym, przy jednoczesnym braku powiązań z obo­

wiązkami zawodowymi, domowymi lub społecznymi;

• cel główny w postaci własnej satysfakcji oraz regeneracji sił fizycznych

i psychicznych;

• przynoszone efekty w postaci przede wszystkim odpoczynku (odprężenia),

rozrywki (zabawy) i rozwoju własnego (samorealizacji).
Należy podkreślić, że indywidualna turystyka nieraz odznacza się wskaza­

nymi cechami rekreacji. W pełni odnosi się to do takiej turystyki, która realizuje

funkcje wypoczynkowe i zdrowotne. Niewątpliwie zwłaszcza turystyka aktywna

i kwalifikowana mają wiele związków z rekreacją.

2.3. Usługi turystyczne

Pojęcie usług turystycznych jest zdefiniowane w słowniczku ustawowym

ustalonym w ustawie o usługach turystycznych z 1997 r. Wskazana ustawa okre­

śla usługi turystyczne jako usługi przewodnickie, usługi hotelarskie oraz

wszystkie inne usługi świadczone turystom lub odwiedzającym. Jest to więc

pojęcie zbiorcze, mające szeroki i nie do końca przesądzony zakres. Wśród tych

innych usług mieszczą się m.in. usługi organizatorskie biur podróży, usługi

przewozowe, usługi gastronomiczne, usługi rekreacyjne, ale także usługi tele­

komunikacyjne, edukacyjne, zdrowotne, motoryzacyjne, czy finansowe. Dodać

do tego można zwłaszcza usługi pocztowe i informacyjne świadczone turystom

lub odwiedzającym, a także usługi agroturystyczne, uzdrowiskowe, czy rozryw-

\Vprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji

39

kowe. Przy tym słabością tej definicji jest odwołanie się do pojęć turysty i od­

wiedzającego, mających znaczenie tylko dla celów statystyki w turystyce i poza

samym słowniczkiem ustawowym nieużywanych w tej ustawie.

Bliższe określenie zakresu usług turystycznych wynika z powołanej już wy­

żej PKD. Sekcja I tej klasyfikacji, nazwana jako transport, gospodarka maga­

zynowa i łączność, obejmuje m.in. działalność związaną z zapewnieniem prze­

wozu osób środkami transportu lądowego, wodnego i powietrznego, działalność

wspierającą przewozy, świadczoną zwłaszcza przez stacje, porty i dworce lot­

nicze w zakresie kontroli ruchu, obsługi pasażerów i bagażu, jak również orga­

nizowanie i obsługę ruchu turystycznego. Przy tym działalność związana

z turystyką stanowi wraz z działalnością wspomagającą transport dział 63 wy­

mienionej sekcji, będąc w jego ramach odrębną grupą 63.3. W tej właśnie gru­

pie jest wyróżniona klasa 63.30, która dzieli się na cztery podklasy:
• 6330 A Działalność biur podróży, obejmująca organizowanie imprez tury­

stycznych, w tym wycieczek turystycznych z kompleksowym programem

imprez, uwzględniającym zarówno transport, jak i zakwaterowanie;

• 63.30 B Działalność agencji podróży, obejmująca usługi pośrednictwa

w sprzedaży biletów, miejsc zakwaterowania i wycieczek z kompleksowym

programem imprez, uwzględniającym zarówno transport, jak i zakwaterowa­

nie;

• 63.30 C Działalność biur turystycznych, obejmująca:

- usługi informacji turystycznej,

- usługi doradztwa turystycznego,

- rezerwację miejsc noclegowych,

- rezerwację i sprzedaż biletów i wycieczek miejscowych;

• 63.30 D Pozostała działalność turystyczna, obejmująca:

- usługi świadczone przez pilotów wycieczek,

- usługi przewodników turystycznych.

Również w innych sekcjach PKD występują usługi turystyczne. Tak jest nie

tylko w odniesieniu do sekcji H, do której została zaliczona działalność hoteli

i innych obiektów noclegowych turystyki oraz działalność gastronomiczna, ale

także sekcji K - obejmującej m.in. wynajem samochodów osobowych bez kie­

rowcy, autobusów i przyczep kempingowych, sekcji N - mieszczącej m.in. usłu­

gi sanatoriów i szpitali uzdrowiskowych, a także sekcji O, do której wchodzą

m.in. usługi wesołych miasteczek, parków rozrywki i zabytkowych kolei, dzia­

łalność muzeów, ochrona zabytków, działalność ogrodów botanicznych i zoolo­

gicznych, rezerwatów przyrody oraz innych obszarów i obiektów chronionej

przyrody, usługi parków rekreacyjnych i plaż oraz tzw. transport rekreacyjny.

Elementem przesądzającym o zaliczeniu określonej usługi do usług tury­

stycznych jest świadczenie tej usługi turyście lub odwiedzającemu. Pojęcia te

zaś są zdefiniowane w ustawie o usługach turystycznych w sposób pozostający

40

Rozdział 2

w pewnej sprzeczności z zaleceniami UN WTO. Przez określenie „turysta"

wymieniona usiawa rozumie osobę podróżującą do innej miejscowości poza

swoim siałym miejscem pobylu na okres nieprzekraczający 12 miesięcy, dla

której celem podróży nie jesi podjęcie stałej pracy w odwiedzanej miejscowości

i która korzysta z noclegu przynajmniej przez jedną noc. Podróż zatem do sezo­

nowej pracy nie pozbawia danej osoby charakteru turysty. Odnosi się to również

do odwiedzającego, którego odróżnia od turysty niekorzystanie z noclegu

w odwiedzanej miejscowości. Przytoczone ustawowe definicje turysty i odwie­

dzającego różnią się od zaleceń UN WTO, które wymagają, aby podstawowym

celem podróży takich osób nic było podjęcie działalności zarobkowej wynagra­

dzanej ze środków pochodzących z odwiedzanego miejsca. Pojęcie „odwiedza­

jący" oznacza zgodnie z tymi zaleceniami zarówno turystów, jak i tzw. odwie­

dzających jednodniowych. Polskie definicje ustawowe turysty i odwiedzającego

są zdeformowane i w istocie zbędne wobec stosowania w ustawie o usługach

turystycznych szerokiego określenia „klient". Określenie to obejmuje zarówno

osobę, która zamierza zawrzeć lub zawarła umowę o świadczenie usług tury­

stycznych, jak i osobę, na rzecz której umowa została zawarta, bądź której prze­

kazano prawo do korzystania z usług turystycznych objętych uprzednio zawartą

umową. Przy tym zawarcie tej umowy na swoją rzecz lub na rzecz innej osoby

nie może stanowić przedmiotu działalności gospodarczej danej osoby.

Ważnym, ustawowo zdefiniowanym terminem jest określenie imprezy tury­

stycznej, przez którą należy rozumieć co najmniej dwie usługi turystyczne two­

rzące jednolity program i objęte wspólną ceną, jeżeli usługi te obejmują nocleg

lub trwają ponad 24 godziny albo jeżeli program przewiduje zmianę miejsca

pobytu. Jest to więc swoisty pakiet turystyczny, obejmujący w poszczególnych

wypadkach bardzo różne usługi. Taki pakiet musi być traktowany w sposób

jednolity. Szczególnym przy tym rodzajem imprezy turystycznej jest wycieczka.

Jej elementem charakterystycznym jest to, że program takiej imprezy obejmuje

zmianę miejsca pobytu jej uczestników. Wycieczki powinny być zatem odróż­

nione od imprez turystycznych typu pobytowego, ale te ostatnie również mogą

obejmować swym zakresem fakultatywne wycieczki. Generalnie każda impreza

turystyczna ma złożony i zindywidualizowany charakter.

Przygotowywaniem, oferowaniem i realizacją imprez turystycznych zajmują

się podmioty określane przez ustawę o usługach turystycznych mianem organi­

zatorów turystyki. Przy tym każda z tych trzech faz organizacyjnych jest uwa­

żana za organizowanie danej imprezy turystycznej. Organizatorem turystyki jest

więc nie tylko przedsiębiorca, który zarazem przygotowuje, jak i oferuje oraz

realizuje określoną imprezę turystyczną, ale również taki, który tylko ją przygo­

towuje albo oferuje ją klientom we własnym imieniu albo jedynie zajmuje się jej

realizacją bądź też dokonuje czynności organizacyjnych wchodzących do dwóch

z wymienionych faz danej imprezy. Takie funkcje organizatorskie spełnia wiele

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji

41

biur podróży, nazywanych z lego tytułu touroperatorami. Organizacja imprez

turystycznych może stanowić jedyny przedmiot działania danego biura podróży,

ale znacznie częściej biura podróży pełnią zarazem funkcje pośredników w za­

kresie sprzedaży imprez turystycznych organizowanych przez innych przedsię­

biorców, sprzedaży usług noclegowych, rezerwacji pokojów hotelowych, sprze­

daży biletów na przejazd różnymi środkami transportu, rezerwacji w nich

miejsc, sprzedaży usług żywieniowych, sprzedaży biletów na imprezy kultural­

ne, rozrywkowe i sportowe, załatwiania formalności paszportowo-wizowych.

zawierania umów ubezpieczenia itp.

Działanie biura podróży w charakterze pośrednika turystycznego jest w ro­

zumieniu ustawy o usługach turystycznych ujęte stosunkowo wąsko, gdyż odno­

si sic tylko do przedsiębiorcy wykonującego na zlecenie klienta czynności fak­

tyczne i prawne związane z zawieraniem umów o świadczenie usług turystycz­

nych- Takie pośredniczenie może dotyczyć zarówno umowy o imprezę tury­

styczną, jak i umów o świadczenie innych usług turystycznych. Jest to sytuacja

podobna do działania brokera ubezpieczeniowego, który również działa na zle­

cenie klienta, w jego interesie oraz na jego rachunek, a często też w imieniu

ubezpieczającego.

Od tak rozumianego pośrednika turystycznego ustawa o usługach turystycz­

nych odróżnia agenta turystycznego. Jest to przedsiębiorca stale pośredniczący

w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych na rzecz organizatorów

turystyki lub na rzecz innych usługodawców mających siedzibę w kraju. Taki

agent nie działa więc we własnym imieniu i powinien ujawnić, na czyją rzecz

działa oraz w czyim imieniu. Nie może on działać zarazem na zlecenie klienta.

Należy dodać, że znowelizowana ustawa o usługach turystycznych uznaje

przedsiębiorcę występującego wobec klientów jako agent turystyczny za orga­

nizatora turystyki działającego bez wymaganego wpisu do rejestru działalności

regulowanej, jeżeli w umowach zawieranych z klientami nie wskazuje on jedno­

znacznie właściwego- reprezentowanego przez siebie organizatora turystyki albo

działa jako agent organizatora turystyki nieuprawnionego do zawierania umów

z klientami na terytorium Polski bądź też działa bez ważnej umowy agencyjnej

lub z przekroczeniem jej zakresu. Ma to na celu ochronę klientów, którzy nieraz

nie mieli świadomości, kto w rzeczywistości jest organizatorem danej imprezy

turystycznej.

Wśród usług turystycznych szczególne znaczenie mają usługi hotelarskie.

Bez nich z reguły nie są możliwe dłuższe imprezy turystyczne. Ustawowa defi­

nicja takich usług rozumie przez nie krótkotrwałe, ogólnie dostępne wynajmo­

wanie domów, mieszkań, pokoi, miejsc noclegowych oraz miejsc na ustawienie

namiotów lub przyczep samochodowych, jak również świadczenie — w obrębie

obiektu — usług z tym związanych. Głównym celem tego typu usług jest zatem

odpłatne zaspokojenie okresowych potrzeb noclegowych turystów, co może

42

Rozdział 2

następować w bardzo różnych formach. Charakteru usługi hotelarskiej nie traci
przy tym usługa wykonywana nie na rzecz turysty, lecz osoby zamieszkałej na
stałe w tej samej miejscowości. Trzeba też podkreślić, że obok usług noclego­
wych usługi hotelarskie mogą obejmować i zwykle obejmują także usługi ga­

stronomiczne, usługi przechowania, usługi porządkowe, rozmaite usługi rekre­
acyjne, rozrywkowe, czy informacyjne, wiążące się z wynajmowaniem domów,
mieszkań, pokoi, miejsc noclegowych lub miejsc na kempingach. Takie dodat­
kowe usługi są świadczone w obrębie obiektu, w którym jest realizowana usługa
noclegowa. Z zasady tylko korzystanie z noclegu na polach biwakowych nie
wiąże się z równoczesnym świadczeniem innych usług.

Z powyższych usług hotelarskich nic wszystkie są zaliczone w ramach PKD

do sekcji H - Hotele i restauracje. Sekcja ta obejmuje wynajem pomieszczeń
przeznaczonych do krótkotrwałego zamieszkania, prowadzonych bez lub łącznie
z wyżywieniem przez hotele, motele, schroniska, pola kempingowe, pensjonaty,
domy wycieczkowe, internaty, bursy, domy studenckie itp., jak również działal­
ność gastronomiczną prowadzoną przez restauracje, bary, stołówki i inne jed­

nostki, których działalność polega na przygotowaniu i dostarczaniu posiłków

i napojów odbiorcom zewnętrznym, z wyłączeniem sprzedaży w automatach

sprzedających, objętej sekcją G. Z tego wynika, że nie każda działalność zali­
czona w ramach PKD do sekcji H ma związek z turystyką.

Z ustaleń ustawy o usługach turystycznych wynika ponadto, że w powyższy

sposób rozumiane usługi hotelarskie mogą być świadczone nie tylko w obiek­

tach hotelarskich, ale również w innych obiektach spełniających minimalne

wymagania określone przez obowiązujące prawo. Ustawa ta jednak nie definiuje

podmiotu świadczącego usługi hotelarskie. Taki podmiot jest nazwany w tytule
XXIX księgi trzeciej k.c. zbyt długim i źle brzmiącym mianem utrzymującego
zarobkowo hotel lub podobny zakład. W tym podręczniku jest używane zbiorcze

określenie „przedsiębiorca hotelarski".

2.4. Usługi rekreacyjne

Pojęcie usług rekreacyjnych nic jest zdefiniowane przez ustawę o kulturze

fizycznej z 1996 r. ani przez oparte na niej rozporządzenie MEN w sprawie

szczegółowych zasad i warunków prowadzenia działalności w dziedzinie rekre­
acji ruchowej z 2001 r. Wskazany akt wykonawczy odróżnia, że zorganizowana
działalność w dziedzinie rekreacji ruchowej może być prowadzona w zakresie:
• zajęć, podczas których są prowadzone różne formy rekreacji ruchowej;
• innych form aktywnego wypoczynku rekreacyjno-sportowego, a w szcze­

gólności: biwaków, obozowisk, rajdów, zlotów, spływów, turniejów, festy­
nów i zawodów amatorskich.

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji 43_

Organizator zajęć rekreacyjnych i innych form aktywnego wypoczynku

jwiadczy usługi, które można określić jako usługi rekreacyjne. Są one bardzo
różnorodne, gdyż zainteresowania i potrzeby ludzkie w tym zakresie oraz moż­
liwości uczestników są nader zróżnicowane. Usługi te mogą być wykonywane
w formie:
• indywidualnej (tj. na rzecz jednego usługobiorcy);
• zespołowej (w parze, w grupie rodzinnej lub koleżeńskiej, w drużynie);
• imprezy rekreacyjnej rozumianej jako jednorazowe lub cykliczne spotkanie

uczestników, którego program obejmuje zajęcia z zakresu rekreacji, zabaw
ruchowych, gier sportowych lub innych konkurencji sportowych, bądź też

działania o charakterze imprezy turystycznej, jak rajdy, zloty, czy spływy.

Usługa rekreacyjna w formie indywidualnej może dotyczyć np. nauki jazdy

konnej lub jazdy na nartach, nauki gry w tenisa lub innych czynności, których

opanowanie wymaga indywidualnego podejścia ze strony instruktora. Taka

usługa wiąże się z potrzebą zindywidualizowanego określenia praw i obowiąz­
ków usługodawcy i usługobiorcy. Konsekwencją zaś zakresu tych praw i obo­
wiązków jest odpowiednie ustalenie odpłatności za tego rodzaju usługę rekre­
acyjną.

Podstawową formą organizacyjną usług rekreacyjnych są rozmaite zespoły

ćwiczeniowe o charakterze stałym. Taki stały zespól oznacza grupę uczestni­

ków zajmujących się w ramach swojego czasu wolnego regularnymi ćwiczenia­
mi o charakterze:
• gimnastycznym (np. aerobik, callanetics);
• gier ruchowych (np. kręgle, bilard, kometka, tenis stołowy, tenis ziemny,

golf);

• siłowym (np. kulturystyka);

• wschodnich sztuk walki i samodoskonalenia;
• tanecznym (np. nauka tańca, zespół taneczny);
• rekreacyjnych ćwiczeń w terenie (np. paintball, biegi na orientację, surwi-

wal);

• gier zespołowych (np. siatkówka, koszykówka, piłka nożna);
• sportów wodnych (np. pływanie, płetwonurkowanie, żeglarstwo, windsur-

fing);

• sportów motorowodnych,
• sportów zimowych (np. snowboard, narciarstwo biegowe i zjazdowe);

• sportów lotniczych (np. lotniarstwo, modelarstwo lotnicze);

• sportów jeździeckich (np. jazda konna);

• innych ćwiczeń, jak np. profilaktyczno-usprawniających.

Coraz częściej mamy do czynienia ze zdefiniowaną wyżej imprezą rekre­

acyjną jako formą organizacyjną usług rekreacyjnych, co jest związane z proce­
sami upowszechniania aktywnego ruchowo wypoczynku w społeczeństwie i pro-

Rozdział 2

pagowaniem rekreacji jako elementu stylu życia współczesnego człowieka.

Takie imprezy mają na celu zachęcenie uczestników do aktywności i zabawy

poprzez różne postacie współzawodnictwa i okazania sprawności fizycznej.

Dokonywana w literaturze przedmiotu klasyfikacja imprez rekreacyjnych obej­

muje w szczególności:
• festyny, które są z zasady ogólnodostępne, mają charakter interdyscyplinarny

i są nastawione głównie na rozrywkę i zabawę;

• spartakiady, będące postacią współzawodnictwa osób o stosunkowo wyso­

kim stopniu sprawności fizycznej i zwykle wcześniej odpowiednio przygo­

towujących się do tego rodzaju rywalizacji;

• turnieje, organizowane dla stałych zespołów ćwiczeniowych, stanowiące

formę urozmaicenia tych ćwiczeń i element ich usportowienia;

• ligi rekreacyjne, będące postacią rywalizacji w różnych grach zespołowych

osób systematycznie w nich uczestniczących w celach rekreacyjnych i mają­

ce charakter zbliżony do rozgrywek sportowych, ale z możliwością modyfi­

kacji zasad tych gier;

• konkursy, zmierzające do wyboru w drodze eliminacyjnej najlepszych

uczestników o określonej sprawności fizycznej, co często stanowi tylko jeden

z elementów składowych takich imprez rekreacyjnych, jak festyn, spartakia­

da, czy turniej;

• rajdy, zloty i spływy jako piesze, rowerowe, konne, kajakowe lub przy uży­

ciu innego środka transportu wędrówki co najmniej kilku grup uczestników

po określonym terenie, wiążące się z realizacją oznaczonych zadań, a koń­

czące się zwykle spotkaniem w miejscu docelowym;

• biwaki, obozowiska i kolonie stanowiące formę uczestnictwa dzieci i mło­

dzieży w czynnym wypoczynku, trwające od kilku dni do kilku tygodni, łą­

czące się często ze zdobywaniem różnych sprawności przez uczestników;

• wycieczki jako krótkoterminowa forma rekreacyjnej imprezy terenowej,

mająca na celu poznanie rejonu miejsca zamieszkania lub pobytu, bądź nawet

oddalonych miejsc o uznanych walorach krajoznawczych lub historycznych,

jak też mająca postać wycieczki turystyki kwalifikowanej albo wycieczki

przedmiotowej organizowanej dla dzieci i młodzieży szkolnej (tzw. lekcje

w terenie);

• biegi przełajowe, biegi na orientację, biegi patrolowe i tzw. zgadywanki

terenowe, będące krótkoterminową formą rekreacyjnej imprezy terenowej,

która nie wymaga od uczestników specjalistycznych umiejętności technicz­

nych;

• imprezy żeglarskie jako forma rekreacyjnej imprezy terenowej w zakresie

żeglarstwa jachtowego lub deskowego, wymagająca posiadania odpowied­

nich umiejętności i uprawnień podlegających sformalizowanej weryfikacji;

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji 45

• impreza narciarska jako forma rekreacyjnej imprezy terenowej w okresie

zimowym w zakresie zwłaszcza narciarstwa zjazdowego i biegowego oraz

snowboardingu, wymagająca posiadania specjalistycznych umiejętności, któ­
re jednak nic podlegają formalnemu zweryfikowaniu.

Pojęcie usług rekreacyjnych jest ściśle związane z powołaną wyżej PKD i jej

sekcją O nazwaną pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna

i indywidualna. Sekcja ta obejmuje różne rodzaje działalności, gdzie indziej nic-

sklasyfikowane. w tym działalność związaną z kulturą, rekreacją i sportem,

stanowiącą dział 92. W ramach tego działu mieści się:

• działalność domów i ośrodków kultury jako podklasa 92.3l.F wyróżniona

w grupie 92.3 nazwanej: inna działalność artystyczna i rozrywkowa, co

obejmuje m.in. działalność domów kultury, klubów i świetlic, organizujących

np. sekcje tenisa stołowego;

• działalność wesołych miasteczek i parków rozrywki, stanowiąca w tejże

grupie klasę 92.33;

• działalność ogrodów botanicznych i zoologicznych, rezerwatów przyrody

oraz innych obszarów i obiektów chronionej przyrody, będąca w grupie 92.5

klasą 92.53;

• działalność związana ze sportem, stanowiąca grupę 92.6, w której podklasa

92.61.Z obejmuje m.in. działalność basenów kąpielowych i pływalni sporto­

wych, pól golfowych, kortów tenisowych, pól krykictowych, boisk basebal­

lowych, hal do uprawiania gier zespołowych i obiektów do uprawiania spor­

tów zimowych, a podklasa 92.62.Z obejmuje m.in. organizowanie i przepro­

wadzanie imprez sportowych na powietrzu i w halach dla amatorów, działal­

ność szkół jazdy konnej i innych szkółek sportowych, żeglarstwo i myślistwo
rekreacyjne;

• pozostała działalność rekreacyjna, będąca grupą 92.7, w której juko klasa

92.72 występuje pozostała działalność rekreacyjna, gdzie indziej niesklasyfi-

kowana, w tym działalność parków rekreacyjnych i plaż, łącznie z wynaj­

mowaniem m.in. kabin plażowych, leżaków i koszy plażowych, a także dzia­

łalność związana z rekreacyjnym wędkowaniem oraz tzw. transport rekre­

acyjny w postaci np. jazdy na rowerze, czy rekreacyjnej jazdy konnej.

Usługi rekreacji ruchowej w rzeczywistości nie mieszczą się w sekcji 93 PKD,

nazwanej „pozostała działalność usługowa", chociaż jej podklasa 93.04.Z,

obejmująca działalność związaną z poprawą kondycji fizycznej, sugeruje to

swoją nazwą na pierwszy rzut oka. Obowiązujące wyjaśnienia do PKD przesą­

dzają, że wskazana podklasa obejmuje usługi, które co najwyżej można by zali-

ezyć do rekreacji biernej. Są to bowiem usługi mające na celu zapewnienie

dobrego samopoczucia fizycznego oraz komfortu, wykonywane w obiektach

takich jak łaźnie tureckie, sauny i łaźnie parowe, solaria, salony masażu, uzdro­

wiska itp.

46

Rozdział 2

Bardziej szczegółowe omówienie różnych form organizacyjnych usług rekre­

acyjnych można znaleźć w literaturze przedmiotu. Nie zawsze jest ono zgodne

z ustaleniami PKD, chociaż jako załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów

2 1997 r. ma ona charakter powszechnie obowiązujący i jest stosowana nie tylko

w statystyce, ale również w ewidencji i dokumentacji oraz rachunkowości, jak

też w urzędowych rejestrach i systemach informacyjnych administracji publicz­

nej.

2.5. Pojęcie działalności gospodarczej

Zarobkowe świadczenie usług turystycznych lub rekreacyjnych stanowi ro­

dzaj działalności gospodarczej i podlega regulacjom ustawy o swobodzie dzia­

łalności gospodarczej z 2004 r., zwanej dalej ustawą o s.d.g. Ustawa ta reguluje

podejmowanie, wykonywanie i zakończenie działalności gospodarczej na teryto­

rium RP oraz zadania organów administracji publicznej w tym zakresie. Przy

tym pojęcie działalności gospodarczej jest w tej ustawie rozumiane szeroko.

Obejmuje ono działalność wytwórczą, handlową, budowlaną i usługową oraz

poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działal­

ność zawodową, wykonywaną:
• zarobkowo;
• w sposób zorganizowany;

• ciągle.

Działalność usługowa mieści w sobie wiele zróżnicowanych czynności, któ­

rych normatywną podstawę stanowi Polska Klasyfikacja Wyrobów i Usług

(PKWiU), wprowadzona rozporządzeniem Rady Ministrów z 2004 r. Do tych

czynności zalicza się m.in. czynności zaspokajające potrzeby fizyczne i psy­

chiczne człowieka w zakresie kultury, wypoczynku i sportu, jak też czynno­

ści z zakresu transportu, a więc właśnie określające istotę usług turystycznych

i rekreacyjnych. Warunkiem jest jednak, aby były one podejmowane w celu

zarobkowym. Zwykłe więc wędkowanie nie może być uznane za działalność

gospodarczą, gdyż jest zasadniczo ograniczone do zaspokajania własnych po­

trzeb. Także działalność odpłatna, przynosząca stałe lub jednorazowe dochody

nic jest działalnością gospodarczą, jeśli jako tzw. działalność non profit nie jest

prowadzona w celu zarobkowym.

Pozostałe dwa elementy pojęcia działalności gospodarczej, tj. wykonywanie

jej w sposób zorganizowany i ciągły, nie są ujęte w powołanej ustawie w sposób

jednoznaczny. Z natury rzeczy każda działalność gospodarcza musi obejmować

czynności organizatorskie takie choćby, jak uzyskanie wpisu do rejestru przed­

siębiorców lub ewidencji działalności gospodarczej, dokonanie wymaganego

przez obowiązujące prawo zgłoszenia statystycznego, podatkowego, czy w za­

kresie ubezpieczeń społecznych. W pojęciu organizacji mieści się dokonanie

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacj

47

wyboru formy prawnej prowadzenia działalności gospodarczej, jak również

stworzenie struktur zarządzania i nadzoru w tym zakresie. Jeśli jednak okre­

ślona działalność następuje w ramach pomocy sąsiedzkiej lub koleżeńskiej albo

jako tzw. grzeczność (np, przewóz z grzeczności), to nie ma ona charakteru zor­

ganizowanego w rozumieniu omawianej ustawy. Nie jest to więc działalność

Gospodarcza, choćby nawet przyniosła danemu podmiotowi jakiś dochód. Także

wszelkie przypadkowo podejmowane czynności nie mogą oznaczać podjęcia

działalności gospodarczej. Wymaga bowiem ona względnej stałości oraz zasad­

niczo wiążącej się z tym cechy powtarzalności. Nie wyklucza to oczywiście

prowadzenia działalności gospodarczej tylko sezonowo. Mamy z tym nieraz do

czynienia w dziedzinie turystyki i rekreacji. Właśnie tylko w sezonie wakacyj­

nym niektóre podmioty świadczą usługi noclegowe, gastronomiczne, czy rekre­

acyjne.

Wszystkie wymienione cechy działalności gospodarczej muszą występować

łącznie. Świadczenie usług turystycznych lub rekreacyjnych jest działalnością

gospodarczą wtedy, gdy jest to działalność zarobkowa, wykonywana w sposób

zorganizowany i ciągły. Jednak nie każda taka działalność podlega przepisom

ustawy o s.d.g., gdyż na mocy przepisu szczególnego tej ustawy jej przepisów

nie stosuje się do wynajmowania przez rolników pokoi, sprzedaży posiłków

domowych i świadczenia w gospodarstwach rolnych innych usług związa­

nych z pobytem turystów. Taka działalność rolników nie wiąże się z koniecz­

nością przestrzegania ustaleń ustawy o s.d.g. Jeśli ta tzw. działalność agrotury­

styczna jest wykonywana przez rolnika poza gospodarstwem rolnym, to nie pod­

lega wskazanemu wyłączeniu.

Bez wątpienia nie jest działalnością gospodarczą organizowanie w celach

niezarobkowych wycieczek i innych imprez turystycznych przez związki wy­

znaniowe, stowarzyszenia, szkoły oraz inne jednostki organizacyjne. Imprezy

turystyczne organizowane przez tego typu podmioty w celach wychowawczych,

dydaktycznych, religijnych lub innych celach niezarobkowych nie podlegają

ustaleniom ustawy o usługach turystycznych. Powoduje to w konsekwencji, że

uczestnicy tych imprez są pozbawieni ochrony prawnej, jaką zapewnia wskaza­

na ustawa. Również organizowanie imprez rekreacyjnych i stałych zajęć rekre­

acyjnych w celach niezarobkowych pozbawia taką działalność charakteru dzia­

łalności gospodarczej.

Ustawa o s.d.g. zalicza do działalności gospodarczej działalność zawodową

wykonywaną zarobkowo, w sposób zarobkowy i ciągły. Taka działalność usłu­

gowa wykonywana we własnym imieniu i na własny rachunek jest działalno­

ścią przedsiębiorcy. Na mocy ustaleń omawianej ustawy oraz przepisów ją

wprowadzających do działalności gospodarczej są kwalifikowane tzw. wolne

zawody. Cechami wolnego zawodu są m.in. regulowany charakter, osobiste

wykonywanie, kwalifikowane wykształcenie, szczególne formy organizacyjne

48

Rozdział 2

wykonywania zawodu, niezależność i etyka zawodowa, związanie tajemnicą

zawodową, szczególne sposoby wynagradzania oraz ponoszenia odpowiedzial­

ności zawodowej, jak również istnienie samorządu zawodowego. W nauce pra­

wa postuluje się, aby w przyszłości status wolnego zawodu uzyskali przewodni­

cy turystyczni.

Powyższa ustawowa definicja działalności gospodarczej jest poddawana kry­

tyce przez przedstawicieli nauki prawa. Jak wykazuje J. Grykiel. nie ma możli­

wości zweryfikowania faktu występowania przedmiotowych cech tej działalno­

ści. Brak choćby jednej z ustawowych cech (np. brak zamiaru ciągłego prowa­

dzenia działalności) powoduje, że określonej działalności nie można uznać za

działalność gospodarczą. Nie ma jednolitej interpretacji zakresu znaczeniowego

tych cech, zwłaszcza zorganizowania i ciągłości. Powołany autor uważa te ele­

menty omawianej definicji za zbędne tak samo, jak ustawowe odwołanie się do

ekonomicznej klasyfikacji działalności- Nie bez racji zarzuca też tej definicji, że

nie ma w niej instrumentów chroniących kontrahentów przed zarzutem, że dany

podmiot nie prowadzi działalności gospodarczej pomimo wpisu do rejestru

przedsiębiorców lub ewidencji działalności gospodarczej.

W konsekwencji J. Grykiel proponuje własną definicję działalności gospo­

darczej, zgodnie z którą oznacza ona uczestniczenie w obrocie gospodarczym

w sposób uzasadniający przekonanie, że ma się do czynienia z samodziel­

nym podmiotem zarobkowo trudniącym się świadczeniem dla innych. Ta

interesująca propozycja powinna być brana pod uwagę w zakresie rozumienia

pojęcia działalności gospodarczej na gruncie prawa cywilnego, które samo nie

definiuje tego pojęcia, a trudno bez zastrzeżeń przyjąć, że kodeksowe określenie

przedsiębiorcy odwołuje się do rozumienia terminu „działalność gospodarcza"

ustalonego przez akt o charakterze publicznoprawnym, jakim jest ustawa o s.d.g.

2.6. Pojęcie przedsiębiorcy

Podmiot podejmujący i wykonujący działalność gospodarczą jest określany

przez ustawę o s.d.g. mianem przedsiębiorcy. Może nim być osoba fizyczna,

jak też osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niebędąca osobą praw­

ną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną. Chodzi tutaj wyłącznie

o zdolność prawną polegającą na możliwości korzystania z uprawnień przedsię­

biorcy i wykonywania jego obowiązków. Takimi jednostkami są spółki osobowe,

co wynika z przepisów k.s.h., przyznających takim spółkom możliwość naby­

wania we własnym imieniu praw i zaciągania zobowiązań oraz pozywania i by­

cia pozywanymi, a także prowadzenia przedsiębiorstwa pod własną firmą. Zgod­

nie z k.s.h. takimi spółkami są spółki jawne, spółki partnerskie, spółki ko­

mandytowe oraz spółki komandytowo-akcyjne.

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji

49

Warunkiem posiadania statusu prawnego przedsiębiorcy jest, aby dany pod­

miot we własnym imieniu podejmował i wykonywał działalność gospodarczą

w wyżej podanym rozumieniu. Oznacza to podejmowanie decyzji gospodar­

czych na własne ryzyko i z reguły na własny rachunek, przy ponoszeniu odpo­

wiedzialności cywilnej oraz publicznoprawnej za wyniki finansowe określonej

działalności gospodarczej.

Zgodnie z ustawą o s.d.g. za przedsiębiorców uznaje się także wspólników

spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej.

Ustawowa definicja przedsiębiorcy uznaje zatem nie spółkę cywilną, ale wspól­

ników takiej spółki za przedsiębiorców W świetle szczególnych ustaleń k.s.h.

przedsiębiorcami są ponadto spółki kapitałowe w organizacji. Wskazany prze­

pis bowiem przyznaje spółkom akcyjnym w organizacji oraz spółkom z ograni­

czoną odpowiedzialnością w organizacji możliwość nabywania we własnym

imieniu praw i zaciągania zobowiązań oraz pozywania i bycia pozywanymi.

Trzeba zaznaczyć, że znowelizowany w 2003 r. kodeks cywilny wprowadza

częściowo inne pojęcie przedsiębiorcy. W dodanych przepisach kodeksowych

o przedsiębiorcach i ich oznaczaniu przedsiębiorca jest zdefiniowany jako osoba

fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną,

której ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadząca we własnym imieniu

działalność gospodarczą lub zawodową. Wskazana jednostka organizacyjna

niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, czyli moż­

ność bycia podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego, należy

do kategorii określanej mianem niepełnych (ułomnych) osób prawnych. Do tej

kategorii jednostek organizacyjnych znowelizowany k.c. nakazuje odpowiednio

stosować przepisy o osobach prawnych. Należą do niej nie tylko wymienione

osobowe spółki handlowe, ale również inne podmioty, jak np. stowarzyszenia

niezarejestrowane. Natomiast pojęcie to nie obejmie spółek cywilnych, skoro

ustawa nic przyznaje im zdolności prawnej.

Przeciwstawienie działalności gospodarczej i działalności zawodowej doko­

nane w kodeksowej definicji przedsiębiorcy jest nielogiczne i wprowadzające

w błąd, gdyż wykonywana we własnym imieniu przez osobę fizyczną działal­

ność gospodarcza mieści w sobie pojęcie działalności zawodowej. Nieraz świad­

czenie usług przewodnickich ma właśnie zarazem charakter działalności zawo­

dowej, jak też działalności gospodarczej.

Kodeksowa definicja przedsiębiorcy znajduje zastosowanie do wszelkich sto­

sunków cywilnoprawnych z udziałem podmiotów profesjonalnie prowadzących

działalność gospodarczą. Przy tym nowelizacja kodeksu cywilnego z 2003 r.

wprowadziła w odniesieniu do przedsiębiorców pojęcie firmy jako ich oznacze­

nia, pod którym działają. Firmą osoby prawnej jest jej nazwa, określająca formę

prawną danej osoby prawnej, a także zawierająca inne określenia dowolne obra­

ne. Przedsiębiorca może posługiwać się skrótem firmy. Natomiast firmą osoby

50 Rozdział 2

fizycznej prowadzącej we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawo­

dową jest jej imię i nazwisko, co nie wyklucza włączenia do firmy pseudonimu

lub określeń wskazujących na przedmiot działalności przedsiębiorcy, miejsce jej

prowadzenia oraz innych dowolnie obranych określeń. Generalnie w odniesieniu

do firmy ważna jest zasada ujawniania firmy i jej zmiany we właściwym reje­

strze, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej. Kodeks cywilny ustala też
istotny warunek, że firma nie może wprowadzać w błąd, w szczególności co do
osoby przedsiębiorcy, czy przedmiotu lub miejsca działalności. Zasadą jest po­
nadto konieczność dostatecznego odróżniania się firmy przedsiębiorcy od firm
innych przedsiębiorców prowadzących działalność na tym samym rynku. Trzeba

także podkreślić, że firma nie może być zbyta, a przedsiębiorca może jedynie
upoważnić innego przedsiębiorcę do korzystania ze swej firmy, jeżeli nie wpro­
wadza to w błąd.

Od omówionego pojęcia przedsiębiorcy w rozumieniu ustawy o s.d.g. należy

odróżnić pojęcie przedsiębiorcy zagranicznego, czyli tzw. osoby zagranicznej
wykonującej działalność gospodarczą za granicą. W świetle ustaleń tej ustawy
takimi osobami zagranicznymi są osoby fizyczne mające stałe miejsce zamiesz­
kania za granicą (ale z wyjątkiem obywateli polskich), osoby prawne z siedzibą
za granicą oraz jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, ale po­
siadające zdolność prawną z siedzibą za granicą. Tak rozumiani przedsiębiorcy
zagraniczni mogą w Polsce prowadzić działalność gospodarczą w sposób po­

średni przez utworzenie powiązanego (kapitałowo oraz ewentualnie także per­

sonalnie) z danym przedsiębiorcą podmiotu prawa, będącego formalnie samo­

dzielnym przedsiębiorcą, bądź w sposób bezpośredni przez utworzenie w RP

niesamodzielnego prawnie oddziału, podległego organizacyjnie danemu przed­
siębiorcy zagranicznemu.

Prawo do tworzenia oddziałów i agencji przez przedsiębiorców wspólnoto­

wych na terytoriach innych państw członkowskich UE oznacza tzw. wtórną

swobodę przedsiębiorczości. Prawo to wynika bezpośrednio z art. 43 Traktatu

o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej i jego powtórzenie w ustawie o s.d.g.

jest w istocie zbędne. Takie szczególne potraktowanie obejmuje zarazem przed­

siębiorców zagranicznych z państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego

(EOG) nienależących do UE, tj. z Islandii, Liechtensteinu oraz Norwegii. Stosu­

je się to odpowiednio do przedsiębiorców zagranicznych z innych państw, któ­

rzy mogą korzystać ze swobody przedsiębiorczości na podstawie umów zawar­
tych przez te państwa ze Wspólnotą Europejską i jej państwami członkowskimi.

Zasady tworzenia w Polsce oddziałów i przedstawicielstw przedsiębiorców

zagranicznych określa ustawa o s.d.g., która generalnie powtarza uprzednio
obowiązujące w tych kwestiach regulacje prawa działalności gospodarczej
z 1999 r. Nowe regulacje prawne ograniczyły jednak niektóre wymagania for­
malne oraz ujednoliciły terminologię. Warto wspomnieć o ustaleniu ustawy

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji 51_

o s.d.g., że oddział może wykonywać działalność gospodarczą wyłącznie w za­
kresie przedmiotu działalności przedsiębiorcy zagranicznego. Taki oddział ma
obowiązek używać nazwy przedsiębiorcy zagranicznego w języku państwa jego
siedziby wraz z przetłumaczoną na język polski nazwą formy prawnej przedsię­
biorcy, a także prowadzić oddzielną rachunkowość w języku polskim zgodnie
z

przepisami o rachunkowości. Musi być także ustanowiona w oddziale osoba

upoważniona do reprezentowania przedsiębiorcy zagranicznego. Z kolei w kwe­

stii tworzenia przez przedsiębiorców zagranicznych przedstawicielstw z siedzibą
na terytorium RP omawiana ustawa ogranicza zakres działania takiego przed-

siawicielstwa wyłącznie do prowadzenia działalności w zakresie reklamy i pro­

mocji przedsiębiorcy zagranicznego. W odróżnieniu od oddziałów przedsiębior­

ców zagranicznych, dla których wymagane jest uzyskanie wpisu do rejestru

przedsiębiorców, utworzenie przedstawicielstwa wymaga tylko wpisu do reje­
stru przedstawicielstw przedsiębiorców zagranicznych, prowadzonego przez
ministra właściwego do spraw gospodarki.

Omówione pojęcia przedsiębiorcy (w domyśle; krajowego) i przedsiębiorcy

zagranicznego mają podstawowe znaczenie dla świadczenia usług turystycznych
na terytorium RP. Do takiego bowiem rozumienia tych pojęć odwołuje się
w obecnym brzmieniu ustawa o usługach turystycznych. Ustawa ta określa wa­
runki świadczenia usług turystycznych przez przedsiębiorców na terytorium RP
i za granicą, jeżeli umowy z klientami o świadczenie tych usług są zawierane
w Polsce. Przy tym to pojęcie przedsiębiorcy jest obecnie używane w ustawie
o usługach turystycznych w szerokim znaczeniu, gdyż obejmuje przedsiębiorcę
i przedsiębiorcę zagranicznego w rozumieniu ustawy o s.d.g. Trzeba podkreślić,
że art. 2 tej ustawy utracił moc w stosunku do państw członkowskich UE
i

dniem przyjęcia Polski do Unii. Obecnie zatem tylko przedsiębiorcy spoza UE

oraz EOG muszą utworzyć oddział z siedzibą na terytorium RP, aby w Polsce
było dopuszczalne zawieranie w ich imieniu umów z klientami o świadczenie
usług turystycznych.

Konieczne jest odwołanie się do pojęcia tzw. pierwotnej swobody przed­

siębiorczości, obejmującej prawo do bezpośredniego podejmowania przez oby­
wateli państw członkowskich UE tzw. samozatrudnienia oraz zakładania i pro­

wadzenia przedsiębiorstw, jak też nabywania udziałów w przedsiębiorstwach na
obszarze całej Wspólnoty, a więc także na terytorium Polski. Zgodnie z art. 43

Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską wymaga to spełnienia warun­

ków określonych przez prawo państwa przyjmującego dla własnych obywateli.
Zgodnie z ustawą o s.d.g. osoby zagraniczne z państw członkowskich UE,
państw EOG nienależących do UE oraz innych państw, które zawarły ze
Wspólnotą Europejską i jej państwami członkowskimi umowy o korzystaniu ze
swobody przedsiębiorczości, mogą podejmować i wykonywać działalność go­
spodarczą na terytorium Polski na takich samych zasadach, jak obywatele polscy.

52

Rozdział 2

Z kolei cudzoziemcy będący obywatelami innych państw niż wyżej wy­

mienione mogą podejmować i wykonywać działalność gospodarczą na teryto­

rium RP na takich samych zasadach jak obywatele polscy pod warunkiem, że

mają kwalifikowany status prawny w jednej z poniższych postaci:
• zezwolenia na osiedlenie się;
• zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego WE;
• szczególnego zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego

w okolicznościach określonych w ustawie o cudzoziemcach z 2003 r

• zgody na pobyt tolerowany;

• statusu uchodźcy;
• korzystają z ochrony czasowej w RP.

Natomiast wszystkie inne osoby zagraniczne mają prawo do podejmowania

i wykonywania w Polsce działalności gospodarczej wyłącznie w formie spółki

komandytowej, komandytowo-akcyjnej, z ograniczoną odpowiedzialnością

lub akcyjnej, jak też przystępowania do takich spółek oraz obejmowania bądź

nabywania ich udziałów lub akcji. Jednakże umowa międzynarodowa może

w tych sprawach stanowić inaczej. Takie umowy międzynarodowe o wzajem­

nym popieraniu i ochronie inwestycji Polska zawarła m.in. z USA, Kanadą, Ja­

ponią, Chinami, Australią i Argentyną.

Generalnie można stwierdzić, że obecne regulacje ustawy o s.d.g. utrzymały

w odniesieniu do działalności zagranicznych inwestorów w Polsce zasadę trak­

towania narodowego, czyli ich niedyskryminacji w porównaniu z przedsiębior­

cami polskimi. Przy tym wskazane przepisy ustawy o s.d.g. są obecnie zharmo­

nizowane z ustaleniami k.s.h. oraz prawem UE.

2.7. Organizator rekreacji

Zgodnie z rozporządzeniem MEN w sprawie szczegółowych zasad i warun­

ków prowadzenia działalności w dziedzinie rekreacji ruchowej z 2001 r. prowa­

dzącymi działalność w dziedzinie rekreacji mogą być osoby fizyczne, osoby

prawne oraz jednostki organizacyjne nieposiadąjące osobowości prawnej. Przez

te ostatnie jednostki należy rozumieć wspomniane już wyżej niepełne osoby

prawne, jakimi są jednostki organizacyjne, którym odrębne przepisy ustawowe

przyznały zdolność prawną. Zamiast zbyt długiego określenia „prowadzący

działalność w dziedzinie rekreacji" w tym podręczniku jest używany termin

„organizator rekreacji". Obejmuje on zarówno przedsiębiorców świadczących

usługi rekreacyjne w celach zarobkowych, jak i wszelkie inne podmioty organi­

zujące odpłatnie lub nieodpłatnie działalność w dziedzinie rekreacji ruchowej.

Część tych podmiotów działa na zasadzie non profit i pobierane przez nich opła­

ty za świadczone usługi rekreacyjne pokrywają jedynie koszty świadczenia tych

usług albo też część tych kosztów pokrywają rozmaite dotacje lub sponsorzy.

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji

53

Tacy organizatorzy turystyki nie mogą być oczywiście uważani za przedsiębior­

ców. Jednak właśnie przedsiębiorcami są często organizatorzy wypoczynku dla

dzieci i młodzieży szkolnej, chociaż rozporządzenie MEN z 1997 r. regulujące

zasady takiego wypoczynku wyraźnie nie odróżnia takiej sytuacji od działania

w celach niezarobkowych szkół i placówek oświatowych oraz innych organiza­

torów wypoczynku dzieci i młodzieży szkolnej.

Organizowanie działalności w dziedzinie rekreacji należy zgodnie z ustawą

o kulturze fizycznej z 1996 r. do obowiązków organów administracji rządowej

i organów jednostek samorządu terytorialnego oraz klubów sportowych. Dla

jednostek samorządu terytorialnego są to tzw. zadania własne. Zadania w tym

zakresie są wykonywane zwłaszcza przez:
• popularyzację walorów rekreacji ruchowej;

• organizowanie zajęć, zawodów i imprez sportowo-rekreacyjnych;

• szkolenie kadry instruktorów i kierowanie ich do prowadzenia zajęć rekre­

acyjnych;

• tworzenie, utrzymywanie i udostępnianie bazy sportowo-rekreacyjnej.

Organy administracji rządowej i samorządowej mają za zadanie w szczegól­

ności tworzenie odpowiednich warunków materialno-technicznych dla rozwoju

rekreacji ruchowej. Niektóre komunalne jednostki organizacyjne, jak zwłaszcza

tzw. ośrodki sportu i rekreacji, zajmują się bezpośrednio organizacją działalności

rekreacyjnej. Od dawna jednak organizowaniem zajęć, zawodów i imprez spor­

towo-rekreacyjnych zajmowały się przede wszystkim jednostki organizacyjne

działające na zasadzie non profit. Ich liczba wzrosła w lalach dziewięćdziesią­

tych ub. wieku z ok. 4 tys. do prawic 12 tys. i obecnie utrzymuje się na tym po­

ziomie. Są to m.in. takie podmioty, jak kluby i inne jednostki organizacyjne

Zrzeszenia Ludowe Zespoły Sportowe, uczniowskie kluby sportowe, jednostki

organizacyjne Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej, Akademickiego

Związku Sportowego, Polskiego Związku Sportu Niepełnosprawnych „Start",

czy parafialne kluby sportowe.

Podobnie wyglądają liczby przedsiębiorców będących organizatorami rekre­

acji. Ten sektor prywatny w rekreacji obejmował na początku lat dziewięćdzie­

siątych ub. wieku prawie 3 tys. podmiotów i wzrósł na początku obecnego wie­

ku do ponad 10 tys. podmiotów, rozwijając się nadal w szybkim tempie. Są nimi

głównie osoby fizyczne mające status prawny przedsiębiorcy, przy czym niektó­

re z nich działają na podstawie zawartych umów spółki cywilnej. Ponadto

w

dziedzinie rekreacji prowadzą działalność dosyć liczne spółki z ograniczoną

odpowiedzialnością i fundacje, a także kilkadziesiąt spółek akcyjnych. Inne for­

my organizacyjne są w tym zakresie rzadziej wykorzystywane, ale usługi rekre­

acyjne występują też w działalności takich podmiotów, jak spółdzielnie, związki

zawodowe, czy wspólnoty wyznaniowe.

54 Rozdział 2

2.8. Zasady działalności gospodarczej

Ustawa o s.d.g. poddaje podejmowanie i wykonywanie działalności gospo­

darczej kilku ważnym zasadom. Pierwszą z nich jest zasada wolności działal­

ności gospodarczej, ściśle związana z zasadą równości praw oraz zasadą legal­

ności podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej. Tym związkom

dają wyraz przepisy ustawy o s.d.g., zgodnie z którymi podejmowanie, wyko­

nywanie i zakończenie działalności gospodarczej jest wolne dla każdego na

równych prawach, z zachowaniem warunków określonych przepisami prawa.

Wolność gospodarcza jest jednym z praw podstawowych, proklamowanym

w orzecznictwie ETS. Takie prawo nic ma charakteru absolutnego i jego ograni­

czenia są dopuszczalne, jeśli wiążą się z ogólnym interesem Wspólnoty, a przy

tym nie stanowią nieproporcjonalnego i niedopuszczalnego wkroczenia w prawa

przedsiębiorców oraz nie naruszają istoty prawa podstawowego. Daje temu wy­

raz Karta Praw Podstawowych UE z 2000 r., która zalicza do tych praw wol­

ność gospodarczą, odsyłając przy tym do szczegółowych regulacji ustawo-

dawstw państw członkowskich oraz panujących w tych państwach zwyczajów.

Taki charakter mają ustalenia Konstytucji RP z 1997 r., która ustanowiła zasadę

wolności działalności gospodarczej, dopuszczając jej ograniczenie jedynie

w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny.

Podkreślenia wymaga doprecyzowanie w ustawie o s.d.g. pojęcia wolności

w zakresie podejmowania, wykonywania i zakończenia działalności gospodar­

czej, dokonane przez przepisy zakazujące organowi administracji publicznej

żądania od przedsiębiorcy spełnienia dodatkowych warunków, nieprzewi­

dzianych przepisami prawa, oraz Uzależniania od takich warunków swojej

decyzji w sprawie podjęcia, wykonywania lub zakończenia działalności gospo­

darczej. W szczególności nie można żądać przedstawienia dokumentów lub

ujawnienia danych, których nie wymagają obowiązujące przepisy prawne.

Zasada równości praw w sferze działalności gospodarczej oznacza zgodnie

z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, że wszystkie podmioty prawa

charakteryzujące się daną cechą istotną w równym stopniu powinny być trak­

towane równo. Muszą być zatem stosowane takie same kryteria prawne wobec

wszystkich przedsiębiorców będących w podobnej sytuacji. Zakazane jest

wprowadzanie przez prawo zarówno ustaleń o charakterze dyskryminacyjnym,

jak też uprzywilejowującym. Tę zasadę równości wynikającą z Konstytucji RP

dodatkowo podkreślają ustalenia ustawy o s.d.g., dotyczące udzielania przedsię­

biorcom przez państwo pomocy publicznej, a także odnoszące się do stwarza­

nych przez państwo korzystnych warunków dla funkcjonowania i rozwoju mi-

f

kroprzedsiębiorców, małych i średnich przedsiębiorców.

Z kolei zasada legalności wymaga spełnienia warunku określonego w usta­

wie o s.d.g., że przedsiębiorca może podjąć działalność gospodarczą po uzyska-

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacj

55

niir wpisu do rejestru przedsiębiorców w KRS albo do ewidencji działalności

gospodarczej. Kwestie te są umówione bliżej w następnych punktach tego roz­

działu podręcznika. Dalsze sprecyzowanie zasady legalności nastąpiło w przepi­

sach ustawy o s.d.g. zobowiązujących przedsiębiorców do spełnienia określo-

nvch przepisami prawa warunków wykonywania działalności gospodarczej,

dotyczących w szczególności ochrony przed zagrożeniem życia, zdrowia ludz­

kiego i moralności publicznej, a także ochrony środowiska. Ma to szczególne

znaczenie w działalności hotelarskiej, w której muszą być ściśle przestrzegane

przepisy budowlane, przeciwpożarowe oraz sanitarne, omówione w dalszych

punktach tego rozdziału podręcznika. Trzeba też wspomnieć o obowiązku nało­

żonym na przedsiębiorców przez ustawę o s.d.g., nakazującym zapewnienie, aby

działalność gospodarcza była wykonywana bezpośrednio przez osobę legitymu­

jącą się posiadaniem uprawnień zawodowych wymaganych przez przepisy

szczególne. Takich uprawnień wymaga np. ustawa o usługach turystycznych

z 1997 r. w odniesieniu do wykonywania zadań przewodnika turystycznego

i pilota wycieczek. Uzasadnione jest też nałożenie na przedsiębiorców przez

ustawę o s.d.g. obowiązków w zakresie oznaczania oferowanych towarów lub

usług. Znajduje to zastosowanie także do sytuacji oferowania towarów lub usług

w sprzedaży bezpośredniej lub sprzedaży na odległość za pośrednictwem środ­

ków masowego przekazu, sieci teleinformatycznych lub druków bezadresowych.

Zasada legalności znajduje poza tym wyraz w obowiązku ustalonym przez usta­

wę o s.d.g., aby płatności przez przedsiębiorców od innych przedsiębiorców

były dokonywane lub przyjmowane za pośrednictwem rachunku bankowego,

gdy jednorazowa wartość transakcji przekracza równowartość 15 tysięcy euro.

Ustawa o s.d.g. przejęła z prawa działalności gospodarczej z 1999 r. wyraźne

odwołanie się do zasady uczciwej konkurencji w działalności gospodarczej.

Niestety nie ma ustawowego sprecyzowania pojęcia uczciwej konkurencji jako

wzorca postępowania przedsiębiorców. Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej kon­

kurencji z 1993 r. definiuje jedynie czyny nieuczciwej konkurencji. Również

od strony negatywnej podchodzi do tego problemu ustawa o ochronie konkuren­

cji i konsumentów z 2007 r., która zakazuje praktyk ograniczających konkuren­

cję, poddaje kontroli koncentrację przedsiębiorców mających łączny obrót na

terytorium RP powyżej. 50 min euro, bądź światowy obrót przekraczający rów­

nowartość 1 miliarda euro, jak również zakazuje praktyk naruszających zbioro­

we interesy konsumentów. Także uregulowana w różnych ustawach kwestia

zakazu zajmowania się interesami konkurencyjnymi nie odnosi się do zagadnień

konkurencji od strony pozytywnej. W literaturze przedmiotu zostało wyrażone

stanowisko, że uczciwa konkurencja to zwiększone wymagania wobec przedsię­

biorcy w porównaniu z wynikającymi z ustawy o zwalczaniu nieuczciwej kon­

kurencji z 1993 r. Uczciwość w konkurowaniu oznacza odwołanie się do prze­

ciętnego wyobrażenia o porządnym, przyzwoitym przedsiębiorcy.

56

Rozdział 2

Ustawa o s.d.g. odwołuje się ponadto do zasady poszanowania dobrych

obyczajów w działalności gospodarczej. To niezbyt precyzyjne sformułowanie

nawiązuje do zwyczajów uczciwego obrotu, do których kiedyś odsyłał kodeksu

zobowiązań z 1933 r., oraz do dobrych obyczajów kupieckich stanowiących

wzorzec postępowania przewidziany w kodeksie handlowym z 1934 r. Obecnie

do dobrych obyczajów odwołuje się ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkuren­

cji z 1993 r. oraz przepisy k.s.h. z 2000 r. Również znowelizowane przepisy

kodeksu cywilnego odwołują się do dobrych obyczajów naruszonych przy roz­

poczęciu lub prowadzeniu negocjacji, a także do sprzeczności z dobrymi oby­

czajami postanowień umowy zawieranej z konsumentem. Niektóre organizacje

samorządu gospodarczego podejmują próby ustalania kodeksu etyki przedsię­

biorców, np. w zakresie działalności reklamowej.

Nowe podejście do wykonywania zobowiązań przez przedsiębiorców wyraża

zasada poszanowania słusznych interesów konsumentów, ustalona w ustawie

o s.d.g. Realizacja tej zasady jest w praktyce jednak z natury rzeczy utrudniona,

gdyż to mający odmienne interesy przedsiębiorca ma dokonywać oceny słuszno­

ści interesów konsumentów. Dopiero w razie sporu sądowego wskazana zasada

może realnie wpływać na postępowanie przedsiębiorcy, jako że wówczas organ

niezależny w postaci sądu dokonuje oceny zachowania danego przedsiębiorcy

w świetle omawianej zasady.

Zupełnie nową zasadą wprowadzoną przez ustawę o s.d.g. jest zasada po­

szanowania uzasadnionych interesów przedsiębiorcy przez organy admini­

stracji publicznej, w szczególności w zakresie kontroli i nadzoru. Odnosi się

ona do wszelkich stosunków wskazanych organów z przedsiębiorcami, ale

szczególne znaczenie mają właśnie stosunki związane z czynnościami kontrol­

nymi i nadzorczymi. Znalazło to wyraz w ustalonych w ustawie o s.d.g. zasa­

dach ogólnych wykonywania kontroli przedsiębiorców przez organy admini­

stracji publicznej. Jednakże znaczenie tych po raz pierwszy w polskim prawie

ujętych zasad ogólnych zmniejsza znaczna liczba ustawowych wyjątków od

zakazu równoczesnego prowadzenia więcej niż jednej kontroli działalności

przedsiębiorcy, jak również wyjątków od ograniczenia maksymalnego czasu

trwania kontroli. W tej ostatniej kwestii ustawa o s.d.g. ustaliła, że czas trwania

wszystkich kontroli u mikroprzedsiębiorcy, małego i średniego przedsiębiorcy

nie może przekraczać 4 tygodni w jednym roku kalendarzowym, a w odniesieniu

do pozostałych przedsiębiorców - 8 tygodni.

2.9. Zasady prowadzenia Krajowego Rejestru Sądowego

Zasady wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego określa ustawa o Krajowym

Rejestrze Sądowym z 1997 r., zgodnie z którą KRS składa się nic tylko z reje-

yyprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji

57

stru przedsiębiorców, ale również z rejestru stowarzyszeń, innych organiza­

cji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki

zdrowotnej, jak też z rejestru dłużników niewypłacalnych. Powołana ustawa

()vła już wielokrotnie nowelizowana. W obecnym brzmieniu jej ustalenia prze­

widują, że omawiany rejestr prowadzą w systemie informatycznym właściwe

miejscowo sądy rejonowe (sądy gospodarcze). Przy tym gminy wykonują jako

zadania zlecone niektóre czynności pomocnicze związane z prowadzenie reje­

stru, jak zwłaszcza zapewnianie wglądu do PKD oraz urzędowych formularzy

wniosków rejestrowych dla spółek jawnych.

Wpisowi do rejestru przedsiębiorców podlega obecnie 17 rodzajów podmio­

tów, w tym spółki osobowe i kapitałowe, spółdzielnie, przedsiębiorstwa pań­

stwowe, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, oddziały przedsiębiorców za­

granicznych działające na terytorium RP, główne oddziały zagranicznych zakła­

dów ubezpieczeń oraz europejskie spółki akcyjne, europejskie zgrupowania

interesów gospodarczych i spółdzielnie europejskie. Do wymienionego rejestru

podlegają dodatkowo wpisowi te stowarzyszenia, fundacje i inne organizacje

społeczne, które podejmują działalność gospodarczą.

KRS jest jawny i każdy ma prawo dostępu do danych zawartych w rejestrze

za pośrednictwem Centralnej Informacji KRS, mającej swoje oddziały przy

saldach rejestrowych. Zadaniem tej Centralnej Informacji jest obecnie:
• prowadzenie zbioru informacji KRS oraz elektronicznego katalogu dokumen­

tów spółek;

• udzielanie informacji z tego rejestru oraz przechowywanie i udostępnianie

kopii dokumentów ze wskazanego katalogu;

• utworzenie i eksploatacja połączeń KRS i wskazanego katalogu w systemie

informatycznym.
Centralna Informacja KRS wydaje odpłatnie odpisy, wyciągi i zaświadczenia

oraz udziela informacji z rejestru, które mają moc dokumentów urzędowych,

jeżeli zostały wydane w formie papierowej. Jednostka ta wydaje też za odpłatno­

ścią z katalogu dokumentów spółek drogą elektroniczną kopie oznaczonych

dokumentów, które są poświadczane za zgodność z dokumentami znajdującymi

się w aktach rejestrowych podmiotu. Bezpłatnie zaś są udostępniane przez Inter­

net podstawowe informacje o podmiotach wpisanych do rejestru przedsiębior­

ców i do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych,

fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej, co dotyczy także organi­

zacji i podmiotów o statusie organizacji pożytku publicznego.

Ma istotne znaczenie, że wpisy do rejestru przedsiębiorców generalnie pod­

legają obowiązkowi ogłoszenia w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Od

dnia ogłoszenia w tym dzienniku urzędowym nikt nie może zasłaniać się niezna­

jomością ogłoszonych wpisów. W razie rozbieżności między wpisem do KRS

i\

ogłoszeniem we wskazanym dzienniku obowiązuje wpis w rejestrze. Należy

58

Rozdział 2

podkreślić istnienie domniemania prawnego, że dane wpisane do KRS są praw­

dziwe.

2.10. Zasady prowadzenia ewidencji działalności gospodarczej

Dla osób fizycznych podejmujących działalność gospodarczą planowane

pierwotnie wpisy do KRS zostały najpierw dwukrotnie odroczone, a w końcu
2003 r. ostatecznie zdecydowano o utrzymaniu istniejącej od 1988 r. ewidencji
działalności gospodarczej. Są do niej wpisywani przedsiębiorcy będący oso­
bami fizycznymi. Ta ewidencja miała być do końca 2006 r. prowadzona na za­
sadach określonych przez prawo działalności gospodarczej z 1999 r., ale z po­
wodu niestworzenia specjalnego systemu informatycznego oraz zmiany rządo­

wych koncepcji w tym zakresie odsunięto w czasie aż do 1 października 2008 r.
wejście w życic przepisów dotyczących omawianej ewidencji, ustalonych przez
ustawę o s.d.g. Nadal więc obowiązują wskazane regulacje prawa działalności

gospodarczej z 1999 r.

Rządowe plany przewidują zmiany ustawy o s.d.g. oraz kilku innych ustaw,

prowadzące do przeniesienia ewidencji działalności gospodarczej z gmin do
urzędów skarbowych. Dotychczas wymienioną ewidencję prowadzą gminy

jako zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej, a organem ewidencyj­

nym jest wójt (burmistrz lub prezydent miasta). Jawność tej ewidencji ulegnie
w przyszłości poszerzeniu dzięki jej prowadzeniu w systemie informatycznym
i utworzeniu Centralnej Informacji o Działalności Gospodarczej. Zadaniem
tej Centralnej Informacji będzie prowadzenie zbioru informacji o danych zawar­

tych w omawianej ewidencji oraz udzielanie każdemu informacji o wpisach

i wydawanie za odpłatnością stosownych zaświadczeń.

Dopiero w przyszłości ustawa o s.d.g. ma zrealizować postulaty przedsię­

biorców dotyczące uproszczenia procedur rejestracji jako warunku rozpoczęcia
działalności gospodarczej. Wprowadzając wreszcie w życic zasadę pełnej reje­
stracji przedsiębiorcy w pierwszym organie rejestrowym, ustawa o s.d.g.
umożliwi przy składaniu wniosku o pierwszy wpis do rejestru przedsiębiorców

albo do ewidencji działalności gospodarczej jednoczesne złożenie wniosku o wpis
do krajowego rejestru urzędowego podmiotów gospodarki narodowej (REGON),
zgłoszenia identyfikacyjnego w celu nadania przez urząd skarbowy numeru

identyfikacji podatkowej (NIP), jak leż zgłoszenia płatnika składek (zgłoszenia

do ubezpieczeń społecznych). Takie dodatkowe wnioski sąd rejestrowy lub or­

gan ewidencyjny będą z urzędu przesyłać do właściwych organów urzędowych

rejestrów wraz z dokumentami potwierdzającymi dokonanie wpisu do rejestru

1

przedsiębiorców lub ewidencji działalności gospodarczej. Wnioski o wpis będą

mogły być składane w formie elektronicznej i opatrzone bezpiecznym podpisem

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji 59

elektronicznym znakowanym czasem, odpowiednio zweryfikowanym zgodnie
•i

ustaleniami ustawy o podpisie elektronicznym z 2001 r. Zapewni to spójność

danych i szybkość rejestracji oraz zmniejszy uciążliwość związaną z konieczno­

ścią odrębnego załatwiania spraw w poszczególnych rejestrach. Rozwiązania te
powinny sprzyjać liberalizacji polskiej gospodarki. Warto też wspomnieć o pla­
nowanych zmianach ustawy o s.d.g., które umożliwią przedsiębiorcom zawie­
szanie wykonywania działalności gospodarczej na oznaczony okres w danym

roku kalendarzowym.

2.11. Formy prawne reglamentacji działalności gospodarczej

Ustawowym ograniczeniem zasady wolności działalności gospodarczej są

ustalenia dotyczące koncesji, zezwoleń, licencji przewozowych i innych form

reglamentacji działalności gospodarczej, w tym wprowadzonej przez ustawę
o s.d.g. tzw. działalności regulowanej. Omawiana ustawa ograniczyła zakres

koncesjonowania, obejmując nim jedynie sześć dziedzin, w tym mające zna­

czenie dla turystyki przewozy lotnicze oraz usługi ochrony osób i mienia.

Ewentualne wprowadzenie koncesji w innych dziedzinach ze względu na ważny
interes publiczny wymagałoby zmiany ustawy o s.d.g. oraz wykazania, że
dana działalność nie może być wykonywana jako wolna lub po uzyskaniu wpisu
do rejestru działalności regulowanej albo za zezwoleniem. Należy podkreślić, że
do istoty koncesji należy uznaniowość organu koncesyjnego. Organ ten wyraża­

jąc w postaci koncesji zgpdę na podjęcie i wykonywanie oznaczonej działalności

gospodarczej przez danego przedsiębiorcę, ustala warunki lej działalności przy

zapewnieniu jej względnej stałości, gdyż zasadą jest udzielanie koncesji na czas
oznaczony, nie krótszy niż 5 lat i nic dłuższy niż 50 lat. Tego rodzaju reglamen­
tacja prawna ma miejsce jedynie w sytuacji, gdy określona dziedzina działalno­
ści gospodarczej ma szczególne znaczenie dla bezpieczeństwa państwa lub oby­

wateli albo przemawia za tym inny ważny interes publiczny.

Szczegółowy zakres i warunki wykonywania działalności gospodarczej pod­

legającej koncesjonowaniu określają przepisy odrębnych ustaw. W odniesieniu

do przewozów lotniczych czyni to prawo lotnicze z 2002 r., które kompetencje

w zakresie udzielania koncesji na przewozy lotnicze przyznaje Prezesowi Urzę­

du Lotnictwa Cywilnego. Organ ten działa na podstawie ustaleń rozporządze­

nia 2407/92/EWG w sprawie koncesjonowania przewoźników lotniczych,

które znajduje bezpośrednie zastosowanie na terytorium RP jako państwa człon­
kowskiego UE. Natomiast udzielanie koncesji dotyczących ochrony osób i mie­

nia, mających znaczenie zwłaszcza w hotelarstwie, następuje na podstawie
ustawy o ochronie osób i mienia z 1997 r. Ustawa la wyznaczyła jako organ

koncesyjny Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.

60

Rozdział 2

Uslawa o s.d.g. nie zawiera żadnych przepisów ogólnych dotyczących ze­

zwoleń, ograniczając się do wymienienia ustaw, które wymagają uzyskania ze­

zwolenia, licencji lub zgody na wykonywanie działalności gospodarczej. W dzie­

dzinach związanych z turystyką takie zezwolenia są obecnie wymagane przez

ustawę o transporcie drogowym z 2001 r., ustawę o systemie tachografów cy­

frowych z 2005 r., prawo lotnicze z 2002 r. oraz ustawę o lasach z 1991 r.

t

a ponadto wspomniana ustawa o transporcie drogowym oraz ustawa o transpor­

cie kolejowym z 2003 r. wymagają uzyskania licencji wspólnotowej równo­

ważnej w istocie zezwoleniu. Tego rodzaju akty mają zasadniczo charakter

związany i ich wydanie jest uzależnione jedynie od spełnienia ustawowo okre­

ślonych warunków wykonywania określonej działalności gospodarczej. Nie ma

tutaj miejsca na uznaniowość organu zezwalającego. Chodzi bowiem o dopusz­

czenie przedsiębiorcy do wykonywania określonej działalności, objętej obo­

wiązkiem uzyskania zezwolenia, po stwierdzeniu, że spełnia on ustalone usta­

wowo warunki takie, jak przygotowanie kapitałowe, lokalowe, technologiczne,

kadrowe oraz inne.

Zgodnie ze zmienioną w 2004 r. ustawą o usługach turystycznych działalność

gospodarcza polegająca na organizowaniu imprez turystycznych oraz pośredni­

czeniu na zlecenie klientów w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycz­

nych nie wymaga obecnie uzyskania zezwolenia. Nadal nie wymaga też zezwo­

lenia działalność agentów turystycznych, zaliczająca się do tzw. działalności

wolnej. Taką właśnie działalnością wolną są wszelkie zarobkowo świadczone

usługi rekreacyjne. Natomiast działalność organizatorów turystyki i pośredni­

ków turystycznych jest obecnie uznana przez ustawę o usługach turystycznych

za tzw. działalność regulowaną, będącą nową formą reglamentacji działalności

gospodarczej w Polsce, wprowadzoną przez ustawę o s.d.g. Miało to na celu

poszerzenie zakresu wolności gospodarczej przez zastąpienie części zezwoleń

warunkiem wpisu do rejestru działalności regulowanej. Objęło to ponad 20 dzie­

dzin działalności gospodarczej, w tym oprócz organizowania imprez turystycz­

nych i pośrednictwa turystycznego m.in. także organizowanie polowań dla cu­

dzoziemców oraz polowań za granicą jako usług turystycznych, działalność

kantorową, usługi detektywistyczne, organizowanie wyścigów konnych, organi­

zowanie profesjonalnego współzawodnictwa sportowego, prowadzenie stacji

kontroli pojazdów oraz prowadzenie ośrodka szkolenia kierowców.

Działalność regulowana została zdefiniowana w tzw. słowniczku ustawowym

ustawy o s.d.g. jako działalność gospodarcza, której wykonywanie wymaga

speinienia szczególnych warunków, określonych przepisami prawa. Jest to defi­

nicja nieprecyzyjna, gdyż działalność objęta koncesją lub zezwoleniem także

wymaga spełnienia szczególnych warunków określonych przez odrębne ustawy.

Dopiero w połączeniu z innymi ustaleniami ustawy o s.d.g. pojęcie działalności

regulowanej można właściwie rozumieć. Mianowicie przepisy tej ustawy uza-

61

w p r o s z e n i e do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji

iPtniaią wykonywanie działalności regulowanej od zaliczenia danego rodzaju
^Tałalności gospodarczej do działalności regulowanej przez przepis odrębnej

7stawv oraz od spełnienia przez przedsiębiorcę nie tylko szczególnych warun­

ków olcreślonych przepisami tej odrębnej ustawy, ale również od uzyskania wpi­

su do rejestru działalności regulowanej.

W porównaniu z zezwoleniami działalność regulowana jest znacznie łagod­

niejszą i odbiurokratyzowaną formą reglamentacji działalności gospodarczej.
7aodnie z przepisami ustawy o s.d.g. wystarcza pisemny wniosek przedsiębior­

cy o wpis do rejestru działalności regulowanej oraz złożenie przez przedsiębior­
cę oświadczenia o spełnieniu warunków wymaganych do wykonywania tej
działalności. Taki wniosek oraz wskazane oświadczenie składa się do organu

prowadzącego rejestr określonej działalności regulowanej na podstawie przepi­
sów regulujących daną działalność gospodarczą.

L

ROZDZIAŁ

*J

Podstawy prawne świadczenia usług

turystycznych

3.1. Organizowanie imprez turystycznych i pośrednictwo

turystyczne jako działalność regulowana

Spośród omówionych w poprzednim rozdziale rodzajów usług turystycznych

w tym rozdziale są bliżej przedstawione tylko podstawy prawne organizowania

imprez turystycznych i pośrednictwa turystycznego oraz uzyskiwania uprawnień

przewodnika turystycznego i pilota wycieczek, co ściśle wiąże się ze sobą. Na­

tomiast regulacje prawne dotyczące świadczenia innych usług turystycznych są

omówione w innych partiach podręcznika. W szczególności odrębny rozdział 5

dotyczy wyjątkowo ważnych i rozbudowanych unormowań prawnych poświę­

conych świadczeniu usług hotelarskich.

Ustawa o usługach turystycznych zaliczyła działalność gospodarczą w zakre­

sie organizowania imprez^turystycznych i pośrednictwa turystycznego do dzia­

łalności regulowanej w rozumieniu ustawy o s.d.g., wymagającej uzyskania

wpisu w rejestrze organizatorów turystyki i pośredników turystycznych.

Zgodnie z tą ustawą organem właściwym do prowadzenia wskazanego rejestru

działalności regulowanej jest obecnie marszałek województwa właściwy ze

względu na siedzibę przedsiębiorcy lub siedzibę oddziału przedsiębiorcy zagra­

nicznego. Wyjątkowo przedsiębiorca będący osobą fizyczną może złożyć wnio­

sek o wpis do rejestru działalności regulowanej również we właściwym organie

ewidencyjnym, wskazując organ prowadzący rejestr danej działalności regulo­

wanej. Taki wniosek o wpis powinien zawierać:
• firmę przedsiębiorcy oraz jego siedzibę i adres, a w przypadku osoby fizycz­

nej będącej przedsiębiorcą-jej adres zamieszkania; «

• numer identyfikacji podatkowej (NIP);

• określenie przedmiotu działalności;
• określenie zasięgu terytorialnego wykonywanej działalności;

podstawy prawne świadczenia usług turystycznych 63^

t wskazanie głównego miejsca wykonywania działalności objętej wpisem do

rejestru oraz oddziałów;

• imiona i nazwiska osób upoważnionych do kierowania działalnością przed­

siębiorcy oraz działalnością jego oddziałów.

Wzory tego wniosku są zamieszczane na stronach internetowych poszcze-

oólnych samorządów województw. Jest tam też dostępny wzór oświadczenia

przedsiębiorcy, które powinno być dołączone do wniosku o wpis, stwierdzają­

cego spełnienie warunków wykonywania działalności w zakresie organizowa­

nia imprez turystycznych i pośrednictwa turystycznego. Oprócz zapewnienia

spełnienia warunków określonych przez ustawę o usługach turystycznych takie

oświadczenie przedsiębiorcy obejmuje też zaręczenie kompletności i zgodności

z prawdą danych zawartych we wniosku o wpis do rejestru działalności regu­

lowanej.

Powołana ustawa wymaga ponadto dołączenia do wniosku oryginału umo­

wy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej bądź umowy ubezpieczenia na

rzecz klientów. Taka umowa ma na celu zabezpieczenie pokrycia kosztów po­

wrotu klientów do Polski w razie niezapewnienia przez organizatora turystyki

powrotu z wycieczki zagranicznej, a także pokrycia zwrotu wpłat wniesionych

przez klientów w przypadku niewykonania zobowiązań umownych, powstałych

z zawartej umowy o świadczenie usług turystycznych. Jest to konieczne z uwagi

na pobieranie z góry opłat za usługi świadczone przez organizatorów turystyki

oraz ich podwykonawców, jak też ze względu na to, że usługi te są z reguły wy­

konywane daleko od miejsc zamieszkania klientów, co czasem stawia tych

ostatnich w trudnym położeniu. Ustawa o

1

usługach turystycznych ustala więc

dwa warunki wykonywania przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej

w zakresie organizowania imprez turystycznych i pośrednictwa turystycznego:
• zawarcie umowy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej, bądź umowy

ubezpieczenia na rzecz klientów, omówionych w rozdziale 9 podręcznika;

• złożenie marszałkowi województwa oryginałów dokumentów potwierdzają­

cych zawarcie kolejnych umów gwarancji lub ubezpieczenia na rzecz klien­

tów przed upływem terminu obowiązywania umowy poprzedniej

Minimalną wysokość wskazanych zabezpieczeń finansowych określają obec­

nie dwa rozporządzenia Ministra Finansów z 2005 r. Odróżniają one cztery

okresy terytorialne działalności organizatorów turystyki i pośredników tury­

stycznych, obejmujące terytoria:

• wyłącznie Polski,
• państw sąsiadujących z Polską, w tym z Federacji Rosyjskiej tylko Obwód

Kaliningradzki;

• państw europejskich wymienionych we wskazanych rozporządzeniach z wy­

łączeniem Wysp Kanaryjskich oraz Obwodu Kaliningradzkiego;

• innych państw oraz Wysp Kanaryjskich.

64

Rozdział 3

Warto zaznaczyć, że przedsiębiorcy z reguły obejmują swoim zakresem dzia­

łania więcej niż jeden wyżej określony zakres terytorialny. Najwięcej organiza­

torów turystyki i pośredników turystycznych wykonuje działalność zarazem na

terytorium Polski i państw sąsiadujących oraz państw pozaeuropejskich. Bardzo

znaczna jest też liczba przedsiębiorców tego rodzaju wykonujących działalność

wyłącznie na obszarze Polski.

W zależności od zasięgu terytorialnego wykonywanej działalności ustalana

jest minimalna wysokość sumy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej,

gdyż ryzyko roszczeń klientów, wynikających z niewykonania lub nienależytego

wykonania zobowiązania, rośnie wraz z odległością od Polski obszarów, po

których przebiega trasa imprezy turystycznej. Drugi element brany pod uwagę

przy określeniu minimalnej wysokości sumy tego rodzaju gwarancji, to obecnie ,

6% rocznych przychodów

z tytułu wykonywanej działalności. Przy tym dla

organizatorów turystyki oferujących imprezy turystyczne wyłącznie w Polsce

nie może to być suma niższa niż równowartość 4,5 tys, euro. Dla oferujących

takie imprezy w Polsce oraz w państwach sąsiadujących to minimum wynosi

6 tys. euro, a jeśli działalnością przedsiębiorcy są objęte terytoria innych państw

europejskich - to 7,5 tys. euro. Natomiast organizatorzy oferujący imprezy tury­

styczne na całym świecie są objęci warunkiem sumy gwarancyjnej nie niższej

niż równowartość 30 tys. euro. Podobnie są ustalone minimalne wymagania

w tym zakresie dla przedsiębiorców pośredniczących na zlecenie klientów

w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych za granicą przez przed­

siębiorców zagranicznych nieprowadzących działalności w Polsce. Pośrednicy

turystyczni zaś pośredniczący na zlecenie klientów wyłącznie w zawieraniu

umów o świadczenie usług turystycznych na terytorium Polski oraz umów

z organizatorami turystyki wpisanymi do rejestru działalności regulowanej mu­

szą posiadać gwarancje nic niższą niż równowartość 4,5 tys. euro.

Z kolei minimalna wysokość sumy gwarancyjnej na rzecz jednego klienta

z tytułu zawartej umowy ubezpieczenia przez organizatora turystyki lub pośred­

nika turystycznego dla imprez organizowanych za granicą przez przedsiębiorcę

nieprowadzącego działalności w Polsce to równowartość ceny danej imprezy

turystycznej. Nie może jednak to być suma niższa niż równowartość 500 euro

w przypadku imprez zagranicznych organizowanych w ramach turystyki wyjaz­

dowej do państw pozaeuropejskich i na Wyspy Kanaryjskie, a 200 euro -

w odniesieniu do turystyki wyjazdowej do państw europejskich, z wyjątkiem

państw sąsiadujących z Polską. W tym bowiem ostatnim przypadku to minimum

wynosi tylko 120 euro. Natomiast w przypadku imprezy turystycznej organizo­

wanej w Polsce ta minimalna suma gwarancyjna na rzecz jednego klienta nie

może być niższa od równowartości 20 euro. Równowartość również 20 euro

wyznacza minimalną sumę gwarancyjną w odniesieniu do takiego pośrednika

turystycznego, który na zlecenie klienta pośredniczy w zawarciu umowy o świad-

Podstawy prawne świadczenia usług

turystycznych

65

czenie usług turystycznych wyłącznie w Polsce. Gdy zaś działalność danego

pośrednika turystycznego odnosi sic do imprezy organizowanej przez przedsię­

biorcę wpisanego do rejestru działalności organizowanej, to zawarta przez tego

pośrednika umowa ubezpieczenia musi przewidywać na rzecz jednego klienta

sumę gwarancyjną stanowiącą równowartość minimum 50 euro. Wszystkie te

kwoty wyrażone w euro są przeliczane na złotówki według średniego kursu tej

waluty ogłoszonego przez NBP po raz pierwszy w roku, w któfym umowa ubez­

pieczenia została zawarta.

Należy podkreślić, że obowiązek posiadania gwarancji bankowej lub ubez­

pieczeniowej bądź umowy ubezpieczenia na rzecz klientów dotyczy całego

okresu wykonywania działalności przez organizatora turystyki lub pośrednika

turystycznego. Treść takiej gwarancji lub umowy ubezpieczenia na rzecz klien­

tów musi obejmować upoważnienie dla marszałka województwa lub wskazanej

przez niego jednostki do wydawania dyspozycji wypłaty zaliczki na pokrycie

kosztów powrotu klienta do kraju.

Oprócz dwóch omówionych warunków o charakterze gwarancyjno-finanso-

wym wykonywanie działalności gospodarczej w zakresie organizowania imprez

turystycznych i pośrednictwa turystycznego wymaga też spełnienia trzeciego

warunku o charakterze personalno-organizacyjnym. Przedsiębiorca bowiem

powinien zapewnić kierowanie działalnością przedsiębiorstwa oraz działalno­

ścią jego jednostek organizacyjnych samodzielnie dokonujących czynności

prawnych przez osoby:
• z odpowiednim wykształceniem,
• posiadające odpowiednią praktykę,
• niekarane za przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu, wiarygodności doku­

mentów, mieniu oraz przeciwko obrotowi gospodarczemu.

Wymaganie wykształcenia i praktyki ma na celu zapewnienie koniecznego

profesjonalizmu w kierowaniu przedsiębiorstwem organizującym imprezy tury­

styczne oraz jego oddziałami i innymi jednostkami organizacyjnymi, jak rów­

nież w zakresie pośrednictwa turystycznego. Gwarantuje to przede wszystkim

praktyka w obsłudze turystów. Za taką praktykę omawiana ustawa uznaje

samodzielne prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie organizowania

imprez turystycznych lub pośrednictwa w zawieraniu umów o świadczenie usług

turystycznych, kierowanie jednostkami organizującymi imprezy turystyczne,

pracę na stanowiskach związanych z przygotowywaniem i zawieraniem umów

0 świadczenie usług turystycznych, samodzielne przygotowywanie programów

imprez turystycznych oraz wykonywanie zadań przewodnika turystycznego lub

pilota wycieczek. Potwierdzeniem tej praktyki jest zaświadczenie o wpisie oso­

by fizycznej do ewidencji działalności gospodarczej albo zaświadczenie wydane

przez jednostkę organizacyjną powierzającą zainteresowanemu czynności przy

obsłudze turystów. Sześć lat wskazanej praktyki uznaje obecnie ustawa o usłu-

66

Rozdział 3

gach turystycznych za spełnienie omawianego warunku niezależnie od posiada­

nego przez daną osobę wykształcenia lub jego braku. Zasadą jest jednak posia­

danie przez osobę wskazaną do kierowania działalnością organizatora turystyki

lub pośrednika turystycznego odpowiedniego wykształcenia, przy czym prefe­

rowane jest ukończenie studiów wyższych z zakresu turystyki i rekreacji, prawa,

ekonomii, zarządzania i marketingu. Z takim bowiem wykształceniem wystarcza

1 rok praktyki w obsłudze turystów. Ukończenie innych studiów wyższych lub

tylko szkoły średniej z zakresu obsługi turystów wymaga 2 lat praktyki w ob­

słudze turystów, a ukończenie innego typu szkoły średniej - aż 4 lal takiej prak­

tyki. Oczywiście posiadane wykształcenie trzeba udokumentować odpowiednim

dyplomem lub świadectwem szkolnym. Podobnie trzeba poświadczyć wskazaną

wyżej niekaralność. Następuje to w postaci tzw. informacji o osobie, sporzą­

dzonej na wniosek zainteresowanego przez Biuro Informacyjne Krajowego Re­

jestru Karnego w trybie ustalonym przez ustawę o Krajowym Rejestrze Karnym

z 2000 r.

3.2. Rejestr organizatorów turystyki i pośredników

turystycznych

Rejestr działalności regulowanej, do którego są wpisywani przedsiębiorcy

podejmujący i wykonujący działalność gospodarczą w zakresie organizowania

imprez turystycznych oraz pośredniczenia na zlecenie klientów w zawieraniu

umów o świadczenie usług turystycznych, jest nazwany przez ustawę o usługach

turystycznych mianem rejestru organizatorów turystyki i pośredników tury­

stycznych. W istocie jest aż 16 takich rejestrów, prowadzonych przez poszcze­

gólnych marszałków województw. Ustawa o usługach turystycznych zawiera

tylko kilka podstawowych ustaleń o zasadach prowadzenia omawianego rejestru.

W sprawach nieuregulowanych w tej ustawie do rejestru organizatorów turystyki

i pośredników turystycznych stosuje się ogólne przepisy o rejestrze działalności

regulowanej, zawarte w ustawie o s.d.g.

Organ prowadzący rejestr działalności regulowanej nie bada przed dokona­

niem wpisu do tego rejestru kwestii rzeczywistego spełnienia przez przedsię­

biorcę ustawowych warunków wykonywania działalności gospodarczej podlega­

jącej wpisowi. Taki wpis powinien być dokonany w terminie 7 dni od dnia

wpływu wniosku o wpis wraz z wymaganymi załącznikami. Ustawa o s.d.g.

ustala, że niedokonanie w tym terminie wpisu przez organ właściwy upoważnia

przedsiębiorcę do rozpoczęcia działalności po uprzednim zawiadomieniu o tym

na piśmie tego organu, jeśli upłynęło 14 dni od dnia wpływu wniosku. Jednak

nie dotyczy to sytuacji, gdy organ ten wezwał przedsiębiorcę do uzupełnienia

wniosku. Wtedy ten 7-dniowy termin biegnie od dnia uzupełnienia wniosku

o wpis.

podstawy prawne świadczenia usług turystycznych

67

Odmowa wpisu do rejestru organizatorów turystyki i pośredników tury­

stycznych następuje w drodze decyzji. Może ona nastąpić tylko w przypadkach

określonych w ustawie o s.d.g. Podstawą prawną może być wydanie prawomoc­

nego orzeczenia zakazującego przedsiębiorcy wykonywania działalności objętej

wpisem. Ponadto odmowa wpisu jest konsekwencją wykreślenia z rejestru

przedsiębiorcy w związku z wydaniem decyzji o zakazie wykonywania przez

przedsiębiorcę działalności objętej wpisem.

Zgodnie z ustawą o usługach turystycznych wpis do rejestru organizatorów

turystyki i pośredników turystycznych obejmuje dane zawarte we wniosku

o wpis. Jedyny wyjątek dotyczy adresu zamieszkania przedsiębiorcy będącego

osobą fizyczną, gdyż jeżeli ten adres jest inny niż adres siedziby tego przedsię­

biorcy, to nie podlega wpisowi do omawianego rejestru. Rejestr ten powinien

odznaczać się aktualnością danych. Toteż ustawa o s.d.g. zobowiązuje przed­

siębiorców do zgłaszania zmian danych wpisanych do tego rejestru w terminie

14 dni od dnia zajścia zdarzenia, które spowodowało zmianę danych. Znaczenie

ma również uprawnienie organu prowadzącego rejestr do sprostowania z urzę­

du wpisu do rejestru zawierającego oczywiste błędy lub niezgodności ze stanem

faktycznym. Jednak sam wpis do rejestru może być wykreślony wyłącznie

w przypadkach przewidzianych przez ustawę. Takie wykreślenie może nastąpić

na wniosek przedsiębiorcy lub z urzędu w razie wydania przez marszałka woje­

wództwa decyzji o zakazie wykonywania przez przedsiębiorcę działalności obję­

tej wpisem.

Analizowany rejestr może być prowadzony w systemie informatycznym. Tę

ustawową możliwość trzeba rozumieć jako zasadę, gdyż w obecnych, skompute­

ryzowanych czasach trudno zaakceptować tradycyjne metody prowadzenia reje­

strów publicznych. Równie oczywista jest zasada jawności rejestru organizato­

rów turystyki i pośredników turystycznych, co ustala zarówno ustawa o usługach

turystycznych, jak i ustawa o s.d.g. Ta ostatnia idzie zresztą dalej, gdyż gwaran­

tuje każdemu prawo dostępu do danych zawartych w rejestrze działalności regu­

lowanej za pośrednictwem organu prowadzącego rejestr.

Generalnie należy stwierdzić, że rejestr organizatorów turystyki i pośredni­

ków turystycznych ma inne cele niż uprzednio prowadzona przez wojewodów

ewidencja wydanych na terenie województwa zezwoleń i związanych z nimi

umów gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej. Rejestr ten spełnia obecnie

kilka istotnych funkcji. Jedną z nich jest funkcja ewidencyjna związana z omó­

wionym wyżej obowiązkiem uzyskania wpisu do rejestru działalności regulowa­

nej. Wyrazem tej funkcji jest wydawane z urzędu zaświadczenie o dokonaniu

lakiego wpisu. Omawiany rejestr obejmuje wszystkich przedsiębiorców będą­

cych organizatorami turystyki i pośrednikami turystycznymi w poszczególnych

województwach. Z funkcją ewidencyjną ściśle wiąże się funkcja dowodowa

'ego rejestru, gdyż dokonanie wpisu jest uwarunkowane złożeniem przez przed-

68

Rozdział 3

siębiorcę na piśmie oświadczenia o spełnieniu warunków wymaganych przez

ustawę o usługach turystycznych. To właśnie akta rejestrowe prowadzone dla

każdego przedsiębiorcy wpisanego do omawianego rejestru obejmują dokumen­

ty stanowiące podstawę wpisu W aktach tych przechowywane są również decy­

zje dotyczące wykreślenia wpisu. Z kolei funkcja kontrolna rejestru organiza­

torów turystyki i pośredników turystycznych jest powiązana z obowiązkiem

organu prowadzącego rejestr poddania kontroli spełnienie przez przedsiębiorcę

warunków wymaganych do wykonywania danej działalności regulowanej.

Wreszcie funkcja informacyjna omawianego rejestru wynika ze wspomnianej

wyżej zasady jego jawności. Realizacja tej funkcji jest ułatwiona w razie prowa­

dzenia rejestru w systemie informatycznym. Warto podkreślić, że zasady udzie

lania informacji o danych zawartych we wskazanym rejestrze zostały przesądzo

ne w sposób pośredni przez odesłanie zawarte w ustawie o usługach turystyc

nych do zasad ustalonych dla Centralnej Ewidencji Organizatorów Turysty

i

Pośredników Turystycznych.

3.3. Centralna Ewidencja Organizatorów Turystyki

i Pośredników Turystycznych

Jednym z ok. 280 rejestrów publicznych w Polsce jest Centralna Ewidencj

Organizatorów Turystyki i Pośredników Turystycznych przewidziana prze

ustawę o usługach turystycznych. Po zmianach tej ustawy w 2004 r. omawiana

ewidencja zastąpiła istniejący od 1999 r. centralny rejestr zezwoleń na działal­

ność organizatorów turystyki i pośredników turystycznych (CRZ). Jednak ewi­

dencja ta nie jest prostą kontynuacją wskazanego centralnego rejestru, choć co

innego wynika z rozporządzenia z 2005 r., określającego organizację, sposób

prowadzenia Centralnej Ewidencji oraz tryb udzielania informacji o zawartych

w niej danych- Rozporządzenie to jest wzorowane na analogicznym rozporzą­

dzeniu z 2004 r., które zachowało ważność wpisów do CRZ, przekształcając je

we wpisy do ksiąg rejestrowych Centralnej Ewidencji.

Zastąpienie zezwoleń na działalność organizatorów turystyki i pośredników

turystycznych wpisem do rejestru działalności regulowanej spowodowało, że

Centralna Ewidencja ma częściowo inne cele niż dotychczasowy CRZ. Jej pod­

stawowy cel to zapewnienie możliwości uzyskania informacji o przedsiębior­

cach wykonujących działalność gospodarczą w zakresie organizowania imprez

turystycznych oraz pośrednictwa turystycznego, spełniających ustawowo okre­

ślone warunki. Dalszym celem jest stworzenie możliwości poznania zabezpie­

czeń finansowych w postaci zawartej przez danego przedsiębiorcę umowy gwa­

rancji bankowej lub ubezpieczeniowej albo umowy ubezpieczenia na rzecz

klientów. Ponadto Centralna Ewidencja ma obecnie do spełnienia dwa dodat­

kowe cele:

podstawy prawne świadczenia usług turystycznych

69

#

umożliwić zainteresowanym dowiedzenie się o przedsiębiorcach wykreślo­

nych z rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych;

• poinformować o tych przedsiębiorcach, którzy wykonywali działalność go­

spodarczą w zakresie organizowania imprez turystycznych oraz pośrednictwa
turystycznego bez wymaganego wpisu do rejestru działalności regulowa­
nej.
Centralna Ewidencja zmierza do ochrony konsumentów korzystających

z usług turystycznych świadczonych przez organizatorów turystyki i pośredni­

ków turystycznych. Podstawą tej ochrony jest system informacji, do których

mogą dotrzeć konsumenci zainteresowani usługami organizacji imprez tury­

stycznych oraz zlecaniem czynności faktycznych i prawnych związanych z po­

średnictwem przy zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych. Funk­

cjonowanie tej ewidencji stanowi realizację szeroko rozumianego programu

informacji konsumenckiej.

Zadania związane z funkcjonowaniem Centralnej Ewidencji należą obecnie

do Ministra Sportu i Turystyki jako ministra właściwego do spraw turystyki.

Minister ten dokonuje z urzędu odpowiednich wpisów do Centralnej Ewidencji

na podstawie kopii dokumentów przesyłanych przez marszałków województw,

działających jako organy prowadzące rejestr organizatorów turystyki i pośredni­

ków turystycznych. Zgodnie ze wskazanym wyżej rozporządzeniem z 2005 r.

informacje te są przesyłane w formie elektronicznej i dodatkowo w formie kopii

dokumentów. Na tej podstawie Minister Sportu i Turystyki jako organ ewiden­

cyjny prowadzi Centralną Ewidencję w postaci ksiąg ewidencyjnych również

w formie elektronicznej, sporządzanych odrębnie dla każdego przedsiębiorcy.

Taka księga składa się z czterech działów. Dokonane w ten sposób wpisy do

Centralnej Ewidencji potwierdza się odpisem księgi ewidencyjnej w formie wy­

druku komputerowego, przesyłanego właściwemu marszałkowi województwa

jako organowi prowadzącemu rejestr działalności regulowanej, jak też zaintere­

sowanemu przedsiębiorcy. Umożliwia to sprostowanie ewentualnych błędnych

wpisów w tej ewidencji. Trzeba dodać, że dokumenty stanowiące podstawę wpi­

sów do Centralnej Ewidencji są gromadzone w aktach ewidencyjnych odrębnie

dla każdego przedsiębiorcy podlegającego wpisowi i nie mogą być udostępniane

osobom trzecim. W ramach tej ewidencji jest ponadto prowadzony wykaz

przedsiębiorców wykreślonych z rejestru, a także wykaz przedsiębiorców,

którzy wykonywali działalność gospodarczą w zakresie organizacji imprez tury­

stycznych i pośrednictwa turystycznego bez wymaganego wpisu do rejestru.

Na podstawie wyżej wymienionych celów utworzenia Centralnej Ewidencji

niożna wskazać główne funkcje przez nią spełniane. Jedną z nich jest funkcja

ewidencyjna realizowana w skali ogólnokrajowej. Jej wyrazem jest objęcie

••nalizowaną ewidencją wszystkich organizatorów turystyki i pośredników tury­

stycznych wpisanych do rejestru działalności regulowanej przez właściwego

70

Rozdział 3

marszałka województwa. Tak samo jak wcześniej CRZ, omawiana Centralna

Ewidencja posługuje się terminem „podmioty turystyczne" na oznaczenie przed­

siębiorców wpisanych do tej ewidencji, chociaż termin ten nie występuje

w ustawie o usługach turystycznych.

Według danych na dzień 1 sierpnia 2007 r. w Centralnej Ewidencji było wpi­

sanych 2789 podmiotów turystycznych, chociaż niecałe trzy lata wcześniej było

ich o prawie 700 więcej. Można więc mówić o tendencji spadkowej, ale została

ona zahamowana, gdyż w ciągu ostatniego 1,5 roku przybyło ok. 200 takich

podmiotów. Generalnie należy oczekiwać, że liczba przedsiębiorców wpisanych

do Centralnej Ewidencji będzie nadal stopniowo maleć w zawiązku z procesami

konsolidacyjnymi na rynku turystycznym oraz z powodu zaostrzonych wymagań

zakładów ubezpieczeń i banków przy udzielaniu zabezpieczeń finansowych.

Prawie 71% tych podmiotów turystycznych to osoby fizyczne prowadzące dzia­

łalność gospodarczą. Z innych zaś form prawnych w znaczącym zakresie jest

wykorzystywana tylko forma spółki z o.o., gdyż podmiotów działających w tej

postaci było na wskazany dzień 523, czyli prawie 19%.

Z omówioną funkcją Centralnej Ewidencji wiąże się spełniana przez tę ewi­

dencję funkcja kontrolna. Rezultatem działań kontrolnych ministra właściwego

do spraw turystyki oraz marszałków województw są odpowiednie zmiany w Cen­

tralnej Ewidencji wynikające z wykreślenia z urzędu niektórych przedsiębior­

ców z tej ewidencji.

Szczególnie ważna jest niewątpliwie funkcja informacyjna Centralnej Ewi­

dencji. Wynika ona z uznania danych wpisanych do tej ewidencji za ważne

z punktu widzenia potencjalnych klientów i kontrahentów przedsiębiorców,

którzy uzyskali wpis do rejestru organizatorów turystyki i pośredników tury­

stycznych. Niestety w ustawie o usługach turystycznych nie ma ustalenia o jaw­

ności omawianej ewidencji i kwestie te reguluje jedynie wskazane wyżej rozpo­

rządzenie z 2005 r. Deklaruje ono jawność tej ewidencji, ale w istocie jest to

tylko ograniczona jawność formalna. Każdy może żądać udzielenia informacji

objętych wpisem do Centralnej Ewidencji przez złożenie zapytania w dowolnej

formie w odniesieniu do konkretnych przedsiębiorców. Może to być forma

telefoniczna, pisemna lub elektroniczna. Ta ostatnia była dotychczas realizowa­

na poprzez powszechny dostęp do strony internetowej Departamentu Turystyki

Ministerstwa Gospodarki: www.turystyka.crz.gov.pl Właśnie formy zautomaty­

zowane, wykorzystujące dostęp do Internetu, mają w tej dziedzinie największą

przyszłość.

Warto podkreślić, że tylko marszałkowie województw mają prawo dostępu

do pełnych danych omawianej Centralnej Ewidencji. Nie jest wyraźnie określo­

ny zakres tych danych, które mogą być udostępniane jednostkom turystycznego

samorządu gospodarczego i organizacjom konsumenckim. Wciąż jest utrzymy­

wane ograniczenie w postaci anonimowości informacji zbiorczych z tej ewi-

podstawy prawne świadczenia usług turystycznych

71

dencji udzielanych do celów naukowo-badawczych, co pozostaje w sprzecz­

ności z ustaleniem Konstytucji RP, gwarantującym prawo obywatela do uzyski­

wania informacji o działalności organów władzy publicznej, oraz z przepisami

ustawy o dostępie do informacji publicznej 2001 r., przyznającymi każdemu

prawo wglądu do dokumentów urzędowych.

Funkcjonowanie Centralnej Ewidencji jest jednym z najbardziej dostrzegal­

nych efektów działania ustawy o usługach turystycznych. Codziennie wpływa

do tej ewidencji wiele zapytań od potencjalnych klientów i kontrahentów, doty­

czących legalności funkcjonowania określonych organizatorów turystyki i po­

średników turystycznych oraz wysokości posiadanych przez nich zabezpieczeń

finansowych. W konsekwencji Centralna Ewidencja - podobnie jak poprzednio

CRZ - przyczynia się znacząco do budowania zaufania do przedsiębiorców

działających na rynku usług turystycznych w Polsce.

3.4. Zakres i skutki prawne kontroli działalności regulowanej

w dziedzinie turystyki

Przewidziany w ustawie o s.d.g. ogólny obowiązek kontroli spełniania przez

przedsiębiorcę warunków wymaganych do wykonywania działalności regulo­
wanej jest realizowany w szczególności przez organ prowadzący rejestr danej
działalności. Przy tym należy odpowiednio stosować przepisy tej ustawy doty­
czące kontroli koncesjonowanej działalności gospodarczej. W konsekwencji
organ prowadzący rejestr działalności regulowanej jest uprawniony do kontroli

w zakresie:
• zgodności wykonywanej działalności gospodarczej z wpisem do rejestru dzia­

łalności regulowanej, co niewątpliwie obejmuje również zbadanie zgodności
ze stanem faktycznym złożonego przez przedsiębiorcę oświadczenia o speł­

nieniu wymaganych ustawowych warunków;

• przestrzegania warunków wykonywania działalności gospodarczej;
• obronności lub bezpieczeństwa państwa oraz ochrony bezpieczeństwa lub

dóbr osobistych obywateli.
Ponadto ustawa o s.d.g. wyznacza rodzaje czynności kontrolnych, do któ­

rych są uprawnione osoby upoważnione przez organ prowadzący rejestr działal­

ności regulowanej. Uprawnienie to obejmuje w szczególności:

• wstęp na teren nieruchomości, obiektu, lokalu lub ich części, gdzie jest wy­

konywana działalność regulowana, w dniach i w god?,inach, w których ta
działalność jest lub powinna być wykonywana;

• możliwość żądania ustnych lub pisemnych wyjaśnień, okazania dokumentów

lub innych nośników informacji oraz udostępnienia danych mających zwią­
zek z przedmiotem kontroli.

72

Rozdział 3

Należy dodać, że uzupełniająco powinny być wówczas stosowane ogólne

przepisy o kontroli przedsiębiorcy ustalone w ustawie o s.d,g. Trzeba też pod­

kreślić uprawnienie organu prowadzącego rejestr działalności regulowanej do

wezwania przedsiębiorcy do usunięcia w wyznaczonym terminie uchybień

stwierdzonych w toku kontroli- Niewątpliwie organ ten ma również inne możli­

wości oddziaływania pokontrolnego na przedsiębiorcę, wynikające z odrębnych

przepisów.

Przepisy ustawy o usługach turystycznych dotyczące kontroli stanowią lex

specialis

i w konsekwencji uchylają ogólne postanowienia w tym zakresie usta­

wy o S-d.g. Ustalenia ustawy o usługach turystycznych określają organy upo­

ważnione do wykonywania kontroli działalności gospodarczej prowadzonej

przez przedsiębiorcę, dotyczącej:
• zgodności ze stanem faktycznym danych zawartych w oświadczeniu o speł­

nieniu warunków wykonywania działalności w zakresie organizowania im­

prez turystycznych oraz pośrednictwa turystycznego;

• zgodności wykonywanej działalności z uzyskanym wpisem do rejestru;

• przestrzegania warunków wykonywania działalności gospodarczej określo­

nych ustawą;

• zgodności wykonywanej działalności gospodarczej z zawartymi umowami

agencyjnymi;

• przestrzegania przez przedsiębiorców, dających zlecenie agentom, warunków

wykonywania działalności gospodarczej określonych ustawą.

Wyznaczone w powyższym zakresie działania kontrolne znajdują się obec­

nie w kompetencjach Ministra Sportu i Turystyki jako ministra właściwego do

spraw turystyki oraz poszczególnych marszałków województw. Omawiane prze­

pisy są sformułowane na tyle szeroko, że uzasadniają wniosek o objęciu przez

wskazane organy działaniami kontrolnymi nie tylko organizatorów turystyki

oraz pośredników turystycznych, ale także agentów turystycznych. W razie

stwierdzenia przez ministra właściwego do spraw turystyki w wyniku kontroli

uchybień w sposobie wykonywania działalności gospodarczej, występuje on do

właściwego marszałka województwa o podjęcie stosownych działań.

Wykonywanie działalności gospodarczej w zakresie organizowania imprez

turystycznych i pośrednictwa turystycznego bez wymaganego wpisu do rejestru

działalności regulowanej nie występuje zbyt często w świetle statystyk. Z wykazu

przedsiębiorców, którzy wykonywali taką działalność bez wpisu do rejestru

organizatorów turystyki i pośredników turystycznych, wynika według danych

zawartych w Centralnej Ewidencji Organizatorów Turystyki i Pośredników Tu­

rystycznych na dzień 1 sierpnia 2007 r., że w minionych trzech latach takich

podmiotów ustalono tylko 25, głównie w województwie śląskim. Jednakże ob­

serwacja rynku usług turystycznych dowodzi, że tzw. szara strefa w tej dziedzi­

nie występuje na szerszą skalę i w przeszłości stwierdzano więcej podobnych

sytuacji.

podstawy prawne świadczenia usług turystycznych

73

Ustalenia ustawy o usługach turystycznych uznają w oznaczonych przypad­

kach agenta turystycznego za organizatora turystyki wykonującego działalność

bez wymaganego wpisu do rejestru działalności regulowanej. Ustawodawca

czyni tak w celu ochrony konsumentów w sytuacjach, gdy przedsiębiorca wy­

stępuje wobec klientów jako agent turystyczny, który:

• w umowach zawieranych z klientami nie wskazuje jednoznacznie właściwe­

go organizatora turystyki, którego reprezentuje, lub

• działa jako agent organizatora turystyki, który nie jest uprawniony do zawie­

rania umów z klientami na terytorium RP, bądź

• działa bez ważnej umowy agencyjnej lub przekracza jej zakres.

Ustawa o usługach turystycznych nakłada kilka obowiązków na przedsię­

biorcę będącego organizatorem turystyki lub pośrednikiem turystycznym i dzia­

łającego jednocześnie jako agent turystyczny w ramach wykonywanej działal­

ności. Taki przedsiębiorca jest obowiązany:
• wykonywać działalność tylko na rzecz organizatorów turystyki wpisanych do

rejestru;

• w umowie zawieranej z klientem wskazywać jednoznacznie właściwego

organizatora turystyki, którego reprezentuje;

• działać na podstawie ważnej umowy agencyjnej.

W razie stwierdzenia wykonywania przez przedsiębiorcę działalności gospo­

darczej w zakresie organizowania imprez turystycznych lub pośrednictwa tury­

stycznego bez wymaganego wpisu do rejestru działalności regulowanej marsza­

łek województwa wydaje decyzję o stwierdzeniu tego faktu oraz o zakazie

wykonywania działalności gospodarczej objętej wpisem do rejestru przez

okres trzech lat. Taka decyzja określa w szczególności firmę przedsiębiorcy,

którego zakaz dotyczy, identyfikuje osoby upoważnione do kierowania działal­

nością tego przedsiębiorcy oraz określa datę stwierdzenia wykonywania działal­

ności bez wymaganego wpisu do rejestru. Określony przez tę decyzję przedsię­

biorca jest umieszczany w Centralnej Ewidencji w wykazie przedsiębiorców.

którzy wykonywali działalność bez wymaganego wpisu do rejestru organiza­

torów turystyki i pośredników turystycznych. Następuje to dopiero na podstawie

ostatecznej decyzji wskazanego organu. W wykazie tym wskazuje się termin,

w którym upływają trzy lata od dnia uprawomocnienia się danej decyzji i po

upływie tego terminu określony przedsiębiorca jest z urzędu wykreślany. Podję­

cie przezeń w tym okresie działalności gospodarczej oznaczonej w decyzji sta­

nowi wykroczenie zagrożone w k.w. karą ograniczenia wolności lub grzywny,

dopiero po upływie trzech lat od dnia wydania decyzji o stwierdzeniu wykony­

wania działalności gospodarczej bez wymaganego wpisu do rejestru organizato­

rów turystyki i pośredników turystycznych dany przedsiębiorca może uzyskać

wpis do tego rejestru, jeśli spełnia ustawowe warunki.

Kontrola działalności gospodarczej prowadzonej przez przedsiębiorcę w za­

kresie organizowania imprez turystycznych i pośrednictwa turystycznego może

M

Rozdział 3

wykazać niezgodność wykonywanej działalności gospodarczej z wpisem do

rejestru działalności regulowanej, niezgodność ze stanem faktycznym danych

zawartych w oświadczeniu przedsiębiorcy o spełnieniu warunków wykonywania

działalności w zakresie organizowania imprez turystycznych i pośrednictwa

turystycznego, nieprzestrzeganie ustawowych warunków wykonywania działal­

ności gospodarczej, niezgodność wykonywanej działalności gospodarczej z za­

wartymi umowami agencyjnymi, czy naruszanie bezpieczeństwa lub dóbr osobi­

stych klientów. W takich przypadkach właściwy marszałek województwa działa­

jący z własnej inicjatywy lub na wniosek ministra właściwego do spraw turysty­

ki występującego o podjęcie stosownych działań pokontrolnych powinien we­

zwać danego przedsiębiorcę do usunięcia naruszeń w wyznaczonym terminie.

Nie dotyczy to jednak przypadku stwierdzenia złożenia niezgodnego ze stanem

faktycznym oświadczenia przedsiębiorcy o spełnieniu wymaganych warun­

ków wykonywania działalności regulowanej. Wtedy marszałek województwa od

razu wydaje decyzję o zakazie wykonywania przez przedsiębiorcę działalno­

ści objętej wpisem. Taką decyzję organ ten wydaje lakże w razie nicusunięcia

naruszeń wymaganych warunków przez przedsiębiorcę w wyznaczonym ter­

minie.

Ponadto marszałek województwa wydaje decyzję o zakazie wykonywania

przez przedsiębiorcę działalności objętej wpisem do rejestru organizatorów tury­

styki i pośredników turystycznych w przypadku stwierdzenia rażącego naru­

szenia warunków wymaganych do wykonywania działalności regulowanej.

Pojęcie rażącego naruszenia warunków zosiało ustawowo sprecyzowane w usta­

wie o usługach turystycznych. Obejmuje ono:

• zawieranie umów z kliencami bez uprzedniego zawarcia umowy gwarancji

bankowej lub ubezpieczeniowej albo umowy ubezpieczenia na rzecz klientów;

• nicprzedłożenic marszałkowi województwa oryginału kolejnej umowy gwa­

rancji bankowej lub ubezpieczeniowej albo umowy ubezpieczenia na rzecz

klientów przed upływem terminu obowiązywania umowy poprzedniej;

• niedopełnienie obowiązków przedsiębiorcy określonych w rozdziale 3 usta­

wy o usługach turystycznych, związanych z ochroną klienta zawierającego

umowę o świadczenie usług turystycznych;

• powierzenie przez organizatora turystyki wykonywania zadań przewodnika

turystycznego lub pilota wycieczek osobie nieuprawnionej lub nieznającej

języka powszechnie znanego w państwie odwiedzanym lub języka uzgodnio­

nego z kontrahentem zagranicznym, bądź osobie nieposiadającej aktualnego

zaświadczenia lekarskiego o braku przeciwwskazań do wykonywania zadań

przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek, wydanego zgodnie z prze­

pisami o badaniach lekarskich pracowników;

• używanie i powoływanie się na aktualny wpis do rejestru działalności regu­

lowanej, w celu wprowadzenia w błąd klientów co do rzeczywistego charak-

Podstawy prawne świadczenia usług turystycznych

75

teru wykonywanej przez siebie działalności, przy prowadzeniu sprzedaży

prawa do korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w ozna­

czonym czasie w każdym roku;

• wykonywania działalności poza zakresem terytorialnym określonym we

wniosku.

Nie każde naruszenie powyższych obowiązków - zwłaszcza gdy są one okre­

ślone w sposób ogólny - oznacza ich rażące naruszenie. Toteż marszałek woje­

wództwa jako organ prowadzący rejestr działalności regulowanej powinien

w takich sytuacjach najpierw wystąpić do przedsiębiorcy z żądaniem wyjaśnień

i usunięcia stwierdzonych naruszeń w wyznaczonym terminie.

Zgodnie z przepisami ustawy o s.d.g. decyzja o zakazie wykonywania dzia­

łalności regulowanej wydana przez marszałka województwa we wskazanych

wyżej trzech sytuacjach podlega natychmiastowemu wykonaniu. Przy tym

organ ten z urzędu wykreśla wpis przedsiębiorcy w rejestrze organizatorów

turystyki i pośredników turystycznych. Taki przedsiębiorca wykreślony z wy­

mienionych przyczyn może uzyskać ponowny wpis do tego rejestru nie wcze­

śniej niż po upływie trzech lat od dnia wydania decyzji o wykreśleniu. Tej treści

przepis ustawy o s.d,g. stanowi dodatkową sankcję dla przedsiębiorcy. Może

jednak okazać się, że decyzja o zakazie wykonywania określonej działalności

gospodarczej zostanie uchylona i w rezultacie po takim skutecznym jej wzrusze­

niu dany przedsiębiorca będzie ponownie wpisany do rejestru działalności regu­

lowanej. Dopiero ostateczna decyzja marszałka województwa o zakazie wyko­

nywania działalności gospodarczej z przyczyn wyżej omówionych jest podstawą

umieszczenia danego przedsiębiorcy w wykazie przedsiębiorców, których

wykreślono z rejestru. Wyraźnie stwierdzają to przepisy ustawy o usługach

turystycznych, wymagające wskazania w tym wykazie terminu, w którym upły­

wają trzy lata od dnia wykreślenia wpisu do rejestru organizatorów turystyki

i pośredników turystycznych. Po upływie tego terminu wykreślenie przedsię­

biorcy z wymienionego wykazu następuje z urzędu.

3.5. Organizacja polowań jako usługa turystyczna

Turystyka myśliwska (łowiecka) jest aktywną formą turystyki. Jest to tury­

styka specjalistyczna, gdyż wymaga ona specjalnych umiejętności i odpowied­

niej wiedzy podlegającej sprawdzeniu przed nadaniem uprawnień do polowania,

specjalnego sprzętu, specjalnych urządzeń oraz odpowiednich terenów, jako że

walory specjalistyczne tkwią też w środowisku przyrodniczym. Ten rodzaj ak­

tywności turystycznej podlega ustawie z 1995 r. - prawo łowieckie. Wskazana

ustawa rozumie łowiectwo jako element ochrony środowiska przyrodniczego,

mający na celu ochronę zwierząt łownych i gospodarowanie ich zasobami

w zgodzie z zasadami ekologii oraz zasadami racjonalnej gospodarki rolnej,

'° . Rozdział 3

leśnej i rybackiej. Ważne znaczenie ma tradycja i kultura łowiecka oraz etyka
myśliwska, bez których uwzględnienia zatraca się istotę łowiectwa.

Turystyka myśliwska oznacza migracje ludności związane z udziałem w po­

lowaniach w kraju lub za granicą. Można odróżnić trzy rodzaje takich migracji:
• udział myśliwych zamieszkałych w Polsce w polowaniach organizowanych

w obwodach łowieckich w różnych częściach kraju,

• łowiecka turystyka przyjazdowa, polegająca na sprzedaży cudzoziemcom

usług turystycznych obejmujących polowania w Polsce,

• łowiecka turystyka wyjazdowa, polegająca na sprzedaży polskim myśli­

wym usług turystycznych obejmujących polowania za granicą.

Tylko dwa ostatnie rodzaje turystyki myśliwskiej wiążą się ze świadczeniem

usług turystycznych. Jeszcze kilka lat temu świadczenie tych usług wymagało
uzyskania aż dwóch koncesji, a potem dwóch zezwoleń. Wejście w życie ustawy
o s.d.g. z 2004 r. zredukowało te przesadne wymagania w zakresie reglamentacji
prawnej świadczenia wskazanych usług turystycznych. Przepisy wprowadzające
tę ustawę dokonały zmiany prawa łowieckiego, które obecnie zalicza omawiany
rodzaj działalności gospodarczej do działalności regulowanej w rozumieniu
ustawy o s.d.g.

Podstawową konsekwencją tych zmian jest to, że świadczenie usług tury­

stycznych obejmujących polowania wykonywane przez cudzoziemców na tery­

torium RP oraz polowania za granicą wymaga jedynie spełnienia warunków

określonych przez prawo łowieckie oraz uzyskania wpisu do rejestru działal­

ności regulowanej. Prawo łowieckie nazywa ten rejestr prowadzony przez mar­

szałka województwa mianem rejestru polowań. Wskazany rejestr podlega wy­
żej omówionym przepisom ustawy o s.d.g.

Prawo łowieckie stanowi lex specialis w stosunku do przepisów ustawy

o s.d.g., jak też w odniesieniu do ustawy o usługach turystycznych. Jednak
w porównaniu ze stanem prawnym sprzed wejścia w życie ustawy o s.d.g. róż­
nica jest taka, że obecnie ustawa o usługach turystycznych nie znajduje zasto­
sowania do określenia warunków, od których spełnienia zależy podjęcie przez
przedsiębiorcę działalności gospodarczej polegającej na świadczeniu usług tury­
stycznych obejmujących polowania wykonywane przez cudzoziemców na tery­
torium Rp oraz polowania za granicą. W tym i tylko w tym zakresie nie ma

podstaw do stosowania przepisów ustawy o usługach turystycznych do dzia­
łalności przedsiębiorcy będącego organizatorem imprez obejmujących polowa­

nia dla cudzoziemców w Polsce lub polowania za granicą. Jednak skoro są to
usługi turystyczne- to do świadczenia tego rodzaju usług znajdują w konse­
kwencji zastosowanie przepisy ustawy o usługach turystycznych, w tym

zwłaszcza przepisy dotyczące ochrony klienta. Przecież prawo łowieckie tych
kwestii w ogóle nie reguluje.

Podstawy prawne świadczenia usług turystycznych

77

Natomiast określone przez prawo łowieckie warunki podjęcia przez przed­

siębiorcę omawianej działalności gospodarczej nie podlegają ocenie w świetle
przepisów ustawy o usługach turystycznych. Z przepisów prawa łowieckiego
wynika, że przedsiębiorca jest wtedy obowiązany spełnić aż cztery warunki:
• ustanowić obowiązkowe zabezpieczenie majątkowe roszczeń osób trzecich

z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez
przedsiębiorcę, co należy odróżnić od wymagań stawianych przez Polski
Związek Łowiecki (PZŁ), aby sami myśliwi dewizowi byli ubezpieczeni od
odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone podczas polowania;

• złożyć z wynikiem pozytywnym egzamin ze znajomości zasad wykonywa­

nia polowania i zasad ochrony przyrody lub zatrudniać osobę spełniającą
ten warunek;

• składać organowi rejestrowemu, którym obecnie jest marszałek woje­

wództwa, oryginały dokumentów potwierdzających zawarcie kolejnych
umów, albo dokonania kolejnej blokady środków finansowych, będących
formami obowiązkowego zabezpieczenia majątkowego;

• niekaralność przedsiębiorcy i osób kierujących jego działalnością za prze­

stępstwa określone w prawie łowieckim i przestępstwo przeciwko obrotowi
gospodarczemu.
Niewątpliwie świadczenie usług turystycznych obejmujących polowania

w kraju dla cudzoziemców oraz polowania za granicą wymaga szczególnych
zabezpieczeń ze względu na bezpieczeństwo uczestników polowań, jak również
osób postronnych, które mogą ponieść szkodę podczas polowania. Toteż prawo
łowieckie przewiduje, że wspomniane wyżej zabezpieczenie majątkowe rosz­
czeń osób trzecich z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobo­
wiązania przez przedsiębiorcę, świadczącego omawiane usługi turystyczne, jest
obowiązkowe. Może ono polegać w szczególności na zawarciu umowy gwa­

rancji bankowej lub ubezpieczeniowej. Przy tym zgodnie z rozporządzeniem

Ministra Finansów z 2005 r. w sprawie minimalnej wysokości sumy gwarancji
bankowej lub ubezpieczeniowej wymaganej w związku z wykonywaną przez
przedsiębiorcę działalnością gospodarczą w zakresie łowiectwa wskazana mini­
malna suma gwarancji wynosi 4% rocznego przychodu z tytułu wykonywanej
przez przedsiębiorcę omawianej działalności gospodarczej, uzyskanego w po­
przednim roku obrotowym. Suma ta nie może jednak być mniejsza niż równo­
wartość 10 tys euro w przypadku usług turystycznych obejmujących wyłącznie
polowania wykonywane przez cudzoziemców na terytorium RP, a 15 tys. euro -
w razie polowań organizowanych wyłącznie za granicą. Natomiast dla przedsię­
biorcy świadczącego usługi turystyczne obejmujące zarówno polowania wyko­
nywane przez cudzoziemców w Polsce, jak również polowania za granicą mini­
malna wysokość sumy gwarancji nie może wynosić mniej niż równowartość
20 tys. euro.

78

Rozdział 3

Prawo łowieckie przewiduje też- nieznaną ustawie o usługach turystycznych

- formę zabezpieczenia majątkowego w postaci blokady środków finansowych

na rachunku bankowym przedsiębiorcy. Jest ona dokonywana na rzecz właści­

wego zarządu województwa w wysokości 4% rocznego przychodu z tytułu

wykonywania przez przedsiębiorcę omawianej działalności gospodarczej, uzy­

skanego w poprzednim roku obrotowym. Przy tym zgodnie z prawem łowieckim

wysokość zablokowanej kwoty nie może być niższa niż równowartość 20 tys.

euro. i

W przypadku niezawarcia umowy gwarancji bankowej lub ubezpieczenio­

wej, ani niedokonania blokady środków finansowych na rachunku bankowym

przedsiębiorcy, do takiego przedsiębiorcy znajdują zastosowanie przepisy rozpo­

rządzenia Ministra Finansów z 2005 r. w sprawie ubezpieczenia odpowiedzial­

ności cywilnej przedsiębiorcy wykonującego działalność gospodarczą w zakre­

sie łowiectwa. Wskazany przedsiębiorca ma obowiązek zawarcia umowy ubez­

pieczenia odpowiedzialności cywilnej (t/w. ubezpieczenie OC), powstający

w dniu złożenia wniosku o wpis do rejestru polowań. Ubezpieczenie to obejmuje

odpowiedzialność cywilną przedsiębiorcy za szkody wyrządzone w następstwie

działania lub zaniechania ubezpieczonego, w okresie trwania ochrony ubezpie­

czeniowej, wyrządzone w związku z wykonywaną przez niego działalnością

gospodarczą. Z zakresu tego ubezpieczenia OC są jednak wyłączone m.in. szko­

dy powstałe w związku z używaniem broni palnej, jak też polegające na za­

płacie kar umownych. Przepisy powołanego rozporządzenia wykluczają przy

tym możliwość umownego ograniczenia wypłaty odszkodowań przez ubezpie­

czyciela. Z kolei co do wysokości minimalnej sumy gwarancyjnej tego ubez­

pieczenia OC, to zgodnie z ustaleniami omawianego rozporządzenia w odniesie­

niu do jednego zdarzenia, którego skutki są objęte umową ubezpieczenia OC,

wynosi ona równowartość 10 tys. euro w przypadku przedsiębiorcy świadczące­

go usługi turystyczne obejmujące wyłącznie polowania wykonywane przez cu­

dzoziemców na terytorium RP, 15 tys. euro - w razie polowań organizowanych

wyłącznie za granicą, a 20 tys. euro - w odniesieniu do przedsiębiorcy świad­

czącego usługi turystyczne obejmujące zarówno polowania wykonywane przez

cudzoziemców w Polsce, jak i polowania za granicą.

Spełnienie warunku złożenia z wynikiem pozytywnym egzaminu ze znajo­

mości zasad wykonywania polowania oraz zasad ochrony przyrody oznacza

posiadanie wymaganej fachowości w tej dziedzinie. Osoba taka jest przez my­

śliwych nazywana mianem pilota myśliwskiego. Wskazany egzamin przepro­

wadza komisja egzaminacyjna powołana przez ministra właściwego do spraw

środowiska. Skład tej komisji, wymagane od egzaminowanych dokumenty, spo­

sób przeprowadzenia egzaminu oraz wzór zaświadczenia stwierdzającego złoże­

nie egzaminu z wynikiem pozytywnym określa obecnie rozporządzenie Ministra

Środowiska z 2005 r. w sprawie egzaminu ze znajomości wykonywania polowa-

Podstawy prawne świadczenia usług turystycznych

79

nia oraz zasad ochrony przyrody. Wskazany egzamin składa się z części pisem­

nej i ustnej, a ma on sprawdzić znajomość przepisów prawa łowieckiego z 1995 r.,

ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. oraz ustawy o broni i amunicji z 1999 r.,

a także aktów wykonawczych wydanych na podstawie wymienionych ustaw.

Egzamin ten trzeba odróżnić od egzaminu będącego jednym z warunków uzy­

skania uprawnień do wykonywania polowania, zdawanego przed komisją

egzaminacyjną powołaną przez PZŁ.

Z kolei jeśli chodzi o warunek niekaralności przedsiębiorcy i osób kierują­

cych jego działalnością za wskazane przez prawo łowieckie przestępstwa, to

w szczególności odnosi się to do określonych przez omawianą ustawę typów

przestępstw stanowiących tzw. kłusownictwo. Jest oczywiste, że osoba skazana

za takie przestępstwo nic powinna być organizatorem imprez turystycznych

obejmujących polowania, ani kierować tego rodzaju działalnością gospodarczą.

Podobnie ze zrozumiałych względów dyskwalifikuje w tym zakresie taką osobę

popełnienie przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu. Ta kategoria

przestępstw powinna być rozumiana szeroko, obejmując nie tylko przestępstwa

przeciwko obrotowi gospodarczemu określone w k.k., ale również podobne

przestępstwa przewidziane w innych ustawach, jak np. w prawie bankowym

z 1997 r., ustawie o działalności ubezpieczeniowej z 2003 r., czy k.s.h. z 2000 r.

Zapewnienie o spełnieniu powyższych warunków musi się znaleźć w oświad­

czeniu przedsiębiorcy składanym wraz z pisemnym wnioskiem o wpis do reje­

stru polowań. Zgodnie z prawem łowieckim wskazany wniosek powinien za­

wierać:
• firmę przedsiębiorcy oraz numer identyfikacji podatkowej (NIP);

• wskazanie siedziby przedsiębiorcy i jego adresu, a w przypadku osoby fi­

zycznej będącej przedsiębiorcą- również jej adresu zamieszkania;

• numer w rejestrze przedsiębiorców albo'w ewidencji działalności gospodar­

czej;

• określenie zakresu działalności, która ma być objęta wpisem do rejestru.

Zastanawiają różnice w zakresie ustawowych wymagań co do treści powyż­

szego wniosku w porównaniu z analogicznym wnioskiem o wpis do rejestru

organizatorów turystyki i pośredników turystycznych. Należało się spodziewać,

że wymagania te będą w obu wypadkach takie same. Jednak tak nie jest z powo­

dów trudnych do zrozumienia.

Do wniosku o wpis do rejestru polowań przedsiębiorca powinien też dołą­

czyć oryginał umowy ubezpieczenia OC albo umowy gwarancji bankowej

lub ubezpieczeniowej, bądź oryginał dokumentu potwierdzającego dokonanie

blokady środków finansowych. Dokumenty te nic podlegają ocenie przez mar­

szałka województwa jako organ rejestrowy. Organ ten może jedynie wezwać

przedsiębiorcę do uzupełnienia wniosku o wpis i jeżeli ten wniosek jest kom­

pletny i zawiera wymagane załączniki, to w terminie 7 dni od dnia wpływu

wniosku marszałek województwa jest obowiązany dokonać wpisu do rejestru

Rozdział 3

polowań. Przy tym zgodnie z prawem łowieckim wpisowi do rejestru podlegają

dane podane we wniosku o wpis, z wyjątkiem adresu zamieszkania osoby fi­
zycznej będącej przedsiębiorcą, jeżeli jest on inny niż adres siedziby. Należy

podkreślić, że do tego rejestru działalności regulowanej znajdują zastosowanie

wyżej omówione przepisy ustawy o s.d.g. Warto zauważyć, że prawo łowieckie
zupełnie zbędnie powtarza ustalenia ustawy o s.d.g., określające podstawy
prawne wydania przez organ rejestrowy decyzji o zakazie wykonywania przez
przedsiębiorcę działalności objętej wpisem. Taką podstawą może być w szcze­

gólności stwierdzenie rażącego naruszenia warunków wykonywania działal­
ności przez przedsiębiorcę objętej wpisem do rejestru polowań. Sprecyzowanie
pojęcia rażącego naruszenie warunków nastąpiło w prawie łowieckim. Obejmuje
ono:
• nieprzedłożenie organowi rejestrowemu oryginału umowy ubezpieczenia OC

albo umowy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej, bądź oryginału do­

kumentu potwierdzającego dokonanie blokady środków finansowych;

* wykonywanie działalności poza zakresem określonym we wniosku.

Należy wspomnieć o szczególnych przepisach prawa łowieckiego przyznają­

cych uprawnienia do wykonywania polowania na terytorium RP. Poza

członkami PZL takie uprawnienia są przyznane przez szczególne przepisy oma­

wianej ustawy obywatelom państw członkowskich UE, jeżeli posiadają oni
uprawnienia do wykonywania polowania w państwie członkowskim i złożą

egzamin uzupełniający w języku polskim przed komisją egzaminacyjną PZŁ.
W razie nieposiadania uprawnienia do polowania w państwie członkowskim UE
lub niezłożenia wskazanego egzaminu taki obywatel państwa członkowskiego
UE może wykonywać polowanie w Polsce tylko po wykupieniu polowania
u przedsiębiorcy wpisanego do rejestru polowań albo na podstawie zgody

ministra właściwego do spraw środowiska. Tej treści przepis szczególny prawa
łowieckiego odnosi się ponadto do wszystkich innych cudzoziemców oraz
obywateli polskich, przebywających z zamiarem stałego pobytu za granicą,
niebędących członkami PZŁ. To tzw. wykupienie polowania oznacza zawarcie

odpowiedniej umowy o świadczenie usług turystycznych obejmujących po­

lowanie na terytorium RP. Dodatkowym warunkiem dotyczącym wówczas tylko

cudzoziemców jest wymóg obecności podczas polowania przedstawiciela dzier­
żawcy lub zarządcy obwodu łowieckiego, będącego członkiem PZŁ. Ma to za­
pewnić przestrzeganie przepisów prawa łowieckiego podczas polowania

3.6. Uprawnienia przewodników turystycznych i pilotów

wycieczek

Przewodnictwo turystyczne jest niemal tak stare, jak turystyka. Od wiedzy

ogólnej i specjalistycznej przewodnika turystycznego, jego postawy, zaangażo-

Podstawy prawne świadczenia usług turystycznych

81

wania, umiejętności przekazania informacji i nawiązania kontaktu z grupą zale­
ży w dużej mierze to, co uczestnicy wycieczki zobaczą w zwiedzanej miejsco­
wości czy obiekcie turystycznym oraz jakie ciekawe informacje uzyskają. Rów­
nież pilot wycieczki, chociaż zasadniczo ma spełniać funkcje opiekuńcze w sto­

sunku do uczestników imprezy turystycznej, często wychodzi poza te podsta­
wowe swoje obowiązki i jcsl wartościowym źródłem wiedzy o odwiedzanych

krajach, miejscowościach i obiektach. Taki stan rzeczy wynika ze stawiania
kandydatom na przewodników turystycznych i pilotów wycieczek wysokich

wymagań przez obowiązujące prawo. Uzyskanie uprawnień w tym zakresie
wiąże się ze spełnieniem szeregu warunków ustalonych przez ustawę o usługach
turystycznych oraz wydane na jej podstawie przepisy wykonawcze. Uprawnienia
te stanowią dowód posiadania odpowiednich kwalifikacji do wykonywania
określonego zawodu lub czynności, czyli uzyskania tzw. licencji zawodowej.

W pierwotnej wersji ustawy o usługach turystycznych nie definiowała ona

przewodnika turystycznego ani pilota wycieczek, które to pojęcia wydawały się
powszechnie zrozumiałe. Dopiero nowelizacja tej ustawy w 2000 r. dodała
ustawowe określenia wskazanych pojęć. Zgodnie z obecnie obowiązującymi
ustaleniami ustawowymi przewodnik turystyczny to osoba zawodowo oprowa­

dzająca turystów lub odwiedzających po wybranych obszarach, miejscowo­

ściach i obiektach oraz udzielająca o nich informacji. Zmiany powołanej ustawy

dokonane w 2004 r. ograniczyły zadania przewodnika turystycznego do opro­

wadzania wycieczek oraz fachowego udzielania ich uczestnikom określonych
informacji. Natomiast obowiązek sprawowania opieki nad uczestnikami wycie­

czek nie ciąży obecnie na przewodnikach turystycznych, co jest oczywistym
nieporozumieniem zwłaszcza w przypadku przewodników górskich. Nic tylko
zresztą na obszarach górskich, ale również na niektórych trasach turystycznych
dbanie przez przewodnika turystycznego o bezpieczeństwo uczestników wy­
cieczki jest wręcz koniecznością.

Z kolei termin „pilot wycieczek" oznacza zgodnie z ustawą o usługach tury­

stycznych osobę towarzyszącą, w imieniu organizatora turystyki, uczestnikom

imprezy turystycznej, sprawującą opiekę nad nimi i czuwającą nad sposobem

wykonania na ich rzecz usług. Pilot wycieczek działa zatem jako przedstawiciel
organizatora turystyki i powinien posiadać w tym zakresie formalne umocowa­
nie.

Dane publikowane na temat liczby przewodników turystycznych i pilotów

wycieczek działających w Polsce są bardzo rozbieżne i mylące. Wynika to m.in.
ze zmian stanu prawnego w tym zakresie oraz utraty tego rodzaju uprawnień
z powodu ich niepotwierdzenia w ustawowym terminie. Wiele osób. które uzy­

skały uprawnienia przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek, nigdy nie

podjęło się wykonywania tych czynności. Wiarygodne wydają się dane. według
których w latach 1999-2004 uprawnienia przewodnika turystycznego zostały

82

Rozdział 3

nadane lub potwierdzone 14 640 osobom (w tym 4582 - przewodnika górskiego,
3850 - przewodnika miejskiego. 6208 - przewodnika terenowego), a upraw­
nienia pilota wycieczek uzyskały lub potwierdziły we wskazanym okresie
29 804 osoby. Przy tym w ostatnich latach uprawnienia przewodnika turystycz­
nego uzyskuje co roku kilkaset osób, a uprawnienia pilota wycieczek - ponad
2 tys. osób.

Zgodnie z ustaleniami ustawy o usługach turystycznych można otrzymać

uprawnienia przewodników turystycznych następujących rodzajów:
• przewodnika górskiego dla określonych obszarów górskich, przy czym od­

różnia się trzy klasy takiego przewodnictwa w zależności od stopnia trudno­

ści tras oraz wycieczek, nadawane na jeden lub więcej obszarów górskich
Beskidów, Sudetów lub Tatr. co prowadzi do wyróżnienia przewodników be­
skidzkich, sudeckich i tatrzańskich;

• przewodnika miejskiego dla poszczególnych miast, przy czym z przepisów

wykonawczych wynika, że takie uprawnienia są wymagane w wypadku Ka­

towic (łącznic z Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym) Krakowa. Lubli­

na. Łodzi, Poznania, Szczecina, Torunia, Trójmiasta (Gdańska, Gdyni
i Sopotu łącznie), Warszawy i Wrocławia;

• przewodnika terenowego dla poszczególnych województw, regionów lub

tras turystycznych, przy czym takie uprawnienia obejmują również miasta
położone w obrębie województwa lub regionu.
Przy tym przewodnicy turystyczni mogą oprowadzać obsługiwane wycieczki

po muzeach, wystawach i zabytkach znajdujących się na obszarze ich upraw­
nień, jeżeli zadania tego nic wykonuje uprawniony etatowy pracownik. Regula­
min dla zwiedzających ustalony przez dyrektora muzeum, organizatora wystawy
lub właściciela zabytku powinien określić sposób oprowadzania wycieczek

przez przewodników turystycznych w tego rodzaju szczególnych sytuacjach.

Uprawnienia pilota wycieczek nie są obecnie ustawowo dzielone na rodzaje,

ale dawniej odróżniano pilota wycieczek zagranicznych od pilota wycieczek
krajowych. W rzeczywistości taki podział następuje. Przepisy ustawy o usłu­
gach turystycznych wyznaczają przecież zadania pilotów wycieczek w ścisłym
związku z charakterem danej imprezy turystycznej. Do ich zadań należy
przede wszystkim sprawowanie w imieniu organizatora turystyki opieki nad
uczestnikami imprezy turystycznej w niezbędnym zakresie wynikającym wła­
śnie z charakteru danej imprezy. Niewątpliwie zakres tej opieki w przypadku

imprez wyjazdowych musi być znacznie większy, co wynika m.in. z rozmaitych

niebezpieczeństw zagrażających uczestnikom takiej wycieczki w środowisku
z reguły im nie znanym, jak też z często występującej bariery językowej.

Do bardzo istotnych zadań pilota wycieczek należy też czuwanie nad sposo­

bem wykonywania usług świadczonych na rzecz uczestników podczas imprezy
turystycznej. 'Należyte wykonanie tych usług wymaga podejmowania różnych

Podstawy prawne świadczenia usług turystycznych

83

czynności przez pilota wycieczki i w to w odpowiednim czasie. Wiąże się z tym

kolejne zadanie pilota wycieczek, jakim jest reprezentowanie przezeń organi­

zatora turystyki wobec kontrahentów świadczących usługi w trakcie trwania

imprezy. Wymaga to w szczególności składania w. charakterze pełnomocnika
tego organizatora odpowiednich oświadczeń woli. Ponadto nader ważne w prak­
tyce zadanie pilota wycieczek polega na przyjmowaniu od uczestników impre­

zy turystycznej podczas jej trwania reklamacji dotyczących świadczonych im

usług.

Ustawa o usługach turystycznych w obecnym brzmieniu przyznaje marszał­

kom województw kompetencje związane z uzyskiwaniem uprawnień przewod­

nika turystycznego lub pilota wycieczek. Właśnie marszałek województwa
właściwy dla miejsca zamieszkania obywatela polskiego występującego o przy­

znanie takich uprawnień jest organem, który nadaje wskazane uprawnienia,
odmawia nadania, zawiesza i przywraca je oraz cofa. Natomiast osoby niebę-
dące obywatelami RP, nieposiadające miejsca zamieszkania w Polsce, a spełnia­

jące warunki nadania uprawnień przewodnika turystycznego lub pilota wycie­

czek, występują z wnioskiem o nadanie tych uprawnień do wybranego przez
siebie marszałka województwa. Również obywatele państw członkowskich

UE, nieposiadający miejsca zamieszkania na terytorium Polski, którzy nabyli
kwalifikacje do wykonywania zawodu przewodnika turystycznego lub pilota
wycieczek w tych państwach, składają wniosek o nadanie omawianych upraw­

nień do wybranego marszałka województwa. Podstawę do nadania tych upraw­
nień stanowi w takiej sytuacji decyzja ministra właściwego do spraw turystyki
o uznaniu kwalifikacji do wykonywania zawodu przewodnika turystycznego
lub pilota wycieczek na terytorium RP, wydana na podstawie odrębnych przepi­
sów.

Przepisy rozporządzenia w sprawie przewodników turystycznych i pilotów

wycieczek z 2006 r. określiły treść wniosku o nadanie omawianych uprawnień

oraz wymagane załączniki. Osoba występująca z takim wnioskiem powinna

spełniać następujące wymagania ustalone przez ustawę o usługach turystycz­
nych:
• ukończenie 18 lat;
• posiadanie co najmniej wykształcenia średniego;
• odpowiedni stan zdrowia potwierdzony zaświadczeniem lekarskim;
• niekaralność za przestępstwa umyślne lub inne popełnione w związku z wy­

konywaniem zadań przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek;

• odbycie szkolenia przeprowadzonego przez jednostkę organizacyjną lub oso­

bę upoważnioną na podstawie decyzji administracyjnej marszałka wojewódz­
twa;

• odbycie praktyki w zakresie wymaganym dla danego rodzaju uprawnień;

• zdanie egzaminu przed komisją egzaminacyjną powołaną przez właściwego

marszałka województwa.

zZ

. , Rozdział 3

Dokonana w 2004 r. nowelizacja ustawy o usługach turystycznych częściowo

zmodyfikowała warunek dotyczący posiadania stanu zdrowia umożliwiającego

wykonywanie zadań przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek. Obecnie

nieprzedłożenie właściwemu marszałkowi województwa aktualnego zaświad­

czenia lekarskiego o braku przeciwwskazań do wykonywania tego rodzaju

zadań powoduje skutek w postaci niemożności wykonywania wskazanych

uprawnień. Natomiast już nic następuje w takiej sytuacji automatyczna utrata

tych uprawnień.

Szczegółowe wymagania w zakresie organizowania szkoleń, odbywania za­

jęć praktycznych oraz przeprowadzania egzaminów dla kandydatów na prze­

wodników turystycznych i pilotów wycieczek określają przepisy rozporządzenia

w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek z 2006 r. Załączni­

ki do tego rozporządzenia określają wymagany program podstawowego szko­

lenia ogólnego i specjalistycznego oraz szkolenia uzupełniającego dla po­

szczególnych rodzajów uprawnień przewodnickich, jak też program szkole­

nia dla kandydatów na pilotów wycieczek. Ten akt wykonawczy określa też

sprawy związane z właściwością terytorialną marszałków województw powołu­

jących komisje egzaminacyjne dla przewodników górskich.

Nowelizacja ustawy o usługach turystycznych dokonana w 2004 r. zwiększy­

ła obowiązki organizatorów szkoleń dla osób starających się o uprawnienia

przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek. Wzrosły wymagania co do

dysponowania odpowiednią kadrą wykładowców z wyższym wykształceniem

oraz kadrą instruktorów prowadzących zajęcia praktyczne, posiadających udo­

kumentowaną praktykę w zakresie wykonywania zadań odpowiednio przewod­

nika turystycznego lub pilota wycieczek. Upoważnienie do prowadzenia tego

rodzaju szkoleń - wydawane przez marszałka województwa - określa szczegó­

łowe warunki tych szkoleń, co przy tym podlega kontroli przez osoby upoważ­

nione przez wskazany organ. W drodze decyzji administracyjnej może nastąpić

cofnięcie takiego upoważnienia wskutek prowadzenia szkolenia niezgodnie

z upoważnieniem albo z powodu niespełnienia wymaganych warunków do jego

uzyskania. Dalszą konsekwencją cofnięcia upoważnienia jest wtedy niemożność

uzyskania przez 3 lata upoważnienia do organizowania tego rodzaju szkoleń.

Taki sam skutek powoduje stwierdzenie w decyzji marszałka województwa

prowadzenia bez upoważnienia szkolenia dla przewodników turystycznych lub

pilotów wycieczek.

Przyznanie uprawnień przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek na­

stępuje w drodze decyzji administracyjnej właściwego marszałka wojewódz­

twa. Również formę decyzji ma odmowa wydania takich uprawnień, odmowa

dopuszczenia do egzaminu, zawieszenie uprawnień, ich przywrócenie oraz cof­

nięcie. Marszałkowie województw są przy lym zobowiązani do prowadzenia

ewidencji nadanych uprawnień.

Podstawy prawne świadczenia usług turystycznych

85

Osoby wykonujące zadania przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek

podlegają kontroli. Kontrola ta obejmuje posiadanie uprawnień co do ich obsza­

ru oraz ważności, a także poprawność wykonywania zadań przewodnika tury­

stycznego i pilota wycieczek. Ponadto kontroli podlega również zapewnienie

przez organizatora turystyki opieki przewodnika turystycznego lub pilota

wycieczek nad uczestnikami imprezy turystycznej. Zastanawia użyte w tym

kontekście przez przepisy ustawy o usługach turystycznych określenie o „opiece

przewodnika turystycznego", mimo że obowiązek zapewnienia takiej opieki

został wykreślony z zadań przewodnika turystycznego.

Wskazanej kontroli dokonują osoby imiennie upoważnione przez marszał­

ków województw. Osoby te mają obowiązek powiadomienia o stwierdzonych

uchybieniach marszałka województwa właściwego ze względu na miejsce doko­

nanej kontroli. Z kolei ten organ jest zobowiązany do przekazania otrzymanych

wyników kontroli marszałkowi województwa, który nadał uprawnienia danemu

przewodnikowi turystycznemu lub pilotowi wycieczek. Rezultatem takiej kon­

troli może być zawieszenie lub cofnięcie posiadanych uprawnień. W razie zaś

stwierdzenia wykonywania zadań przewodnika turystycznego lub pilota wycie­

czek bez uprawnień jest to podstawą ukarania za wykroczenie karą ogranicze­

nia wolności lub grzywny zgodnie z przepisami k.w.

W świetle przepisów przejściowych ustawy o usługach turystycznych

uprzednio uzyskane uprawnienia przewodnika turystycznego lub pilota wycie­

czek mogły zostać zachowane pod warunkiem wystąpienia przez zainteresowane

osoby z wnioskiem o potwierdzenie posiadanych uprawnień. Zgłoszenie takie­

go wniosku oraz jego udokumentowanie mogło nastąpić w terminie dwóch lat

od wejścia w życie wskazanej ustawy, tj. do 1 lipca 2000 r. W sprawach tych

potwierdzeń wojewodowie wydawali decyzje administracyjne, stosując sposób

i tryb zaliczania uprawnień określony uprzednio przez rozporządzenie w sprawie

przewodników turystycznych i pilotów wycieczek z 1999 r. Osoby, które nie

wystąpiły o takie potwierdzenie, straciły nabyte uprawnienia. Można to uznać

za naruszenie zasady niedziałania prawa wstecz i związanej z nią zasady

ochrony praw słusznie nabytych.

Sam ustawodawca w istocie przyznał się do nieprawidłowości w tym zakre­

sie, nowelizując w 2004 r. ustawę o usługach turystycznych. Obecnie osoby,

które nie potwierdziły w ustawowym terminie posiadanych uprawnień przewod­

nika turystycznego lub pilota wycieczek, są dopuszczane do odpowiednio egza­

minu na przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek bez konieczności

odbycia szkolenia teoretycznego i praktycznego. W konsekwencji takie osoby

mogą teraz odzyskać krótszą i nie tak kosztowną drogą posiadane wcześniej

uprawnienia, ale zapewne nie jest to dla nich całkowicie satysfakcjonujące roz­

wiązanie. Podobnie słuszne jest nowe ustalenie ustawy o usługach turystycz­

nych, że osoby posiadające uprawnienia przewodnika turystycznego są dopusz-

86

Rozdział 3

czane do egzaminu umożliwiającego uzyskanie uprawnień obejmujących do­

datkowy zakres terytorialny bez konieczności odbycia szkolenia teoretycznego

i praktycznego. Jest to racjonalne rozwiązanie, gdyż takie osoby tego rodzaju

szkolenia już wcześniej przecież odbyły.

Odrębne zagadnienie sianowi dokumentowanie przez przewodników tury­

stycznych i pilotów wycieczek znajomości języków obcych. Ustawa o usługach

turystycznych przewiduje, że takim dokumentem może być dyplom ukończenia

studiów filologicznych, nauczycielskiego kolegium języków obcych lub świa­

dectwo ukończenia szkoły z obcym językiem wykładowym. Ponadto tego ro­

dzaju uznanie znajomości języka obcego może nastąpić również w wypadkach

określonych przez rozporządzenie MEN w sprawie dokumentowania znajomości

języka obcego przez przewodników turystycznych i pilotów wycieczek z 2000 r.

Przewodnicy turystyczni i piloci wycieczek nielegitymujący się wymagany­

mi dokumentami muszą w celu wykazania się znajomością języka obcego przy­

stąpić na ogólnie ustalonych zasadach do odpowiedniego egzaminu. Taki egza­

min jest zdawany przed komisją egzaminacyjną powołaną przez właściwego

marszałka województwa spośród osób znajdujących się na specjalnej liście ogło­

szonej przez ministra właściwego do spraw turystyki. Za sprawdzenie znajo­

mości języka obcego przez przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek są

pobierane wcale nie tak niskie opłaty, których wysokość jest ustalona przez

rozporządzenie w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

z 2006 r. Akt ten ustala także wysokość opłat za sprawdzenie kwalifikacji

osób ubiegających się o uprawnienia przewodnika turystycznego lub pilota wy­

cieczek. Obecnie wpływy z tytułu wskazanych opłat stanowią dochód budżetu

samorządu województwa i są przeznaczane na pokrycie kosztów organizacji

i przeprowadzenia egzaminów na przewodników turystycznych i pilotów wycie­

czek oraz egzaminów ze znajomości języków obcych przewodników turystycz­

nych i pilotów wycieczek.

Osoby, które spełniły wymagania dla uzyskania uprawnień przewodnika tu­

rystycznego lub pilota wycieczek, otrzymują od właściwego marszałka woje­

wództwa dokumenty to potwierdzające. Takim dokumentem ze stosownymi

wpisami jest legitymacja przewodnika turystycznego, nazywana w wypadku

przewodnictwa górskiego - legitymacją przewodnika górskiego, oraz legity­

macja pilota wycieczek, jak również identyfikator noszony w widocznym

miejscu podczas pełnienia obowiązków. Wzory tych legitymacji oraz identyfika­

torów określają załączniki do rozporządzenia w sprawie przewodników tury­

stycznych i pilotów wycieczek z 2006 r.

ROZDZIAŁ

Podstawy prawne świadczenia usług

rekreacyjnych

4.1. Prowadzenie działalności w dziedzinie rekreacji

Świadczenie usług rekreacyjnych nic doczekało się jeszcze tak rozbudowa­

nych unormowań prawnych, jak to jest w przypadku usług turystycznych.

Zwłaszcza podstawy ustawowe podejmowania i prowadzenia tego rodzaju dzia­

łalności są zdecydowanie zbyt skromne- Trzeba tutaj odwołać się do bardzo

ogólnych i nielicznych ustaleń ustawy o kulturze fizycznej z 1996 r. oraz ustawy

o systemie oświaty z 1991 r. Najważniejsze znaczenie praktyczne mają regulacje

prawne dotyczące rekreacji ustalone w aktach wykonawczych do wymienionych

ustaw.

Działalność w dziedzinie rekreacji powinna być prowadzona zgodnie z usta­

leniami powołanego już w rozdziale 2 rozporządzenia MEN w sprawie szczegó­

łowych zasad i warunków prowadzenia działalności w dziedzinie rekreacji ru­

chowej z 2001 r. Gdy tego rodzaju działalność dotyczy organizacji wypoczynku

dla dzieci i młodzieży szkolnej, to musi uwzględniać regulacje rozporządzenia

MEN w sprawie warunków, jakie muszą spełniać organizatorzy wypoczynku dla

dzieci i młodzieży szkolnej, a także zasad jego organizowania i nadzorowania

z 1997 r.. oraz rozporządzenia MENiS w sprawie warunków i sposobu organi­

zowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i tury­

styki z 2001 r.

Pierwszy z wymienionych aktów wykonawczych znajduje zastosowanie

do prowadzenia zorganizowanej działalności w dziedzinie rekreacji zarówno

w obiektach, na terenach zamkniętych, jak i w środowisku otwartym. Obej­

muje to zarówno działalność stałą, jak również sezonową, przy czym może ona

mieć charakter odpłaty lub nieodpłatny. Organizator rekreacji jest uprawniony

do organizowania zajęć oraz organizowania i prowadzenia klubów, sekcji

i stałych zespołów.

88

Rozdział 4

Jednym z podstawowych obowiązków organizatora rekreacji jest opracowa­

nie regulaminu zajęć rekreacyjnych oraz zapoznanie z nim uczestników tych

zajęć. Taki regulamin powinien określać prawa i obowiązki uczestników zajęć

oraz organizatora rekreacji, instruktora rekreacji ruchowej prowadzącego zajęcia

oraz ewentualnie innych osób związanych z organizacją danych zajęć rekreacyj­

nych.

Organizator rekreacji ma obowiązek wyznaczenia osoby odpowiedzialnej za

przebieg zajęć, która musi posiadać kwalifikacje zawodowe wymagane przez

obowiązujące prawo. Uczestnicy zajęć powinni zostać ubezpieczeni od na­

stępstw nieszczęśliwych wypadków, co ma ścisły związek z charakterem zajęć

rekreacyjnych. Organizator rekreacji jest zobowiązany zapewnić uczestnikom

rekreacji ruchowej warunki bezpieczeństwa oraz warunki sanitarnohigie­

niczne, określone w odrębnych przepisach. Ciąży na nim też obowiązek zapew­

nienia uczestnikom bazy rekreacyjno-sportowej odpowiedniej dla formy pro­

wadzonych zajęć. Przy tym obiekty rekreacyjno-sportowe oraz sprzęt i urzą­

dzenia rekreacyjno-sportowe powinny spełniać wymagania określone w odręb­

nych przepisach. Sprawność techniczna oraz kompletność tych urządzeń i sprzę­

tu podlegają sprawdzeniu przez osobę prowadzącą zajęcia każdorazowo przed

ich udostępnieniem uczestnikom zajęć rekreacyjnych. Jeśli korzystanie z urzą­

dzenia lub sprzętu rekreacyjno-sportowego może stanowić zagrożenie dla życia

lub zdrowia, podmiot udostępniający takie urządzenie lub sprzęt powinien za­

poznać osoby korzystające z nich z instrukcją prawidłowego i bezpiecznego ich

używania albo zapewnić korzystanie z danego urządzenia lub sprzętu pod nad­

zorem osób posiadających odpowiednie kwalifikacje.

Należy dodać, że do uczestnictwa w zajęciach powinny być dopuszczenc wy­

łącznie osoby posiadające zaświadczenie lekarskie o braku przeciwskazań do

udziału w zajęciach lub które złożą podpisane własnoręcznie oświadczenie

o zdolności do udziału w zajęciach rekreacyjnych. W przypadku osoby niepeł­

noletniej takie oświadczenie powinno być podpisane przez przedstawiciela usta­

wowego tej osoby.

Organizator rekreacji powinien dostarczyć uczestnikom zajęć rekreacyjnych

regulamin uczestnictwa w tych zajęciach oraz ich program. Powinno to nastą­

pić jeszcze przed ich rozpoczęciem. Taki program powinien w szczególności:

• identyfikować organizatora rekreacji;
• identyfikować prowadzącego zajęcia i jego kwalifikacje zawodowe;

• określić termin lub terminy zajęć oraz miejsce ich realizacji;
• oznaczyć urządzenia i sprzęt rekreacyjno-sportowy udostępniany uczestni­

kom oraz wyposażenie uczestników w sprzęt zabezpieczający i ochronny lub

ratunkowy;

• ustalić warunki zakwaterowania i wyżywienia;

• określić cenę zajęć i zakres usług nią objętych;

Podstawy prawne świadczenia usług rekreacyjnych

89

• ustalić zasady kwalifikowania osób do udziału w zajęciach;

• oznaczyć maksymalną liczbę osób uczestniczących w zajęciach oraz liczbę

osób przypadających na jednego prowadzącego zajęcia;

• określić reguły zachowania się uczestników w czasie realizacji zajęć.

W razie organizacji imprezy rekreacyjnej jej organizator jest zobowiązany

do zapewnienia widzom i uczestnikom regulaminu imprezy, określającego

reguły zachowania się osób obecnych na imprezie. W widocznym miejscu po­

winien być umieszczony regulamin określający sposób korzystania z obiektu

rekreacyjno-sportowego i znajdujących się w nim urządzeń. Organizator rekre­

acji ma obowiązek zapewnienia widzom i uczestnikom zaplecza sanitarno-hi-

gienicznego, w tym osobno oznakowanych toalet dla kobiet i mężczyzn w licz­

bie uzgodnionej z powiatowym inspektorem sanitarnym. Ponadto na organizato­

rze ciąży obowiązek udzielania świadczeń zdrowotnych w ramach pierwszej

pomocy medycznej. Obowiązek ten obejmuje również sytuacje udzielania takiej

pomocy w miejscu prowadzenia zajęć rekreacyjnych.

Podczas prowadzenia działalności w dziedzinie rekreacji ruchowej powinny

być spełnione warunki bezpieczeństwa, ustalone przez odrębne przepisy dla

sytuacji prowadzenia takiej działalności przez szkoły i placówki oświatowe, jak

też w przypadkach jej wykonywania na drogach publicznych, w górach lub nad

wodą, bądź w oznaczonych dyscyplinach lub dziedzinach sportu. Są one przed­

stawione w rozdziale 6 podręcznika.

4.2. Organizacja wypoczynku dzieci i młodzieży szkolnej

W razie prowadzenia działalności w dziedzinie rekreacji na rzecz dzieci

i młodzieży szkolnej wspomniane wyżej rozporządzenie MEN z 1997 r. zobo­

wiązuje organizatorów rekreacji, zwanych przez ten akt organizatorami wypo­

czynku, do zapewnienia nic tylko bezpiecznych warunków wypoczynku, ale

również właściwej opieki wychowawczej. Wiąże się to z obowiązkiem tych

organizatorów zatrudniania odpowiednio przygotowanej kadry pedagogicznej.

Taki wypoczynek dla dzieci i młodzieży szkolnej może być organizowany

w formach wypoczynku wyjazdowego (np. kolonie, obozy, zimowiska) lub

w miejscu zamieszkania (np. półkolonie, wczasy w mieście). Są to tzw. pla­

cówki wypoczynku. Pod opieką jednego wychowawcy nie może być więcej niż

20 uczestników wypoczynku, jeżeli przepisy w sprawie ogólnych warunków

bezpieczeństwa i higieny nie stanowią inaczej. Jeśli są to dzieci do 10 lat, to na

jednego wychowawcę nie może przypadać więcej niż piętnaścioro. Dalszemu

zmniejszeniu podlega liczba uczestników pozostających pod opieką jednego

wychowawcy, jeżeli dotyczy to dzieci i młodzieży niepełnosprawnej wymaga­

jącej stałej opieki lub pomocy. Liczba ta zależy od rodzaju i stopnia niepełno­

sprawności uczestników.

90

Rozdział 4

Dzieci z zaburzeniami somatycznymi potwierdzonymi zaświadczeniem le­

karskim oraz zamieszkujące w środowisku ekologicznie zagrożonym mają
pierwszeństwo w korzystaniu z różnych form wypoczynku, finansowanych

z budżetu państwa. Omawiane rozporządzenie MEN z 1997 r. przyznaje to
prawo również dzieciom będącym sierotami, wychowankom domów dziecka
i innych placówek Opiekuńczo-Wychowawczych, a także z rodzin zastępczych

oraz z rodzin wielodzietnych żyjących w trudnych warunkach materialnych.
Poza tymi formami wypoczynku dzieci i młodzieży szkolnej finansowanymi
przez państwo obowiązuje zasada, że to organizator wypoczynku ustala wyso­
kość opłat wnoszonych przez uczestników.

Organizator wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej może podjąć dzia­

łalność w placówce wypoczynku po spełnieniu szeregu obowiązków. Wiążą się
one z koniecznością przedstawienia kuratorowi oświaty właściwemu ze wzglę­
du na lokalizację danej placówki następujących dokumentów i informacji:
• karty kwalifikacyjnej obiektu, co nie dotyczy obozów wędrownych oraz

form wypoczynku organizowanych za granicą;

• danych dotyczących kwalifikacji pracowników pedagogicznych i kierow­

nika placówki wypoczynku oraz informacji o kwalifikacjach pracowników

medycznych, którzy mają być zatrudnieni;

• informacji na temat formy wypoczynku, liczby turnusów, czasu ich trwa­

nia oraz liczby uczestników;

• programu pracy z dziećmi i młodzieżą.

W przypadku organizacji obozów wędrownych konieczne jest podanie kura­

torowi oświaty przebiegu trasy danego obozu. W razie organizacji wypoczynku
poza granicami RP wskazane dokumenty i informacje powinny być złożone

kuratorowi oświaty właściwemu ze względu na miejsce zamieszkania lub sie­

dziby organizatora. Wymagane dokumenty i informacje powinny być złożone

nie później niż na 14 dni przed terminem rozpoczęcia działalności placówki
wypoczynku. Gdy zostały spełnione wszystkie wyżej wymienione wymagania,

kurator oświaty wydaje organizatorowi wypoczynku zaświadczenie o zgłosze­
niu placówki wypoczynku. W terminie 14 dni od zgłoszenia danej placówki
wypoczynku kurator, który wydał wskazane zaświadczenie, jest zobowiązany
powiadomić o tym fakcie kuratora oświaty właściwego ze względu na miejsce

zamieszkania lub siedziby organizatora wypoczynku.

Wzór karty kwalifikacyjnej obiektu, stanowiący załącznik do rozporządzenia

MEN z 1997 r., wymaga podania przez organizatora wypoczynku takich danych,

jak lokalizacja obiektu (terenu), charakterystyka okolicy pod względem przydat­

ności na cele wypoczynku, charakterystyka budynków i poszczególnych po­

mieszczeń, określenie wyposażenia sypialni, istniejących urządzeń sanitarnohi­

gienicznych oraz urządzeń sportowych. Jeśli podane warunki funkcjonowania
placówki wypoczynku zostaną zaakceptowane przez kuratora oświaty, to za-

Podstawy prawne świadczenia usług rekreacyjnych

91

twierdza on dany obiekt do użytkowania na cele wypoczynku dzieci i młodzie­
ży szkolnej, pod warunkiem uzyskania zgody właściwego miejscowo wójta
(burmistrza) oraz pozytywnej opinii państwowego inspektora sanitarnego i wła­
ściwej komendy Państwowej Straży Pożarnej. Ten warunek zatwierdzenia
obiektu powinien być wyraźnie sformułowany w treści wskazanego rozporzą­
dzenia, a nie wynikać z ustaleń formularza, jakim jest karta kwalifikacyjna

obiektu.

Obiekt przeznaczony na placówkę wypoczynku musi ponadto spełniać wy­

mogi bezpieczeństwa i higieny określone odrębnymi przepisami. Jeśli zaś dany

obiekt ma być wykorzystywany do organizacji wypoczynku dla dzieci i mło­

dzieży niepełnosprawnej, to powinien być dostosowany do potrzeb wynikają­
cych 7. rodzaju i stopnia niepełnosprawności uczestników wypoczynku. Organi­

zator wypoczynku ma zapewnić uczestnikom bezpieczne i higieniczne warunki
w czasie ich pobytu w placówce. Ciąży też na nim obowiązek żywienia uczest­
ników zgodnie z zasadami higieny i racjonalnego żywienia, określonymi w od­

rębnych przepisach. Wszystkie te warunki funkcjonowania placówki wypoczyn­
ku podlegają nadzorowi kuratora oświaty właściwego ze względu na lokaliza­

cję danej placówki. W razie stwierdzenia prowadzenia placówki wypoczynku

niezgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi, co nieraz następuje w wy­
niku skarg zgłaszanych przez rodziców dzieci i młodzieży szkolnej przebywają­
cej w danej placówce, organ nadzorujący może zawiesić funkcjonowanie takiej
placówki wypoczynku lub nawet spowodować jej zlikwidowanie. W szczegól­

ności może to nastąpić w przypadku stwierdzenia warunków zagrażających

zdrowiu lub bezpieczeństwu uczestników wypoczynku. W takim wypadku

organizator wypoczynku jest obowiązany przenieść uczestników do innego
obiektu spełniającego wymagane warunki, bądź zapewnić uczestnikom nie­
zwłoczny powrót do miejsca zamieszkania. O takiej sytuacji organ nadzorujący
zawiadamia kuratora oświaty właściwego ze względu na miejsce zamieszkania

lub siedziby organizatora wypoczynku.

C2ęsto na potrzeby placówek wypoczynku są udostępniane obiekty szkolne

oraz urządzenia i tereny podlegające dyrektorom szkół lub organom prowadzą­
cym szkoły. Zapewnia to z reguły odpowiednie warunki wymagane dla placó­
wek wypoczynku. Użytkowanie takich obiektów szkolnych oraz urządzeń i tere­

nów następuje na podstawie umowy zawartej między ich dysponentem a organi­
zatorem wypoczynku.

43. Formy krajoznawstwa i turystyki realizowane przez szkoły

Powołane wyżej rozporządzenie MENiS w sprawie warunków i sposobu or­

ganizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa

i turystyki z 2001 r. jest wyrazem spełniania przez publiczne placówki oświato-

92

Rozdział 4

we oprócz funkcji dydaktyczno-wychowawczych również m.in. funkcji rekrc-

acyno-zdrowotnych, realizowanych na rzecz uczniów i wychowanków w ra­

mach różnych form krajoznawstwa i turystyki. Placówki te. zwane dalej szko­

łami, są szczególnymi organizatorami takich form działalności i mogą w tym

zakresie działać samodzielnie lub współdziałać ze stowarzyszeniami i innymi

podmiotami, których przedmiotem działania jest krajoznawstwo i turystyka, jak

np. PTTK, ZHP i inne organizacje harcerskie.

Realizowane przez szkoły formy krajoznawstwa i turystyki sprowadzają

się do następujących rodzajów:
• wycieczki przedmiotowe (w celu uzupełnienia obowiązującego programu

nauczania);

• wycieczki krajoznawczo-turystyczne, niewymagające od uczestników przy­

gotowania kondycyjnego i specjalistycznych umiejętności;

• imprezy krajoznawczo-turystyczne, mające stacjonarny charakter, jak np.

biwaki, turnieje, konkursy;

• imprezy turystyki kwalifikowanej i obozy wędrowne, w których udział

wymaga od uczestników przygotowania kondycyjnego i umiejętności specja­

listycznych, w tym posługiwania się specjalistycznym sprzętem;

• imprezy wyjazdowe, realizujące program nauczania, jak tzw. zielone szkoły,

szkoły zimowe, czy szkoły ekologiczne.

Wymienione rodzaje wycieczek i imprez mogą być organizowane w ramach

zajęć lekcyjnych, pozalekcyjnych lub pozaszkolnych, przy czym mogą to być

także wycieczki i imprezy zagraniczne. Mają one na celu różne funkcje po­

znawcze, wychowawcze, wypoczynkowe i zdrowotne, w ty ni m.in. zmierzają

do podnoszenia sprawności dzieci i młodzieży szkolnej, upowszechniania form

aktywnego wypoczynku i umiejętności korzystania z zasobów przyrody oraz

poznawania zasad bezpiecznego zachowania się w różnych sytuacjach. Organi­

zacja i program takich wycieczek i imprez powinny być dostosowane do wieku,

zainteresowań i potrzeb uczniów oraz ich stanu zdrowia, sprawności fizycznej,

stopnia przygotowania i umiejętności specjalistycznych.

Powołane rozporządzenie MENiS 2001 r. wymaga, aby obozy wędrowne dla

młodzieży szkolnej były organizowane po trasach przygotowanych przez pod­

mioty działające w zakresie turystyki kwalifikowanej. Należy to rozumieć jako

konieczność korzystania w tym zakresie z usług profesjonalistów: przedsiębior­

ców działających w charakterze organizatorów turystyki lub organizatorów

rekreacji, bądź podmiotów prowadzących tego rodzaju działalność non profit.

Przy organizacji wycieczek i imprez dla dzieci i młodzieży szkolnej zalecane

jest korzystanie z istniejącej bazy szkolnych schronisk młodzieżowych. W razie

zaś wycieczek i imprez zagranicznych konieczne jest uzyskanie zgody dyrek­

tora szkoły po zawiadomieniu organu prowadzącego oraz organu sprawującego

nadzór pedagogiczny. Generalnie jest również wymagana zgoda przedstawicie

\

Podstawy prawne świadczenia usług rekreacyjnych

a o

Ii ustawowych uczniów niepełnoletnich na ich udział w wycieczkach i impre­

zach, co nie odnosi się tylko do wycieczek przedmiotowych odbywających się

w ramach zajęć lekcyjnych.

Zgodnie z omawianym rozporządzeniem z 2001 r. program wycieczki lub

imprezy organizowanej przez szkołę, lista uczestników, liczba opiekunów oraz

kto ma być kierownikiem powinna zawierać karta wycieczki lub imprezy, wy­

magająca zatwierdzenia przez dyrektora szkoły. Wzór takiej karty zawiera

załącznik do omawianego aktu wykonawczego. To właśnie dyrektor szkoły wy­

znacza kierownika wycieczki lub imprezy spośród pracowników pedagogicz­

nych danej szkoły mających kwalifikacje odpowiednie do realizacji określonych

form krajoznawstwa i turystyki. Ponadto warto dodać, że wskazany aki wymaga

ubezpieczenia uczestników wycieczek i imprez od następstw nieszczęśliwych

wypadków, a w odniesieniu do wycieczek i imprez zagranicznych - dodatkowo

ubezpieczenia kosztów leczenia.

Omówiona powyżej działalność szkoły w zakresie krajoznawstwa i turystyki

może być finansowana z różnych środków pozabudżetowych. Odnosi się to
także do pokrywania kosztów przejazdu, zakwaterowania i wyżywienia kierow­

ników i opiekunów wycieczek i imprez. Tego rodzaju środki pochodzą w szcze­

gólności z:

• opłat wnoszonych przez uczniów biorących udział w wycieczce lub imprezie;
• działalności samorządu uczniowskiego i organizacji młodzieżowych działa­

jących na terenie szkoły;

• dochodów wypracowanych przez uczniów;
• kwot przekazanych przez radę rodziców lub radę szkoły, bądź stanowiących

darowiznę dokonaną przez osoby fizyczne lub prawne.

4.4. Kwalifikacje zawodowe wymagane w dziedzinie rekreacji

Ustawa o kulturze fizycznej z 1996 r, ustala, że zorganizowane zajęcia w za­

kresie rekreacji ruchowej mogą prowadzić osoby posiadające kwalifikacje za­
wodowe nauczyciela wychowania fizycznego lub uprawnienia w tym zakresie

określone odrębnymi przepisami, jak też osoby posiadające kwalifikacje in­

struktora i trenera. Kształcenie wskazanych osób następuje zasadniczo przez

szkoły wyższe, a inne jednostki organizacyjne mogą to czynić wyłącznie za

zgodą ministra właściwego do spraw kultury fizycznej i sportu. Taka zgoda jest

udzielana w razie stwierdzenia, że dana jednostka posiada warunki kadrowe

i organizacyjne dla prawidłowego przeprowadzenia kształcenia. Szczegółowe

regulacje w tym zakresie zawiera rozporządzenie MEN z 2001 r. w sprawie
kwalifikacji, stopni i tytułów zawodowych w dziedzinie kultury fizycznej oraz

szczegółowych zasad i trybu ich uzyskiwania. Warto zaznaczyć, że akt ten został

znacząco zmieniony w 2006 r.

94 Rozdział 4

Zgodnie z powołanym wyżej rozporządzeniem tytułami zawodowymi

w dziedzinie kultury fizycznej są tytuły: trenera, instruktora i menedżera.
Przy tym jedną ze specjalizacji instruktorskich jest instruktor rekreacji ru­
chowej, a wspomnieć też warto o instruktorze odnowy biologicznej. Aby uzy­
skać uprawnienia instruktora rekreacji ruchowej, konieczne jest ukończenie stu­

diów wyższych na kierunku „wychowanie fizyczne" lub „turystyka i rekre­
acja" ze specjalnością instruktorską, w wymiarze co najmniej 80 godz.

w danej dyscyplinie rekreacji ruchowej, bądź trzeba posiadać co najmniej śred­
nie wykształcenie oraz ukończyć specjalistyczny kurs instruktorów w danej

dyscyplinie rekreacji ruchowej i zdać egzamin końcowy. Przy tym kształcenie
takich instruktorów może odbywać się w 36 specjalnościach określonych
w załączniku do omawianego rozporządzenia. Natomiast warunkiem uzyskania
uprawnień instruktora odnowy biologicznej jest ukończenie studiów wyższych
na kierunku „wychowanie fizyczne" lub „fizjoterapia" ze specjalnością in­
struktorską w zakresie odnowy biologicznej w wymiarze określonym progra­

mem studiów albo w przypadku innej specjalności ukończenie ponadto specja­

listycznego kursu instruktorów odnowy biologicznej prowadzonego przez szko­
łę wyższą i zdanie egzaminu końcowego. Instruktorem odnowy biologicznej
może też być absolwent średniej szkoły zawodowej kształcącej w zakresie
fizjoterapii lub fizykoterapii po ukończeniu wskazanego kursu oraz zdaniu
egzaminu końcowego.

Kursy specjalistyczne wymienionych rodzajów są prowadzone w wymiarze

co najmniej 150 godz. na nie mniej niż dwóch sesjach szkoleniowych. Mogą

je prowadzić szkoły wyższe i zakłady kształcenia nauczycieli- kształcące na

kierunkach: „wychowanie fizyczne", „fizjoterapia" lub „turystyka i rekre­

acja". Natomiast inne jednostki mogą prowadzić specjalistyczne kursy rekre­
acji ruchowej po uzyskaniu zgody ministra właściwego do spraw kultury fi­
zycznej i sportu. Organ wydający taką zgodę jest zobowiązany do zasięgnięcia
opinii właściwych polskich związków sportowych lub właściwych stowarzyszeń
o zasięgu ogólnokrajowym. W razie uzyskania zgody dana jednostka powinna
przedstawić wskazanemu ministrowi wniosek o zatwierdzenie ramowego pro­

gramu kursu i wymagań, jakie powinny spełniać osoby, które będą prowadzić

zajęcia. Taki wniosek powinien być przedstawiony na formularzu zgodnie
z wzorem stanowiącym załącznik do omawianego rozporządzenia, nie później
niż na trzy tygodnie przed rozpoczęciem danego kursu. Wymaga to podania we
wniosku m.in. lokalizacji i czasu trwania kursu, jego podziału na sesje szkole­

niowe, przewidywanej liczby uczestników, kompetencji wykładowców, jak
również listy uczestników oraz harmonogramu zajęć dydaktycznych.

Legitymacje instruktora rekreacji ruchowej lub odnowy biologicznej wydają

rektorzy szkół wyższych dla osób kończących organizowane przez nie kształ­

cenie. W pozostałych przypadkach takie legitymacje są wydawane przez mini-

(

Podstawy prawne świadczenia usług rekreacyjnych

95

stra właściwego do spraw kultury fizycznej i sportu. Wymaga to dołączenia do

wniosku o wydanie legitymacji odpowiednio potwierdzonych urzędowo odpi­
sów dokumentów stwierdzających posiadane wykształcenie oraz świadectwa
ukończenia kursu specjalistycznego i zdania egzaminu. Wszystkie wydane legi­
tymacje instruktora rekreacji ruchowej lub odnowy biologicznej są objęte ewi­
dencją prowadzoną przez ministra właściwego do spraw kultur)' fizycznej

i sportu. Rektorzy szkół wyższych wydający takie legitymacje są zobowiązani

do przesłania informacji o tym wskazanemu ministrowi w terminie 30 dni od

wydania legitymacji. Aktualne wzory wskazanych legitymacji zawierają załącz­
niki do omawianego rozporządzenia w wersji zmienionej w 2006 r. Takie legi­
tymacje mogą otrzymać również osoby, które uzyskały kwalifikacje zawodowe
w zakresie rekreacji ruchowej lub odnowy biologicznej na podstawie uprzednio
obowiązujących przepisów.

Należy dodać, że osoby, które nabyły kwalifikacje zawodowe instruktora re­

kreacji ruchowej lub odnowy biologicznej w innym państwie członkowskim

UE mogą wystąpić o uznanie tych kwalifikacji w trybie ustalonym przez roz­

porządzenie MEN z 2005 r. w sprawie stażu adaptacyjnego i testu umiejętności

w toku postępowania o uznanie kwalifikacji do wykonywania zawodów regulo­
wanych w dziedzinie kultury fizycznej i sportu. Wymaga to odbycia stażu ad­
aptacyjnego we wskazanych ogniskach TKKF-u dla zawodu instruktor rekreacji
ruchowej, a gdy chodzi o specjalność „hipoterapia", to we wskazanych ośrod­

kach Polskiego Towarzystwa Hipotcrapeutycznego. Natomiast dla zawodu in­
struktor odnowy biologicznej taki staż jest odbywany w akademiach wychowa­
nia fizycznego. Konieczność odbycia tego rodzaju stażu, jego program i długość

określa minister właściwy do spraw kultury fizycznej i sportu w drodze posta­

nowienia. Minister ten ustala terminy przeprowadzania testu umiejętności,
o czym informacje są podawane w Biuletynie Informacji Publicznej na stro­
nach internetowych ministerstwa obsługującego wskazanego ministra. Zasady
przeprowadzania i oceny testu umiejętności oraz pokrywania kosztów jego zor­
ganizowania i kosztów odbywania stażu adaptacyjnego ustala wskazane rozpo­
rządzenie MEN z 2005 r.

4.5. Kwalifikacje pedagogiczne wymagane w placówkach

wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej

Jeśli chodzi o kwalifikacje zawodowe wymagane od osób zatrudnionych

w placówkach wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej, to wyżej powołane
rozporządzenie MEN z 1997 r. ustala, że kierownikiem takiej placówki może
być nauczyciel, czynny instruktor harcerski od stopnia podharcmistrza lub inna
osoba, która ukończyła 18 lat, posiada co najmniej średnie wykształcenie, od­

powiednie warunki zdrowotne potwierdzone zaświadczeniem lekarskim oraz

96

Rozdział 4

predyspozycje do pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą, a ponadto posia­
da co najmniej trzyletni staż pracy opiekuńczo-wychowawczej lub dydaktyczno-
wychowawczej. Z wyjątkiem osób zajmujących stanowiska kierownicze w pu­

blicznych szkołach i placówkach wymagane jest ponadto posiadanie zaświad­

czenia o ukończeniu kursu dla kierowników placówek wypoczynku.

Natomiast wychowawcami w placówkach wypoczynku mogą być:

• nauczyciele;

• studenci szkół wyższych kierunków i specjalności, których program obejmu­

je przygotowanie pedagogiczne, po odbyciu odpowiedniego przeszkolenia;

• słuchacze kolegiów nauczycielskich i nauczycielskich kolegiów językowych,

po odbyciu odpowiedniego przeszkolenia;

• osoby posiadające zaświadczenie o odbyciu kursu dla wychowawców kolo­

nijnych;

• instruktorzy harcerscy od stopnia przewodnika;
• przodownicy turystyki kwalifikowanej oraz instruktorzy PTTK;

• trenerzy oraz instruktorzy sportowi.

Ponadto od wychowawców generalnie także jest wymagane ukończenie 18 lat,

posiadanie co najmniej średniego wykształcenia, odpowiednich warunków
zdrowotnych potwierdzonych zaświadczeniem lekarskim oraz predyspozycji do
pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą. W przypadku organizacji placówki
wypoczynku za granicą konieczne też jest, aby przynajmniej jeden wychowawca
lub kierownik takiej placówki znał język obcy w stopniu umożliwiającym poro­

zumiewanie się w państwie pobytu.

Wskazane kursy dla kierowników placówek wypoczynku oraz kursy dla

wychowawców kolonijnych są zazwyczaj organizowane przez kuratoria oświa­
ty oraz placówki doskonalenia nauczycieli. Za zgodą i pod nadzorem kuratora

oświaty takie kursy mogą być organizowane również przez osoby fizyczne

i osoby prawne.

4.6. Szczególne kwalifikacje kierowników szkolnych

wycieczek i imprez

Jeśli chodzi o kwalifikacje wymagane od kierowników wycieczek i imprez

organizowanych przez publiczne szkoły w ramach krajoznawstwa i turystyki,
to wyżej powołane rozporządzenie MENiS z 2001 r. ustala, że funkcje te może
pełnić nie tylko pracownik pedagogiczny szkoły o kwalifikacjach odpowied­
nich do realizacji określonych form krajoznawstwa i turystyki, ale również inna

pełnoletnia osoba wyznaczona przez dyrektora szkoły, która spełnia jeden
z następujących warunków:

• ukończyła kurs kierowników wycieczek szkolnych;

• jest instruktorem harcerskim;

(

Podstawy prawne świadczenia usług rekreacyjnych

97

• posiada uprawnienia przewodnika turystycznego, przodownika lub instrukto­

ra turystyki kwalifikowanej albo pilota wycieczek.
Szczególne wymagania są stawiane wobec kierowników obozów wędrow­

nych. Obowiązki te może pełnić tylko osoba, która ukończyła specjalny kurs dla
kierowników obozów wędrownych, bądź posiada uprawnienia przewodnika
turystycznego, przodownika lub instruktora turystyki kwalifikowanej albo pilota
wycieczek. Takie właśnie uprawnienia są też wymagane od kierownika impre­
zy turystyki kwalifikowanej, bądź posiadanie przezeń stopnia trenera lub in­
struktora odpowiedniej dyscypliny sportu.

Powyższe wymagania są stawiane kierownikom wycieczek i imprez organi­

zowanych przez szkoły w ramach krajoznawstwa i turystyki, gdyż omawiane
rozporządzenie MENiS z 2001 r. nakłada na nich szereg obowiązków ważnych
dla sprawnego i bezpiecznego zorganizowania wycieczki lub imprezy szkolnej.

Mianowicie taki kierownik ma w szczególności obowiązki w zakresie:
• przygotowania wycieczki lub imprezy (opracowanie programu i harmono­

gramu wycieczki lub imprezy oraz ich regulaminu i zapoznanie z nim
wszystkich uczestników, jak też zapewnienie warunków do pełnej realizacji

ustalonego programu i regulaminu oraz sprawowanie nadzoru w tym zakre­

sie; zorganizowanie transportu, wyżywienia i noclegów dla uczestników; do­

konanie podziału zadań wśród uczestników);

• realizacji wycieczki lub imprezy (zapoznanie uczestników z zasadami bez­

pieczeństwa i zapewnienie warunków ich przestrzegania; określenie zadań
opiekunów w zakresie realizacji programu wycieczki lub imprezy oraz za­
pewnienia opieki i bezpieczeństwa uczestnikom; nadzorowanie zaopatrzenia

uczestników w sprawny sprzęt i ekwipunek oraz apteczkę pierwszej pomocy;

dysponowanie środkami finansowymi przeznaczonymi na organizację wy­
cieczki lub imprezy);

• zamknięcia wycieczki lub imprezy (dokonanie podsumowania, oceny i roz­

liczenia finansowego wycieczki lub imprezy jej zakończeniu).
Warto dodać, że funkcje opiekuna podczas szkolnej wycieczki lub imprezy

może pełnić w zasadzie tylko nauczyciel, a inna osoba pełnoletnia jedynie po
uzyskaniu zgody dyrektora szkoły. Są to funkcje nader ważne dla bezpieczeń­

stwa uczestników, gdyż zadaniem takiej osoby jest sprawowanie opieki nad

powierzonymi jej uczniami, nadzorowanie wykonywania przez nich przydzielo­
nych zadań oraz przestrzegania regulaminu, w tym w szczególności zasad bez­

pieczeństwa, jak też współdziałanie z kierownikiem wycieczki lub imprezy

w zakresie realizacji jej programu i harmonogramu oraz wykonywanie innych

zadań zleconych przez kierownika.

Dla bezpieczeństwa uczestników szkolnych wycieczek i imprez organizo­

wanych za granicą ważne znaczenie ma wymaganie, że kierownikiem lub
opiekunem może być osoba znająca język obcy w stopniu umożliwiającym

98

Rozdział 4

porozumienie się w państwie docelowym, jak też w państwach znajdujących się

na trasie danej wycieczki lub imprezy. Przy tym ze sformułowań omawianego

rozporządzenia MENiS z 2001 r. wynika, że wszyscy opiekunowie łącznie

z kierownikiem wycieczki lub imprezy zagranicznej powinni znać w odpowied­

nim stopniu język obcy przydatny ze względu na trasę wycieczki lub imprezy,

bądź docelowe miejsce pobytu uczestników. W praktyce często nie jest to nie­

stety przestrzegane, co ma negatywne skutki dla bezpieczeństwa uczestników

szkolnych wycieczek i imprez organizowanych za granicą.

ROZDZIAŁ

Podstawy prawne świadczenia usług

hotelarskich

5.1. Ogólne zasady działalności hotelarskiej

Świadczenie usług hotelarskich jest działalnością gospodarczą i w pełni

podlega zasadom podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej,

omówionym w rozdziale 2 podręcznika. Jak już tamże wspomniano, przepisów

ustawy o s.d.g. nie stosuje się jednak do wynajmowania przez rolników pokoi,

sprzedaży posiłków domowych i świadczenia w gospodarstwach rolnych innych

usług związanych z pobytem turystów. Tego rodzaju działalność określana mia­

nem agroturystyki nie jest działalnością rolniczą w ścisłym tego słowa znacze­

niu. Czasem taka działalność usługowa ma wręcz niewiele wspólnego z rolnic­

twem poza tym, że jest prowadzona na wsi i wiąże się np. z hodowlą koni

wynajmowanych turystom w gospodarstwie hodowlanym, którego stanowi pod­

stawową formę działalności. Chociaż świadczenie przez rolników usług hotelar­

skich w gospodarstwach rolnych oraz innych usług z nimi związanych nie pod­

lega przepisom ustawy o s.d.g., to do tego rodzaju działalności usługowej są

stosowane przepisy ustawy o usługach turystycznych.

Rolnik świadczący usługi turystyczne poza zakresem wyłączonym przez

przepisy ustawy o s.d.g. staje się przedsiębiorcą. Aby tak nie było, rolnik musi

świadczyć tego rodzaju usługi w gospodarstwie rolnym, czyli w gospodarstwie

służącym do prowadzenia działalności rolniczej. Oznacza to wykonywanie tych

usług w zabudowaniach oraz na gruntach rolnych i leśnych stanowiących dane

gospodarstwo rolne, przy uwzględnieniu innych jego zasobów, w lym urządzeń

stanowiących część tej zorganizowanej całości gospodarczej. Wyklucza to

zmianę charakteru tych składników gospodarstwa rolnego, prowadzącą do naru­

szenia podstawowej jego funkcji w postaci zdolności do produkcji rolnej.

W konsekwencji wykracza poza wyłączenia dokonane przez przepisy ustawy

o s.d.g. wynajmowanie całych domków turystycznych, prowadzenie pola biwa-

100

Rozdział 5

kowego na terenie gospodarstwa rolnego, czy wynajmowanie pokoi i miejsc na
ustawienie namiotów innym osobom niż turyści, jak np. uczniom, nauczycielom,

pracownikom sezonowym, czy osobom przebywającym na delegacji.

Ustawa o usługach turystycznych nie wymaga dla prowadzenia działalności

hotelarskiej uzyskania koncesji, zezwolenia, ani wpisu do rejestru działalności
regulowanej. Jest to tzw. wolna działalność gospodarcza. Podjęcie i wykony­
wanie tego rodzaju działalności usługowej jest wolne dla każdego na równych

prawach, ale z zachowaniem warunków określonych przepisami obowiązu­

jącego prawa. Chociaż nie ma tutaj administracyjnoprawnej reglamentacji dzia­

łalności, to nie oznacza to braku ustawowych warunków i wymagań stawianych
przedsiębiorcy. Ma on wszystkie te obowiązki, które ciążą na każdym uczestni­
ku obrotu gospodarczego, w tym obowiązek rejestrowy. W praktyce świadcze­

niem usług hotelarskich zajmują się głównie spółki z o.o., spółki akcyjne, spółki
osobowe, osoby fizyczne, spółdzielnie, przedsiębiorstwa państwowe i niektóre
stowarzyszenia. Podjęcie takiej działalności przez podmioty inne niż osoby fi­
zyczne wymaga więc uzyskania wpisu do rejestru przedsiębiorców. Natomiast
osoba fizyczna podejmująca świadczenie usług hotelarskich powinna uzyskać
wpis do ewidencji działalności gospodarczej, co nie dotyczy rolników świad­

czących usługi agroturystyczne w gospodarstwie rolnym.

Przed rozpoczęciem świadczenia usług hotelarskich w obiekcie hotelarskim

konieczne jest uzyskanie zaszeregowania danego obiektu do odpowiedniego
rodzaju i kategorii. W razie rozpoczęcia świadczenia tego rodzaju usług
w obiekcie już posiadającym zaszeregowanie przedsiębiorca powinien wystąpić

o potwierdzenie lub zmianę dotychczasowego zaszeregowania. Tc obowiązki
nie dotyczą przedsiębiorców i rolników zamierzających świadczyć usługi hote­
larskie w innych obiektach niż hotelarskie. Takimi właśnie obiektami są kwate­
ry agroturystyczne, ośrodki wczasowe, ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe,

domy pracy twórczej, zakłady uzdrowiskowe, pokoje gościnne oraz wszelkie

inne obiekty, które nie zostały zaszeregowane do określonego rodzaju obiektów
hotelarskich. Przed rozpoczęciem świadczenia w nich usług hotelarskich jest

wymagane zgłoszenie danego obiektu do ewidencji prowadzonej przez wójta
(burmistrza lub prezydenta miasta) właściwego ze względu na miejsce położenia

obiektu. Wskazany obowiązek obejmuje także rolników zamierzających świad­

czyć usługi hotelarskie w gospodarstwie rolnym.

Wbrew pozorom wcale nie jest regułą, że świadczenie usług hotelarskich na­

stępuje w obiektach hotelarskich. Taka zasada nie wynika z ustawy o usługach
turystycznych, ani nie potwierdza jej praktyka. W ostatnich latach przybyło wła­
śnie tych innych obiektów kosztem zmniejszenia liczby obiektów hotelarskich.
Obiekty hotelarskie to obiekty spełniające wymagania z reguły dosyć wysoko

określone. Są to obiekty standardowe, które powinny odpowiadać wymaga­
niom przyjętym w tym zakresie na rynku międzynarodowym. Standardy bowiem

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

1 U 1

spełniają ważną rolę w procesach podnoszenia jakości usług hotelarskich i dąże­
niu do poprawy ochrony interesów gości hotelowych. Standaryzacja w hotelar­
stwie oznacza określenie, wybór i przestrzeganie norm określających parametry
i elementy procesu świadczenia usług hotelarskich. Jest to więc metoda utrzy­
mania określonego poziomu świadczeń i realizacji celów jakościowych usług
hotelarskich.

Dopuszczenie innych obiektów do świadczenia w nich usług hotelarskich

wiąże się ze spełnieniem tylko minimalnych wymagań co do wyposażenia oraz
sanitarnych i przeciwpożarowych. Istnienie tej kategorii obiektów jest konieczne
ze względu na zasadę swobody działalności gospodarczej Jest to też celowe,
gdyż umożliwia utrzymanie istniejącej bazy noclegowej, która w wielu przypad­

kach nie byłaby w stanie spełnić wymagań ustalonych dla obiektów hotelar­
skich. W 2006 r. na ogólną liczbę 6694 tzw. obiektów zbiorowego zakwatero­
wania tylko ok. 1/3 stanowiły obiekty hotelarskie w rozumieniu ustawy o usłu­

gach turystycznych.

Świadczenie usług hotelarskich w innych obiektach niż hotelarskie wcale nie

oznacza wykonywania ich na niższym poziomie niż w obiektach hotelarskich.

Nieraz zdarza się. że jest wręcz odwrotnie, ale tego nic gwarantuje z góry sam

charakter obiektu innego niż hotelarski. Taki obiekt nie podlega szczególnym

wymaganiom co do wielkości i wyposażenia oraz zakresu świadczonych usług.

To sam przedsiębiorca lub rolnik prowadzący działalność w tego rodzaju obiek­
cie przesądza o zakresie świadczonych w nim usług hotelarskich, wykraczają­
cym poza minimalne wymagania ustalone przez obowiązujące prawo. To wła­
śnie dany przedsiębiorca lub rolnik samodzielnie ocenia, czy określony obiekt
nie będący obiektem hotelarskim, spełnia minimalne wymagania co do wyposa­
żenia oraz wymagania sanitarne, przeciwpożarowe i inne określone odrębny­
mi przepisami. W razie pozytywnego wyniku tej samooceny przedsiębiorca lub

rolnik może zgłosić taki obiekt do wspomnianej ewidencji prowadzonej przez

wójta. Mają oni również obowiązek poinformowania właściwego organu
o zakończeniu świadczenia usług hotelarskich w danym obiekcie innym niż
hotelarski.

5.2. Podstawy prawne kategoryzacji obiektów hotelarskich

Świadczenie usług hotelarskich w obiektach hotelarskich wymaga uzyskania

zaszeregowania danego obiektu hotelarskiego do odpowiedniego rodzaju oraz
nadania mu stosownej kategorii. Potocznie jest to określane mianem kategory­
zacji obiektów hotelarskich. Jej podstawy ustaliła ustawa o usługach turystycz­
nych, która wyróżnia osiem rodzajów obiektów hotelarskich: hotele, motele,
pensjonaty, kempingi, domy wycieczkowe, schroniska młodzieżowe, schroniska
oraz pola biwakowe. Jest to katalog zamknięty i bez zmiany wskazanego prze-

102

Rozdział 5

pisu nie może być wprowadzony inny rodzaj obiektów hotelarskich. Ustawowo
zostało przesądzone występowanie pięciu kategorii hoteli, moteli i pensjonatów
oraz czterech kategorii kempingów. Wszystkie te kategorie są oznaczane
gwiazdkami. Natomiast odróżnione w tej ustawie trzy kategorie domów wy­
cieczkowych i schronisk młodzieżowych są oznaczane cyframi rzymskimi.

Wymagania standaryzacyjne dla obiektów hotelarskich określone przez

ustawę o usługach turystycznych obejmują zarówno ustalenia co do wielkości

obiektu, jego wyposażenia oraz zakresu świadczonych usług, jak i wymagania
sanitarne, przeciwpożarowe oraz inne wynikające z odrębnych przepisów. Te
pierwsze wymagania są obecnie ujęte w rozporządzeniu Ministra Gospodarki

i Pracy z 2004 r. w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których

są świadczone usługi hotelarskie. Rozporządzenie to zostało zmienione w 2005 r.
w związku z przejęciem przez marszałka województwa dotychczasowych
uprawnień wojewody związanych z kategoryzacją obiektów hotelarskich. Wska­
zany akt wykonawczy określa szczegółowe wymagania standaryzacyjne dla
poszczególnych rodzajów obiektów hotelarskich, zawarte w załącznikach do
tego rozporządzenia. Odrębny załącznik ustala minimalne wymagania w zakre­
sie dostosowania obiektów hotelarskich do potrzeb osób niepełnosprawnych.
Ponadto w osobnym załączniku są wyznaczone minimalne wymagania co do
wyposażenia dla innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie.

Omawiane rozporządzenie z 2004 r. dopuszcza odstępstwa od wymagań co

do wyposażenia i zakresu świadczonych usług, jeśli chodzi o obiekty hotelarskie
o zabytkowym charakterze. Konieczne jest jednak łączne spełnienie aż czterech

warunków. Obiekt hotelarski powinien być wpisany do rejestru zabytków lub

wykazu zabytków architektury i budownictwa bądź też charakter zabytkowy
danego obiektu powinien być oczywisty. Wymagane jest przedstawienie opinii
wojewódzkiego konserwatora zabytków, że bez naruszenia zabytkowego cha­
rakteru obiektu nie jest możliwe spełnienie określonych wymagań. Ponadto

określone odstępstwo może tylko w niewielkim stopniu obniżać wymagania

ustalone w odpowiednim załączniku dla danego rodzaju i kategorii obiektu hote­
larskiego, a przy tym odstępstwo to powinno być zrekompensowane spełnieniem
w wyższym stopniu innych wymagań. Konieczna też jest informacja o odstęp­

stwach od wymagań co do wyposażenia i zakresu świadczonych usług ze wzglę­
du na zabytkowy charakter obiektu hotelarskiego, zamieszczona w materiałach

informacyjnych dotyczących tego obiektu.

Właściwy miejscowo marszałek województwa dokonuje obecnie zaszerego­

wania obiektu hotelarskiego do jednego z wyżej omówionych rodzajów oraz
nadania odpowiedniej kategorii. Następuje to w formie decyzji administracyj­
nej wydawanej na wniosek przedsiębiorcy podejmującego świadczenie usług
hotelarskich w danym obiekcie. Taki wniosek powinien zawierać:
• nazwę i siedzibę lub nazwisko i imię oraz adres przedsiębiorcy świadczącego

usługi hotelarskie w obiekcie objętym wnioskiem;

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

103

• nazwę własną obiektu, jeżeli ma być używana przy świadczeniu usług hote­

larskich:

• określenie położenia obiektu wraz z jego adresem;
• opis obiektu potwierdzający stopień spełnienia przez dany obiekt wymagań

dla rodzaju i kategorii, o które występuje wnioskodawca;

• wskazanie osoby upoważnionej do reprezentowania wnioskodawcy w postę­

powaniu o ustalenie rodzaju i nadanie kategorii;

• wskazanie zaszeregowania do określonego rodzaju i kategorii, o które wystę­

puje wnioskodawca.
Do wniosku powinny być załączone dokumenty potwierdzające spełnienie

wymagań:
• budowlanych (tj. decyzja o pozwoleniu na budowę lub użytkowanie obiektu

albo decyzja pozwalająca na zmianę sposobu użytkowania obiektu, jak też

dokumenty potwierdzające przeprowadzenie okresowych kontroli wymaga­

nych przez prawo budowlane);

• przeciwpożarowych (tj. opinia właściwej miejscowo komendy powiatowej

lub miejskiej Państwowej Straży Pożarnej bądź równorzędny protokół okre­
sowej kontroli Państwowej Straży Pożarnej);

• sanitarnych (tj. opinia właściwego miejscowo państwowego powiatowego

inspektora sanitarnego, bądź równorzędny protokół okresowej kontroli Pań­
stwowej Inspekcji Sanitarnej).

Omawiane rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. dopuszcza

ułatwienia w zakresie dokumentowania spełnienia wymagań budowlanych
w przypadku obiektów wzniesionych przed 1 kwietnia 1995 r. W razie utraty

wymienionych dokumentów jest wtedy możliwe przedstawienie opinii rzeczo­

znawcy budowlanego, stwierdzającej bezpieczeństwo użytkowania danego

budynku.

Zastrzeżenia wywołuje fakt, że wskazane rozporządzenie upoważnia po­

szczególnych marszałków województw do ustalenia wzoru ankiety dołączanej
do wniosku, mającej stwierdzać stopień spełnienia przez obiekt hotelarski wy­

magań dla rodzaju i kategorii, o które ubiega się wnioskodawca. Taka ankieta

czyni zbędnym odrębny opis obiektu we wniosku o jego zaszeregowanie. Jednak

wskazana delegacja dla marszałków województw pozostaje w sprzeczności
z konstytucyjnym zakazem przekazywania kompetencji innemu organowi przez
organ upoważniony do wydania rozporządzenia. Taki wzór ankiety powinien

być zatem w samym rozporządzeniu.

Oprócz wyżej wskazanych dokumentów potwierdzających spełnienie wyma­

gań budowlanych, przeciwpożarowych i sanitarnych, wnioskodawca powinien

dołączyć do wniosku zaświadczenie o numerze identyfikacyjnym REGON
wydane przez właściwy urząd statystyczny, odpis z KRS albo zaświadczenie
o wpisie do ewidencji działalności gospodarczej, a także dowód wniesienia

104

Rozdział 5

opłaty za dokonanie oceny spełnienia wymagań przez obiekt hotelarski. Właśnie
poddanie danego obiektu ocenie co do spełnienia ustalonych przez prawo wy­
magań jest konieczne przed wydaniem decyzji o zaszeregowaniu obiektu i nada­
niu mu odpowiedniej kategorii. Takich ocen dokonują powołane przez marszał­
ków województw zespoły oceniające. Za dokonanie oceny spełnienia przez

obiekt wymagań niezbędnych do zaszeregowania do określonego rodzaju i na­

danie odpowiedniej kategorii pobierana jest opłata. Wysokość tej opłaty zależy
od rodzaju i kategorii obiektu hotelarskiego, ale nic może być wyższa niż 150%

minimalnego wynagrodzenia za pracę. Wpływy z tego tytułu stanowią obecnie

dochód budżetu samorządu województwa i są przeznaczane na pokrycie kosz-

tów związanych z dokonywaniem ocen w ramach kategoryzacji obiektów hote­

larskich. Wyjątek stanowią wpływy z zaszeregowania pól biwakowych, które

stanowią dochód budżetu gminy.

Wydana przez marszałka województwa decyzja o zaszeregowaniu obiektu

hotelarskiego i nadaniu stosownej kategorii, jak też ewentualna decyzja odmow­
na powinna zawierać elementy określone przez k.p.a. Od takiej decyzji stronie

przysługuje prawo wniesienia odwołania do ministra właściwego do spraw tury­
styki, tj. obecnie Ministra Sportu i Turystyki. Odwołanie wnosi się w terminie

14 dni od dnia doręczenia decyzji stronie za pośrednictwem organu, który wy­

dał decyzję, czyli właściwego marszałka województwa.

Zgodnie z przepisami ustawy o usługach turystycznych zachowały ważność

zaszeregowania obiektów hotelarskich do poszczególnych rodzajów i kategorii
na podstawie dotychczasowych przepisów, jeśli rodzaj i kategoria danego
obiektu odpowiada wymaganiom ustalonym w tej ustawie. Zachowały również
ważność zaszeregowania obiektów hotelarskich, które zostały dokonane na pod­

stawie uprzednio obowiązujących rozporządzeń z 1999 r. oraz z 2001 r.

Nowelizacja ustawy o usługach turystycznych dokonana w 2004 r. wprowa­

dziła możliwość uzyskania przyrzeczenia zaszeregowania obiektu hotelarskiego

do odpowiedniego rodzaju i kategorii, czyli tzw. promesy. Takie przyrzeczenie

jest obecnie wydawane przez marszałka województwa w formie decyzji admi­

nistracyjnej na czas określony, nie dłuższy niż 2 lata, na podstawie prawomoc­
nego pozwolenia na budowę lub zmianę sposobu użytkowania obiektu. W tym

czasie przedsiębiorca nie może świadczyć usług hotelarskich w danym obiekcie,
chyba że marszałek województwa w drodze postanowienia zezwoli na to po
złożeniu przez przedsiębiorcę kompletnego wniosku o zaszeregowanie obiektu
hotelarskiego do odpowiedniego rodzaju i kategorii. W okresie ważności prome­
sy dopuszczalne jest używanie nazwy rodzajowej oraz oznaczenia kategorii dla

celów informacyjnych i promocyjnych obiektu hotelarskiego. To rozwiązanie
prawne spełnia postulaty przedsiębiorców inwestujących w nowe obiekty hote­

larskie, pragnących prowadzić działania promocyjne już w okresie budowy

obiektu hotelarskiego, jego wyposażania i przygotowywania do eksploatacji.

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

105

Jeśli chodzi o wymagania kategoryzacyjne dla poszczególnych rodzajów

obiektów hotelarskich, to poniżej jest przedstawiona ogólna charakterystyka

standardowych cech poszczególnych rodzajów obiektów hotelarskich w świetle
obowiązujących przepisów prawnych. Przy tym odrębnie w rozdziale 9 pod­
ręcznika są omówione dwa szczególne rodzaje tych obiektów, jakimi są kem­

pingi i pola biwakowe, gdyż jest to uzasadnione powiązaniem ze szczególnymi

typami umów, jakie są wówczas zawierane.

5.3. Wymagania prawne dla hoteli

Ustawowa definicja hoteli określa je jako obiekty posiadające co najmniej 10

pokoi, w tym większość miejsc w pokojach jedno- i dwuosobowych, świadczące

szeroki zakres usług związanych z pobytem klientów. Zakres ten obejmuje
obowiązkowe świadczenie usług gastronomicznych. Takich obiektów hotelar­

skich w 2006 r. było w Polsce 1295, a kolejnych 115 było w trakcie kategoryza­

cji, chociaż generalnie rosną trudności z wykorzystaniem miejsc noclegowych.
W powyższej definicji pojęcie usług jest rozumiane nader szeroko, obejmując

też działalność handlową. Usługi te w rozumieniu załącznika nr 1 do analizo­
wanego rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. to w szczególno­
ści m.in. sprzedaż gorących napojów przez całą dobę. budzenie, przechowy­
wanie bagażu oraz pieniędzy i przedmiotów wartościowych gości. Chociaż
powołany załącznik wymienia w ramach oferty usług podstawowych i uzupeł­
niających hoteli udzielanie pierwszej pomocy w nagłych wypadkach, to przecież
nie jest to żadna usługa lecz po prostu obowiązek. Tak samo wymagana często­
tliwość zmiany pościeli i ręczników nie oznacza w istocie spełniania odrębnej

usługi podstawowej ani tym bardziej uzupełniającej lecz konieczny element
realizacji usługi noclegowej. Nie jest też żadną usługą wymieniona w tym za­
łączniku tzw. akceptacja kart płatniczych. Trudno zrozumieć, dlaczego twórcy

tych ustaleń tak kurczowo się ich trzymają, chociaż od kilku lat są one krytyko­

wane w nauce prawa.

Szczególnie ważne znaczenie w hotelach ma świadczenie usług gastrono­

micznych. Omawiany załącznik wymaga jako absolutnego minimum w tym
zakresie podawania gościom śniadań. W hotelach wyższych kategorii niż dwu-

gwiazdkowe musi być restauracja oraz zapewnienie podawania posiłków do

pokoi (tzw. wom sernice). Ten wymóg został w 2002 r. złagodzony w odniesie­
niu do hotelu trzygwiazdkowego. gdyż nie musi on mieć restauracji, jeśli w od­

ległości do 200 m znajduje się jakaś restauracja. Natomiast bar kawowy lub

aperitif-bar jest wymagany poczynając od hoteli z dwoma gwiazdkami.

Co do innych usług trzeba wspomnieć, że analizowane rozporządzenie

z 2004 r. zniosło wymagania dotyczące wymiany wałut albo działania kantoru

lub bankomatu w hotelach mających co najmniej trzy gwiazdki. Jest to uzasad-

106

Rozdział 5

nione powszechnie spełnianym w tego rodzaju hotelach warunkiem akceptacji
kart płatniczych. Trzeba wyrazić zdziwienie, że konieczność akceptacji kart
płatniczych nie dotyczy hoteli dwóch najniższych kategorii, chociaż do 2001 r.

obowiązek ten obejmował hotele wszystkich kategorii. Nie jest to właściwa ten­
dencja zmian.

Obecnie jedynie w hotelach dwóch najwyższych kategorii jest wymagane

istnienie zespołu sal wielofunkcyjnych- które mogą być wynajmowane na

potrzeby gości hotelowych. Chodzi tutaj o sale konferencyjne, klubowe, szkole­
niowe i inne dostosowane do charakteru obiektu. Natomiast usługi prania, pra­

sowania oraz czyszczenia bielizny i odzieży gości powinien zapewnić już hotel

trzygwiazdkowy. Także świadczenie usług w zakresie tzw. odnowy biologicz­

nej (basen, sauna, siłownia, solarium, masaże i inne usługi rekreacyjne) musi

zagwarantować hotel tej kategorii, jeśli znajduje się w miejscowości wypoczyn­

kowej. Przy tym wymaga się jako minimum dwóch rodzajów wskazanych usług.

W hotelach wyższych kategorii te usługi są obowiązkowe. Nowością jest rezy­

gnacja od 2004 r. z wymogu posiadania przez hotel z pięcioma gwiazdkami

basenu kąpielowego, co było często warunkiem trudnym do spełnienia z przy­

czyn technicznych. Spowodowało to szybki wzrost liczby hoteli pięciogwiazd­
kowych, których było już 21 na początku 2006 r. Z kolei przechowywanie

sprzętu rekreacyjnego jest wymagane poczynając już od hoteli dwugwiazd-

kowych, ale odnosi się to tylko do obiektów hotelarskich zlokalizowanych

w miejscowościach wypoczynkowo-turystycznych i rejonach niezurbanizowa-
nych o dużych walorach przyrodniczych. W analizowanym rozporządzeniu
z 2004 r. nie występuje warunek zapewnienia przez hotele wypożyczalni sprzętu

rekreacyjnego. Trzeba też wspomnieć o wymaganiach w zakresie sprzedaży lub

udostępniania prasy codziennej, co powinny zapewniać hotele dwóch najwyż­

szych kategorii. Dotyczy ich również wymóg prowadzenia kwiaciarni lub przy­
najmniej zapewnienia możliwości dostarczenia kwiatów. Sprzedaż zaś kosmety­
ków oraz środków higieny osobistej należy do obowiązków także hoteli z trzema

gwiazdkami. Z tych obowiązków wyłączona jest sprzedaż tzw. pamiątek.

Omawiane rozporządzenie z 2004 r. precyzuje w porównaniu % regulacjami

poprzednio obowiązującymi, że hotel jest obiektem, który stanowi nie tylko
odrębny budynek lub wydzielona jego część albo zespół budynków, ale także
infrastruktura towarzysząca. Analizowany załącznik do tego aktu określa

ponadto wiele szczegółowych wymagań dotyczących zewnętrznych elementów
zagospodarowania i urządzenia hoteli (np. istnienie bezpośredniego wejścia do
holu recepcyjnego, które przy tym winno być chronione przed nadmiernym na­
pływem powietrza z zewnątrz), instalacji i urządzeń technicznych w hotelach

(np. telefon i faks dostępne dla gości w recepcji muszą być w hotelach wszyst­

kich kategorii, ale instalacja radiowo-telewizyjna przystosowana do odbioru

programów lokalnych i satelitarnych oraz dostęp do Internetu w pokojach lub na

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

107

odrębnych stanowiskach powinny zapewniać tylko hotele poczynając od trzy-
gwiazdkowych), wielkości holu recepcyjnego (ale zrezygnowano z warunku
posiadania holu przez zespół gastronomiczny w hotelach pięciogwiazdkowych),

wyposażenia ogólnodostępnych pomieszczeń higienicznosanitarnych, jak też
wielkości i wyposażenia pokoi hotelowych (telefon i telewizor w każdym po­
koju, poczynając od hotelu trzygwiazdkowego, a radioodbiornik lub możliwość
odbioru programu radiowego także już w hotelu dwugwiazdkowym). Odrębnie
trzeba podkreślić wymaganie, że w hotelach trzy-, cztero- oraz pięciogwiazdko­
wych wszystkie pokoje muszą posiadać tzw. pełny węzeł higienicznosanitarny,
a hotel dwugwiazdkowy powinien spełnić ten warunek przynajmniej w połowie
pokoi, przy czym w hotelach nowo budowanych bez względu na ich kategorię
wszystkie pokoje muszą być z pełnym węzłem higieniczno-sanitarnym.

Istniejące wcześniej niezbyt wygórowane wymagania w zakresie kwalifika­

cji zawodowych personelu hotelowego zostały w 2002 r. znacznie złagodzone.

Wówczas dotyczyły one personelu recepcyjnego jedynie hoteli z co najmniej
trzema gwiazdkami. Oznaczało to konieczność wykazania się wykształceniem
wyższym lub średnim hotelarskim oraz znajomością przynajmniej jednego języ­
ka obcego, przy czym za równoważne było uznawane wykształcenie średnie
w połączeniu z minimum 60-godz. kursem specjalistycznym. Co więcej, dwa

lata praktyki w obiekcie hotelarskim mogło zastąpić wymóg wykształcenia. Już

wtedy narzucało się retoryczne pytanie: czy warto uczyć się w szkołach hotelar­
skich? W świetle rozporządzenia z 2001 r., zmienionego w 2002 r., kierownik

hotelu nie musiał mieć żadnego wykształcenia ani praktyki hotelarskiej, gdyż
wymóg wykształcenia wyższego lub średniego hotelarskiego bądź uznanych za

równoważne takiemu wykształceniu - ukończenia kursu specjalistycznego albo

posiadania 3-letniej praktyki hotelarskiej - odnosił się wyłącznie do hoteli
z pięcioma gwiazdkami.

Podobnie daleko idące złagodzenie wymagań nastąpiło w 2002 r. również

w odniesieniu do kelnerów, pokojowych, portierów i bagażowych, gdyż wyma­
gano od nich jedynie wykształcenia zawodowego lub kursu specjalistycznego
oraz znajomości w podstawowym zakresie jednego języka obcego, ale dotyczyło
to wyłącznie hoteli z czterema i pięcioma gwiazdkami. Rezultat byl taki. że kel­

nerem w restauracji nawet hotelu trzygwiazdkowego mógł być człowiek wzięty

prosto z ulicy. Znowu stawało retoryczne pytanie: czy w tej sytuacji można było

mówić o istnieniu wymagań zawodowych w odniesieniu do personelu hotelo­
wego?

Analizowane rozporządzenie z 2004 r. poszło jeszcze dalej w tej liberalizacji

wymagań dotyczących kwalifikacji zawodowych personelu hotelowego. Obec­
nie żadne wymagania w tym zakresie nie są stawiane. Z ustawy o usługach
turystycznych wykreślono upoważnienie dla ministra właściwego do spraw tury­
styki dotyczące określenia w drodze rozporządzenia zakresu wymagań dla per-

108

Rozdział 5

sonclu hotelowego. W konsekwencji rozporządzenie z 2004 r. całkowicie pomija

sprawę tego rodzaju wymagań. Problem jednak pozostał i w literaturze przed­

miotu jest dostrzegany, gdyż grozi obniżeniem .standardu usług hotelarskich

i niższą jakością obsługi klientów w obiektach hotelarskich, a także zmniejsze­

niem konkurencyjności na rynku pracy osób posiadających wykształcenie kie­

runkowe w zakresie hotelarstwa.

Tym samym Polska wyłącza się z udziału w tworzeniu jednolitego systemu

kształcenia zawodowego w państwach UE, chociaż jest jej członkiem. O tenden­

cjach europejskich w tym zakresie przekonuje działalność Londyńskiego Insty­

tutu City & Guilds, który od ponad 125 lat przeprowadza międzynarodowe

egzaminy i wydaje certyfikaty dla recepcjonistów, kelnerów i kucharzy oraz

dyplomy dla dysponentów recepcji, kierowników sali, szefów kuchni i osób

pracujących na innych kierowniczych stanowiskach w obsłudze recepcyjnej

i gastronomicznej. Od kilku lat działa w Polsce Akredytowane Centrum Egza­

minacyjne City & Guilds oraz Consultus Sp. z o.o., którego certyfikaty i dyplo­

my są uznawane we wszystkich państwach UE.

Warto przypomnieć, że już w 1977 r. Komisja Europejska UN WTO przyjęła

jako normę minimum w zakresie klasyfikacji hoteli niezależnie od kategorii

zapewnienie w recepcji obsługi dwujęzycznej. W hotelach cztero- i pięcio­

gwiazdkowych ta norma objęła również portierów. O tych minimalnych wyma­

ganiach w odniesieniu do obiektów hotelarskich w Polsce zapomniano.

5.4. Wymagania prawne dla moteli

Motele mają w zakresie wymagań bardzo wiele wspólnego z hotelami.

Zgodnie z ustawowym określeniem są to hotele położone przy drogach, zapew­

niające możliwość korzystania z usług motoryzacyjnych i dysponujące par­

kingiem. Tego rodzaju obiektów hotelarskich było w 2000 r. tylko 116, podczas

gdy rok wcześniej było ich jeszcze 130. Tę malejącą tendencję liczby moteli

w Polsce miały zmienić zliberalizowane w 2002 r. wymagania prawne dla mote­

li. Rzeczywiście tak się stało, ale na krótko, gdyż w 2004 r. ich liczba znowu

spadła do 116, a w 2006 r. do 109. Różni to motele od hoteli, których liczba

stale rośnie. Trudno to wytłumaczyć, gdyż różnice dotyczące szczegółowych

wymagań dla hoteli i moteli są niewielkie. Wynikają one z nastawienia tego

ostatniego rodzaju obiektów hotelarskich na potrzeby gości zmotoryzowanych.

Skoro od lat kilkunastu stale przybywa w Polsce samochodów, to można by

oczekiwać podobnego wzrostu liczby moteli. Nie jest tak zapewne z powodu

stosunkowo krótkich odległości na drogach krajowych, które można przejechać

samochodem w ciągu jednego dnia. Istotnym argumentem jest też fakt, że pol­

skie społeczeństwo nie jest zamożne i często występuje oszczędzanie na kosz­

tach noclegu w motelach.

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

109

Konsekwencją specyficznych cech moteli jest wymóg zapewnienia strzeżo­

nego garażu lub strzeżonego parkingu dla wszystkich gości motelu trzy, czte­

ro- i pięciogwiazdkowego. W motelach niższych kategorii muszą być zapewnio­

ne tylko parkingi niestrzeżone lub miejsca postojowe przy obiekcie dla

wszystkich gości. We wszystkich kategoriach moteli muszą być świadczone

szeroko rozumiane usługi motoryzacyjne. Natomiast z natury rzeczy motelom

nie jest stawiane wymaganie przechowywania w nich sprzętu rekreacyjnego ani

wynajmowania sal wielofunkcyjnych na potrzeby gości, gdyż tego rodzaju po­

trzeby klientów zmotoryzowanych występują raczej rzadko. Zastanawia przy

tym, dlaczego jest ograniczony wymóg akceptacji kart kredytowych, który

obecnie nie odnosi się do moteli zjedna i dwiema gwiazdkami.

Generalnie trzeba stwierdzić, że wyżej omówione wymagania kategoryza-

cyjne dla hoteli znajdują zastosowanie także do moteli. Aktualne są więc także

przedstawione powyżej krytyczne uwagi w tym zakresie dotyczące rezygnacji

z wymagań kwalifikacji zawodowych personelu moteli.

5.5. Wymagania prawne dla pensjonatów

Pensjonaty chociaż bardziej różnią się od hoteli niż motele, to również wie­

le wymagań ich dotyczących jest podobnie sformułowanych. Różnice są jednak
na tyle istotne, że w rozporządzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. wy­

magania standaryzacyjne dla pensjonatów są ujęte w odrębnym załączniku nr 2.

Już w 2001 r. wymagania prawne dla tego rodzaju obiektów hotelarskich zostały

zliberalizowane i ta tendencja jest utrzymana w obecnie obowiązujących przepi­
sach.

Zgodnie z ustawową definicją pensjonaty są to obiekty posiadające co naj­

mniej 7 pokoi i świadczące dla swoich klientów całodzienne wyżywienie. Ta­

kich obiektów hotelarskich było w Polsce w 2006 r. zaledwie 242, podczas gdy

w 2000 r. było ich jeszcze 409. Zbyt restrykcyjne wymagania kategoryzacyjne

dla tego rodzaju obiektów były główną przyczyną zmniejszania się liczby pen­

sjonatów w ostatnich latach. Jednak nawet złagodzenie tych wymagań, ich uela­

stycznienie i dostosowanie w znacznym stopniu do potrzeb i możliwości życio­

wych wcale nie zahamowało wskazanej tendencji spadkowej. Wciąż przybywa

różnych zajazdów, czy gościńców kosztem pensjonatów.

Nie ma żadnych ustawowych ograniczeń co do liczby pokoi wieloosobowych

w pensjonacie. Jeśli ma on tylko jedną gwiazdkę, to teoretycznie może nie być

ani jednego pokoju z osobną łazienką i WC. W praktyce jednak w pensjonatach

dąży się do zrealizowania zasady współczesnego hotelarstwa, aby każdy pokój

posiadał pełny węzeł higieniczno-sanitarny. Cechą najbardziej charakterystycz­

ną tego rodzaju obiektu jest specjalna organizacja jego części gastronomicznej,

która musi zapewniać gościom wydawanie przynajmniej dwóch posiłków: śnią-

110

Rozdział 5

dania, obiadu, kolacji lub obiadokolacji. Już od 2002 r. nie ma wymogu zapew­

nienia trzech posiłków dziennie w pensjonacie. Zasadniczo nie odnosi się do

pensjonatów warunek zapewnienia sprzedaży prasy, kosmetyków, czy środków

higieny osobistej, ani istnienia sal wielofunkcyjnych przystosowanych do orga­

nizacji konferencji, bankietów, pokazów itp. Jedynie pensjonaty dwóch najwyż­

szych kategorii powinny zapewnić dostarczanie prasy na życzenie gości. Do

niedawna wymaganiem dla pensjonatów wszystkich kategorii była akceptacja

kart płatniczych, ale od 2002 r. nie obejmuje to obiektów z jedną i dwiema

gwiazdkami- Warto podkreślić, że w tego rodzaju obiektach hotelarskich (z wy­

jątkiem jednogwiazdkowych) powinny być przechowalnie sprzętu rekreacyj­

nego, jeśli są to obiekty w miejscowościach wypoczynkowo-turystycznych lub

rejonach niezurbanizowanych o dużych walorach przyrodniczych. Chociaż od

2002 r. nic ma już wymogu zapewnienia wypożyczalni sprzętu rekreacyjnego, to

w praktyce pensjonaty zwykle użyczają lub wynajmują gościom taki sprzęt.

Ponadto daje się zauważyć tendencja do tworzenia w pensjonatach zespołów

odnowy biologicznej, gdyż właśnie takie są coraz częściej potrzeby i oczekiwa­

nia gości. Obecnie jest to obowiązek pensjonatów pięciogwiazdkowych oraz

tych z czterema i trzema gwiazdkami, które są w miejscowościach wypoczyn­

kowo-turystycznych lub rejonach niezurbanizowanych o dużych walorach przy­

rodniczych. Co najmniej dwa rodzaje usługi w ramach zespołu odnowy biolo­

gicznej (basen, sauna, siłownia, solarium, masaże itp.) powinny być zapewnione

we wskazanych kategoriach pensjonatów. Należy też podkreślić, że drastycznie

ograniczone w 2002 r. wymagania dotyczące kwalifikacji zawodowych perso­

nelu zatrudnionego w tego rodzaju obiektach obecnie obowiązujące rozporzą­

dzenie z 2004 r. całkowicie zniosło. W rezultacie w praktyce częste są sytuacje,

że osoby pracujące w recepcji pensjonatów nie znają w podstawowym stopniu

żadnego języka obcego i trudno oczekiwać poprawy tego stanu w najbliższym

czasie, skoro obowiązujące prawo nie stawia żadnych wymagań w tym zakresie.

5.6. Wymagania prawne dla domów wycieczkowych

Zupełnie inny charakter niż hotele, motele i pensjonaty mają domy wyciecz­

kowe. Pod tym pojęciem ustawa o usługach turystycznych rozumie obiekty po­

siadające przynajmniej 30 miejsc noclegowych, dostosowane do samoobsługi

klientów oraz świadczące minimalny zakres usług związanych z pobytem

klientów. Takich obiektów było w Polsce w 2006 r. tylko 70. choć jeszcze

w 2000 r. było ich 179. Tendencja spadkowa jest więc tutaj zdecydowana i trud­

no zresztą się temu dziwić. Niski standard domów wycieczkowych i ich dekapi­

talizacja nie zachęcają do korzystania z nich. Tego rodzaju obiekty hotelarskie

są nastawione na obsługę dużych grup wycieczkowych, które nie mają wyso­

kich wymagań zarówno co do usług noclegowych, jaki i gastronomicznych.

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

111

Szczegółowe wymagania stawiane takim obiektom określa załącznik nr 4 do roz­
porządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r.

Zgodnie z ustaleniami wymienionego załącznika pokoje wieloosobowe do­

mu wycieczkowego III kategorii mogą mieć nawet do 20 miejsc noclegowych,

JI kategorii - do 12 miejsc, a I kategorii - nie więcej niż 8 miejsc. Oczywiście

w tego rodzaju obiekcie hotelarskim bywają też pokoje jednoosobowe, ale sta­

nowią one wyjątek od zasady. Przy tym standard znacznie obniża fakt. że urzą­

dzenia higicnicznosanitarnc występują tylko w pokojach 1-2-osobowych i to

nie wszystkich, a zasadą jest korzystanie z ogólnodostępnych takich urządzeń.

W pokojach domu wycieczkowego nie zapewnia się telefonu i musi być tylko

dostępny dla gości telefon w holu recepcyjnym. Dodatkowo taki dom I kategorii

powinien też dysponować kabiną telefoniczną.

Warto podkreślić, że domy wycieczkowe wszystkich kategorii mają obowią­

zek przyjmowania na przechowanie pieniędzy, rzeczy wartościowych, bagażu

i sprzętu turystycznego. Jedynie taki obiekt I kategorii musi gwarantować świad­

czenie usług gastronomicznych w restauracji, a jeśli jest to dom II kategorii, to

powinien zapewniać tylko zwykłą jadłodajnię lub bar szybkiej obsługi. Regułą

jest bowiem w tego rodzaju obiektach hotelarskich, że ma być w nich wydzielo­

na sala do przygotowywania posiłków we własnym zakresie i spożywania ich

przez gości. We wszystkich też domach wycieczkowych musi być zapewniona

sprzedaż gorących napojów, przy czym jest to obecnie uelastycznione przez

dopuszczenie ich sprzedaży także z automatów lub przez recepcję. Z innych

typów usług świadczonych obowiązkowo przez domy wycieczkowe należy wy­

mienić budzenie, udzielanie informacji o imprezach turystycznych i kultural­

nych, udostępnianie rozkładów jazdy środków transportowych, planów miast,

map regionów, książek telefonicznych itp. Szczególnie ważne, choć nie zawsze

doceniane, wydają się właśnie te ostatnie obowiązki domów wycieczkowych

wszystkich kategorii, sprowadzające się do świadczenia usług informacji tury­

stycznej. Trzeba też podkreślić, że z racji wspomnianego nastawienia domów

wycieczkowych na samoobsługę klientów wymaga się zapewnienia w tego ro­

dzaju obiektach 1 oraz II kategorii stanowisk do prasowania oraz do drobnych

napraw sprzętu sportowego i turystycznego (takie naprawy powinien gościom

umożliwiać nawet obiekt III kategorii), jak też istnienia świetlicy oraz punktu

sprzedaży drobnych artykułów, jak kosmetyki, pamiątki, wydawnictwa tury­

styczne itp.

5.7. Wymagania prawne dla schronisk młodzieżowych

Jeszcze mniejsze wymagania niż w stosunku do domów wycieczkowych są

stawiane schroniskom młodzieżowym. Ustawowa definicja takich obiektów

hotelarskich odnosi to pojęcie do obiektów przeznaczonych do indywidualnej

112

Rozdział 5

i grupowej turystyki młodzieżowej, dostosowanych do samoobsługi klientów.

Takich obiektów było w Polsce w 2006 r. tylko 395, chociaż jeszcze w roku

2000 r. było ich 457 łącznie ze szkolnymi schroniskami młodzieżowymi. Przy

tym zdecydowaną większość stanowią obiekty sezonowe. Ta tendencja malejąca
trwa od ponad 20 lat i warto dla porównania podać, że w 1980 r. było 1226
schronisk młodzieżowych. Organizacją i prowadzeniem schronisk młodzieżo­
wych zajmuje się Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych (PTSM),
które należy do Międzynarodowej Federacji Schronisk Młodzieżowych

(IYHF). Na świecie działa ok. 5,5 tys. schronisk młodzieżowych w ponad sie­

demdziesięciu państwach. W literaturze przedmiotu podkreśla się. iż wyodręb­
nienie tego rodzaju obiektów jest podyktowane długą już tradycją funkcjonowa­

nia schronisk młodzieżowych, ukształtowaniem się międzynarodowych standar­

dów w tym zakresie, jak też specyficznymi potrzebami turystyki młodzieżowej.

nastawionej na zaspokajanie podstawowych potrzeb za możliwie niską cenę.

Zgodnie z regulaminem schronisk młodzieżowych prawo do korzystania

z tego rodzaju obiektów hotelarskich przysługuje młodzieży szkolnej i studenc­
kiej, nauczycielom i wychowawcom oraz członkom PTSM, a także cudzoziem­

com należącym do macierzystych stowarzyszeń schronisk młodzieżowych.
Z noclegu w schronisku młodzieżowym mogą korzystać również inne osoby
w miarę wolnych miejsc i pod warunkiem przestrzegania postanowień wskaza­
nego regulaminu. Zasady tego korzystania są szczególne i wynikają ze specy­
ficznego przeznaczenia omawianego rodzaju obiektów.

Szczegółowe wymagania dotyczące wyposażenia schronisk młodzieżowych

oraz zakresu świadczonych w nich usług ustala załącznik nr 5 do rozporządzenia
Ministra Gospodarki i Pracy z 2(X)4 r. Trzeba podkreślić, że zarazem w odnie­
sieniu do schronisk młodzieżowych obowiązuje wydane na podstawie ustawy

o systemie oświaty z 1991 r. rozporządzenie MEN z 2005 r. w sprawie ramo­
wych statutów placówek publicznych, do którego załącznik nr 2 zawiera Ramo­
wy Statut Publicznego Szkolnego Schroniska Młodzieżowego. Jeśli takie szkol­
ne schronisko młodzieżowe świadczy usługi hotelarskie w rozumieniu ustawy

o usługach turystycznych, to podlega jej ustaleniom oraz przepisom wykonaw­

czym wydanym na podstawie tej ustawy. W konsekwencji występuje tutaj koli­
zja norm prawnych, która powinna być rozstrzygnięta zgodnie z regułą, że
ustawa późniejsza uchyla ustawę wcześniejszą. Nie jest to jednak najlepsze
rozwiązanie, gdyż nie uwzględnia ono specyficznych cech szkolnych schronisk
młodzieżowych oraz celowości ich podlegania nadzorowi właściwego kuratora

oświaty. Trzeba raczej uznać, że skoro szkolne schroniska młodzieżowe stano­

wią rodzaj placówek publicznych w ramach systemu oświaty, to ustawa o usłu­

gach turystycznych i jej przepisy wykonawcze nic powinny w ogóle normować
problematyki schronisk młodzieżowych albo co najwyżej uregulować funkcjo­
nowanie jedynie tych obiektów, które są prowadzone przez przedsiębiorców

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

113

i nie podlegają nadzorowi kuratora oświaty. To ostatnie rozwiązanie wprowa­

dzałoby jednak dualizm regulacji prawnych o skutkach zbliżonych do występu­

jących obecnie. Na szczęście wymagania stawiane szkolnym schroniskom mło­

dzieżowym w rozporządzeniu z 2005 r. są bardzo ogólne i generalnie odsyłają
do statutu danego schroniska oraz do jego regulaminu. Taki regulamin opra­
cowany przez dyrektora szkolnego schroniska młodzieżowego określa szczegó­
łowe zasady organizacji i korzystania ze schroniska. Generalnie zasady korzy­

stanie z wszystkich schronisk młodzieżowych są dalece zbliżone i w praktyce
problem wskazanej kolizji norm prawnych nie jest zbyt wielki.

Jeśli chodzi o wymagania ustalone przez powołany załącznik nr 5, to należy

podkreślić, że tylko w schroniskach młodzieżowych I kategorii przynajmniej
połowa miejsc noclegowych powinna być w pokojach mniejszych niż 8-osobowe.

Generalnie jest dopuszczalne stosowanie łóżek piętrowych. W tego rodzaju
obiektach hotelarskich urządzenia sanitarne są ogólnodostępne i dopuszcza

się nawet, żeby w schronisku młodzieżowym III kategorii nic było prysznica.

Zastrzeżenia wywołuje, że obowiązujące przepisy akceptują stan. aby w schro­

niskach młodzieżowych najniższej kategorii nie było samoobsługowej kuchni

ani jadalni, co powoduje, że iluzoryczna staje się definicja schroniska młodzie­
żowego jako obiektu przystosowanego do samoobsługi klientów. W obiekcie,

w którym jadalnia jest, może ona pełnić dodatkowo funkcję świetlicy. O niskich

wymaganiach stawianych schroniskom młodzieżowym III kategorii przekonuje
poza tym ustalenie, że wystarczy, jeśli zapewniają one ciepłą wodę tylko o usta­

lonych porach rano i wieczorem. Omawiany załącznik nr 5 do rozporządzenia

z 2004 r. wymaga, aby wszystkie schroniska młodzieżowe niezależnie od kate­

gorii przyjmowały na przechowanie pieniądze, przedmioty wartościowe, bagaż

oraz sprzęt turystyczny. Warto zauważyć, że wskazany załącznik nie przewiduje
uprzednio występującego obowiązku, aby kierownik tego rodzaju obiektu hote­
larskiego kategorii I lub II miał kwalifikacje takie, jakie są wymagane od kie­
rownika placówki wypoczynku dzieci i młodzieży szkolnej. Zdaniem twórców
wymagań prawnych dla obiektów hotelarskich wszelkie kwalifikacje osób za­
trudnionych w tych obiektach są zbędne, z czym nie można się zgodzić.

5.8. Wymagania prawne dla schronisk

Od schronisk młodzieżowych trzeba odróżnić schroniska, które ustawowo są

zdefiniowane jako obiekty zlokalizowane poza obszarami zabudowanymi,
przy szlakach turystycznych, świadczące minimalny zakres usług związa­
nych z pobytem klientów. Takich obiektów było w Polsce w 2006 r. zaledwie

56, chociaż w 2000 r. dane statystyczne obejmowały jeszcze 83 schroniska. Część
tych schronisk należy do PTTK i trzeba zaznaczyć, że dla własnych potrzeb
wskazane stowarzyszenie posługuje się szerszym określeniem „schronisko tury-

114

Rozdział 5

styczne". Takie obiekty funkcjonują według zasad przyjętych uchwałą Zarządu

Głównego PTTK z 1997 r. w sprawie prowadzenia schronisk PTTK. W 2004 r.

było 99 schronisk turystycznych PTTK i nie należy ich mylić ze schroniskami

w rozumieniu ustawy o usługach turystycznych.

Wymagania dotyczące wyposażenia schronisk oraz zakresu świadczonych

w nich usług są zawarte w załączniku nr 6 do rozporządzenia Ministra Gospo­

darki i Pracy z 2004 r. Ustalenia te są takie same dla wszystkich schronisk, gdyż

obiekty te nie podlegają podziałowi na kategorie. W literaturze przedmiotu wy­

sunięto uzasadnioną wątpliwość co do oznaczania schronisk cyframi rzymskimi

w ramach dobrowolnej kategoryzacji prowadzonej przez PTTK. Takie dodatko­

we oznaczenia, nieprzewidziane przez ustawę o usługach turystycznych, nie

powinny wprowadzać w błąd i za dopuszczalne trzeba uznać tylko stosowanie

innych symboli na oznaczenie kategorii niż stosowane w tej ustawie dla odróż­

nianych przez nią rodzajów obiektów hotelarskich.

Generalnie wymagania prawne dla schronisk są wyraźnie wyższe niż ustalo­

ne dla schronisk młodzieżowych. W każdym schronisku muszą być ogólnodo­

stępne urządzenia higicnicznosanitame, w tym natrysk. Powinna być jadło­

dajnia oferująca posiłki typu barowego, a ponadto stanowisko do przyrządza­

nia i spożywania posiłków oraz do zmywania naczyń. Spośród innych usług,

które muszą być zapewnione w ramach wspomnianego minimum, trzeba wy­

mienić telefon dostępny dla gości, przechowywanie pieniędzy, przedmiotów

wartościowych, bagażu i sprzętu turystycznego, udzielanie informacji tury­

stycznej (poprzez tablice z opisem szlaków prowadzących do sąsiednich schro­

nisk i miejscowości, informacje o rozkładzie jazdy komunikacji publicznej

z najbliższej miejscowości, stacji lub przystanku, jak też ostrzeżenia o grożących

niebezpieczeństwach oraz wskazówki co do zasad wzywania pomocy), sprzedaż

podstawowych drobnych artykułów higienicznych i kosmetycznych, słodyczy

oraz pamiątek. Ważne znaczenie praktyczne ma też obowiązek zapewnienia

w schronisku możliwości suszenia i czyszczenia odzieży we wskazanym miej­

scu oraz dokonania drobnych napraw sprzętu turystycznego i jego czyszcze­

nia.

5.9. Minimalne wymagania w zakresie dostosowania obiektów

hotelarskich do potrzeb osób niepełnosprawnych

W ramach kategoryzacji obiektów hotelarskich mieści się bardzo ważna pro­

blematyka dostosowania tych obiektów do potrzeb osób niepełnosprawnych.

Niepełnosprawnym jest osoba, której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub

czasowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych

i ról społecznych zgodnie z przyjętymi normami prawnymi i społecznymi.

W tym rozumieniu niepełnosprawnych żyje obecnie w Polsce ok. pięciu milio-

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

115

nów. Sytuacja tych osób - często niestety izolowanych od reszty społeczeństwa

- jest bardzo trudna. Jedną z podstawowych przyczyn tej izolacji są bariery

architektoniczne. Występują one również w działalności hotelarskiej. Próbą

przełamywania tych barier jest załącznik nr 8 do rozporządzenia Ministra Go­

spodarki i Pracy z 2004 r., określający minimalne wymagania w zakresie dosto­

sowania obiektów hotelarskich do potrzeb osób niepełnosprawnych.

Ustalenia omawianego załącznika odnoszą się do wszystkich obiektów hote­

larskich i nie ma znaczenia, kiedy zostało wydane pozwolenie na ich budowę

Obecnie wszystkie obiekty hotelarskie powinny spełniać wymagania w zakre­

sie dostosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych, przy czym zakres ten jest

przesądzony przez warunki techniczne ustalone dla budynków zamieszkania

zbiorowego rozporządzeniem Ministra Infrastruktury w sprawie warunków

technicznych- jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie z 2002 r.,

zmienione istotnie w 2004 r. Do takich budynków wymieniony akt wykonawczy

zalicza właśnie m.in. hotele, motele, pensjonaty, domy wypoczynkowe, domy

wycieczkowe, schroniska młodzieżowe i schroniska. Pojęcie domów wypo­

czynkowych obejmuje tutaj różne rodzaje obiektów innych niż hotelarskie, bę­

dące budynkami przeznaczonymi do okresowego pobytu ludzi poza stałym miej­

scem zamieszkania, jak ośrodki wczasowe, szkoleniowo-wypoczynkowe i kolo­

nijne, czy domy pracy twórczej. Do tych rodzajów domów wypoczynkowych

stosuje się ogólne przepisy prawa budowlanego ustalające wymagania odnoszą­

ce się do potrzeb osób niepełnosprawnych.

Natomiast obiekty hotelarskie powinny ponadto spełniać wymagania dodat­

kowe w zakresie dostosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych, które są

określone w powołanym załączniku nr 8. Odrębnie załącznik ten ustala dalsze

wymagania dodatkowe w tym zakresie dla kempingów, co jest omówione w punk­

cie 9 rozdziału 9 podręcznika.

Nie wymagają żadnego dostosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych

schroniska górskie pozbawione dojazdu drogą publiczną, gdyż są one w zasadzie

niedostępne dla tych osób. Nie wymagają też takiego dostosowania schroniska

młodzieżowe i domy wycieczkowe mające mniej niż 150 miejsc noclegowych.

Można to tłumaczyć nastawieniem tego rodzaju obiektów hotelarskich na zaspo­

kajanie jedynie podstawowych potrzeb turystów oraz nadmiernie wysokimi

kosztami ewentualnego dostosowania takich obiektów do potrzeb osób niepeł­

nosprawnych.

Wskazane wymagania dodatkowe przewidują, że w obiektach hotelarskich

mających powyżej 50 jednostek mieszkalnych powinna być co najmniej jed­

na taka jednostka dostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych, a dla każdej

kolejnej setki jednostek mieszkalnych powyżej stu - również co najmniej jedna

wymaga takiego dostosowania. Chodzi tutaj o wyposażenie węzłów higienicz-

nosanitarnych w poręcze i uchwyty ułatwiające korzystanie z urządzeń higie-

116

Rozdział 5

niczno-sanitarnych, umieszczenie wyłączników światła, sygnalizacji przywo­

ławczej i telefonu w taki sposób, żeby były dostępne z łóżka, zapewnienie

pilota do telewizora, jak również takiego umeblowania, które umożliwia korzy­

stanie z niego osobom poruszającym się na wózkach, co obejmuje odpowiednią

wysokość podjazdu pod płytę stołu, biurka i umywalki.

Ponadto omawiane wymagania dodatkowe przesądzają, że ogólnodostępne

elementy wyposażenia obiektu hotelarskiego (np. przyciski i wyłączniki) po­

winny być umieszczone na wysokości 90-110 cm, żeby umożliwić swobodne

korzystanie z nich przez osoby poruszające się na wózkach. Na tejże wysokości

powinien też być zamontowany co najmniej jeden telefon ogólnodostępny

przystosowany do korzystania przez osoby niepełnosprawne. Co najmniej jedno

stanowisko recepcyjne powinno mieć ladę na wysokości do 90 cm z podjaz­

dem o wysokości min. 67 cm albo powinno być osobne stanowisko obsługi

osób poruszających się na wózkach. Dla takich osób muszą być odpowiednio

przystosowane miejsca w salach gastronomicznych i wielofunkcyjnych. Poza

tym przyciski wind powinny być oznaczone w taki sposób, żeby były czytelne

dla niewidzących. Windy zaś muszą być wyposażone w sygnalizację dźwię­

kową. Oczywiście w wielu obiektach hotelarskich - zwłaszcza hotelach wyż­

szych kategorii - rzeczywiste dostosowanie tych obiektów do potrzeb osób nie­

pełnosprawnych znacznie przekracza omówione powyżej minimalne wymaga­

nia w tym zakresie.

5.10. Świadczenie usług hotelarskich w obiektach innych

niż hotelarskie

Dla obiektów innych niż hotelarskie, w których są świadczone usługi hotelar­

skie, są ustalone minimalne wymagania co do wyposażenia lego rodzaju

obiektów. Określa je załącznik nr 7 do rozporządzenia Ministra Gospodarki

i Pracy z 2004 r. Omawiane ustalenia określają jedynie minimalną wielkość

wynajmowanych pokojów oraz minimalne wymagania co do ich wyposażenia

meblowego, oświetlenia, ogrzewania oraz wyposażenia tzw. węzłów higienicz-

nosanitarnych, jak też różne minimalne wymagania dla wynajmowanych miejsc

noclegowych oraz miejsc na ustawienie namiotów i przyczep samochodowych.

W praktyce funkcjonowania tego rodzaju obiektów przedsiębiorcy świadczący

w nich usługi hotelarskie często zapewniają warunki znacznie przewyższające te

minimalne wymagania. Powoduje to w konsekwencji dosyć duże zróżnicowa­

nie warunków świadczenia usług hotelarskich w obiektach nie będących obiek­

tami hotelarskimi.

Omawiane minimalne wymagania co do wyposażenia obiektów innych niż

hotelarskie są w porównaniu z wymaganiami ustalonymi dla niektórych rodza­

jów obiektów hotelarskich niekiedy mimo wszystko wyższe. Dotyczy to porów-

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

117

nania z niektórymi wymaganiami ustalonymi dla stałej bazy noclegowej na

kempingach, dla domów wycieczkowych, schronisk i schronisk młodzieżowych.

Może to świadczyć o względności wskazanych wymagań minimalnych. W celu

wyeliminowania sprzeczności między wymaganiami minimalnymi dla obiektów

innych niż hotelarskie a wymaganiami ustalonymi dla poszczególnych rodzajów

obiektów hotelarskich, ustalenia załącznika nr 7 odróżniają pięć sytuacji, któ­

rych dotyczą omawiane wymagania minimalne. Biorąc za kryterium podziału

przedmiot najmu, odrębnie ustalono wymagania dla:

• wynajmowania miejsc na ustawienie namiotów i przyczep samochodo­

wych (teren obozowiska powinien być odpowiednio przygotowany, musi być

m.in. punkt poboru wody, pojemnik na śmieci i odpady stale oraz WC

utrzymywany w czystości);

• wynajmowania miejsc w namiotach, przyczepach mieszkalnych, dom­

kach turystycznych i obiektach prowizorycznych (stanowiska dla namio­

tów i przyczep oraz dojścia powinny być utwardzone, dojścia te i obiekty

higienicznosanitarne muszą być oświetlone, powinny też być oddzielne łóżka

lub łóżka polowe dla każdego gościa, ustawione w odpowiedniej odległości);

• wynajmowania miejsc w budynkach stałych (budynki powinny być odpo­

wiednio ogrzewane od października do kwietnia, z bieżącą zimną wodą,

a ciepłą minimum przez 2 godz. rano i wieczorem o ustalonych porach, jeden

węzeł higienicznosanitarny odpowiednio wyposażony powinien przypadać na

nie więcej niż 15 osób);

• wynajmowania miejsc noclegowych we wspólnych pomieszczeniach (po­

wierzchnia takich sal powinna zapewniać nie mniej niż 2,5 m

2

na osobę, łóż­

ka mogą być piętrowe, sale sypialne muszą być odpowiednio wyposażone

m.in. w stół, oddzielne zamykane szafki i wieszaki, jeden węzeł higieniczno-

-sanitarny na nie więcej niż 15 osób powinien przypadać);

• wynajmowania samodzielnych pokoi (pokoje powinny mieć nie mniej niż

6 m", odpowiednie oświetlenie i wyposażenie meblowe oraz pościel, jeden

węzeł higienicznosanitarny może przypadać również na nie więcej niż 15

osób).

Świadczenie usług hotelarskich w obiektach innych niż hotelarskie wymaga

- oprócz spełnienia minimalnych wymagań co do wyposażenia - również pod­

porządkowania się wymaganiom sanitarnym, przeciwpożarowym oraz innym

określonym przez odrębne przepisy. Ten warunek wynikający z ustaleń ustawy

o usługach turystycznych jest omówiony w następnym punkcie tego rozdziału

podręcznika.

Z powodu znacznego zróżnicowania obiektów innych niż hotelarskie i za­

pewniania przez nie trudnych do porównania warunków pobytu są podejmowane

nieformalne próby kategoryzowania takich obiektów. W odniesieniu do kwater

agroturystycznych takie działania podjęła Polska Federacja Turystyki Wiejskiej

118

Rozdział 5

„Gospodarstwa Gościnne", proponując własną ich kategoryzację. Ma ona cha­

rakter dobrowolny i jest stosowana tylko wobec tych rolników prowadzących

gospodarstwa agroturystyczne, którzy wyrażą na to zgodę, akceptując zarazem

kontrole inspektorów wymienionej federacji, oceniających standard świadczo­

nych usług hotelarskich.

PFTW „GG" jest związkiem stowarzyszeń mającym charakter non profit.

Skupia 53 lokalne i regionalne stowarzyszenia, mające na celu rozwój turystyki

i agroturystyki na terenach swojego działania. Działa od 10 lat na podstawie

statutu dostępnego na stronic internetowej PFTW „GG": www.agroturystyka.pl

Są tam też dostępne wymagania dla dobrowolnego systemu kategoryzacji

kwater wiejskich stworzonego przez tę organizację. Wymagania te są ustalone

w formie „Wskazówek dla kwaterodawcy". Osoby fizyczne będące właściciela­

mi takich kwater, zarówno zrzeszone poprzez któreś ze stowarzyszeń tworzą­

cych PFTW „GG", jak i osoby niezrzeszone, mogą poddać swoje kwatery oce­

nie w ramach tego systemu. Jednak niezrzeszeni ponoszą wyższe o 100% koszty

oceny kwater przez inspektorów PFTW „GG".

Omawiany system fakultatywnej kategoryzacji obejmuje cztery rodzaje kwa­

ter tworzących tzw. wiejską bazę noclegową. Są to:
• pokoje gościnne w postaci odpowiednio wyposażonych i urządzonych po­

mieszczeń, przeznaczonych do spania dla nie więcej niż 4 osób. z odrębnym

węzłem higienicznosanitarnym lub częściej tylko dostępem do łazienki i WC

oraz pomieszczeń wspólnych;

• pokoje grupowe, którymi są pomieszczenia sypialne dla więcej niż 4 osób,

z możliwością stosowania łóżek piętrowych oraz z dostępem do łazienki, WC

i pomieszczeń wspólnych;

• samodzielne jednostki mieszkalne w postaci domków turystycznych, do­

mów całorocznych lub mieszkań wakacyjnych, o odpowiedniej wielkości,

charakterze, wyposażeniu i urządzeniu;

• przyzagrodowe pola namiotowe i miejsca na ustawienie przyczep miesz­

kalnych oraz miejsca do spania w przygotowanych przez gospodarzy

namiotach, przyczepach mieszkalnych lub obiektach prowizorycznych,

znajdujące się na ogrodzonym i oświetlonym terenie, z punktem poboru wo­

dy pitnej i do celów gospodarczych, pojemnikami na śmieci, WC oraz recep­

cją w oddzielnym pomieszczeniu.

Wymienione rodzaje kwater agroturystycznych są poddawane ocenom z punk­

tu widzenia zarówno minimalnych wymagań ustalonych w omówionym za­

łączniku nr 7 do rozporządzenia z 2004 r., jak i określonych przez PFTW „GG"

wymagań ogólnych oraz wymagań szczegółowych dla poszczególnych rodza­

jów tych obiektów. Spełnienie tych wymagań w podstawowym zakresie powo­

duje przyznanie danemu obiektowi kategorii standard. Tylko ta kategoria jest

przy tym przyznawana pokojom grupowym oraz przyzagrodowym polom na-

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

119

miolowym w szerokim, wyżej przytoczonym rozumieniu tego terminu. Niewąt­

pliwie terminologia nic jest najmocniejszą stroną systemu kategoryzacji stwo­

rzonego przez PFTW „GG". Przecież takie przyzagrodowe pole namiotowe

można objąć ogólnym terminem „przyzagrodowe obozowisko", mogącym

pomieścić w sobie także miejsca na ustawienie przyczep mieszkalnych, jak

i różne miejsca do spania przygotowane we wszelkich postaciach przez gospo­

darzy. Ponadto zamiast urzędniczego określenia „samodzielna jednostka miesz­

kalna" można używać ogólnego pojęcia „wiejskie mieszkanie wakacyjne", które

dobrze oddaje samodzielność takiej kwatery w odróżnieniu od pokoju gościnne­

go oraz pokoju grupowego.

Samodzielne jednostki mieszkalne oraz pokoje gościnne mogą mieć przyzna­

ną wyższą kategorię niż standardowa, co wyraża liczba przyznanych słoneczek

od 1 do 3. Trzeba zgodzić się, że jest to system oznaczeń wystarczająco różnią­
cy się od oznaczeń kategorii ustalonych dla poszczególnych rodzajów obiektów
hotelarskich i wcale nie wprowadza w błąd.

Wyrazem przyznania rekomendacji przez PFTW „GG" określonej kwaterze

agroturystycznej jest certyfikat nadania rekomendacji oraz wywieszana na ze­

wnątrz budynku tablica rekomendacyjna z logo tej federacji. Na tej podstawie
są też odpowiednio znakowane pokoje gościnne. Ważność tej rekomentacji PFTW

„GG" trwa dwa lata i po tym okresie dana kwatera powinna być poddana po­
nownej ocenie, gdyż w przeciwnym wypadku zostanie wyłączona z systemu
dobrowolnej kategoryzacji.

Warto zaznaczyć, że chociaż wymagania ogólne PFTW „GG" w zakresie

usług podstawowych i uzupełniających ograniczają się właściwie do budzenia
oraz umożliwienia dostępu do telewizora i pralki, to zarazem przewiduje się

możliwość zaoferowania przez kwaterodawcę rozmaitych innych usług w ra­
mach tzw. szczególnych programów pobytu. Proponowane przy tym specjali­

zacje świadczonych usług mogą dotyczyć w szczególności pobytu:

• dla gości z niemowlętami i małymi dziećmi,
• dla osób starszych,
• dla wędkarzy,

• dla myśliwych,

• dla ekologów,

• dla osób niepełnosprawnych,
• dla osób samotnych,

• dla miłośników przyrody,

• obejmującego jazdę konną,

• obejmującego spływ kajakowy,
• stanowiącego plener artystyczny,

• w postaci wczasów z medycyną naturalną,

• dla innych kategorii osób, jak niepalące, „puszyste" itp.

120

Rozdział 5

Warunki pobytu specjalistycznego, jak też warunki typowego pobytu tury­

stów na kwaterze agroturystycznej mogą być określane postanowieniami regu­

laminu ustalonego przez kwaterodawcę. Taki regulamin musi odpowiadać wy­

maganiom ustalonym dla wzorców umów przez przepisy kodeksu cywilnego.

Przykładowy regulamin pobytu na kwaterze objętej systemem kategoryzacji

PFTW „GG" jest dostępny na stronie internetowej tej federacji. Warunkiem jego

mocy wiążącej jest oczywiście doręczenie go turyście przy przyjęciu na kwaterę,

kiedy to następuje zwykle w sposób niesformalizowany zawarcie umowy o ko­

rzystanie z danej kwatery.

Warto podkreślić rozliczne korzyści, jakie przynosi omówiony system do­

browolnej kategoryzacji kwater agroturystycznych. Turyslom bowiem dostarcza

on dokładnej i wiarygodnej informacji, daje możliwość wybrania najbardziej

atrakcyjnej oferty oraz stwarza poczucie bezpieczeństwa. Rolnicy zaś świadczą­

cy usługi agroturystyczne dzięki systemowi kategoryzacji PFTW „GG" zyskują

możliwość umieszczania swoich ofert w materiałach promocyjnych wydawa­

nych i rozpowszechnianych przez federację, a także prezentowania tych ofert

w systemach informacji turystycznej przy korzystaniu ze znanej, cenionej i wia­

rygodnej marki PFTW „GG", jak również mają motywację do podwyższania

jakości swoich usług.

Ponadto omówiony system dobrowolnej kategoryzacji ma też niewątpliwie

ogólnie korzystne następstwa dla rozwoju turystyki wiejskiej w

f

Polsce, podno­

szenia jakości wiejskiej bazy noclegowej oraz zbliżenia kategoryzacji tej bazy

do zasad przyjętych w innych państwach europejskich. PFTW ,.GG" jest człon­

kiem Europejskiej Federacji Stowarzyszeń ds. Urlopu w Wiejskiej Zagrodzie

i Turystyki na Terenie Wiejskim „EUROGITES", przygotowującej ujednolice­

nie kryteriów oceny jakościowej oraz charakterystyki produktu turystycznego

nazywanego „urlop w gospodarstwie" oraz „urlop na terenie wiejskim". Tzw.

„Karta jakości EUROGITES" ma w przyszłości obejmować wszystkie organi­

zacje krajowe będące członkami wymienionej federacji europejskiej.

5.11. Wymagania sanitarne, przeciwpożarowe oraz inne

dotyczące świadczenia usług hotelarskich, wynikające

z odrębnych przepisów

Jak wyżej już wspomniano, zarówno obiekty hotelarskie, jak również inne

obiekty, w których są świadczone usługi hotelarskie, muszą spełniać wymagania

sanitarne, przeciwpożarowe oraz inne określone odrębnymi przepisami. Jest to

kwestia niezmiernie ważna przede wszystkim dla bezpieczeństwa osób korzy­

stających z usług hotelarskich. W związku z tym. że w przypadku innych niż

hotelarskie obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie, organ ewi­

dencyjny nie ma możliwości dokonania oceny spełnienia wskazanych warunków

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

121

przed rozpoczęciem świadczenia tych usług przez przedsiębiorcę, przepisy

omawianego rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. wyznaczyły

drogę postępowania w celu rozwiania wątpliwości, jakie mogą powstać w tym

zakresie. Wskazany organ może wezwać danego przedsiębiorcę lub rolnika do

udokumentowania spełnienia wymagań budowlanych, przeciwpożarowych

i sanitarnych przez przedstawienie takich samych dokumentów, jakie są wyma­

cane w odniesieniu do obiektów hotelarskich.

Jeśli chodzi o wymagania sanitarne, to wynikają one przede wszystkim

z ustawy o chorobach zakaźnych i zakażeniach z 2001 r. Zgodnie z jej ustale­

niami użytkownicy nieruchomości są obowiązani utrzymywać je w stanie

sanitarnym nienaruszającym wymagań higienicznych i zdrowotnych, w tym

zwłaszcza niestwarzającym zagrożenia przeniesienia chorób zakaźnych i zaka­

żeń. Przy tym omawiane przepisy zawierają delegację ustawową do wydania

przez ministra właściwego do spraw zdrowia fakultatywnego rozporządzenia.

określającego szczegółowe wymagania sanitarne, jakim powinny odpowiadać

m.in. niektóre obiekty usługowe, oraz sposoby postępowania mające na celu

zapobieganie zakażeniom i chorobom zakaźnym. Obecnie obowiązuje w tym

zakresie rozporządzenie Ministra Zdrowia z 2004 r. w sprawie szczegółowych

wymagań sanitarnych, jakim powinny odpowiadać zakłady fryzjerskie, kosme­

tyczne, tatuażu i odnowy biologicznej. Dotyczy to w pełni tego rodzaju zakła­

dów znajdujących się w obiektach hotelarskich. Szczególne znaczenie dla dzia­

łalności hotelarskiej mają zwłaszcza przepisy tego aktu wykonawczego odno­

szące się do zakładów odnowy biologicznej świadczących usługi w zakresie

regeneracji ciała poprzez ćwiczenia fizyczne, naświetlanie, opalanie, masaż.

oddziaływanie suchym łub wilgotnym, gorącym powietrzem oraz zabiegi relak­

sujące. Przepisy te określają m.in. wymagania w zakresie wentylacji mechanicz­

nej lub klimatyzacji pomieszczeń do ćwiczeń fizycznych, dezynfekcji narzędzi

i urządzeń używanych do świadczenia usług, zapewnienia szatni, przebieralni,

pomieszczeń do wypoczynku oraz sanitarnych. Powołane rozporządzenie weszło

w życie z dniem 28 maja 2004 r.. ale zakłady już działające w tym dniu otrzyma­

ły dwa lata na dostosowanie warunków świadczenia usług do wymagań określo­

nych w tym akcie. Obecnie wszystkie wskazane zakłady powinny więc spełniać

ustalone wymagania sanitarne.

Omawiana ustawa o chorobach zakaźnych i zakażeniach z 2001 r. nakłada

obowiązek poddania się badaniom mającym na celu wykrywanie zakażeń i cho­

rób zakaźnych na osoby podejmujące lub wykonujące prace, przy których wy­

konywaniu istnieje możliwość przeniesienia zakażenia na inne osoby. Kwe­

stii tej dotyczy rozporządzenie Ministra Zdrowia z 2006 r. w sprawie wykazu

prac, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia na

inne osoby. Wykaz ten obejmuje prace związane z ciągłym kontaktem z ludź­

mi, wykonywane przez osoby zatrudnione m.in. w podmiotach świadczących

122

Rozdział 5

usługi turystyczne i hotelarskie, jak też prace na stanowiskach związanych z
wytwarzaniem, pakowaniem, dystrybucją lub przechowywaniem nicopakowa-

nej żywności, przygotowywaniem i wydawaniem posiłków oraz myciem na­
czyń, wykonywane w zakładach żywienia zbiorowego i kwaterach agrotury­
stycznych, a również prace na stanowiskach związanych z kontaktem z wodą
(min. w saunach i basenach kąpielowych).

Z powyższym rozporządzeniem jest powiązane wydane również na podsta­

wie ustawy o chorobach zakaźnych i zakażeniach z 2001 r. rozporządzenie Mi­
nistra Zdrowia z 2006 r. w sprawie badań do celów sanitarno-epidemiolo-

gicznych. Określa ono zasady wydawania przez lekarzy orzeczeń lekarskich
o braku przeciwwskazań, czasowym albo trwałym przeciwwskazaniu do wy­

konywania prac lub odbywania nauki, na podstawie badania lekarskiego oraz
wyników badań laboratoryjnych wykonywanych do celów sanitarno-epidemio-
logicznych. Wyniki tych badań oraz treść orzeczenia lekarskiego jest wpisywana

do książeczki zdrowia dla celów sanitarno-epidemiologicznych, którą musi
posiadać każdy pracownik hotelu lub innego obiektu hotelarskiego przed do­
puszczeniem do prac wymagających bezpośredniego stykania się z żywnością,
a także osoby prowadzące kwatery agroturystyczne oraz osoby zatrudnione przy
tego rodzaju pracach w innych obiektach, w których są świadczone usługi hote­
larskie obejmujące usługi gastronomiczne.

Analizowane zagadnienia reguluje również ustawa o bezpieczeństwie żywno­

ści i żywienia z 2006 r. Ustawa ta określa m.in. wymagania zdrowotne żywno­
ści oraz dotyczące przestrzegania zasad higieny w procesie produkcji żywności

i obrocie artykułami żywnościowymi w zakresie nieuregulowanym przez rozpo­

rządzenia wspólnotowe. Ma to istotne znaczenie dla świadczenia usług gastro­
nomicznych w obiektach hotelarskich i innych obiektach, w których są świad­
czone usługi hotelarskie. Trzeba zaznaczyć, że zmieniona w 2001 r. ustawa
o służbie medycyny pracy z 1997 r. przewiduje obowiązek objęcia badaniami
lekarskimi do celów sanitarno-epidemiologicznych osób wykonujących prace
w procesie produkcji i obrocie żywnością.

Wymieniona ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia z 2006 r. w za­

kresie swojej regulacji wykonuje 25 rozporządzeń wspólnotowych oraz doko­
nuje transpozycji 57 dyrektyw. Mają one na celu ochronę zdrowia publicznego
i ochronę konsumenta w sprawach związanych z bezpieczeństwem żywności.

Obecnie obowiązujące w Polsce prawo żywnościowe jest prawem państwa
członkowskiego UE i obejmuje szeroki zakres problematyki żywnościowej z tym
związanej. Przy tym coraz więcej tych zagadnień jest regulowanych rozporzą­
dzeniami wspólnotowymi, mającymi bezpośrednie zastosowanie w państwach
członkowskich UE. Należy zwłaszcza wymienić rozporządzenie nr 178/2002/WE
ustalające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, ustanawiające
Europejski Urząd do Spraw Bezpieczeństwa Żywności oraz procedury w spra-

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

123

wie bezpieczeństwa żywnościowego, a także rozporządzenie nr 85272004/WE
w sprawie higieny środków spożywczych, oraz rozporządzenie nr 853/2004/WE
w sprawie higieny w odniesieniu do produktów pochodzenia zwierzęcego. Dwa
ostatnie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady weszły w życie z dniem

1 stycznia 2006 r.

W świetle przepisów analizowanej ustawy każde miejsce prowadzenia dzia­

łalności w zakresie zorganizowanego żywienia konsumentów jest zakładem

żywienia zbiorowego i w konsekwencji podlega kontroli wewnętrznej co do

właściwej jakości zdrowotnej żywności oraz zasad higieny w procesie produkcji
i obrotu żywnością. Oznacza to konieczność stosowania tzw. systemu HACCP
(analizy zagrożeń i krytycznego punktu kontroli), będącego postępowaniem
mającym na celu zapewnienie bezpieczeństwa żywności poprzez identyfikację
i oszacowanie skali zagrożeń oraz oznaczenie metod ich ograniczenia i ustalenie
działań naprawczych. W zakresie świadczenia usług gastronomicznych odnosi
się to do wszystkich obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są
świadczone usługi hotelarskie. Oznacza to konieczność przestrzegania ustaleń
rozporządzeń wspólnotowych. Straciło już moc obowiązującą rozporządzenie
Ministra Zdrowia w sprawie wymagań higieniczno-sanitarnych w zakładach
produkujących lub wprowadzających do obrotu środki spożywcze z 2<X)4 r.

Spełnienie wymagań sanitarnych w obiektach hotelarskich i innych obiek­

tach, w których są świadczone usługi hotelarskie, podlega ocenie organów Pań­
stwowej Inspekcji Sanitarnej. Wyraża to opinia właściwego miejscowo pań­
stwowego powiatowego inspektora sanitarnego. Protokół okresowej kontroli

danego obiektu dokonanej przez wskazany organ jest również wyrazem zakresu
spełnienia wymagań sanitarnych.

Z kolei podstawy wymagań przeciwpożarowych określa ustawa o ochronie

przeciwpożarowej z 1991 r. Ustawa ta zobowiązuje osoby fizyczne i prawne

oraz organizacje i instytucje korzystające ze środowiska, budynku, obiektu lub

terenu do zabezpieczenia ich przed zagrożeniem pożarowym, klęską żywiołową
lub innym miejscowym zagrożeniem Właściciel budynku, obiektu budowlanego
lub terenu jest zaś zobowiązany do zapewnienia ich ochrony przeciwpożaro­
wej, a w tym do przestrzegania przeciwpożarowych wymagań techniczno-
budowlanych, instalacyjnych i technologicznych, wyposażenia budynku, obiektu
budowlanego lub terenu w urządzenia przeciwpożarowe i gaśnice oraz zapew­
nienia odpowiedniej ich konserwacji i naprawy, zapewnienia bezpieczeństwa
osobom przebywającym w budynku, obiekcie budowlanym lub na terenie oraz
możliwości ewakuacji, przygotowania budynku, obiektu budowlanego lub tere­
nu do prowadzenia akcji ratowniczej, jak również ustalenia sposobów postępo­
wania na wypadek powstania pożaru lub innego miejscowego zagrożenia, a tak­
że do zapoznania pracowników z przepisami przeciwpożarowymi.

Wydane na podstawie powyższej ustawy rozporządzenie MSWiA w sprawie

ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów

124

Rozdział 5

z 2006 r. odwołuje się co do znaczenia takich określeń, jak budynki, kategorie

zagrożenia ludzi, czy strefy pożarowe, do ustaleń rozporządzenia Ministra Infra­
struktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budyn­
ki i ich usytuowanie z 2002 r. zmienionego istotnie w 2004 r. Ten ostatni akt
normatywny zawiera przepisy dotyczące bezpieczeństwa pożarowego i dokonuje

zaliczenia budynków oraz ich części, stanowiących odrębne strefy pożarowe
określane mianem ZL. do jednej lub więcej kategorii zagrożenia ludzi. Przy
tym hotele, motele, pensjonaty, domy wypoczynkowe, domy wycieczkowe, schro­
niska, schroniska młodzieżowe i inne budynki przeznaczone do okresowego

pobytu ludzi, określane ogólnie jako budynki zamieszkania zbiorowego, zali­
cza się zasadniczo do kategorii zagrożenia ludzi ZL V- Jeśli jednak takie budyn­
ki zawierają pomieszczenia przeznaczone do jednoczesnego przebywania ponad

50 osób (np. sale konferencyjne), to stanowią kategorię zagrożenia ludzi ZL I.
Powołane rozporządzenie określa 5 klas odporności pożarowej budynków lub

ich części. Najwyższą klasę takiej odporności, określoną literą „A", powinny

mieć obiekty hotelarskie będące budynkami wysokościowymi. Dla niskich bu­

dynków zamieszkania zbiorowego jest wymagana tylko klasa „ C " odporności
pożarowej. Ponadto rozporządzenie to ustala dopuszczalne powierzchnie stref
pożarowych i wymagane oddzielenia przeciwpożarowe, jak też zobowiązuje do
wyznaczenia dróg ewakuacyjnych z pomieszczeń przeznaczonych na pobyt ludzi.

Natomiast powołane rozporządzenie w sprawie ochrony przeciwpożarowej

budynków, innych obiektów budowlanych i terenów z 2006 r. określa sposoby
i warunki ochrony przeciwpożarowej budynków, stanowiąc w tym zakresie

przepisy odrębne, określające wiele szczegółowych zagadnień wynikających
z ustaleń co do bezpieczeństwa pożarowego budynków, zawartych w wyżej
omówionym rozporządzeniu w sprawie warunków technicznych, jakim powinny

odpowiadać budynki i ich usytuowanie z 2002 r. Przepisy tego specjalistycznego
aktu wykonawczego z 2006 r. zobowiązują właścicieli, zarządców lub użytkow­
ników wszelkich budynków - z wyjątkiem jednorodzinnych budynków miesz­
kalnych - do umieszczenia w widocznych miejscach instrukcji postępowania
na wypadek pożaru oraz wykazu telefonów alarmowych, jak też do odpo­
wiedniego, zgodnego z Polskimi Normami oznakowania dróg ewakuacyjnych

(co nie dotyczy tylko budynków mieszkalnych), miejsc usytuowania urządzeń
przeciwpożarowych i gaśnic, elementów sterujących takimi urządzeniami oraz
lokalizacji przeciwpożarowych wyłączników prądu i głównych zaworów gazu.

Muszą też być opracowane instrukcje bezpieczeństwa pożarowego, zawierają­
ce m.in. warunki ochrony przeciwpożarowej, sposoby postępowania na wypadek
pożaru i innego zagrożenia, sposoby zaznajamiania użytkowników obiektu
z treścią tej instrukcji oraz przepisami przeciwpożarowymi. Taka instrukcja
powinna być aktualizowana co najmniej raz na dwa lata.

Omawiane rozporządzenie z 2006 r. wymaga, aby z każdego miejsca prze­

znaczonego na pobyt ludzi we wszelkich obiektach budowlanych, a więc także

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

125

we wszystkich obiektach, w których są świadczone usługi hotelarskie, były za­

pewnione odpowiednie warunki ewakuacji, dostosowane do liczby i stanu
sprawności osób przebywających w danym obiekcie oraz jego funkcji, konstruk­
cji i wymiarów. Wymaga się też zastosowania technicznych środków zabez­

pieczenia przeciwpożarowego, jak odpowiednie wyjścia, przejścia i dojścia

ewakuacyjne, zabezpieczenie przed zadymieniem, oświetlenie awaryjne (bez­

pieczeństwa i ewakuacyjne) oraz przeszkodowe, czy dźwiękowy system ostrze­

gawczy w budynkach, w których jest on konieczny. Ponadto każdy budynek

powinien być wyposażony w instalację wodociągową przeciwpożarową o od­
powiednich parametrach, a budynek zamieszkania zbiorowego wysokościowego
oraz budynek o liczbie miejsc służących celom gastronomicznym powyżej 600

musi mieć tzw. stałe urządzenia gaśnicze wodne. Poza tym trzeba podkreślić,

że omawiane przepisy wymagają stosowania systemu instalacji sygnalizacji
pożarowej m.in. w budynkach zamieszkania zbiorowego, jakimi są obiekty
hotelarskie, w których przewidywany okres pobytu tych samych osób przekra­
cza 3 doby, jeśli miejsc noclegowych jest powyżej 200, a w innych budynkach
zamieszkania zbiorowego - jeśli liczba miejsc noclegowych przekracza 50.
Można zrezygnować z takiej instalacji w wypadku, gdy obiekt jest wyposażony

właśnie we wspomniane stałe urządzenia gaśnicze.

Inne wymagania określone odrębnymi przepisami znajdujące zastosowanie

do obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi
hotelarskie, zawierają w szczególności takie akty normatywne, jak ustawa -
prawo budowlane z 1994 r. oraz wydane na jej podstawie rozporządzenie Mini­
stra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowia­
dać budynki i ich usytuowanie z 2002 r., które zostało już wyżej częściowo
omówione. Te wymagania budowlane są szczególnie ważne dla hotelarstwa.
Znalazło to wyraz w zmianach prawa budowlanego dokonanych w 2003 r.

W dodanym do tej ustawy załączniku budynki zakwaterowania turystycznego

i rekreacyjnego (jak hotele, motele, pensjonaty, domy wypoczynkowe i szeroko

rozumiane schroniska turystyczne) zostały zaliczone do kategorii XIV obiek­
tów budowlanych, podczas gdy budynki gastronomii ( j

a

^ restauracje i bary)

do kategorii XVII, a obiekty rekreacji (jak wyciągi narciarskie, odkryte base­
ny i zjeżdżalnie) do kategorii V. Generalnie wskazana nowelizacja prawa bu­
dowlanego spowodowała uproszczenie i złagodzenie wymagań w zakresie uzy­

skiwania pozwolenia na budowę oraz pozwolenia na użytkowanie obiektu
budowlanego, przy jednoczesnym doprecyzowaniu i rozszerzeniu przepisów

dotyczących kontroli obiektów budowlanych przez organy nadzoru budowlanego.

Szczególne wymagania w odniesieniu do obiektów hotelarskich i innych

obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie, wynikają z ustawy o pla­
nowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 r. Ma ona istotne znaczenie
dla turystyki, gdyż w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym zobowią-

126

Rozdział 5

żuje do uwzględnienia m.in. walorów krajobrazowych, wymagań ochrony śro­

dowiska oraz wymagań ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr

kultury współczesnej. Ustawa ta ma leż bezpośrednio odczuwalne znaczenie dla

hotelarstwa, gdyż ustala zasady planowania przestrzennego w gminach, w tym

zasady sporządzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

Ponadto szczególne wymagania wynikają z obowiązującego prawa w odnie­

sieniu do mających charakter zabytków obiektów hotelarskich i innych obiek­

tów, w których są świadczone usługi hotelarskie. Zainteresowanie odpoczyn­

kiem w obiektach zabytkowych wzrasta w ostatnich latach, czego konsekwencją

jest rosnące znaczenie ustaleń ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabyt­

kami z 2003 r., zmierzających do ochrony zabytków nieruchomych, w których

jest podejmowana i wykonywana działalność gospodarcza, w tym świadczenie

usług hotelarskich.

Odrębnie trzeba też wspomnieć o wymaganiach prawnych wynikających

z ustawy - Prawo ochrony środowiska z 2001 r. Ustawa ta określa m.in. warunki

ochrony powietrza, wód i powierzchni ziemi, przeciwdziałania zanieczysz­

czeniom, jak też ochrony przed hałasem, co nieraz odnosi się do działalności

hotelarskiej wykonywanej w obiektach hotelarskich i innych obiektach, w któ­

rych są świadczone usługi hotelarskie. W kierunku zaostrzenia tych wymagań

zmierza nowelizacja powołanej ustawy dokonana w 2006 r. Przykładem jest

dodany przepis, który zobowiązuje, żeby hotele i inne budynki zamieszkania

zbiorowego były lokalizowane w bezpiecznej odległości od zakładów stwarza­

jących zagrożenie wystąpienia poważnych awarii.

5.12. Ewidencja obiektów hotelarskich

Zgodnie z ustawą o usługach turystycznych marszałek województwa wła­

ściwy ze względu na miejsce położenia obiektu hotelarskiego po wydaniu decy­

zji o zaszeregowaniu obiektu hotelarskiego i nadaniu kategorii powinien z urzę­

du dokonać wpisu danego obiektu do prowadzonej przez siebie ewidencji

obiektów hotelarskich. Te zadania marszałka województwa są zadaniami

z zakresu administracji rządowej. Natomiast zaszeregowania pól biwako­

wych dokonuje wójt (burmistrz lub prezydent miasta) właściwy ze względu na

miejsce położenia tego rodzaju obiektu hotelarskiego, jak również prowadzi ich

odrębną ewidencję. Przy tym zadania te są obecnie zadaniami własnymi gmi­

ny. W konsekwencji nie są one już finansowane ze środków będących w dyspo­

zycji właściwego wojewody, co miało miejsce uprzednio, gdy były to zadania

zlecone z zakresu administracji rządowej.

Zasady prowadzenia ewidencji obiektów hotelarskich określają przepisy po­

woływanego już wielokrotnie w tym rozdziale podręcznika rozporządzenia Mi­

nistra Gospodarki i Pracy z 2004 r. Zgodnie z jego przepisami ewidencja ta jest

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

127

prowadzona w formie kartoteki składającej się z kart ewidencyjnych obiektów.

Należy podkreślić, że dla każdego rodzaju obiektu hotelarskiego prowadzi się

odrębną kartotekę. Karta ewidencyjna każdego obiektu hotelarskiego zawiera
następujące dane:

• określenie przedsiębiorcy świadczącego usługi hotelarskie;
• nazwę i adres obiektu;

• określenie rodzaju i kategorii obiektu;

• informację o stałym lub sezonowym charakterze świadczonych usług oraz

o czasie trwania sezonu;

• opis obiektu zawierający informacje o liczbie miejsc noclegowych, zakresie

świadczonych usług oraz położeniu danego obiektu;

• informacje o promesie, decyzjach dotyczących rodzaju i kategorii obiektu

oraz o dopuszczonych odstępstwach od wymagań co do wyposażenia i zakre­
su świadczonych usług;

• informacje o przeprowadzonej kontroli i ponownej ocenie spełnienia wyma­

gań dla rodzaju i kategorii obiektu.
Podstawą założenia karty ewidencyjnej obiektu hotelarskiego jest przyrze­

czenie zaszeregowania obiektu do odpowiedniego rodzaju i kategorii, zwane

promesą, bądź decyzja w sprawie zaszeregowania obiektu hotelarskiego do

określonego rodzaju i nadania kategorii. O założeniu takiej karty jest wpisywana

informacja do wykazu kart ewidencyjnych.

Omawiana ewidencja jest jawna w części objętej wpisem do kart ewiden­

cyjnych obiektów. Poszczególne karty ewidencyjne mogą być udostępniane do

wglądu w obecności osoby uprawnionej do prowadzenia ewidencji. Z ustawy

o usługach turystycznych wynika obowiązek przedsiębiorców świadczących

usługi hotelarskie zgłaszania zmian danych wpisanych do takiej ewidencji,

w tym poinformowania o zaprzestaniu świadczenia usług hotelarskich. W tej

ostatniej kwestii rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. przewi­

duje wykreślenie z ewidencji obiektu, jeżeli przedsiębiorca zaprzestał na dłużej

niż rok prowadzenia działalności w tym obiekcie i nie zgłosił tego do ewidencji.

Oprócz informacji o zaprzestaniu świadczenia usług hotelarskich przedsiębiorca

jest też zobowiązany do zgłoszenia zmiany liczby miejsc noclegowych i prze­

kształcenia działalności sezonowej na stałą lub odwrotnie. Przedsiębiorca powi­

nien też informować organ prowadzący ewidencję o zdarzeniach powodujących

przejściowo wstrzymanie lub istotne ograniczenie zakresu świadczonych usług.

Organ prowadzący omawianą ewidencję dokonuje 2 urzędu wykreślenia

obiektu z ewidencji nic tylko w razie zaprzestania na ponad 1 rok świadczenia

usług hotelarskich, ale również w przypadku nicrozpoczęcia świadczeniu usług

hotelarskich po upływie ważności promesy, zaprzestania spełniania wymagań

sanitarnych, przeciwpożarowych lub innych, określonych odrębnymi przepisa­

mi, a także w razie śmierci przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną, której na-

128

Rozdział 5

stępcy prawni nie zgłosili zamiaru kontynuowania działalności hotelarskiej

w danym obiekcie, bądź likwidacji przedsiębiorcy będącego osobą prawną lub

jednostką organizacyjną bez osobowości prawnej ale mającą zdolność prawną.

Zgodnie z ustawą o usługach turystycznych organ prowadzący ewidencje

obiektów hotelarskich odmawia wpisu do tej ewidencji w formie decyzji ad­

ministracyjnej. Podstawą takiej odmowy jest decyzja o odmowie zaszeregowa­

nia lub odmowie potwierdzenia zaszeregowania obiektu hotelarskiego do okre­

ślonego rodzaju i kategorii. Również wykreślenie obiektu z ewidencji obiektów

hotelarskich następuje w formie decyzji administracyjnej.

5.13. Ewidencja obiektów innych niż hotelarskie

Na podstawie przepisów ustawy o usługach turystycznych wójt (burmistrz

lub prezydent miasta) właściwy ze względu na miejsce położenia obiektów in­

nych niż hotelarskie, w których są świadczone usługi hotelarskie, prowadzi ich

ewidencję. Jest to obecnie zadanie własne gminy. Konsekwencje prawne nie­

zastosowania się do obowiązku zgłoszenia obiektu innego niż hotelarski do tej

ewidencji określają przepisy k.w. Traktują one świadczenie usług hotelarskich

w obiekcie niezgłoszonym do ewidencji jako wykroczenie podlegające karze

ograniczenia wolności lub grzywny. Odnosi się to także do rolnika świadczące­

go usługi hotelarskie w gospodarstwie rolnym. Zgodnie bowiem z wyraźnym

brzmieniem przepisów ustawy o usługach turystycznych rolnik również jest

obowiązany przed rozpoczęciem świadczenia usług hotelarskich zgłosić daną

kwaterę agroturystyczną do ewidencji prowadzonej przez wójta- Należy pod­

kreślić, że jest to całkowicie odrębna ewidencja prowadzona przez wskazany

organ, nie mająca nic wspólnego z ewidencją działalności gospodarczej.

Omawiana ewidencja obiektów innych niż hotelarskie, w których są świad­

czone usługi hotelarskie, jest prowadzona w formie kartoteki składającej się

z kart ewidencyjnych poszczególnych obiektów. Podstawą założenia takiej

karty jest zgłoszenie przedsiębiorcy lub rolnika zamierzającego świadczyć usłu­

gi hotelarskie w tego rodzaju obiekcie.

Zgodnie Z przepisami rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r.

karta ewidencyjna innego obiektu, w którym są świadczone usługi hotelarskie,

powinna zawierać:
• określenie przedsiębiorcy lub rolnika świadczącego usługi hotelarskie;

• nazwę i adres obiektu;

• informację o liczbie miejsc noclegowych;

• informację o stałym lub sezonowym charakterze świadczonych usług oraz

o czasie trwania sezonu.

Należy podkreślić, że prowadzenie ewidencji innych obiektów, w których są

świadczone usługi hotelarskie, ma miejsce według tych samych zasad, które są

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

129

stosowane w odniesieniu do ewidencji obiektów hotelarskich. Ta ewidencja

również jest jawna w części objętej wpisem do kart ewidencyjnych obiektów

innych niż hotelarskie. Przedsiębiorca jest zobowiązany do zgłoszenia do tej

ewidencji informacji dotyczącej zaprzestania świadczenia usług hotelarskich,

zmiany działalności sezonowej na stałą lub odwrotnie, zmiany liczby miejsc

noclegowych, jak również uzyskania decyzji o zaszeregowaniu obiektu innego

niż hotelarski do rodzaju i kategorii podlegających wpisaniu do wyżej omówio­

nej ewidencji obiektów hotelarskich. W tym ostatnim wypadku mamy do czy­

nienia z przeklasyfikowaniem obiektu, w którym są świadczone usługi hotelar­

skie, w wyniku czego powinien on być wykreślony z ewidencji obiektów innych

niż hotelarskie. Bezpośrednio z przepisów ustawy o usługach turystycznych

wynika obowiązek rolnika świadczącego usługi hotelarskie w gospodarstwie

rolnym poinformowania właściwego organu o zakończeniu świadczenia tych

usług. Interpretacja celowościowa prowadzi ponadto do wniosku, że na rolniku

świadczącym wskazane usługi spoczywają także obowiązki w zakresie zgłasza­

nia zmian co do prowadzonej działalności, podobnie jak to jest w przypadku

przedsiębiorcy świadczącego usługi hotelarskie. Taka rozszerzająca wykładnia

przepisów analizowanego rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r.

jest w pełni uzasadniona ratio legis tych przepisów prawnych.

Należy zaznaczyć, że projektowane w 2003 r. zmiany ustawy o usługach tu­

rystycznych przewidywały dodanie przepisów określających, że odmowa wpisu

do ewidencji obiektu innego niż hotelarski, w którym są świadczone usługi hote­

larskie, jak również wykreślenie takiego obiektu z ewidencji powinny być do­

konane w formie decyzji administracyjnej. Na potwierdzenie zaś wpisu obiek­

tu innego niż hotelarski do ewidencji przewidywano wydawanie przez wójta

(burmistrza lub prezydenta miasta) zaświadczenia o wpisie takiego obiektu do

ewidencji. Niestety tej treści przepisy nie zostały dodane do ustawy o usługach

turystycznych, co wywołuje liczne wątpliwości w tym zakresie.

5.14. Formy prawne kontroli działalności hotelarskiej

Ustawa o usługach turystycznych w obecnym brzmieniu ustala, że organami

uprawnionymi w zakresie swojej właściwości miejscowej do kontrolowania

przestrzegania wymagań ustalonych dla obiektów hotelarskich oraz innych

obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie, są marszałkowie woje­

wództw i wójtowie (oraz odpowiednio burmistrzowie i prezydenci miast).

Wskazane organy mogą poddawać czynnościom kontrolnym wszystkie po­

mieszczenia i urządzenia wchodzące w skład kontrolowanych obiektów, żądać

od kierownika kontrolowanego obiektu oraz od wszystkich osób, które są w tym

obiekcie zatrudnione, pisemnych i ustnych informacji w sprawach objętych kon­

trolą, jak również domagać się okazania dokumentów potwierdzających spełnię-

130

Rozdział 5

nie przez dany obiekt wymagań sanitarnych, przeciwpożarowych oraz innych

określonych odrębnymi przepisami. Te ustawowe ustalenia są rozwinięte w po­

stanowieniach rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. Przewiduje

ono, że taka kontrola obiektu hotelarskiego może mieć miejsce w każdym czasie

z urzędu, jeśli jest to uzasadnione informacjami o zmianie warunków działania

lub naruszeniach wymagań, jak też na wniosek przedsiębiorcy, stowarzyszenia

działającego w zakresie turystyki i hotelarstwa lub stowarzyszenia reprezentują­

cego interesy konsumentów. Przy tym okresowe kontrole obiektów hotelar­

skich dokonywane z urzędu przez marszałka województwa powinny być doko­

nywane nie rzadziej niż raz na trzy lata. Natomiast z obowiązujących przepisów

nie wynika obowiązek dokonywania okresowych kontroli obiektów innych niż

hotelarskie, w których są świadczone usługi hotelarskie.

Warunkiem przeprowadzenia omawianej kontroli jest wylegitymowanie się

przez osobę kontrolującą pisemnym upoważnieniem organu uprawnionego do

kontroli. Samo zaś wykonanie czynności kontrolnych powinno odbywać się

w obecności kierownika kontrolowanego obiektu hotelarskiego lub osoby upo­

ważnionej do zastępowania go. W razie nieobecności tych osób mogą być wy­

konywane wyłącznie takie czynności kontrolne, o których terminie przeprowa­

dzenia kierownik obiektu zosta! uprzednio powiadomiony. Z przebiegu kontroli

powinien być sporządzony protokół podpisany zarówno przez osobę kontrolu­

jącą, jak i kierownika kontrolowanego obiektu lub osobę zastępującą go, przy

czym można zgłosić do protokołu swoje uwagi. Odpis protokołu powinien być

przekazany przez organ kontrolujący do organu prowadzącego ewidencję obiek­

tu. Wynika to z ustawowego obowiązku nałożonego w ustawie o usługach tury­

stycznych na wskazane organy kontrolne, żeby w wypadku pozostawania skon­

trolowanego obiektu poza ewidencją organu dokonującego kontroli zawiadomić

organ prowadzący ewidencję danego obiektu, że nie spełnia on wymagań prze­

widzianych dla rodzaju lub kategorii, do których został zaszeregowany, albo

minimalnych wymagań ustalonych dla innych obiektów, w których są świad­

czone usługi hotelarskie.

W razie stwierdzenia w wyniku przeprowadzonej kontroli obiektu hotelar­

skiego, iż przestał on spełniać wymagania prawne co do wielkości obiektu, jego

wyposażenia lub zakresu świadczonych usług, właściwy organ dokonuje z urzędu

zmiany rodzaju lub kategorii obiektu, bądź uchyla decyzję o zaszeregowaniu

obiektu do określonego rodzaju. Jeżeli zaś obiekt, w którym są świadczone usłu­

gi hotelarskie, nie spełnia wymagań sanitarnych, przeciwpożarowych lub innych

określonych odrębnymi przepisami, bądź minimalnych wymagań co do wyposa­

żenia odnoszących się do innych obiektów niż hotelarskie, w których są świad­

czone usługi hotelarskie, to organ ewidencyjny może nakazać wstrzymanie

świadczenia wskazanych usług do czasu usunięcia stwierdzonych uchybień.

Następuje to w formie decyzji administracyjnej. Przepis len dotyczy wszyst-

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

131

kich obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie, oraz nie narusza

uprawnień innych organów, wynikających z odrębnych przepisów. Właśnie

z odrębnych przepisów k.w. wynika np. odpowiedzialność za wykroczenie, jeśli

usługi hotelarskie są nadal świadczone wbrew decyzji nakazującej wstrzymanie

ich świadczenia.

Omawiane rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. przewiduje,

że nie uważa się za spełnione wymagań co do wyposażenia, jeśli elementy wy­

posażenia danego obiektu hotelarskiego lub innego obiektu, w którym są świad­

czone usługi hotelarskie, są niesprawne, uszkodzone, niedostępne lub nad­

miernie zużyte. Podobnie niemożliwość skorzystania z określonych usług

w chwili ich oceny lub kontroli będzie uznawana za brak dostępności danych

usług w ocenianym lub kontrolowanym obiekcie. Tej treści przepisy mają za­

pobiegać fikcji w zakresie uznania za spełnione wymagań w sytuacji, gdy stan

techniczny elementów wyposażenia obiektów, w których są świadczone usługi

hotelarskie, nie jest należyty, a wymagana dostępność określonych usług pod­

stawowych lub uzupełniających jest tylko teoretyczna.

Od 2001 r. w wyniku zmian ustawy o usługach turystycznych kompetencje

kontrolne w zakresie spełniania przez obiekty hotelarskie wymagań przewi­

dzianych dla rodzaju i kategorii otrzymał minister właściwy do spraw turysty­

ki. Kompetencje te nie obejmują kontrolowania innych obiektów niż hotelarskie,

w których świadczone są usługi hotelarskie. Wskazane przepisy stworzyły jedynie

możliwość, a nie obowiązek dokonywania omawianej kontroli uprzednio przez

Ministra Gospodarki jako ministra właściwego do spraw turystyki, a obecnie

przez Ministra Sportu i Turystyki. Jak zostało to wyjaśnione w uzasadnieniu

rządowego projektu tych zmian, wskazana regulacja ustawowa miała na celu

stworzenie „instrumentu zapewnienia jednolitego systemu ocen i standaryzacji

usług hotelarskich oraz poziomu kategoryzacji niezależnego od lokalnych uwa­

runkowań". Wykorzystanie tego instrumentu ma mieć charakter wyjątkowy.

Wówczas do kontroli wykonywanej przez wskazanego ministra znajdą odpo­

wiednie zastosowanie wyżej omówione przepisy ustawy o usługach turystycz­

nych. W razie stwierdzenia w wyniku takiej kontroli, że dany obiekt hotelarski

nie spełnia wymagań przewidzianych dla rodzaju lub kategorii, do których został

zaszeregowany, minister właściwy do spraw turystyki będzie występował do

właściwego organu o dokonanie zmiany rodzaju lub kategorii tego obiektu hote­

larskiego.

5.15. Ochrona prawna nazw rodzajowych i oznaczeń kategorii

obiektów hotelarskich

Ustawa o usługach turystycznych przewiduje, że nazwy rodzajów oraz

oznaczenia kategorii obiektów hotelarskich podlegają ochronie prawnej i mogą

132

Rozdział 5

być stosowane wyłącznie w odniesieniu do obiektów hotelarskich w rozumie­

niu tej ustawy. Nie mogą więc znajdować zastosowania w stosunku do wszel­

kich innych obiektów, w tym takich, w których są świadczone usługi hotelar­

skie. Jednak zakaz ten nie odnosi się do nazw rodzajów obiektów używanych w

takim kontekście, z którego jednoznacznie wynika, że obiekty te nie są obiek­

tami hotelarskimi w rozumieniu wymienionej ustawy. Toteż nie narusza wymie­

nionego zakazu np. nazwa „hotel dla psów" czy „schronisko dla zwierząt". Po­

dobnie nazwa „hotel garnizonowy" odnosi się do zupełnie innego rodzaju obiek­

tów, których zasady tworzenia i prowadzenia zostały określone rozporządzeniem

MON w sprawie zakwaterowania tymczasowego oraz hoteli garnizonowych

z 1999 r. Omawiana ochrona prawna nazw rodzajowych i oznaczeń obiektów

hotelarskich wykazuje, jak ważne znaczenie mają takie określenia, jak hotel czy

pensjonat, skoro ustawodawca zdecydował się na tak wyjątkową ich ochronę.

Przedsiębiorcy hotelarscy używają nierzadko w swej działalności również

innych nazw niż wyżej wymienione rodzaje obiektów hotelarskich. Dosyć czę­

sto występują np. takie określenia, jak zajazd, oberża, karczma, gospoda, dom

turysty, dom gościnny, gościniec, dom wypoczynkowy, bacówka, stacja tury­

styczna, stanica wodna, bungalow, rezydencja turystyczna, czy domek tury­

styczny. Jest to całkowicie dopuszczalne w świetle prawa postępowanie. Ustawa

o usługach turystycznych wyraźnie stwierdza, że przedsiębiorcy świadczący

usługi hotelarskie mogą do oznaczania obiektów hotelarskich stosować inne

nazwy obok nazw rodzajów określonych w tej ustawie. Ta dodatkowa nazwa

obiektu hotelarskiego może być użyta w języku obcym. Nie stoją temu na prze­

szkodzie wymagania ustawy o języku polskim z 1999 r. Przecież przepisy tej

ustawy zakazują w obrocie prawnym na terytorium RP posługiwania się wy­

łącznie obcojęzycznymi określeniami. Dodatkowa obca wersja językowa jest

więc nawet wskazana w sytuacji, gdy z usług świadczonych w danym obiekcie

hotelarskim korzystają głównie czy w znacznym stopniu goście zagraniczni.

Obecnie takie dodatkowe określenie „camping" jest nawet używane w ustawo­

wej definicji kempingu, ustalonej w słowniczku ustawy o usługach turystycz­

nych.

Jednakże jeśli usługi hotelarskie są świadczone w obiekcie innym niż hote­

larski w rozumieniu ustawy o usługach turystycznych, to nazwa takiego obiektu

nie powinna być wyrażona w języku obcym i stanowić odpowiednika polskiej

nazwy objętej ochroną prawną. Spotykane są nierzadko obiekty określane mia­

nem „pension". które to określenie jest francuskim odpowiednikiem pensjonatu.

Użycie tego określenia w odniesieniu do obiektu, który nie uzyskał zaszerego­

wania do pensjonatów, trzeba uznać za naruszenie zakazu ustalonego przez

ustawę o usługach turystycznych. Jeśli w danej sytuacji taka wyrażona w języku

obcym nazwa obiektu i świadczonych w nim usług to jedyne ich nazewnictwo,

gdyż przedsiębiorca pominął polską wersję językową, to mamy zarazem do czy-

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

133

nienia z naruszeniem przepisów powołanej ustawy o języku polskim, co jest

zagrożone karą grzywny. W celu wyeliminowania wskazanych sposobów ob­

chodzenia przepisów dotyczących używania nazw rodzajowych obiektów hote­

larskich dokonano w 2004 r. nowelizacji ustawy o usługach turystycznych.

W rezultacie obecnie używanie przy świadczeniu usług hotelarskich zdrobnień

(np. hotelik, motcłik, pensjonacik), nazw obcojęzycznych, nazw własnych (np.

Hotel Górski na oznaczenie schroniska), znaków towarowych, wyróżnień gra­

ficznych i innych oznaczeń, jak WOTEL czy OTEL itp., które mogą wprowa­

dzać klientów w błąd co do rodzaju lub kategorii obiektu hotelarskiego, stanowi

obecnie wykroczenie. Niestety orzecznictwo sądowe w tego rodzaju sprawach

nie jest jednolite.

Również używanie nazwy rodzajowej obiektu hotelarskiego przez przed­

siębiorcę świadczącego usługi hotelarskie bez decyzji marszałka województwa

o zaszeregowaniu stanowi wykroczenie. Tego typu wykroczenie występuje

także w razie używania określenia kategorii obiektu hotelarskiego bez nadania

jej w drodze decyzji marszałka województwa, jak również w sytuacji posługi­

wania się nazwą rodzajową lub kategorią obiektu hotelarskiego w sposób nie­

zgodny z decyzją o zaszeregowaniu i nadaniu kategorii. Tego rodzaju postępo­

wania są zagrożone karą ograniczenia wolności lub grzywny.

Omawiana ochrona nazw rodzajowych i oznaczeń kategorii obiektów hote­

larskich ma z jednej strony na celu zapewnienie klientom rzetelnej informacji

o wielkości i wyposażeniu obiektu hotelarskiego oraz zakresie świadczonych

usług. Każdy bowiem klient poinformowany o rodzaju i kategorii obiektu hote­

larskiego tym samym w zasadzie już wie, jakiego poziomu usług hotelarskich

może oczekiwać w danym obiekcie. Co więcej, gość hotelowy może domagać

się, aby zakres oraz jakość świadczonych usług odpowiadały rodzajowi i katego­

rii danego obiektu hotelarskiego. Należy też zauważyć, że z drugiej strony ist­

nienie ochrony nazw rodzajowych i oznaczeń kategorii obiektów hotelarskich

leży w najlepiej pojętym interesie przedsiębiorców świadczących usługi hote­

larskie w takich obiektach. Mogą oni zawierać stypizowane umowy hotelowe,

odwołujące się do standardowych warunków wyznaczanych przez zaszerego­

wanie danego obiektu hotelarskiego do oznaczonego rodzaju i nadanie mu sto­

sownej kategorii. Ponadto są wówczas podstawy prawne zwalczania nieuczci­

wej konkurencji ze strony innych przedsiębiorców.

Poddane omówionej ochronie prawnej nazwy rodzajów i oznaczenia kategorii

obiektów hotelarskich powinny być należycie wyeksponowane w tego typu

obiektach. Ustawa o usługach turystycznych zobowiązuje przedsiębiorcę, aby

w widocznym miejscu w obiekcie hotelarskim były podane następujące infor­

macje:
• nazwa oraz siedziba lub imię i nazwisko, a także adres przedsiębiorcy świad­

czącego usługi hotelarskie w danym obiekcie;

134

Rozdział 5

• tablica określająca rodzaj i kategorię obiektu;

• dane o zakresie świadczonych usług wraz z podstawowymi cenami;
• określenie o przystosowaniu obiektu do obsługi osób niepełnosprawnych.

Przy tym informacje wskazujące rodzaj i kategorię obiektu hotelarskiego

oraz jego przystosowanie do obsługi osób niepełnosprawnych powinny być

umieszczone również na zewnątrz danego obiektu.

Warto przypomnieć omówiony już wcześniej obowiązek podania informacji

o odstępstwach od wymagań co do wyposażenia i zakresu świadczonych usług

ze względu na zabytkowy charakter obiektu hotelarskiego. Taka informacja

powinna być zamieszczona w materiałach informacyjnych dotyczących określo­

nego obiektu i nic wymaga się dodatkowego jej podania w widocznym miejscu

w obiekcie hotelarskim. Ponadto wszystkie inne informacje co do wykazu wy­

magań ustalonych dla rodzaju i kategorii, do których dany obiekt hotelarski

został zaszeregowany, a także pełny cennik świadczonych usług powinny być

udostępnione na żądanie klienta.

5.16. Regulaminy porządkowe w obiektach hotelarskich

Ustawa o usługach turystycznych ustala, że przedsiębiorcy świadczący usługi

hotelarskie w obiektach hotelarskich mogą wydawać regulaminy porządkowe

wiążące wszystkie osoby przebywające na terenie obiektu. Celem tych regula­

minów jest zapewnienie porządku oraz bezpieczeństwa klientów i ich mienia.

Moc wiążąca tego rodzaju nienormatywnyeh aktów prawnych wynika bezpo­

średnio z powołanej ustawy. Taki regulamin w sposób automatyczny oddziałuje

na stosunki przedsiębiorcy hotelarskiego z klientami, osobami towarzyszącymi

gościom hotelowym oraz odwiedzającymi ich, jak również z wszystkimi innymi

osobami, które znajdą się na terenie danego obiektu hotelarskiego. Pod tym

względem znaczenie hotelowego regulaminu porządkowego jest podobne, jak

przepisów porządkowych ustalanych przez upoważnione organy administracji

publicznej.

Powołany przepis ustawy o usługach turystycznych określa zakres regulami­

nów porządkowych w taki sposób, że w celu oceny ich charakteru prawnego nie

należy odwoływać do ustaleń kodeksu cywilnego o wzorcach umownych. Usta­

lenia te bowiem odnoszą się do regulaminów stanowiących wzorzec umowy

i tym samym kształtujących treść zobowiązań umownych. Natomiast regulamin

porządkowy wydany przez przedsiębiorcę hotelarskiego odnosi się do stosun­

ków pozaumownych, wynikających na tle potrzeby zapewnienia porządku

i bezpieczeństwa na terenie obiektu hotelarskiego. Taki regulamin upoważnia do

oznaczonych w nim władczych działań przedsiębiorcę świadczącego usługi

hotelarskie w danym obiekcie hotelarskim oraz osoby upełnomocnione przez

przedsiębiorcę, a zwłaszcza osoby zatrudnione w recepcji oraz służbie ochrony.

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich 135

Po wejściu w życie ustawy o usługach turystycznych nie straciły racji bytu

dotychczas ustalane regulaminy hotelowe, określające m.in. zasady liczenia
doby hotelowej, wcześniejszego zajęcia pokoju hotelowego, rezerwacji pokoju,
przedłużenia pobytu itp. Podstawą prawną tego rodzaju regulaminów są przepisy

kodeksu cywilnego dotyczące wzorców umownych. Należy zauważyć, że
w dotychczas wydawanych regulaminach hotelowych z reguły były umieszczane
także postanowienia porządkowe. Obecnie jednak tego rodzaju ustalenia powin­

ny być przeniesione do regulaminu porządkowego. Nie jest wskazane łączenie
w jednym regulaminie tych kwestii, gdyż mamy tutaj do czynienia z ustaleniami
regulaminowymi o różnym charakterze, zakresie obowiązywania oraz mocy

wiążącej.

ROZDZIAŁ

\>J

Podstawy prawne bezpieczeństwa turystów

i uczestników rekreacji

6.1. Obowiązek gminy zapewnienia bezpieczeństwa

w miejscach ogólnie dostępnych

Gmina ma liczne zadania związane z turystyką i rekreacją, które wynikają

z ustawy o samorządzie gminnym z 1990 r. Zgodnie z tą ustawą do zakresu dzia­

łania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym nie za­

strzeżone przez ustawy na rzecz innych podmiotów. Podstawowym zadaniem

własnym gminy jest zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty, co obejmu­

je m.in. sprawy:

• ładu przestrzennego i gospodarki nieruchomościami;

• ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej;
• utrzymania czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych;

• gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego;

• lokalnego transportu zbiorowego;

• kultury fizycznej i turystyki, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń spor­

towych;

• zieleni gminnej i zadrzewień;

• ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;
• utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej;
• porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpo­

żarowej.
Właśnie gmina jako gospodarz terenu jest obowiązana zapewnić bezpie­

czeństwo pobytu w miejscach ogólnie dostępnych dla publiczności, w tym bez­

pieczeństwo turystów i uczestników rekreacji. Takimi miejscami ogólnie do­

stępnymi są ulice i inne drogi publiczne, place, parki, plaże, szlaki i trasy tury­

styczne, gminne obiekty turystyczne i rekreacyjne itp. Mieści się w tym obowią­

zek nadzoru i kontroli nad innymi osobami zobowiązanymi przez obowiązujące

Podstawy prawne bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji 137

prawo do podejmowania czynności w zakresie bezpieczeństwa, czystości i po­
rządku na terenie gminy.

Zadania gminy związane z turystyką i rekreacją wynikają również z innych

ustaw. Wymienić należy zwłaszcza ustawę o drogach publicznych z 1985 r.,

ustawę o utrzymaniu czystości i porządku w gminach z 1996 r., prawo ochrony

środowiska z 2001 r. oraz ustawę o kulturze fizycznej z 1996 r. Ta ostatnia

ustawa nakłada na jednostki samorządu terytorialnego obowiązki w zakresie

m.in. rekreacji ruchowej, traktując je jako zadania własne tych jednostek. Wła­

śnie na gminach ciążą obowiązki w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa oso­

bom przebywającym w górach oraz nad wodą, co jest omówione w punktach 3

i 5 tego rozdziału podręcznika.

Gmina będąc gospodarzem danego terenu, nie może tolerować złego stanu

dróg gminnych, w tym ulic. Ponosi ona odpowiedzialność za skutki spowodo­

wane przez dziury w jezdni lub chodnikach, oblodzenie chodników, nieczystości

lub inne niebezpieczne rzeczy pozostawione w miejscach ogólnie dostępnych,

jeśli osoby zobowiązane do ich usunięcia nie wykonują swoich obowiązków

i można zarzucić winę funkcjonariuszom komunalnym. W świetle wyroku

Trybunału Konstytucyjnego z 4 grudnia 2001 r. (sygn. akt SK. 18/2000), doty­

czącego zgodności z Konstytucją RP art. 417 k.c, trzeba uznać, że niezgodne

z prawem działanie (w tym bezprawne zaniechanie) organu władzy publicz­

nej, jakim jest organ gminy, powodujące szkodę u turysty, rodzi odpowiedzial­

ność gminy niezależną od winy. Oczywiście ta odpowiedzialność gminy ma

swoje granice. Nie można o niej mówić w sytuacji, gdy turysta lub uczestnik

rekreacji działa na własne ryzyko. Takie przypadki mają miejsce, gdy np. ktoś

kąpie się w miejscu niedozwolonym albo przy wywieszonej czarnej Hadze na

plaży strzeżonej, bądź wyrusza na wędrówkę w góry pomimo ostrzeżeń o grożą­

cych lawinach.

Zakres odpowiedzialności gminy za szkody spowodowane brakiem zapew­

nienia bezpieczeństwa turystom i uczestnikom rekreacji daje się bliżej określić

dzięki dosyć licznym orzeczeniom sądowym dotyczącym tego rodzaju spraw.

Niektóre z tych wyroków zostały wydane nawet kilkadziesiąt lat temu. ale do

dzisiaj nie straciły aktualności. Tak jest w przypadku wyroku Sądu Najwyższego

z 4 marca 1965 r. (sygn. akt III Cr 9/65). który uznał przybrzeżny pas morski

położony w rejonie uzdrowiska morskiego za miejsce użytku publicznego,

które musi być porządkowane i gospodarz terenu powinien usuwać z niego nie­

bezpieczne przedmioty, a gdy to nie jest możliwe, to powinien odpowiednio je

oznakować. Przy tym ustawienie tablicy o treści „Plaża niestrzeżona. Kąpiel na

własne ryzyko" nie wystarcza do zwolnienia od odpowiedzialności za szkodę

w wyniku zranienia się osoby kąpiącej się w morzu o znajdujący się w dnie mor­

skim ostry przedmiot.

Duże znaczenie ma też wyrok Sądu Najwyższego z 31 stycznia 1968 r. (sygn.

akt III PRN 66/67), dotyczący odpowiedzialności za niezapewnicnie bezpiecz-

138

Rozdział 6

nych warunków poruszania się na szlaku turystycznym. Sprawa dotyczyła
śmiertelnego wypadku turysty zwiedzającego grotę przy szlaku turystycznym
w wyniku zranienia przez głaz, który oberwał się spod nóg innej osoby zwiedza­

jącej. Nie można zakładać, że każdy wchodzący do takiej groty czyni to na wła­

sne ryzyko. Bezczynność zarządcy danego terenu w zakresie odpowiedniego
zabezpieczenia groty i umieszczenia odpowiednich ostrzeżeń przed grożącymi
niebezpieczeństwami, powoduje jego odpowiedzialność za wypadki, którym

mogą ulec zwiedzający.

Taką właśnie odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego ponosi gmi­

na w razie niepodjęcia koniecznych działań w celu usunięcia z drogi gminnej
zagrożeń bezpieczeństwa przechodniów, w tym oczywiście turystów. W ujęciu
wyroku Sądu Najwyższego z 28 maja 1997 r. (sygn. akt III CKN 82/97) prze­
słanką tej odpowiedzialności deliktowej gminy jest wykazanie winy funkcjona­

riusza komunalnego. Jest to tżw. wina organizacyjna (anonimowa), związana
z niewykonaniem obowiązków przez gminę, co nie wymaga ustalenia winy kon­
kretnego funkcjonariusza. Obecnie jednak w świetle powołanego wyroku Try­
bunału Konstytucyjnego z 2001 r. oraz nowych regulacji art. 417 i nast. k.c. nie
ma potrzeby w przypadkach odpowiedzialności gminy za zaniechanie odwoły­
wania się do koncepcji tego rodzaju winy opracowanej w nauce prawa.

Trzeba podkreślić, że gmina ma obowiązek wykonywania nadzoru i kontroli

nad utrzymaniem bezpieczeństwa, czystości i porządku przez użytkowników
nieruchomości. Brak należytego nadzoru nad wykonaniem tego rodzaju usta­
wowych obowiązków, przy jednoczesnym wykazaniu zaniedbań w tym zakre­

sie użytkownika danej nieruchomości, rodzi w świetle wyroku Sądu Najwyż­
szego z 2 lutego 1972 r. (sygn. akt II Cr 572/71) odpowiedzialność deliktową
gminy w razie wypadku na nieodśnieżonym, oblodzonym chodniku. Dotyczyć to

może każdego poszkodowanego, w tym oczywiście również turysty.

6.2. Bezpieczeństwo w lasach

Turystyka i rekreacja bardzo często mają miejsce na terenie lasów, które

zajmują ok. 9 min ha, co stanowi 28,6% powierzchni Polski. Pod względem
powierzchni lasów Polska znajduje się w regionie na dobrym czwartym miejscu

po Francji, Niemczech oraz Ukrainie. Przy tym zdecydowana większość lasów

to lasy publiczne, bo aż 82,5%. Same lasy państwowe zaś to aż 78,4% wszyst­
kich lasów w Polsce. Ok. 2% powierzchni leśnej zajmują parki narodowe, co ma

istotne znaczenie dla turystyki i rekreacji.

Zasady zachowania się w lasach i ich ochrony oraz gospodarki leśnej określa

ustawa o lasach z 1991 r., która definiuje las jako grunt o powierzchni zwartej

co najmniej 0,1 ha, pokryty roślinnością leśną lub przejściowo jej pozbawiony,

przeznaczony do produkcji leśnej albo stanowiący rezerwat przyrody lub część

podstawy prawne bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji

139

parku narodowego, bądź wpisany do rejestru zabytków. Lasem jest też grunt
związany z gospodarką leśną, zajęty dla jej potrzeb pod budynki i budowle,
urządzenia melioracji wodnych, linie podziału przestrzennego lasu. drogi leśne,
tereny pod liniami energetycznymi, szkółki leśne, miejsca składowania drewna,

jak również wykorzystywany na parkingi leśne oraz urządzenia turystyczne.

Pojęcie lasu jest więc szerokie i warto pamiętać, że będąc na parkingu leśnym

lub drodze leśnej-jesteśmy w lesie!

Powołana ustawa o lasach jest stosowana do wszystkich lasów bez względu

na formę ich własności. Warto zaznaczyć, że zgodnie z tą ustawą prowadzi się
trwale zrównoważoną gospodarkę leśną mającą na celu m.in. walory krajo­
brazowe oraz zachowanie lasów i korzystnego ich wpływu na klimat, powietrze,
wodę, glebę, warunki życia i zdrowia człowieka i na równowagę przyrodniczą.

Gospodarka ta jest oparta na zasadach:

• powszechnej ochrony lasów;
• trwałości utrzymania lasów;
• ciągłości i zrównoważonego wykorzystania wszystkich funkcji lasów;
• powiększania zasobów leśnych.

Realizacja wymienionych zasad gospodarki leśnej wymaga przestrzegania

zasad udostępniania lasów ustalonych przez ustawę o lasach. Mają one na celu

ochronę i zachowanie lasów oraz zapewnienie bezpiecznego w nich pobytu.
Powszechna ochrona lasów wymaga przestrzegania zasad ich zabezpieczenia
przeciwpożarowego, które zostały określone w rozporządzeniu Ministra Środo­
wiska z 2006 r. Rozporządzenie to ustala trzy kategorie zagrożenia pożarowe­
go lasów (kat. I - duże zagrożenie, kat. II - średnie, kat. 111 - małe). Przy tym ze
względu na masowy ruch rekreacyjny i turystyczny las może być zaliczony do
wyższej kategorii o większym zagrożeniu pożarowym. Zarazem są ustalone
cztery stopnie zagrożenia pożarowego lasów (0. stopień - brak zagrożenia,

l. stopień - małe zagrożenie, 2. stopień - średnie, 3. stopień - duże). Przy trze­

cim stopniu zagrożenia pożarowego wprowadza się zakaz wstępu do lasu, jeże­
li przez kolejnych 5 dni wilgotność ściółki mierzona o godz. 9

0 0

jest niższa od

10%. Ponadto omawiane rozporządzenie określiło zasady prowadzenia obser­

wacji w celu wczesnego wykrycia pożaru, powiadomienia o nim i podjęcia akcji
ratowniczych w lasach o powierzchni powyżej 300 ha zaliczonych do I lub II
kategorii zagrożenia. W lasach zaś o powierzchni powyżej 10 tys. ha zaliczo­

nych do wskazanych kategorii zagrożenia stosuje się cztery kategorie pasów

przeciwpożarowych, które służą zabezpieczeniu przeciwpożarowemu zwartych

obszarów leśnych położonych przy obiektach mogących stanowić zagrożenie

pożarowe dla lasów (np. przy parkingach). Ustalone są też zasady organizowa­

nia baz sprzętu do gaszenia pożarów lasów i co najmniej jedna taka baza musi
być w każdym parku narodowym.

Ważne znaczenie dla turystyki i rekreacji ma zasada ustalona przez ustawę

O lasach, że lasy będące własnością Skarbu Państwa są udostępniane dla

140

Rozdział 6

wszystkich. Zasadę wolnego wstępu do lasów państwowych potwierdza ustawa

o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju
z 2001 r., zaliczająca do wskazanych zasobów m.in. właśnie lasy państwowe.
Wśród wyjątków są stałe zakazy wstępu do lasów będących m.in. ostojami
zwierząt lub źródliskami rzek i potoków. Okresowym zaś zakazem wstępu są

objęte lasy publiczne min. w razie dużego zagrożenia pożarowego albo znacz­
nego uszkodzenia drzewostanu lub degradacji runa leśnego. Natomiast właści­
ciel lasu niestanowiącego własności Skarbu Państwa może zakazać wstępu do
lasu przez umieszczenie tablicy z odpowiednim napisem.

Dla ochrony lasu i bezpiecznego w nim przebywania ustawa o lasach wpro­

wadziła szereg ograniczeń i zakazów. Ruch pojazdów silnikowych, zaprzęgo­

wych i motorowerów w lesie jest dozwolony jedynie po drogach publicznych,

a po drogach leśnych tylko w przypadku oznakowania ich drogowskazami
dopuszczającymi taki ruch. Przy tym postój wskazanych pojazdów na drogach

leśnych jest dozwolony wyłącznie w miejscach oznakowanych. Także jazda

konna w lesie dopuszczalna jest jedynie drogami leśnymi wyznaczonymi

przez nadleśniczego. Nie ma natomiast ograniczeń w poruszaniu się po lesie
rowerami i wózkami inwalidzkimi- Ważnym ograniczeniem w zakresie organi­
zowania w lesie imprez sportowych lub innych o masowym charakterze jest
warunek uzyskania zgody właściciela lasu.

Dla turystyki i rekreacji w lasach znaczące są wprowadzone przez ustawę

o lasach zakazy, które zabraniają m.in.:
• zaśmiecania lasów;

• rozkopywania gruntu;
• niszczenia grzybów i grzybni;
• niszczenia lub uszkadzania drzew, krzewów lub innych roślin;
• niszczenia urządzeń i obiektów turystycznych oraz znaków i tablic;

• biwakowania poza miejscami wyznaczonymi przez właściciela lasu lub nad­

leśniczego;

• płoszenia, ścigania, chwytania i zabijania dziko żyjących zwierząt;
• puszczania psów luzem;

• hałasowania oraz używania sygnałów dźwiękowych (co nie dotyczy sytuacji

wymagających wszczęcia alarmu);

• rozniecania ognia i korzystania z otwartego płomienia w lasach oraz w odle­

głości do 100 m od granicy lasu poza miejscami wyznaczonymi do tego celu
przez właściciela lasu lub nadleśniczego.
Powyższe zakazy o charakterze ochronnym oraz dotyczące bezpieczeństwa

przeciwpożarowego nie zostały powiązane w ustawie o lasach z konkretnymi

sankcjami karnymi. Takie sankcje związane z naruszeniem zakazów obowiązu­

jących w lasach zawarte są jednak w niektórych przypadkach wykroczeń prze­

widzianych w kodeksie wykroczeń z 1971 r.

podstawy prawne bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji

141

Zwalczaniem wyżej omówionych wykroczeń w zakresie szkodnictwa leśne­

go i ochrony przyrody w Lasach Państwowych zajmuje się Służba Leśna.
Strażnicy leśni są uprawnieni do legitymowania osób podejrzanych o popełnie­

nie wykroczeń w celu ustalenia tożsamości tych osób. nakładania oraz pobiera­
nia grzywien w drodze mandatu karnego w sprawach i w zakresie określonych
odrębnymi przepisami, jak również do podejmowania innych czynności określo­
nych przez ustawę o lasach.

6.3. Bezpieczeństwo w górach

Turystyka górska jest formą turystyki aktywnej lub kwalifikowanej. Góry

świetnie nadają się zarówno do zwykłej aktywności rekreacyjnej, co stanowi

istotę turystyki aktywnej, jak również do podejmowania w sposób systema­

tyczny oraz ze znawstwem i zamiłowaniem działań łączących w sobie rekreację,
dążenie do poprawy sprawności i wydolności organizmu, zachowania dobrego

zdrowia, ale również realizujących funkcje poznawcze, co dopiero łącznie wła­
ściwie charakteryzuje turystykę kwalifikowaną. Tę ostatnią odróżniają od

sportu kwalifikowanego właśnie funkcje poznawcze oraz brak dążenia do mak­
symalizacji wyników w toku współzawodnictwa. Sport kwalifikowany uprawia­
ny w górach stwarza największe zagrożenia dla życia i zdrowia ludzkiego, ale

także zwykłe wycieczki nawet w niezbyt wysokie góry wiążą się z rozmaitymi
niebezpieczeństwami, o których nie wolno zapominać. Każdy, kto chociaż raz

był w górach, wie, że gwałtowane zmiany pogody są w nich sprawą całkiem

normalną i zawsze trzeba liczyć się z tzw. załamaniem się pogody zwłaszcza
w wyższych partiach gór.

Żadne przepisy ustalające zasady bezpieczeństwa w górach nie zapobiegną

wypadkom. Konieczna jest przede wszystkim elementarna wiedza osób przeby­
wających w górach o zagrożeniach występujących na terenach górskich, jak też

zachowanie zdrowego rozsądku. Gdy zamiast rozsądku do głosu dochodzi

brawura, zdarza się najwięcej wypadków w górach.

W ramach turystyki górskiej występują różne formy uprawiania narciar­

stwa, snowboarding, skiboby, wędrówki na rakietach śnieżnych oraz oczywiście
tradycyjne piesze wędrówki po górach, odbywane niezależnie od pory roku.
W celu ograniczenia negatywnych skutków niebezpieczeństw, z jakimi wiąże się
przebywanie w górach, ustawa o kulturze fizycznej z 1996 r. nałożyła obo­
wiązki w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa osobom przebywającym
w górach na organy administracji rządowej i organy jednostek samorządu
terytorialnego, dyrekcje parków narodowych, jak również na osoby prawne
i fizyczne prowadzące działalność w górach zakresie kultury fizycznej. Szcze­

gółowe ustalenia w zakresie warunków bezpieczeństwa przebywania w górach
oraz obowiązków podmiotów prowadzących wskazaną działalność zawiera

142

Rozdział 6

rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie określenia warunków bezpieczeń­

stwa osób przebywających w górach, pływających, kąpiących się i uprawiają­
cych sporty wodne z 1997 r. Trwają uzgodnienia międzyresortowe nad nowym

rozporządzeniem, którego projekt z marca 2007 r. jest dostępny na stronie inter­
netowej MSWiA.

Wskazane rozporządzenie dotyczy terenów położonych na wysokości powy­

żej 600 m n.p.m., ale także poniżej tej wysokości, gdyż decydujące jest to, czy
rzeźba danego terenu stwarza zagrożenie dla zdrowia i życia osób na nich
przebywających, bądź jest to teren, którego zagospodarowanie rekreacyjno-

sportowe kwalifikuje do uprawiania turystyki, rekreacji ruchowej i sportu

w górach. Projektowane zaś nowe rozporządzenie ogranicza ten ostatni warunek

do terenów położonych poniżej 600 m n.p.m.. których zagospodarowanie rekre­
acyjno-sportowe kwalifikuje do uprawiania narciarstwa oraz których rzeźba
kwalifikuje do uprawiania alpinizmu.

Omawiane rozporządzenie Rady Ministrów z 1997 r. przewiduje wykonywa­

nie zadań z zakresu ratownictwa górskiego przez Górskie Ochotnicze Pogoto­

wie Ratunkowe (GOPR), Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe
(TOPR) oraz inne upoważnione organizacje ratownicze. GOPR i TOPR są spe­
cjalistycznymi stowarzyszeniami o zasięgu ogólnokrajowym, działającymi w
zakresie określonym w swych statutach na podstawie ustawy o kulturze
fizycznej oraz rozporządzenia MSWiA w sprawie szczegółowego zakresu obo­
wiązków i uprawnień specjalistycznych organizacji ratowniczych, warunków ich
wykonywania przez inne organizacje ratownicze oraz rodzaju i wysokości

świadczeń przysługujących ratownikom górskim i wodnym w związku z udzia­
łem w akcji ratowniczej z 2002 r. Wymienione organizacje ratownicze współ­
działają w realizacji swoich zadań z organami administracji publicznej oraz oso­
bami fizycznymi i prawnymi prowadzącymi działalność w zakresie kultury fi­
zycznej i turystyki. Projektowane rozporządzenie z 2007 r. rozumie to szerzej

jako współpracę z podmiotami uczestniczącymi w zintegrowanych systemach

ratowniczych, organami jednostek samorządu terytorialnego, administracją la­

sów państwowych oraz parków narodowych i krajobrazowych, a także osobami

prawnymi i fizycznymi oraz niepełnymi osobami prawnymi prowadzącymi dzia­
łalność w zakresie kultury fizycznej i turystyki.

Wymienione wyżej specjalistyczne organizacje ratownicze mają prawo wy­

stępowania do kierowników obiektów i urządzeń wypoczynkowych, sporto­
wych, rekreacyjnych i turystycznych oraz do organizatorów imprez w dzie­

dzinie kultury fizycznej, rekreacji i sportu z pisemnym lub ustnym wnioskiem
o usunięcie stwierdzonych zagrożeń bezpieczeństwa osób na swoim terenie
działania. Są one również uprawnione do występowania do organów administra­

cji samorządowej oraz do dyrektora parku narodowego o nakazanie usunięcia

tego rodzaju zagrożeń, jak również o wstrzymanie eksploatacji lub zamknię-

Podstawy prawne bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji

143

cie określonych obiektów, urządzeń lub obszarów. Ponadto w wyjątkowych

sytuacjach stanowiących zagrożenie dla zdrowia i życia osób GOPR lub TOPR

m

o ż e zażądać od organizatorów wskazanych wyżej imprez zaniechania danej

imprezy lub zaniechania wyjścia w góry. a od kierowników wskazanych
obiektów - zamknięcia tych obiektów lub oznaczonych urządzeń.

Projektowane nowe rozporządzenie Rady Ministrów z 2007 r. ustala w od­

niesieniu do bezpieczeństwa w górach zasadę odpowiedzialności jednostek
samorządu terytorialnego za odpowiednie wyznaczenie i oznakowanie gór­
skich szlaków turystycznych oraz umieszczenie i konserwację znaków. Na
terenie parku narodowego tę odpowiedzialność ma ponosić dyrektor parku.
Ta skądinąd słuszna zasada powinna być ustalona w ustawie o kulturze fizycz­

nej z 1996 r., a nie w jej akcie wykonawczym. Podobne zastrzeżenia i jeszcze

dalej idące wątpliwości wywołuje ustalenie tego projektu, że w zakresie nie­

uregulowanym jego szczególnymi postanowieniami, dotyczącymi odpowiada­
nia gmin za wyznaczenie, oznakowanie i konserwację górskich szlaków tury­
stycznych, oraz określającymi zakres pojęcia „zapewnienie warunków bezpie­
czeństwa osób uprawiających turystykę górską, rekreację ruchową i sport
w górach", odpowiada organizator imprezy. Ma to odnosić się do niezapew-
nienia warunków bezpieczeństwa oraz nieprzestrzegania zasad i warunków bez­
pieczeństwa podczas zorganizowanych imprez turystycznych, wycieczek
szkolnych, zawodów sportowych i innych imprez z zakresu kultury fizycznej

na terenach górskich. Niestety sformułowanie tych projektowanych przepisów

jest nieprzejrzyste i niejednoznaczne. Także tzw. materii ustawowej dotyczy

ustalenie wskazanego projektu z 2007 r., że osoby fizyczne uprawiają sport,
rekreację ruchową i turystykę górską na własne ryzyko i własną odpowie­

dzialność. Przy tym jest to sformułowanie zbyt szeroko ujęte, trudne do pogo­
dzenia z rodzajami i zasadami odpowiedzialności cywilnej, w tym z wyżej przy­

toczoną zasadą dotyczącą górskich szlaków turystycznych. Posłużono się tutaj
przejętym z języka potocznego określeniem „na własną odpowiedzialność",

które w istocie wyraża brak odpowiedzialności cywilnej innych podmiotów

prawa za poniesioną szkodę. Niewątpliwie powyższe ustalenia projektowanego
aktu wykonawczego wykraczają poza zakres delegacji ustawowej zawartej

w ustawie o kulturze fizyczne z 1996 r.

Omawiany projekt rozporządzenia z 2007 r. przewiduje, że gminy oraz pod­

mioty prowadzące w górach działalność w zakresie kultury fizycznej będą
miały obowiązek zapewnienia warunków bezpieczeństwa osób uprawiających
turystykę górską, rekreację i sport w górach . Ma to polegać w szczególności na:
• zagospodarowaniu, użytkowaniu i utrzymaniu terenów górskich, obiektów

i urządzeń, zwłaszcza poprzez oznakowanie tych terenów, obiektów i urzą­

dzeń;

• zapewnieniu warunków do organizowania pomocy oraz ratowania osób, któ­

re uległy wypadkowi lub są narażone na niebezpieczeństwo utraty życia lub

144

Rozdział 6

zdrowia, co należy do zadań GOPR, TOPR i innych organizacji ratowni­

czych;

• określeniu i upowszechnieniu zasad korzystania z danego terenu górskiego,

obiektu i urządzenia;

• informowaniu i ostrzeganiu o warunkach pogodowych oraz zagrożeniu lawi­

nowym, powodującym utrudnienia i zagrożenia dla zdrowia i życia osób;

• prowadzeniu działalności profilaktycznej i edukacyjnej w zakresie bezpie­

czeństwa w górach.
W porównaniu z ustaleniami rozporządzenia z 1997 r. powyższe ogólne pod­

stawy zapewnienia bezpieczeństwa przebywania w górach są szerzej ujęte.

W tym zakresie wskazany projekt słusznie zwraca uwagę na znaczenie profilak­
tyki, edukacji oraz rozpowszechniania informacji o niebezpieczeństwach
w górach.

Nieliczne postanowienia projektowanego rozporządzenia z 2007 r. odnoszą

się do obowiązków osób fizycznych korzystających z terenów, obiektów i urzą­
dzeń w górach, a więc do turystów i uczestników rekreacji w górach. Szczegó­

łowe bowiem obowiązki tych osób mają określić załączniki do tego rozporzą­
dzenia. Te ogólne obowiązki turystów i uczestników rekreacji w górach są cał­

kiem oczywiste także obecnie, skoro będą sprowadzały się do przestrzegania

zasad korzystania z danego terenu, obiektu i urządzenia oraz informowania
GOPR, TOPR i innych organizacji ratowniczych oraz służb ustawowo powo­
łanych do niesienia pomocy o zaistniałych wypadkach oraz nadzwyczajnych

zagrożeniach.

Nowością projektowanego rozporządzenia z 2007 r. ma być zakaz korzysta­

nia z terenów i urządzeń przeznaczonych do uprawiania narciarstwa, jak też
uprawiania turystyki górskiej, rekreacji ruchowej i sportu w górach w stanie po

spożyciu alkoholu lub w stanie nietrzeźwości, jak też pod wpływem środków

odurzających. Wydaje się, że ten na pierwszy rzut oka słuszny zakaz jest jed­
nak zbyt szeroko ujęty i nawet sprzeczny z tradycją góralską, która podczas ku­

ligów przewiduje serwowanie na rozgrzewkę tzw. herbaty góralskiej. Wyegze­
kwowanie tego zakazu jest w praktyce niezmiernie trudne, o ile w ogóle możli­
we. Być może z tego powodu projektowane rozporządzenie ogranicza się do

zastanawiającego ustalenia, że naruszanie zasad bezpieczeństwa podczas ko­

rzystania z terenów i urządzeń przeznaczonych do uprawiania narciarstwa, jak

też uprawiania turystyki górskiej, rekreacji ruchowej i sportu w górach jest nie­

dozwolone, nie łącząc z tym żadnych sankcji karnych. Taki przepis prawny

jest po prostu zbędny.

Szczegółowe warunki bezpieczeństwa osób uprawiających turystykę gór­

ską, rekreację ruchową i sport w górach mają zostać określone w zał. nr 1 do
projektowanego rozporządzenia Rady Ministrów z 2007 r. Jako podstawową
formę udostępnienia terenów górskich projekt wskazanego załącznika wymienia

Podstawy prawne bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji

145

wyznaczenie górskich szlaków turystycznych i narciarskich, ułatwiających
orientację w terenie. Dla bezpieczeństwa na tych szlakach będzie miało szcze­
gólne znaczenie wprowadzenie zakazu ruchu pieszego na szlakach przezna­
czonych wyłącznie dla turystyki narciarskiej oraz ustalenie zasady pierw­
szeństwa ruchu pieszego na szlakach turystycznych, na których jest dopusz­
czony ruch pieszy i turystyka narciarska. Przewidziano zorganizowanie służby
lawinowej w regionach górskich Polski południowej przez Instytut Meteorologii

i Gospodarki Wodnej w ciągu dwóch lat od wejścia w życie projektowanego

rozporządzenia. Pozwoli to na ogłaszanie komunikatów lawinowych o stop­
niach zagrożenia lawinowego nie tylko w Tatrach, jak to jest obecnie. Ponadto
wskazany projekt załącznika przewiduje, że imprezy sportowe i rekreacyjne
o charakterze amatorskim organizowane w górach powinny być przeprowadza­
ne zgodnie z regulaminami związków sportowych oraz sportowych organizacji

międzynarodowych. Taka impreza powinna być zabezpieczona przez ratowni­
ków GOPR lub TOPR w zakresie i sposobami uzgodnionymi z organizatorem.

Z kolei szczegółowe warunki dla terenów i urządzeń służących uprawianiu

narciarstwa ma określić zał. nr 2 do projektowanego rozporządzenia Rady
Ministrów z 2007 r. Ustalenia te przewidują odpowiedzialność zarządców ko­

lei linowych i wyciągów za zapewnienie warunków bezpieczeństwa na terenach

i urządzeniach służących uprawianiu sportów i rekreacji, jak też za informowa­

nie i ostrzeganie o niebezpieczeństwach oraz oznakowanie terenów i urządzeń
przeznaczonych do uprawiania narciarstwa, zwłaszcza znajdujących się przy

urządzeniach transportu górskiego, kolejach linowych lub wyciągach narciar­

skich. Tej treści projektowany przepis prawny nie dość, że jest nieprecyzyjnie
sformułowany, to regulowałby tzw. materię ustawową i powinien znaleźć się
nie w załączniku do rozporządzenia lecz w ustawie o kulturze fizycznej z 1996 r.
Trzeba też zgłosić analogiczne zastrzeżenia do ustaleń omawianego projektu
załącznika w kwestiach odpowiedzialności osób korzystających z terenów
i urządzeń przeznaczonych do uprawiania narciarstwa za ewentualne następstwa
nieodpowiedniego ubioru i sprzętu, a także niewłaściwego przygotowania fi­
zycznego oraz za następstwa powstałe w wyniku działań w stanie po użyciu

alkoholu, stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających. Przy

tym zupełnie niepotrzebny jest projektowany przepis tego załącznika o odpo­
wiadaniu prawnych opiekunów za osoby niepełnoletnie, gdyż kwestie te regulu­
ją przepisy k.c. Wskazany załącznik powinien zostać ograniczony do określenia
w nim minimalnych warunków, jakie powinny spełniać tereny przeznaczone

do uprawiania narciarstwa. W tych kwestiach dokonano odróżnienia czterech
rodzajów narciarskich tras zjazdowych i nartostrad ze względu na stopień

ich trudności, co przesądza konieczność ich oznakowania odpowiednimi kolo­

rami: trasy bardzo łatwe - to kolor zielony, łatwe - niebieski, trudne - czerwo­
ny, a bardzo trudne - czarny. Analogiczne ustalenia są zawarte obecnie w zał.

146

Rozdział 6

nr 1 do rozporządzenia Rady Ministrów z 1997 r. W praktyce jednak nie zawsze

te ustalenia są przestrzegane. Warto dodać, że regulacje projektowanego załącz­

nika nr 2 dotyczące narciarstwa mają odnosić się także do snowboardingu i ski­

bobów.

Wspomnieć też warto o zał. nr 3 do projektowanego rozporządzenia Rady

Ministrów z 2007 r., który ustala zasady ostrzegania o niebezpieczeństwach

oraz oznakowanie szlaków i tras górskich. Określa on częściowo zmienione

znaki stosowane do oznakowania górskich szlaków turystycznych w porów­

naniu z dotychczas obowiązującymi. Po części nowością mają być także wzory

oznakowania narciarskich tras zjazdowych. Obejmują one m.in. obecnie nie

występujące znaki informacyjne o trasach narciarskich, trasach przeznaczo­

nych dojazdy na sankach oraz trasach przeznaczonych dla snowboardzistów.

6.4. Bezpieczeństwo przy uprawianiu alpinizmu jaskiniowego

Uprawianie alpinizmu, czyli wspinaczek w wysokich górach, wymaga spe­

cjalistycznego przygotowania oraz przestrzegania zasad bezpieczeństwa,

obowiązujących w tej dyscyplinie sportu. To ustalenie ustawy o kulturze fizycz­

nej z 1996 r. odnosi się także do turystyki kwalifikowanej w wysokich górach.

Szczególną odmianą alpinizmu jest alpinizm jaskiniowy, którego uprawianie

również wiąże się z wieloma niebezpieczeństwami. Ten rodzaj turystyki kwali­

fikowanej wymaga szczególnych regulacji prawnych tym bardziej, że penetro­

wanie jaskiń jest nieraz traktowane przez ludzi młodych jako fascynująca ak­

tywność rekreacyjna, przy czym nie zawsze dostrzega się związane z nią zagro­

żenia. Zgodnie z wymienioną ustawą uprawianie alpinizmu jaskiniowego wiąże

się z koniecznością posiadania odpowiednich kwalifikacji potwierdzonych

stosownym dokumentem oraz przestrzegania zasad bezpieczeństwa. Egzami­

ny stwierdzające posiadanie niezbędnych kwalifikacji w tym zakresie przepro­

wadza za odpłatnością ustaloną ustawowo właściwy polski związek sportowy,

tj. Polski Związek Alpinizmu. Związek ten wydaje też odpowiednie dokumenty

potwierdzające posiadanie niezbędnych kwalifikacji i prowadzi ich ewidencję.

Szczegółowe wymagania w zakresie nabywania kwalifikacji niezbędnych do

uprawiania alpinizmu jaskiniowego określa rozporządzenie Ministra Sportu

z 2006 r., którego wiele ustaleń dotyczy kwestii wymagających regulacji usta­

wowej, a nie w drodze aktu wykonawczego. Odróżnia ono dwa rodzaje upraw­

nień znajdujących wyraz w nadawanych stopniach: młodszego taternika

jaskiniowego i taternika jaskiniowego. Warunkiem jest ukończenie 16 lat

w przypadku młodszego taternika jaskiniowego, a 18 lat w odniesieniu do tater­

nika jaskiniowego, oraz zaliczenie szkolenia na dany stopień. Takie szkolenie

odbywa się przy uwzględnieniu zasady, że pod opieką szkolącego nie może być

więcej niż 6 osób szkolonych z podstawowych technik wspinaczkowych, a tylko

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

147

4 osoby podczas szkolenia wspinaczkowego lub 5 osób podczas szkolenia jaski­

niowego w terenie górskim. Tych ważnych ze względów bezpieczeństwa ogra­

niczeń szkoleniowych nie stosuje się w razie udziału w szkoleniu osób posiada­

jących kartę młodszego taternika jaskiniowego. Spełnienie powyższych warun­

ków jest podstawą wydania dokumentu zwanego odpowiednio kartą młodszego

taternika jaskiniowego lub kartą taternika jaskiniowego. Osoba nieposiada-

jąca takiej karty może poruszać się po jaskiniach tylko w takich warunkach,

edy nie wymaga to znajomości metod pokonywania trudności technicznych

(terenowych) występujących w określonych jaskiniach lub użycia sprzętu ja­

skiniowego.

Wskazane rozporządzenie z 2006 r. określa zasady bezpieczeństwa wyma­

gane przy uprawianiu alpinizmu jaskiniowego. Należy do nich:

• używanie sprawnego technicznie sprzętu wspinaczkowego;

• pozostawienie w miejscach do tego przeznaczonych informacji o planowanej

trasie wspinaczkowej oraz przewidywanym czasie powrotu;

• używanie kasków ochronnych;

• stosowanie dwóch rodzajów oświetlenia.

Dodać do tego trzeba zdroworozsądkową zasadę unikania brawury. Chociaż

telefony komórkowe z powodu braku zasięgu często nic zapewniają łączności

w jaskiniach, to są przydatne do szybszego wezwania pomocy lub przekazania

informacji o problemach napotkanych na trasie wspinaczkowej, które mogą

opóźnić powrót.

6.5. Bezpieczeństwo nad wodą

Turystyka wodna jest formą turystyki aktywnej lub kwalifikowanej. Mo­

rze, rzeki, jeziora i inne zbiorniki wodne nadają się zarówno do zwykłej aktyw­

ności rekreacyjnej, jak i do różnych odmian turystyki kwalifikowanej, w tym

żeglarskiej, kajakowej i podwodnej. Względy bezpieczeństwa osób kąpiących

się, pływających i uprawiających sporty wodne wymagają reglamentacji prawnej

zachowania się tych osób. Reguluje to ustawa o kulturze fizycznej z 1996 r.,

która obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa tym osobom nakłada na organy

administracji rządowej i organy właściwych terytorialnie gmin oraz na osoby

prawne i fizyczne prowadzące nad wodą działalność w tym zakresie. Akt ten

ustala, że organizowanie pomocy oraz ratowanie osób, które uległy wypadkowi

lub są narażone na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia na wodach, nale­

ży do Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (WOPR) i innych

organizacji ratowniczych. Taką organizacją jest Mazurska Służba Ratownicza

(MSR) prowadząca działalność ratowniczą na terenie Wielkich Jezior Mazur­

skich. WOPR jako specjalistyczne stowarzyszenie o zasięgu ogólnokrajowym

działa na podstawie ustawy o kulturze fizycznej oraz powołanego w punkcie 3

148

Rozdział 6

lego rozdziału rozporządzenia dotyczącego obowiązków i uprawnień specjali­
stycznych organizacji ratowniczych z 2002 r„ a także statutu tej organizacji.

WOPR współdziała w realizacji swoich zadań z organami administracji publicz­

nej oraz osobami fizycznymi i prawnymi prowadzącymi działalność w zakresie
kultury fizycznej i turystyki.

WOPR jest obowiązane i uprawnione nie tylko do organizowania pomocy

i ratowania osób na wodach, ale także do prowadzenia profilaktycznej działal­

ności w zakresie bezpieczeństwa osób oraz stwierdzania zagrożeń bezpieczeń­
stwa osób na swoim terenie. Ma ono prawo występowania do kierowników

położonych nad wodą obiektów i urządzeń wypoczynkowych, sportowych,

rekreacyjnych i turystycznych oraz do organizatorów imprez w dziedzinie

kultury fizycznej, rekreacji i sportu, odbywających się na wodzie lub nad wodą,
z pisemnym lub ustnym wnioskiem o usunięcie stwierdzonych zagrożeń bez­
pieczeństwa osób. WOPR jest też uprawnione do występowania do organów

administracji samorządowej oraz dyrektora parku narodowego o nakazanie

usunięcia tego rodzaju zagrożeń, jak również o wstrzymanie eksploatacji lub
zamknięcie określonych obiektów, urządzeń lub obszarów.

Trzeba podkreślić, że nadal obowiązuje - wspomniane już w punkcie 3 tego

rozdziału podręcznika - rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie określenia
warunków bezpieczeństwa osób przebywających w górach, pływających, kąpią­
cych się i uprawiających sporty wodne z 1997 r. Wkrótce jednak ma być ono
zastąpione przez nowe rozporządzenie, którego projekt z marca 2007 r. jest
wciąż w uzgodnieniach międzyresortowych. W odniesieniu do bezpieczeństwa

nad wodą projekt ten ustala zasadę odpowiedzialności jednostek samorządu
terytorialnego za odpowiednie wyznaczenie i oznakowanie wodnych szlaków
turystycznych oraz umieszczenie i konserwację znaków. Na terenie parku na­

rodowego tę odpowiedzialność ma ponosić dyrektor parku. Niewątpliwie za­

sada ta powinna być ustalona w ustawie o kulturze fizycznej z 1996 r., a nie
w jej akcie wykonawczym. Podobne zastrzeżenia i wątpliwości wywołuje też
ustalenie projektowanego rozporządzenia, że w zakresie nieuregulowanym

jego szczególnymi postanowieniami, dotyczącymi odpowiadania gmin za wy­

znaczenie, oznakowanie i konserwację wodnych szlaków turystycznych, oraz
określającymi zakres pojęcia „zapewnienie warunków bezpieczeństwa osób

pływających, kąpiących się i uprawiających sporty wodne", odpowiada organi­
zator imprezy. Ma się to odnosić do niezapewnienia warunków bezpieczeństwa
oraz nieprzestrzegania zasad i warunków bezpieczeństwa podczas zorganizo­
wanych imprez turystycznych, wycieczek szkolnych, zawodów sportowych
i innych imprez z zakresu kultury fizycznej na wodach. Trudno powiedzieć,
żeby miały to być jasne przepisy prawne. Również tzw. materii ustawowej
dotyczy ustalenie projektowanego rozporządzenia Rady Ministrów z 2007 r., że
osoby fizyczne uprawiają sport, rekreację ruchową i turystykę na wodach na

Podstawy prawne bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji

149

własne ryzyko i własną odpowiedzialność. Jest to sformułowanie zbyt szeroko

ujęte, trudne do pogodzenia z rodzajami i zasadami odpowiedzialności cywilnej,
w tym z wyżej przytoczoną zasadą dotyczącą wodnych szlaków turystycznych.
Określenie „na własną odpowiedzialność" wyraża brak odpowiedzialności cy­

wilnej innych podmiotów prawa za poniesioną szkodę, jak to już w punkcie 3

tego rozdziału podręcznika zostało stwierdzone w odniesieniu do analogicznej,
projektowanej regulacji dotyczącej bezpieczeństwa w górach. Powyższe ustale­
nia projektowanego aktu wykonawczego z 2007 r. wykraczają poza zakres
delegacji ustawowej, zawartej w ustawie o kulturze fizycznej z 1996 r.

Projektowane rozporządzenie Rady Ministrów z 2007 r. ma odnosić się do

bardzo szeroko rozumianych obszarów wodnych, obejmujących w szczególno­
ści kąpieliska, pływalnie, parki wodne oraz tereny przyległe, przeznaczone do
kąpieli, pływania oraz uprawiania turystyki wodnej, rekreacji ruchowej i spor­

tów wodnych. Na tych obszarach gminy oraz podmioty prowadzące nad wodą
działalność w zakresie kultury fizycznej będą miały obowiązek zapewnienia

warunków bezpieczeństwa osób pływających, kąpiących się i uprawiających
sporty wodne. Polegać to będzie zwłaszcza na:
• zagospodarowaniu, użytkowaniu i utrzymaniu obszarów wodnych, urządzeń

i obiektów nad wodami w sposób zgodny z warunkami bezpieczeństwa;

• zapewnieniu warunków do organizowania pomocy oraz ratowania osób, któ­

re uległy wypadkowi lub są narażone na niebezpieczeństwo utraty życia lub

zdrowia, co należy do zadań WOPR i innych organizacji ratowniczych;

• określeniu i upowszechnieniu zasad korzystania z kąpieliska, pływalni i par­

ku wodnego oraz terenów przyległych;

• trwałym i widocznym oznakowaniu kąpieliska, pływalni i parku wodnego

oraz terenów przyległych (zwłaszcza wytyczeniu stref głębokości wody,

określeniu rodzaju linii brzegowej i ukształtowania dna oraz możliwych za­
grożeń dla życia i zdrowia osób);

• informowaniu o warunkach pogodowych i ostrzeganiu o niebezpieczeń­

stwach (zwłaszcza o temperaturze wody i powietrza oraz wysokości fali i sile
wiatru);

• działalności profilaktycznej i edukacyjnej w zakresie bezpieczeństwa nad

wodami.
Podobnie jak w odniesieniu do bezpieczeństwa w górach, projektowane roz­

porządzenie z 2007 r. w porównaniu z rozporządzeniem z 1997 r. ujmuje wyraź­
nie szerzej powyższe ogólne podstawy zapewnienia bezpieczeństwa podczas
przebywania nad wodą. W tym zakresie wskazany projekt niewątpliwie słusznie

zwraca uwagę na znaczenie profilaktyki, edukacji oraz rozpowszechniania

informacji o niebezpieczeństwach grożących nad wodą.

Niezbyt liczne postanowienia projektowanego rozporządzenia Rady Mini­

strów z 2007 r. mają dotyczyć obowiązków osób fizycznych korzystających

150

Rozdział 6

z obszarów wodnych, obiektów i urządzeń nad wodami, czyli w szczególności

turystów i uczestników rekreacji. Będą oni zobowiązani do:

• przestrzegania zasad korzystania z danego terenu, obiektu i urządzenia;

• przestrzegania znaków zakazu, ostrzegawczych i informacyjnych obowią­

zujących na danym obszarze wodnym i terenie przyległym, których wzory są

określone w zał. nr 7 do projektowanego rozporządzenia;

• przestrzegania nakazów i sygnałów ratowników WOPR i innych organiza­

cji ratowniczych;

• informowania WOPR i innych organizacji ratowniczych oraz służb usta­

wowo powołanych do niesienia pomocy o występujących zagrożeniach

i miejscach niebezpiecznych oraz o wypadkach i innych zdarzeniach mo­

gących mieć wpływ na bezpieczeństwo innych osób.

Powyższe ogólne obowiązki ciążące na wszystkich osobach przebywających

na obszarach wodnych są tak oczywiste, że trudno tu mówić o nowościach, cho­

ciaż takich wyraźnych ustaleń nic zawiera obowiązujące rozporządzenie Rady

Ministrów z 1997 r. Rzeczywistą nowością ma być zakaz korzystania z obsza­

rów wodnych w stanie po spożyciu alkoholu lub w stanie nietrzeźwości oraz

pod wpływem środków odurzających. Niestety życie dowodzi, że wielu

uczestników rekreacji łączy wypoczynek nad wodą z konsumpcją alkoholu.

Korzystanie po wypiciu alkoholu z terenów, obiektów i urządzeń nad wodą sta­

nowi naruszenie zasad bezpieczeństwa w tym zakresie. Wyegzekwowanie tego

zakazu będzie w praktyce bardzo trudne, a często wręcz niemożliwe. Być może

z tego powodu projektowane rozporządzenie ogranicza się do zastanawiającego

ustalenia, że naruszanie zasad bezpieczeństwa podczas korzystania z obszarów

wodnych jest niedozwolone, nie łącząc z tym żadnych sankcji karnych.

Szczegółowe warunki bezpieczeństwa osób korzystających z kąpieliska,

pływalni i parku wodnego mają być określone w zał. nr 4 do projektowanego

rozporządzenia Rady Ministrów z 2007 r. Podobnie jak to czyni obowiązujące

rozporządzenie z 1997 r. wymagają one ustalenia regulaminu bezpieczeństwa

danego obiektu przez jego zarządcę. Taki regulamin oparty na ustaleniach wska­

zanego załącznika powinien m.in. zakazywać wstępu osobom, których stan

wskazuje na spożycie alkoholu lub podobnie działających środków, a także

sprzedaży, podawania, wnoszenia i spożywania napojów alkoholowych. Istot­

nym nowym wymaganiem ma być ponadto ustalenie, aby postanowienia regu­

laminowe zobowiązywały do przebywania dzieci do lat 12 na terenie kąpieliska,

pływalni lub parku wodnego wyłącznie pod opieką osób pełnoletnich. Nastąpi

więc tutaj podniesienie granicy wieku dzieci samodzielnie kąpiących się lub

pływających z dotychczasowych 7 lat do 12 lat, gdyż statystyki dowodzą, że

właśnie najmłodsze dzieci ulegają w takich sytuacjach najczęściej wypadkom.

Ponadto ustalenia wskazanego projektu załącznika nr 4 określają szczegóło­

we wymagania dla zlokalizowania i wyposażenia kąpieliska, a dla pływalni

Podstawy prawne bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji

151

i parku wodnego przewidują wymóg posiadania opinii o warunkach bezpie­

czeństwa, wydawanej corocznie przez WOPR. Konieczne będzie wyposażenie

wszystkich tego rodzaju obiektów w odpowiedni sprzęt ratunkowy i pomocni­

czy, podobnie zresztą jak to przewiduje obowiązujące rozporządzenie z 1997 r.

Należeć to będzie do obowiązków zarządcy kąpieliska, pływalni lub parku wod­

nego, tak samo jak zapewnienie dyżurów odpowiedniej liczby ratowników.

Ponadto na zarządcach tego rodzaju obiektów będą ciążyć liczne inne szczegó­

łowe obowiązki określone projektowanym załącznikiem.

Trzeba też zaznaczyć, że zał. nr 5 do projektowanego rozporządzenia Rady

Ministrów z 2007 r. ma odrębnie ustalić szczegółowe warunki bezpieczeństwa

osób uprawiających sporty wodne lub rekreację na wodach. Te projektowane

ustalenia są generalnie omówione w następnym punkcie tego rozdziału podręcz­

nika. W tym miejscu podkreślenia wymagają przewidziane tamże obowiązki

właścicieli wypożyczalni sprzętu pływającego, wodnych przystani i marin,

dotyczące sprawności technicznej oraz kompletności urządzeń i sprzętu pływa­

jącego. Wskazany projekt zobowiązuje wszystkich korzystających ze sprzętu

pływającego do korzystania z kamizelki ratunkowej, co niestety obecnie jest

nagminnie lekceważone. Niełatwo leż będzie wyegzekwować niewątpliwie

słuszne ustalenie, aby dzieci do lat 12 mogły korzystać ze sprzętu pływające­

go wyłącznie pod opieką i nadzorem osób pełnoletnich.

6.6. Bezpieczeństwo przy uprawianiu żeglarstwa

Żeglarstwo jest szczególną formą turystyki wodnej i jego uprawianie wiąże

się ze spełnieniem specyficznych warunków i ograniczeń wynikających z ko­

nieczności zapewnienia bezpieczeństwa osób uprawiających żeglarstwo. Znowe­

lizowana ustawa o kulturze fizycznej z 1996 r. przewiduje, że uprawianie że­

glarstwa wymaga posiadania odpowiednich kwalifikacji potwierdzonych sto­

sownym dokumentem oraz przestrzegania zasad bezpieczeństwa. Egzaminy

Stwierdzające posiadanie tych kwalifikacji przeprowadza właściwy polski zwią­

zek sportowy, czyli jeden z Okręgowych Związków Żeglarskich, który na tej

podstawie wydaje stosowny dokument. Egzaminy te i wydanie wskazanego

dokumentu następuje za odpłatnością. Wskazane opłaty nie mogą być wyższe

niż granice ustalone w omawianej ustawie, a przy tym uczniom i studentom w

wieku do 28 lat przysługuje ulga 50%. Tego rodzaju dokument nie jest jednak

wymagany do prowadzenia przeznaczonych do uprawiania sportu lub rekreacji

statków bez napędu mechanicznego o długości kadłuba do 5 m, ani statków

posiadających napęd mechaniczny o mocy nieprzekraczającej 5 kW.

Szczegółowe ustalenia co do kwalifikacji niezbędnych do uprawiania żeglar­

stwa, sposobu przeprowadzania wskazanych egzaminów, opłaty za nie oraz za

wydanie dokumentu potwierdzającego posiadanie odpowiednich kwalifikacji do

152

Rozdział 6

uprawiania żeglarstwa, a także zasady bezpieczeństwa przy uprawianiu żeglar­

stwa określa rozporządzenie Ministra Sportu w sprawie uprawiania żeglarstwa

z 2006 r. Wiele ustaleń tego rozporządzenia dotyczy kwestii wymagających

regulacji ustawowej, a nie w drodze aktu wykonawczego. Zgodnie z tymi usta­

leniami posiadanie kwalifikacji niezbędnych do uprawiania żeglarstwa oraz

wynikające z nich uprawnienia potwierdza dokument zwany patentem. Odróż­

nia się cztery rodzaje patentów w żeglarstwie: żeglarza jachtowego, sternika

jachtowego, jachtowego sternika morskiego oraz kapitana jachtowego. W że­

glarstwie motorowym zaś jest aż sześć rodzajów patentów: sternika motoro­

wodnego, starszego sternika motorowodnego, morskiego sternika motorowod­

nego, kapitana motorowodnego, motorzysty motorowodnego i mechanika moto­

rowodnego. Odrębnie jest potraktowane uprawianie żeglarstwa motorowego

przy holowaniu narciarza wodnego lub statków powietrznych i kwalifikacje

w tym zakresie potwierdza dokument zwany licencją. Jego uzyskanie jest uza­

leżnione od posiadania patentu potwierdzającego kwalifikacje co najmniej

w stopniu sternika motorowodnego. Wzory patentów żeglarskich i licencji

określają załączniki do omawianego rozporządzenia.

Wydanie patentu żeglarskiego lub licencji następuje zasadniczo osobie peł­

noletniej, która ukończyła stosowne szkolenie i zdała egzamin oraz odbyła

wymaganą liczbę rejsów o określonej minimalnej liczbie godzin żeglugi. Tylko

stopień żeglarza jachtowego oraz sternika motorowodnego może uzyskać

osoba niepełnoletnia, która ukończyła 12 lat. Trzeba podkreślić, że wydane pa­

tenty i licencje są ewidencjonowane przez właściwy polski związek sportowy.

Uprawianie żeglarstwa wiąże się z wieloma niebezpieczeństwami, co po­

twierdzają występujące w tej dziedzinie wypadki. Toteż tak ważne znaczenie ma

zachowanie zasad bezpieczeństwa w tym zakresie, w tym w szczególności

używanie sprawnego technicznie sprzętu pływającego. Omawiane rozporzą­

dzenie z 2006 r. wymaga, aby każdy statek był wyposażony w środki bezpie­

czeństwa, zgodnie z wpisem w dokumencie rejestracyjnym lub w karcie bezpie­

czeństwa statku. Podczas podróży musi być prowadzona ciągła obserwacja

akwenu, w tym innych jednostek pływających.

Kapitan (kierownik) statku jest odpowiedzialny za bezpieczeństwo żeglugi.

Od tej odpowiedzialności nie zwalnia go powierzenie członkowi załogi wykona­

nia określonej czynności lub funkcji związanej z żeglugą. Kapitan jest zobowią­

zany przed wyjściem statku z portu zapoznać członków załogi z zasadami

użytkowania środków bezpieczeństwa będących na wyposażeniu jachtu oraz

procedurami alarmowymi. Dla zapewnienia bezpieczeństwa przy uprawianiu

żeglarstwa kapitan statku ma obowiązek przedsięwziąć wszelkie środki wynika­

jące z zasad dobrej praktyki żeglarskiej.

Względy bezpieczeństwa wymagają, aby przebywająca na pokładzie statku

osoba nieumiejąca pływać miała założoną kamizelkę ratunkową. Wyraźnie

Podstawy prawne bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji

153

zobowiązuje do tego omawiane rozporządzenie z 2006 r. Nakłada ono też na

osobę przebywającą podczas rejsu na pokładzie statku w nocy lub pracującą

na maszcie do założenia szelek bezpieczeństwa. Żeglowanie zaś na morzu

w trudnych warunkach pogodowych pociąga za sobą obowiązek każdej osoby

przebywającej na pokładzie statku założenia szelek bezpieczeństwa i kamizel­

ki ratunkowej. To kapitan statku decyduje o założeniu środków asekuracyj­

nych, kamizelek ratunkowych lub szelek bezpieczeństwa przez członków załogi

umiejących pływać. Również osoba holowana na innym obiekcie pływającym

lub statku powietrznym powinna mieć założony środek asekuracyjny lub kami­

zelkę ratunkową. W takiej sytuacji na statku holującym inny obiekt musi być

obserwator siedzący tyłem do kierunku płynięcia statku.

Dodatkowe niebezpieczeństwa przy uprawianiu żeglarstwa wynikają z mło­

dego wieku osób je uprawiających. Omawiane rozporządzenie z 2006 r. po­

zwala na realizowanie uprawnień żeglarskich przez osoby, które nie ukończyły

16 lat, jedynie pod nadzorem. Za prowadzenie jachtów pod nadzorem uważa

się żeglugę w porze dziennej na akwenie, na którym jest prowadzona ciągła

obserwacja oraz jest zapewniona możliwość podjęcia natychmiastowej akcji

ratowniczej z wykorzystaniem łodzi ratunkowej i odpowiedniego sprzętu ratun­

kowego oraz wyposażenia technicznego.

Trzeba też podkreślić, że podczas zorganizowanych form szkolenia żeglar­

skiego i motorowodnego za bezpieczeństwo jest odpowiedzialny kierownik

wyszkolenia. W przypadku żeglarskiego treningu sportowego odpowiedzial­

ność w tym zakresie spoczywa na osobie posiadającej uprawnienia instruktora

sportu lub trenera żeglarstwa. Za bezpieczeństwo zaś podczas motorowodnego

treningu sportowego odpowiada instruktor sportu w dziedzinie motorowodnej

lub trener motorowodny.

Odrębnie należy wspomnieć o szczegółowych warunkach bezpieczeństwa

uczestników imprez żeglarskich, co obecnie reguluje zał. nr 7 do rozporządze­

nia Rady Ministrów w sprawie określenia warunków bezpieczeństwa osób prze­

bywających w górach, pływających, kąpiących się i uprawiających sporty wodne

z 1997 r. Projektowane nowe rozporządzenie z 2007 r. ma zawierać zał. nr 5,

którego ramy obejmą szerszą problematykę warunków bezpieczeństwa osób

uprawiających sporty lub rekreację na wodach, mieszczącą w sobie oprócz

żeglarstwa także sporty motorowodne, narciarstwo wodne, wioślarstwo, kajakar­

stwo, lotniarstwo i paralotniarstwo holowane za statkami motorowymi. Wskaza­

ne przepisy wykonawcze będą zobowiązywały do przestrzegania zasad bez­

pieczeństwa (w tym prawideł i przepisów dotyczących pierwszeństwa na wo­

dzie oraz znaków nawigacyjnych i innych znaków obowiązujących na danym

obszarze wodnym i terenie przyległym) oraz używania sprzętu sprawnego

technicznie i dostosowanego do rodzaju podejmowanej aktywności.

Projektowane ustalenia zał. nr 5 do rozporządzenia Rady Ministrów z 2007 r.

formułują zasadę, że za zapewnienie bezpieczeństwa uczestników imprez.

154

Rozdział 6

w tym imprez turystycznych organizowanych na wodzie, odpowiada organi­

zator imprezy oraz jej kierownik powołany przez organizatora w celu bezpo­

średniego nadzoru nad bezpieczeństwem danej imprezy. Jest lo ustalenie należą­

ce do Izw. materii ustawowej i powinno znaleźć się w ustawie o kulturze

fizycznej z 1996 r. Ponadto wskazany projekt załącznika określa, źe zakres

i sposób zabezpieczenia takiej imprezy na wodzie ustala WOPR w uzgodnieniu

z organizatorem. W odniesieniu do imprez żeglarskich wymagany będzie zabez­

pieczający zespół medyczny i ratowniczy składający się na każde 10 jachtów

z co najmniej dwuosobowej załogi z lekarzem lub ratownikiem medycznym,

płynący na łodzi motorowej, wiosłowej lub jachcie.

Warto dodać, że jeśli impreza żeglarska jest organizowana na wodach gra­

nicznych, to podlega ograniczeniom przewidzianym przez rozporządzenie

MSWiA w sprawie warunków uprawiania turystyki, sportu, polowań i połowu

ryb w strefie nadgranicznej z 2006 r. Taka impreza może odbywać się tylko

w porze dziennej do granicy państwowej. Organizator imprezy jest wtedy zo­

bowiązany do powiadomienia o niej właściwego komendanta placówki Straży

Granicznej, nie później niż na 24 godziny przed rozpoczęciem imprezy.

6.7. Bezpieczeństwo podczas płetwonurkowania

Nurkowanie jest coraz częściej formą turystyki aktywnej lub kwalifikowanej,

ale zalicza się je również do czynności rekreacyjnych w środowisku podwod­

nym. Najogólniej odróżnia się nurkowanie ze wstrzymanym oddechem (bez-

dechowe) oraz nurkowanie z aparatem oddechowym. Wymaga ono odpo­

wiednich warunków zdrowotnych, umiejętności pływania i w zasadzie ukończe­

nia 15 lat, ale można otrzymać stosowny certyfikat o ograniczonym zakresie już

w wieku 10 lat. Prawie każdy może więc nurkować, ale żeby były to czynności

bezpieczne, konieczna jest ich regulacja prawna. Ustawa o kulturze fizycznej

z 1996 r. wymaga dla uprawiania płetwonurkowania posiadania odpowiednich

kwalifikacji potwierdzonych stosownym dokumentem, wydawanym przez

krajowe i zagraniczne szkoleniowe organizacje nurkowe, a także przestrzegania

zasad bezpieczeństwa. Taki dokument jest wystawiany po ukończeniu szkole­

nia na terytorium RP według systemu danej organizacji, zatwierdzonego przez

ministra właściwego do spraw kultury fizycznej i sportu. Tego rodzaju doku­

ment wydany poza granicami Polski jest honorowany i uprawnia do płetwo­

nurkowania na terytorium RP w zakresie posiadanych kwalifikacji.

Warunek posiadania stosownych kwalifikacji jest bardzo ważny dla bez­

piecznego uprawiania nurkowania, które z natury rzeczy stwarza wiele zagrożeń

dla życia i zdrowia ludzkiego. Daje temu wyraz rozporządzenie Ministra Sportu

określające zasady bezpieczeństwa przy uprawianiu płetwonurkowania z 2006 r.,

które przewiduje, że uprawianie płetwonurkowania powinno odbywać się zgod-

Podstawy prawne bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji 155

nie z posiadanymi kwalifikacjami i praktyką nurkową. Właśnie z tej praktyki
wynikają ustalenia omawianego aktu wykonawczego nakazujące przed rozpo­
częciem płetwonurkowania:

• dokonanie oceny warunków wpływających na bezpieczeństwo nurkowania

(zwłaszcza takich, jak ruchy i głębokość wody, jej zanieczyszczenie oraz wi­
doczność pod wodą);

• przygotowanie planu nurkowania (obejmującego w szczególności określe­

nie miejsca nurkowania);

• ustalenie sposobu porozumiewania się uczestników płetwonurkowania oraz

procedury ratunkowo-ewakuacyjnej w przypadku wystąpienia zagrożenia

dla ich bezpieczeństwa;

• sprawdzenie sprzętu, który ma być używany do nurkowania.

Warunkiem bezpiecznego płetwonurkowania jest posiadanie odpowiedniego

stanu zdrowia. W lej kwestii rozporządzenie z 2006 r. wymaga, aby stan zdro­

wia osoby zamierzającej uprawiać płetwonurkowanie pozwalał na realizację

planu nurkowania. W zależności od potrzeb udokumentowanie tego może nastą­

pić przez przedstawienie zaświadczenia zawierającego orzeczenie lekarskie

o braku przeciwwskazań do uprawiania płetwonurkowania bądź oświadczenia

zainteresowanego, że jego stan zdrowia pozwala na uprawianie płetwonurko­

wania. Takie oświadczenie wiąże się z ryzykiem, które osoba zamierzająca

uprawiać płetwonurkowanie bierze na siebie.

Płetwonurkowanie przeprowadza się zgodnie z przygotowanym planem nur­

kowania. Zmiana tego planu w trakcie płetwonurkowania stwarza zagrożenie

wystąpienia nieprzewidzianych niebezpieczeństw. Omawiane rozporządzenie

z 2006 r. zakazuje ponadto zachowań, które ze swej istoty stwarzają niebezpie­

czeństwo, to jest:

• przekraczania maksymalnej głębokości nurkowania wynikającej z posia­

danych kwalifikacji i ograniczeń ustalonych tym rozporządzeniem, zgodnie

z którymi przy wykorzystaniu powietrza jako czynnika oddechowego do­
zwolone jest nurkowanie maksymalnie do 50 m, a przy zastosowaniu innych
niż powietrze mieszanin oddechowych ta głębokość nurkowania jest uzależ­
niona od składu danej mieszaniny, przy czym ciśnienie cząstkowe tlenu nie

może przekroczyć 0,16 MPa, azotu zaś 0.4 MPa;

• uprawiania płetwonurkowania po użyciu alkoholu, substancji psychotro­

powych lub środków odurzających.

Dla bezpieczeństwa płetwonurkowania bardzo ważne znaczenie ma też

sprzęt, który ma być używany do nurkowania. W tych kwestiach omawiane

rozporządzenie z 2006 r. wymaga, aby taki sprzęt:
• zapewniał bezpieczne nurkowanie i był odpowiednio dobrany do zaplano­

wanego nurkowania i umiejętności posiadanych przez uczestników nurkowa­

nia;

156

Rozdział 6

• byt sprawny technicznie;

• spełnia! wymagania Polskich Norm dotyczących sprzętu do nurkowania.

Jest sprawą oczywistą, że wszyscy uprawiający płetwonurkowanie są obo­

wiązani do przestrzegania zasad bezpieczeństwa. Tej treści ustalenie rozpo­

rządzenia z 2006 r. jest po prostu zbędne. Natomiast niewątpliwie potrzebne

i mające duże znaczenie praktyczne są obowiązki nałożone przez lo rozporzą­

dzenie na osobę prowadzącą zorganizowane nurkowanie. Jest ona zobowią­

zana do:
• nadzoru nad przestrzeganiem zasad bezpieczeństwa przez uczestników nur­

kowania;

• zapewnienia niezbędnego sprzętu medycznego (odpowiedniego zestawu

pierwszej pomocy oraz tlenowego zestawu ratunkowego);

• posiadania środków łączności umożliwiających wezwanie służb ratunko­

wych;

• zapewnienia uczestnikom nurkowania dostępu do wszelkich posiadanych

informacji dotyczących nurkowania (a zwłaszcza planu nurkowania, sposo­

bów porozumiewania się, procedur ratunkowo-ewakuacyjnych, informacji

o sprzęcie, który ma być używany do nurkowania);

• nieudzielenia zgody na udział w płetwonurkowaniu osoby, która może spo­

wodować naruszenie zasad bezpieczeństwa przy płetwonurkowaniu.

Trzeba dodać, że uprawianie płetwonurkowania na wodach otwartych ma

cechy specyficzne, które zwiększają niebezpieczeństwo związane z tego rodza­

ju działalnością. W tym zakresie omawiane rozporządzenie odsyła do odręb­

nych przepisów obowiązujących dla danego rodzaju wód. Takie przepisy są

zawarte w ustawie o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administra­

cji morskiej z 1991 r.. która dla turystyki podwodnej na polskich obszarach mor­

skich, obejmujących morskie wody wewnętrzne, morze terytorialne i wyłączną

strefę ekonomiczna, wymaga uzyskania pozwolenia dyrektora właściwego urzę­

du morskiego na przeszukiwanie wraków statków lub ich pozostałości. Szcze­

gółowe ustalenia w tym zakresie zawiera rozporządzenie Ministra Infrastruktury

z 2004 r.

6.8. Bezpieczeństwo zajęć i imprez rekreacyjnych

oraz wycieczek dla dzieci i młodzieży szkolnej

Zajęcia i imprezy rekreacyjne oraz wycieczki dla dzieci i młodzieży szkolnej

wymagają przestrzegania zaostrzonych rygorów bezpieczeństwa ze względu

na miody wiek uczestników. W zależności od charakteru i rodzaju tych zajęć

i imprez oraz środowiska, w którym się odbywają, muszą być wówczas prze­

strzegane nie tylko omówione w tym rozdziale podręcznika ogólnie obowiązują­

ce przepisy ustawy o kulturze fizycznej z 1996 r. i jej aktów wykonawczych

•

Podstawy prawne bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji

157

oraz ustawy o lasach z 1991 r. Ponadto znajdują w takich sytuacjach zastosowa­

nie przepisy aktów wykonawczych wydanych na podstawie ustawy o systemie

oświaty z 1991 r.. tj. rozporządzenia MEN w sprawie warunków, jakie muszą

spełniać organizatorzy wypoczynku dla dzieci i młodzież)' szkolnej, a także

zasad jego organizowania i nadzorowania z 1997 r., a także rozporządzenia

MENiS w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przed­

szkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki z 2001 r.. omówione

w punktach 2 i 3 oraz 5 i 6 rozdziału 4 podręcznika.

Dla kwestii bezpieczeństwa podczas zajęć i imprez rekreacyjnych oraz wy­

cieczek dla dzieci i młodzieży szkolnej szczególne znaczenie ma również roz­

porządzenie MENiS w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i nie­

publicznych szkołach i placówkach z 2002 r. Rozporządzenie to zobowiązuje

dyrektora szkoły lub placówki do zapewnienia bezpiecznych i higienicznych

warunków uczestnictwa w zajęciach organizowanych przez daną szkołę lub

placówkę poza obiektami należącymi do tych jednostek. Przy tym szczególne

ustalenia tego aktu wykonawczego do ustawy o systemie oświaty z 1991 r. od­

noszą się do działań szkół lub placówek w zakresie wychowania fizycznego,

sportu i turystyki.

Omawiane rozporządzenie nakazuje, że podczas zawodów sportowych orga­

nizowanych przez szkołę lub placówkę uczniowie nie mogą pozostawać bez

opieki osób do tego upoważnionych. Wszelkie zajęcia, imprezy i wycieczki

organizowane poza terenem szkoły lub placówki wymagają zapewnienia od­

powiedniej liczby opiekunów i sposobu zorganizowania opieki w zależności

od wieku dzieci i młodzieży szkolnej, stopnia ich rozwoju psychofizycznego,

stanu zdrowia i ewentualnej niepełnosprawności. Musi być wzięta pod uwagę

w tych kwestiach również specyfika danej imprezy lub wycieczki oraz warun­

ki, w jakich ma się ona odbywać. Wymienione kryteria oceny powinny być

uwzględniane także przy ustalaniu programu danej imprezy lub wycieczki.

Opiekun każdej wycieczki ma obowiązek sprawdzania stanu liczbowego

jej uczestników przed wyruszeniem z każdego miejsca pobytu, w czasie zwie­

dzania, przejazdu oraz po przybyciu do miejsca docelowego. Trzeba podkre­

ślić wyjątkowo ważny dla bezpieczeństwa uczestników wszelkich wycieczek,

a zwłaszcza organizowanych w górach, zakaz realizowania wycieczki podczas

burzy, śnieżycy i gołoledzi.

Ponadto rozporządzenie MENiS z 2002 r. określa wymagane sposoby postę­

powania związane z przebywaniem dzieci i młodzieży nad wodą. Jeżeli specyfi­

ka wycieczki tego wymaga, jej uczestnicy powinni być zaznajomieni z zasa­

dami bezpiecznego przebywania nad wodą. Wszelkie osoby pozostające pod

opieką szkoły lub placówki mogą pływać oraz kąpać się wyłącznie na kąpieli­

skach i pływalniach w rozumieniu rozporządzenia Rady Ministrów z 1997 r.,

omówionego w punkcie 5 tego rozdziału podręcznika. Nauka pływania uczniów

158

Rozdział 6

może odbywać się tylko w miejscach specjalnie do lego celu wyznaczonych

i przystosowanych. Uczącym się pływać i kąpiącym się musi być zapewniony

stały nadzór ratowników i opiekunów wyznaczonych przez szkoły i placówki.

W razie korzystania przez uczestników szkolnej wycieczki z kajaków lub łodzi

powinny być one wyposażone w sprzęt ratunkowy. Przy tym korzystanie

z wszelkiego sprzętu pływającego może następować jedynie przez osoby prze­

szkolone w zakresie jego obsługi oraz posługiwania się wyposażeniem ratun­

kowym. Należy również podkreślić wyjątkowo ważne ustalenie dla bezpieczeń­

stwa uczestników wszelkich imprez i wycieczek szkolnych związanych z prze­

bywaniem nad wodą, że niedopuszczalne jest używanie łodzi i kajaków pod­

czas silnych wiatrów. Podobnie z oczywistych względów zakazane jest urzą­

dzanie ślizgawek i lodowisk na rzekach, stawach, jeziorach i innych zbiorni­

kach wodnych.

Dla bezpieczeństwa dzieci i młodzieży szkolnej podczas zajęć i imprez re­

kreacyjnych oraz wycieczek ważne znaczenie ma generalne ustalenie omawia­

nego rozporządzenia zakazujące wydawania uczniom i innym osobom pozosta­

jącym pod opieką szkoły lub placówki sprzętu, którego użycie może stwarzać

zagrożenie dla zdrowia lub życia, jeśli nie ma możliwości zapewnienia warun­

ków bezpiecznego korzystania z tego sprzętu. Odnosi się to m.in. do używania

dysku, kuli, młota, oszczepu, łuku, szpady, czy sportowej broni strzeleckiej.

Jeśli podczas zajęć lub imprezy rekreacyjnej bądź wycieczki dla dzieci lub

młodzieży szkolnej zdarzy się wypadek, to znajdują wówczas zastosowanie

przepisy wskazanego rozporządzenia MENiS z 2002 r., określające tryb postę­

powania w razie wypadku osób pozostających pod opieką szkoły lub placówki.

Musi być w takiej sytuacji sporządzony protokół powypadkowy. Wszelkie

takie wypadki muszą być rejestrowane. Dyrektor danej szkoły lub placówki

powinien omówić z pracownikami okoliczności i przyczyny określonego wy­

padku oraz ustalić środki niezbędne do zapobieżenia podobnym wypadkom

w przyszłości.

6.9. Bezpieczeństwo uczestników imprez masowych

Imprezy masowe w turystyce i rekreacji pociągają za sobą szczególne wyma­

gania w zakresie bezpieczeństwa. Znaczna bowiem liczba uczestników tego

rodzaju imprez powoduje wzrost niebezpieczeństw wiążących się z ich organi­

zacją. Problematyka ta została uregulowana przez ustawę o bezpieczeństwie

imprez masowych z 1997 r„ wielokrotnie nowelizowaną. Trzeba podkreślić, że

ustawy tej nie stosuje się do imprez masowych nieodpłatnych organizowanych

na terenach zamkniętych, będących w trwałym zarządzie jednostek organiza­

cyjnych podległych, podporządkowanych lub nadzorowanych m.in. przez

ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania, ministra do spraw

Podstawy prawne bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji

159

szkolnictwa wyższego oraz ministra do spraw kultury fizycznej i sportu, jeżeli

jednostki te są organizatorami imprezy masowej. Jednak ustawę tę w zakresie

gromadzenia i przetwarzania informacji dotyczących bezpieczeństwa ma­

sowych imprez sportowych stosuje się do m.in. do organizatorów podróży

i pobytu w zakresie realizowanych zadań związanych z organizowaniem takich
imprez.

Ustawowa definicja imprezy masowej rozumie przez to określenie imprezę

sportową, artystyczną lub rozrywkową, na której liczba miejsc dla osób na

stadionie, w innym obiekcie niebędącym budynkiem lub na terenie umożliwia­

jącym przeprowadzenie imprezy masowej wynosi nie mniej niż 1000, a w przy­

padku hali sportowej lub podobnego budynku - nie mniej niż 300. Szczególnie

często są to masowe imprezy sportowe, czyli mające na celu współzawodnic­

two sportowe lub popularyzowanie kultury fizycznej. Takie imprezy są nieraz

imprezami masowymi o podwyższonym ryzyku, gdy na podstawie posiadanych

informacji lub dotychczasowych doświadczeń dotyczących zachowania osób

uczestniczących istnieje obawa wystąpienia aktów przemocy lub agresji. Wte­

dy wskazana wyżej liczba miejsc przesądzająca o masowym charakterze impre­

zy wynosi odpowiednio 300 oraz 200.

W obecnym brzmieniu ustawa ta uznaje, że nic są imprezami masowymi

w jej rozumieniu imprezy odbywające się w teatrach, operach, operetkach,

filharmoniach, kinach, muzeach, bibliotekach, domach kultury i galeriach

sztuki. Nie uważa się za takie imprezy również imprez organizowanych w pla­

cówkach oświatowych, imprez sportowych organizowanych wyłącznie dla

sportowców niepełnosprawnych, imprez organizowanych w ramach współza­

wodnictwa sportowego dzieci i młodzieży oraz imprez rekreacyjnych.

Zgodnie z omawianą ustawą bezpieczeństwo imprezy masowej polega na

spełnieniu przez organizatora imprezy wymogów w zakresie bezpieczeństwa

osób obecnych na imprezie w czasie jej trwania, ochrony porządku publicznego,

zabezpieczenia pod względem medycznym, a także stanu technicznego obiektów

budowlanych wraz ze służącymi tym obiektom instalacjami i urządzeniami

technicznymi, w szczególności przeciwpożarowymi i sanitarnymi. Organizator

takiej imprezy jest zobowiązany do zapewnienia bezpieczeństwa osobom

obecnym na imprezie oraz porządku podczas jej trwania. Do jego obowiązków

należy:
• udostępnienie uczestnikom regulaminu obiektu lub regulaminu danej im­

prezy;

• spełnienie wymagań określonych w przepisach prawa budowlanego, prze­

pisach sanitarnych i przepisach przeciwpożarowych;

• zapewnienie służby porządkowej i informacyjnej odpowiednio wyszkolo­

nej i wyposażonej, wyraźnie wyróżniającej się elementami ubioru, kierowa­

nej przez specjalnie powołanego kierownika do spraw bezpieczeństwa (co

160

Rozdział 6

najmniej 10 porządkowych na 300 osób, które mogą być na imprezie, oraz co

najmniej jeden porządkowy na każde następne 100 osób);

• zorganizowanie pomocy medycznej oraz zaplecza higieniczno-sanitarnego;

• zapewnienie dróg ewakuacyjnych oraz dróg umożliwiających dojazd po­

jazdom służb ratowniczych i policji;

• stworzenie warunków zorganizowania łączności pomiędzy podmiotami bio­

rącymi udział w zabezpieczeniu imprezy;

• posiadanie sprzętu ratowniczego i gaśniczego oraz środków gaśniczych

niezbędnych przy zabezpieczeniu działań ratowniczo-gaśniczych;

• zapewnienie w razie potrzeby pomieszczenia dla służb kierujących zabez­

pieczeniem imprezy.
Ponadto jeśli dana impreza masowa jest ze wstępem za odpłatnością, to jej

organizator ma obowiązek ubezpieczenia się od odpowiedzialności cywilnej

za szkody wyrządzone uczestnikom. Jeżeli zaś taka impreza jest przeprowadza­

na na terenie lasów państwowych, parku narodowego lub krajobrazowego,

to konieczne jest uzyskanie pisemnej zgody kierownika właściwej jednostki

organizacyjnej na zorganizowanie tam imprezy. Spełnienie powyższych wymo­

gów umożliwia wystąpienie przez organizatora imprezy masowej do właściwe­

go miejscowo wójta, burmistrza lub prezydenta miasta o wydanie zezwolenia

na przeprowadzenie imprezy masowej. Taki wniosek powinien być złożony nie

później niż na 14 dni przed planowanym terminem rozpoczęcia danej imprezy.

W terminie 7 dni od złożenia wniosku wskazany organ powinien wydać zezwo­

lenie lub odmówić jego wydania.

W związku z bezpieczeństwem imprez masowych warto dodać, że organiza­

torzy masowych imprez sportowych są podmiotami uprawnionymi do otrzy­

mywania od Komendanta Głównego Policji informacji dotyczących bezpie­

czeństwa wskazanych imprez. Organizatorzy ci są też podmiotami zobowiąza­

nymi do przekazywania wskazanemu organowi tego rodzaju informacji, podobnie

jak np. organizatorzy turystyki, krajowi przewoźnicy realizujący publiczny

transport zbiorowy, kluby sportowe, związki sportowe, czy właściciele obiek­

tów, na których odbywają się tego rodzaju imprezy. Trzeba też zaznaczyć, że

dokonane w 2007 r. zmiany omawianej ustawy zobowiązują organizatorów ma­

sowych imprez sportowych do zapewnienia identyfikacji uczestników takich

imprez o podwyższonym ryzyku, organizowanych na stadionie lub w hali spor­

towej. Wraz z podwyższonymi karami za wykroczenia popełniane podczas

imprez masowych powinno to doprowadzić do zwiększenia bezpieczeństwa

masowych imprez sportowych.

ROZDZIAŁ

Obowiązki i ograniczenia administracyjne

i finansowe związane z turystyką i rekreacją

7.1. Obowiązek meldunkowy

Obowiązek meldunkowy osób podróżujących stanowi ograniczenie zasady

wolności wyboru miejsca zamieszkania i pobytu oraz poruszania się po teryto­

rium RP. Zasada ta jest zawarta w Konstytucji RP z 1997 r., która proklamuje

zasadę wolności człowieka, podlegającą ochronie prawnej i stwarzającą każde­

mu możliwość czynienia tego, co chce, ale z poszanowaniem wolności i praw

innych. Ta konstytucyjna wolność może być wykorzystana także do rozmaitych

sposobów postępowania w dziedzinie turystyki i rekreacji. W ramach zasady

wolności człowieka mieści się wolność wyboru miejsca zamieszkania i poby­

tu oraz poruszania się po terytorium RP, jak również prawo swobodnego

opuszczenia tego terytorium. Ograniczenia w tym zakresie mogą być ustana­

wiane jedynie w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym

państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony

środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób.

Zarazem takie ograniczenia nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

Istnienie obowiązku meldunkowego przewiduje ustawa o ewidencji ludności

i dowodach osobistych z 1974 r. Obowiązek ten obejmuje m.in. zameldowanie

się w miejscu pobytu czasowego, co ma znaczenie dla osób podróżujących.

Przy tym pobyt w tej samej miejscowości trwający dłużej niż dwa miesiące

związany z wypoczynkiem uzasadnia zameldowanie na pobyt czasowy, a nie

pobyt stały.

Powołana ustawa przewiduje szczególne ustalenia w zakresie obowiązku

meldunkowego w odniesieniu do dwóch kategorii osób podróżujących, których

określa jako wczasowiczów i turystów. Osoby te przybywając do domu wcza­

sowego lub wypoczynkowego, pensjonatu, hotelu, motelu, domu wycieczko­

wego, pokoju gościnnego, schroniska, campingu lub na strzeżone pole biwa-

l o

^ , Rozdziaj7

kowe albo do innego podobnego zakładu, są obowiązane zameldować się na

pobyt czasowy przed upływem 24 godzin od chwili przybycia. To ustalenie

ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych nie jest spójne z wyróżnio­

nymi przez ustawę o usługach turystycznych z 1997 r. rodzajami obiektów hote­

larskich. W szczególności trzeba zauważyć, że pola biwakowe są obiektami

niestrzeżonymi. Pomijając ten oczywisty i zastanawiający błąd ustawodawcy,

trwający zresztą od lat, trzeba stwierdzić, że zameldowanie wczasowicza lub

turysty we wskazanych obiektach, w których są świadczone usługi hotelarskie

następuje u kierownika danego obiektu lub upoważnionej przez niego osoby.

Przy tym zameldowanie na pobyt czasowy w obiekcie hotelarskim uczestników

wycieczki, organizowanej przez instytucję państwową lub społeczną, związek

zawodowy albo inną organizację społeczną, następuje w sposób uproszczony za

pośrednictwem kierownika wycieczki. Z chwilą przybycia do tego rodzaju

obiektu ma on obowiązek zgłosić pobyt wycieczki kierownikowi obiektu lub

pracownikowi upoważnionemu do przyjmowania zgłoszeń. Wymaga to przed­

stawienia listy uczestników oraz dowodu upoważniającego do kierowania daną

wycieczką. Generalnie warto zaznaczyć, że jeżeli okres pobytu czasowego trwa­

jącego do 2 miesięcy odpowiada okresowi zgłoszonemu przy zameldowaniu, to

osoba opuszczająca miejsce tego pobytu nie ma obowiązku wymeldowania się.

Jednak wcześniejsze niż zgłoszone przy zameldowaniu opuszczenie miejsca

pobytu czasowego formalnie wymaga wymeldowania się w dniu opuszczenia

tego miejsca. W praktyce nie jest to rygorystycznie przestrzegane w razie wcze­

śniejszego opuszczenia obiektu hotelarskiego, chociaż ustawa o ewidencji lud­

ności i dowodach osobistych przewiduje wtedy odpowiednie stosowanie przepi­

sów o obowiązku wymeldowania się.

Natomiast osoba przebywająca w określonej miejscowości w celach tury­

styczno-wypoczynkowych poza obiektami, w których są świadczone usługi

hotelarskie, jest zwolniona z obowiązku zameldowania się, jeżeli jej pobyt

w danej miejscowości nie przekracza 30 dni. Takie zwolnienie od obowiązku

meldunkowego obejmuje też uczestników kolonii i obozu turystyczno-wypo-

czynkowego, organizowanego przez instytucję państwową lub społeczną, zwią­

zek zawodowy albo inną organizację społeczną dla młodzieży szkolnej lub stu­

dentów. Kierownik takiego obozu lub kolonii ma obowiązek prowadzić listę

uczestników.

Obowiązek meldunkowy obejmuje oczywiście również cudzoziemców. Zgod­

nie z ustaleniami ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych cudzozie­

miec przybywający do obiektu hotelarskiego ma obowiązek zameldować się na

pobyt czasowy przed upływem 24 godzin od chwili przybycia. Uczestnicy za­

granicznych wycieczek dokonują zameldowania w tego rodzaju obiekcie za

pośrednictwem kierownika wycieczki. Ma on obowiązek zgłosić pobyt wyciecz­

ki kierownikowi obiektu lub upoważnionemu pracownikowi, przedstawiając

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją

listę uczestników wycieczki oraz dokumenty uprawniające ich do pobytu na

terytorium RP. Natomiast cudzoziemiec przebywający poza obiektem hotelar­

skim lub zakładem udzielającym pomieszczenia w związku z wypoczynkiem

jest obowiązany zameldować się na pobyt czasowy przed upływem 48 godzin

0

d chwili przybycia do określonej miejscowości. Zarazem powinno to naslapić

nie później niż przed upływem 48 godzin od chwili przekroczenia granicy RP.

Jeśli koniec terminu do wykonania obowiązku meldunkowego przypada na

dzień ustawowo wolny od pracy, to termin ten upływa dopiero w najbliższy

dzień powszedni.

Zgodnie z ustawą o ewidencji ludności i dowodach osobistych kontrolę nad

wykonywaniem obowiązków przez osoby podlegające zameldowaniu i wymel­

dowaniu się sprawuje policja. Minister właściwy do spraw administracji pu­

blicznej zaś sprawuje w tym zakresie zwierzchni nadzór.

7.2. Obowiązki związane z przekraczaniem granicy

państwowej

Turystyka przyjazdowa i wyjazdowa wiąże się z koniecznością przekraczania

granic państwowych. W sposób naturalny pociąga to za sobą różne ograniczenia

prawne. Podstawą prawną części z nich jest ustawa o ochronie granicy pań­

stwowej z 1990 r. Przystąpienie Polski do UE spowodowało przyjęcie przez

Polskę całego wspólnotowego dorobku prawnego wraz z tzw. dorobkiem

Schengen, ustalającym stopniowe znoszenie kontroli na wspólnych przejściach

granicznych. Ten tzw. Schengen I stworzyły w szczególności ustalenia Układu

z Schengen z 1985 r. i Konwencji Wykonawczej z 1990 r., dla których realiza­

cji został stworzony System Informacyjny Schengen (zwany SIS). Infrastruk­

tura techniczna tego systemu wymagała rozbudowy w celu objęcia nią nowych

państw członkowskich. Wydane rozporządzenie nr 2424/2001 w sprawie roz­

woju Systemu Informacyjnego Schengen drugiej generacji z 2001 r. jest podsta­

wą prawną tworzenia SIS II, co obecnie jest kontynuowane na mocy rozporzą­

dzenia nr 1988/2006 zmieniającego ten wcześniejszy akt normatywny. Równo­

cześnie jest też tworzony System Informacji Wizowej (VIS).

Wskazane systemy informatyczne, przetwarzające dane tekstowe i biome­

tryczne wykorzystywane do kontroli przekraczania zewnętrznych granic Wspól­

noty, są ściśle powiązane z ustaleniami rozporządzenia nr 562/2006 ustanawia­

jącego wspólnotowy kodeks zasad regulujących przepływ osób przez granice

Z

2006 r. Ten tzw. Kodeks graniczny Schengen przewiduje brak kontroli gra­

nicznej osób przekraczających granice wewnętrzne pomiędzy państwami

członkowskimi UE oraz ustanawia zasady regulujące kontrolę graniczną osób

przekraczających granice zewnętrzne państw członkowskich UE. Odstępstwa

od tych zasad w odniesieniu do tzw. małego ruchu granicznego zawiera roz-

164

Rozdział 7

porządzenie nr 1931/2006 usianawiające przepisy dotyczące małego ruchu

granicznego na zewnętrznych granicach lądowych państw członkowskich i zmie­

niające postanowienia Konwencji Schengen, wydane w 2006 r.

Utworzenie w Polsce krajowego systemu informatycznego, który ma być

podłączony do centralnego systemu SIS (co miało nastąpić do końca sierpnia

2007 r.), a w przyszłości do SIS II i VIS, oraz odpowiednie dostosowanie pol­

skiego prawa do wymagań dorobku Schengen jest podstawą uzyskania pozy­

tywnej decyzji Rady UE w kwestii zniesienia kontroli granicznej z innymi

państwami będącymi stronami Układu z Schengen. Spośród państw członkow­

skich UE nie dotyczy to Wielkiej Brytanii i Irlandii, które nie są objęte ustale­

niami dorobku Schengen. Natomiast na podstawie odrębnych postanowień

umownych ustalenia te stosuje się w odniesieniu do Islandii i Norwegii oraz

Szwajcarii- Należą one do państw obszaru Schengen.

W celu zapewnienia zgodności polskiego prawa z wymaganiami dorobku

Schengen jest konieczne pilne uchwalenie ustawy o udziale Rzeczypospolitej

Polskiej w Systemie Informacyjnym Schengen oraz Systemie Informacji

Wizowej, której rządowy projekt znajduje się w Sejmie od lipca 2007 r., a także

znowelizowanie kilku ustaw, w tym ustawy o cudzoziemcach z 2003 r. W 2007 r.

już została odpowiednio zmieniona ustawa o ochronie granicy państwowej

z 1990 r. oraz ustawa o Straży Granicznej z 1990 r.

Ustawa o ochronie granicy państwowej z 1990 r. zezwala na przekraczanie

granicy państwowej w zasadzie tylko przez przeznaczone do tego przejścia

graniczne otwarte dla ruchu granicznego. Według danych GUS na koniec 2006 r.

funkcjonowało 256 przejść granicznych, wśród których było 187 przejść drogo­

wych, 29 kolejowych, 18 lotniczych, 16 morskich i 6 rzecznych. Prawie 20%

stanowiły tzw. turystyczne przejścia graniczne, otwarte na szlakach turystycz­

nych przecinających granicę państwową, czynne tylko w sezonie turystycznym

w określonych godzinach. Wojewodowie są zobowiązani do utrzymywania

przejść granicznych znajdujących się na obszarze danego województwa w stanic

umożliwiającym przeprowadzanie sprawnej i skutecznej kontroli bezpieczeństwa,

granicznej, celnej, sanitarnej, weterynaryjnej, fitosanitarnej, chemicznej i radio­

metrycznej oraz jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych.

Łącznie na przejściach granicznych w 2006 r. dokonano 217 min odpraw

osób wjeżdżających do Polski lub wyjeżdżających, co oznacza wzrost o 4,1%

w porównaniu z 2005 r. Powołane dane Straży Granicznej rejestrują przekrocze­

nia granicy państwowej i w konsekwencji ta sama osoba wielokrotnie przekra­

czająca granicę jest liczona jako wiele osób. W tej grupie było 65,1 min cudzo­

ziemców odwiedzających Polskę, tj. o 0,8% więcej niż w roku poprzednim, ale

według szacunków Instytutu Turystyki tylko ok. 20% stanowili turyści. Rok

2006 był czwartym z kolei rokiem wzrostu liczby przyjazdów cudzoziemców

do Polski, po trzyletnim okresie spadków od 2000 r. Także liczba wyjazdów

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją

Polaków za granicę miała w 2006 r. po 4 latach spadków tendencję wzrostową

w drugim kolejnym roku i wyniosła 44,7 min, czyli o 9,4% więcej niż w roku

poprzednim. Przy tym Polacy przekraczali głównie granicę południową. Na uwagę

zasługuje, że w 2006 r. nastąpił dalszy wyraźny, bo o 51,1% wzrost wyjazdów

drogą lotniczą. Z badań Instytutu Turystyki wynika, że wśród odbywanych każ­

dego roku podróży zagranicznych Polaków jedynie ok. 16% stanowią wyjazdy

z przynajmniej jednym noclegiem za granicą.

Przy przekraczaniu granicy państwowej jest wymagane posiadanie odpo­

wiednich dokumentów i poddanie się kontroli wykonywanej przez funkcjonariu­

szy Straży Granicznej. Straż ta stanowi jednolitą, umundurowaną i uzbrojoną

formację, działającą na podstawie ustawy o Straży Granicznej z 1990 r. Do za­

dań tej formacji należy m.in.:

• ochrona granicy państwowej;

• organizowanie i dokonywanie kontroli ruchu granicznego;

• wydawanie zezwoleń na przekraczanie granicy państwowej, w tym wiz;

• zapewnianie bezpieczeństwa w komunikacji międzynarodowej, w tym na

pokładzie statków powietrznych wykonujących przewóz lotniczy pasażerów;

• osadzanie, utrzymywanie i ochrona znaków granicznych;

• wykrywanie i ściganie przestępstw i wykroczeń dotyczących zgodności prze­

kraczania granicy państwowej z przepisami prawnymi, związanych z jej

oznakowaniem oraz wiarygodnością dokumentów uprawniających do prze­

kroczenia tej granicy, a także przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbo­

wych.

Wykonując powyższe zadania, funkcjonariusze Straży Granicznej mają pra­

wo m.in. do dokonywania kontroli granicznej, przeglądania zawartości baga­

ży, dokonywania kontroli osobistej, legitymowania lub w inny sposób ustala­

nia tożsamości osób. zatrzymywania osób oraz pojazdów, jak też nakładania

grzywien w drodze mandatu karnego za wykroczenia. Na pokładzie statku

powietrznego funkcjonariusze Straży Granicznej wchodzący w skład wart

ochronnych w celu zapewnienia bezpieczeństwa są uprawnieni do podejmowa­

nia interwencji, w tym użycia przymusu bezpośredniego lub broni palnej. Do­

wódcy jednostek pływających Straży Granicznej mają prawo m.in. zatrzymać

statek na morskich wodach wewnętrznych i morzu terytorialnym i sprawdzić

dokumenty dotyczące statku oraz wylegitymować załogę statku i znajdujących

się na nim pasażerów. Przy tym wszyscy funkcjonariusze Straży Granicznej

podlegają Komendantowi Głównemu Straży Granicznej, będącemu centralnym

organem administracji rządowej, podległym ministrowi właściwemu do spraw

wewnętrznych. W terenie zaś organami Straży Granicznej są komendanci od­

działów, placówek i dywizjonów Straży Granicznej.

W związku z przekraczaniem granicy państwowej może być dokonane legi­

tymowanie i przeszukanie osób, kontrola osobista lub przeglądanie zawartości

1^? Rozdział 7

bagaży w środkach transportu lądowego, powietrznego i wodnego przez funk­
cjonariuszy Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub Centralnego Biura
Antykorupcyjnego. Jest to dopuszczalne w przypadkach określonych w przepi­
sach k.p.k. w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu za­
bronionego pod groźbą kary.

Szczególne ograniczenia przy przekraczaniu granicy państwowej oraz pod­

czas pobytu na terytorium Polski odnoszą się do cudzoziemców. Zagadnienia te

reguluje ustawa o cudzoziemcach z 2003 r., która przez cudzoziemca rozumie

każdego, kto nie posiada obywatelstwa polskiego. Przy tym cudzoziemca będą­
cego obywatelem dwóch lub więcej państw traktuje się jako obywatela tego

państwa, którego dokument paszportowy stanowił podstawę wjazdu na teryto­
rium Polski. Omawianej ustawy nie stosuje się w tym zakresie do obywateli
państw obszaru Schengen. To wyłączenie odnosi się także do członków ro­
dzin obywateli tych państw. Wymagają tego ustalenia dyrektywy 2004/38/WE
w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego prze­

mieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich z 2004 r. Obowią­
zuje w omawianym zakresie ustawa o wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkow­

skich Unii Europejskiej i członków ich rodzin z 2006 r.

Obywatele UE i inne osoby mające szczególny status prawny jako cudzo­

ziemcy mogą wjeżdżać na terytorium RP na podstawie ważnego dokumentu

podróży albo innego ważnego dokumentu potwierdzającego ich tożsamość i oby­

watelstwo. Wynika to z prawa każdego obywatela Unii do swobodnego

przemieszczania się i przebywania na terytoriach państw członkowskich UE,

zagwarantowanego przez art. 18 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europej­

ską. Wszyscy inni cudzoziemcy - poza posiadającymi obywatelstwo UE lub

mającymi zrównany z nimi status prawny - są poddani ustaleniom ustawy

o cudzoziemcach, które do przekroczenia granicy RP wymagają posiadania waż­

nego dokumentu podróży i wizy, o ile przepisy tej ustawy nie stanowią inaczej.

Dodatkowo od takiej osoby wjeżdżającej do Polski może być wymagane uisz­

czenie opłaty związanej z wjazdem, jeżeli tego wymagają względy zachowania

wzajemności w stosunkach z innymi państwami. Od niektórych cudzoziemców

może być też wymagane posiadanie i okazanie środków finansowych nie­

zbędnych do pokrycia kosztów pobytu na terytorium RP.

Dokumentami podróży uprawniającymi cudzoziemców do przekroczenia

granicy są różnego rodzaju dokumenty paszportowe, wydawane przez organ

państwa obcego lub organizację międzynarodową albo podmiot upoważniony

przez organ państwa obcego lub obcą władzę o charakterze państwowym. Pasz­

port stanowi podstawowy dokument paszportowy. Na konferencji międzynaro­

dowej pod egidą ONZ, która odbyła się w Rzymie w 1993 r., paszport został

uznany za najbardziej odpowiedni dokument stosowany w podróżach międzyna­

rodowych.

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją

Wiza oznacza zezwolenie właściwego organu państwa polskiego lub organu

państw obszaru Schengen wydane cudzoziemcowi, uprawniające go do wjazdu
na terytorium Polski lub innych państw obszaru Schengen, przejazdu i pobytu na
nim oraz wyjazdu w czasie, w celu i na warunkach określonych przez dane ze­
zwolenie. Ustawa o cudzoziemcach z 2003 r. ustala, że wiza może uprawniać do

jednego, dwóch lub nieograniczonej liczby wjazdów. Dla turystyki mają znacze­

nie takie rodzaje wiz, jak lotniskowa (na pobyt w strefie tranzytowej lotniska

międzynarodowego), tranzytowa (uprawniająca do przejazdu przez terytorium

RP w okresie nie dłuższym niż 5 dni lub innych państw obszaru Schengen) oraz
pobytowa, która uprawnia do wjazdu i nieprzerwanego pobytu w Polsce lub

kilku pobytów trwających łącznie do 3 miesięcy w okresie 6 miesięcy liczonych

od dnia wjazdu. Taka wiza pobytowa jest wizą krótkoterminową, wydawaną

m.in. w celu turystycznym, ale dla turystyki ma również znaczenie tego rodzaju
wiza wydana w celu odwiedzin, udziału w imprezach sportowych lub konferen­

cjach naukowych, czy celu naukowym, szkoleniowym lub dydaktycznym, gdyż

wówczas są często realizowane dodatkowo różne formy turystyki poznawczej
lub rekreacji. Obecnie wiza pobytowa może być krajowa bądź jednolita,
uprawniająca do wjazdu i pobytu lub kilku pobytów na terytorium państw obsza­
ru Schengen. Poszczególne rodzaje wiz są oznaczane specjalnymi symbolami,
co reguluje rozporządzenie MSWiA w sprawie wiz dla cudzoziemców z 2003 r.
Akt ten określa m.in. wzory wniosków formularzy o wydanie wizy, jak też wzo­
ry wizy i blankietu wizowego. Należy podkreślić, że na podstawie umów mię­
dzynarodowych stosuje się coraz częściej częściowe lub całkowite zniesienie
obowiązku wizowego.

Jeśli chodzi o obowiązek posiadania przez cudzoziemca środków niezbęd­

nych do pokrycia kosztów pobytu na terytorium Polski, to kwestie te zostały

określone przez rozporządzenie MSWiA z 2003 r. Wielkość tych wymaganych

środków na wjazd i pobyt jest zróżnicowana w zależności od wieku cudzoziem­

ca, celu jego przyjazdu oraz długości pobytu w Polsce. Potwierdzeniem posia­
dania środków finansowych niezbędnych do pokrycia kosztów leczenia na tery­

torium RP jest odpowiedni dokument wystawiony przez ubezpieczyciela. Rów­
noznaczne w skutkach z posiadaniem niezbędnych środków płatniczych jest
posiadanie czeku podróżnego, karty kredytowej, zaświadczenia o posiadaniu
środków płatniczych w banku z siedzibą w Polsce, jak też oryginału odpowied­
niego zaproszenia, które musi być wpisane do ewidencji zaproszeń i jest waż­
ne przez rok od chwili dokonania takiego wpisu. Ważny bilet na przejazd

uprawniający do podróży do państwa pochodzenia lub innego państwa, jak też

okazanie środka transportu i dokumentów uprawniających do jego używania

również wystarcza do wykazania, że posiada się niezbędne środki do pokrycia

kosztów wyjazdu z Polski. Także tzw. vouchery, tj. dokumenty potwierdzające

opłacenie kosztów usługi turystycznej świadczonej na terytorium Polski, w tym

. Rozdział 7

zakwaterowania i wyżywienia, są w tym zakresie całkowicie wystarczające.

Ponadto zawarte przez Polskę umowy międzynarodowe mogą przewidywać

zwolnienie cudzoziemca z obowiązku posiadania wskazanych środków na

wjazd i pobyt w Polsce. Tak ustalają umowy o małym ruchu granicznym, umo­

wy o uproszczonym trybie przekraczania granicy oraz umowy o warunkach

przekraczania granicy państwowej na szlakach turystycznych.

Obywatel polski przekraczający granicę państwową oczywiście musi rów­

nież posiadać ważny paszport. Kwestie wydawania paszportów reguluje obec­

nie ustawa o dokumentach paszportowych z 2006 r. Zgodnie z rozporządzeniem

Rady nr 2252/2004 w sprawie norm dotyczących zabezpieczeń i danych biome­

trycznych w paszportach i dokumentach podróży wydawanych przez państwa

członkowskie z 2004 r. wskazana ustawa przewiduje zamieszczanie w dokumen­

tach paszportowych danych biometrycznych w postaci wizerunku twarzy,

a w przyszłości również odcisków palców w formie elektronicznej. Ustawa ta

gwarantuje każdemu obywatelowi polskiemu prawo do otrzymania paszportu,

który ważny jest przez 10 lat od daty jego wydania, ale paszport wydany mało­

letniemu między 5. a 13. rokiem życia jest ważny przez 5 lat, a paszport tymcza­

sowy nie dłużej niż przez 12 miesięcy od wydania. Odmowa wydania paszportu

przez organ paszportowy, którym jest wojewoda właściwy ze względu na miej­

sce stałego pobytu osoby ubiegającej się o paszport, a za granicą - konsul, może

nastąpić jedynie w sytuacjach określonych przez wskazaną ustawę. Przy tym od

decyzji odmownej lub unieważniającej paszport przysługuje odwołanie do mini­

stra właściwego do spraw wewnętrznych. Konsul wydaje tzw. paszport tym­

czasowy w celu umożliwienia powrotu do kraju obywatelom polskim przebywa^

jącym czasowo za granicą i nie posiadającym paszportu polskiego, jak również

obywatelom przebywającym na stałe za granicą i oczekującym na doręczenie

paszportu wykonanego w kraju. Taki dokument paszportowy jest też wydawany

przez wojewodę małoletniemu do ukończenia 5. roku życia.

Zarówno paszporty, jak i paszporty tymczasowe są wydawane na wniosek

osoby pełnoletniej po przedstawieniu wymaganych dokumentów, pobraniu

danych biometrycznych i uiszczeniu należnych opłat. Wysokość tych ostatnich

określa rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie opłat za wydanie dokumentu

paszportowego oraz ich zwrotu z 2006 r. Omawiana ustawa przewiduje, że ob­

niżone o 50% opłaty paszportowe są uiszczane m.in. przez uczniów, studen­

tów, emerytów, rencistów, osoby niepełnosprawne i kombatantów. W ogóle

zaś nie pobiera się tej opłaty za wydanie paszportu osobom, które ukończyły

70 lat, a także w tych przypadkach, gdy chodzi o wymianę paszportu z powodu

jego wady technicznej. Z kolei w razie wydania nowego paszportu przed upły­

wem terminu ważności dotychczas posiadanego omawiana opłata podlega od­

powiedniemu zmniejszeniu, jeśli przyczyną wymiany była zmiana nazwiska,

imienia lub innych danych podlegających wpisowi do paszportu, zmiany wyglą-

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją

169

du posiadacza paszportu mogące utrudnić ustalenie jego tożsamości, bądź brak

miejsca w dotychczas posiadanym paszporcie na umieszczanie w nim stempli,

wiz lub pieczęci poświadczających przekroczenie granicy. Natomiast w przy­

padku wydania nowego paszportu w miejsce utraconego z przyczyn zawinio­

nych przez jego posiadacza oplata paszportowa jest podwyższona o 200%.

Dokumenty niezbędne do otrzymania paszportu zostały określone przez roz­

porządzenie MSWiA w sprawie dokumentów paszportowych oraz trybu postę­

powania w przypadku ujawnienia fałszerstw lub wad w tych dokumentach oraz

w sytuacji ich zniszczenia z 2006 r. Rozporządzenie to ustaliło wzór wniosku

o wydanie dokumentu paszportowego oraz wzory paszportów. Taki wypeł­

niony wniosek może być złożony tylko osobiście. Do wniosku muszą być załą­

czone dwie aktualne fotografie, odpowiadające szczegółowym wymaganiom

w tym zakresie, a także dowód uiszczenia opłaty paszportowej. Ponadto nie­

których osób dotyczą dodatkowe wymagania, jak przedstawienie odpisu skró­

conego lub zupełnego aktu urodzenia (przez osobę ubiegającą się o wydanie

paszportu po raz pierwszy, jeżeli nie można ustalić jej tożsamości na podstawie

innych dokumentów), odpisu skróconego aktu małżeństwa (zawartego za grani­

cą), załączenie pisemnego wniosku przedstawiciela ustawowego (w razie ubie­

gania się o paszport przez osobę nieposiadającą zdolności do czynności praw­

nych) oraz pisemnej zgody obojga rodziców lub opiekunów ustanowionych

przez sąd, bądź zastępującego ją orzeczenia sądu opiekuńczego (w razie braku

zgodności stanowisk rodziców lub niemożności uzyskania ich zgody). Osoba

ubiegająca się o wydanie paszportu ma też obowiązek przedstawienia do wglą­

du dowodu osobistego lub innego dokumentu potwierdzającego tożsamość

i obywatelstwo polskie.

Należy podkreślić, że obecnie odbiór paszportu musi nastąpić osobiście

w organie paszportowym lub w innym miejscu wskazanym przez ten organ

i wymaga potwierdzenia odbioru własnoręcznym podpisem na wniosku o wy­

danie dokumentu paszportowego. Zamiast osoby nieposiadającej zdolności do

czynności prawnych jej przedstawiciel ustawowy odbiera paszport wystawiony

tej osobie. Z nieprecyzyjnych ustaleń omawianej ustawy trzeba wyciągnąć

wniosek, że osoby mające ograniczoną zdolność do czynności prawnych odbie­

rają dokument paszportowy osobiście w obecności jednego lub obojga rodziców

albo opiekuna. Tylko paszport wydany za granicą osobie przebywającej za gra­

nicą może być np. wysłany listem poleconym za zwrotnym poświadczeniem

odbioru, gdyż w uzasadnionych przypadkach konsul może odstąpić od wymogu

osobistego odbioru dokumentu paszportowego.

W razie przedstawienia do kontroli granicznej dokumentu paszportowego

zniszczonego w stopniu uniemożliwiającym jednoznaczne ustalenie tożsamości

danej osoby lub zawierającego wady niebędące fałszerstwem funkcjonariusz

Straży Granicznej ma obowiązek niedopuszczenia do przekroczenia granicy

170

Rozdział 7

państwowej przez osobę legitymującą się takim dokumentem oraz zatrzymania

go i wydania zaświadczenia potwierdzającego to. W razie zaś okazania przy

przekraczaniu granicy dokumentu paszportowego rodzącego uzasadnione po­

dejrzenie, że jest sfałszowany, taki funkcjonariusz nie dopuszcza określonej

osoby do przekroczenia granicy państwowej, zatrzymuje dany dokument i po­

dejmuje działania przewidziane przez przepisy k.p.k.

Nie tylko przekraczanie granicy państwowej jest poddane ograniczeniom

prawnym. Samo poruszanie się w strefie nadgranicznej, obejmującej co naj­

mniej 15-kilometrowy pas od granicy państwowej, podlega również szczegól­

nym ograniczeniom. Granica ta na morzu przebiega w odległości 12 mil mor­

skich od linii brzegowej. Wykaz gmin położonych w tej strefie oznaczanej spe­

cjalnymi tablicami z napisem „Strefa nadgraniczna" zawiera załącznik do roz­

porządzenia MSWiA z 2005 r. Jak już wspomniano w poprzednim rozdziale

w punkcie dotyczącym bezpieczeństwa nad wodą, o każdej imprezie turystycz­

nej organizowanej na wodach granicznych powinien być wcześniej zawiado­

miony właściwy organ Straży Granicznej. Takiego powiadomienia wymaga się

też w razie organizowania w strefie nadgranicznej obozów lub biwaków, wyko­

nywania polowania, połowu ryb, czy innych, także indywidualnych form upra­

wiania turystyki lub sportu. Ograniczenia obejmują poruszanie się po parkach

narodowych i krajobrazowych oraz rezerwatach przyrody położonych w strefie

nadgranicznej. Można tam uprawiać turystykę jedynie po szlakach turystycz­

nych. Naruszenie wskazanych zakazów stanowi z reguły tylko wykroczenie,

podobnie jak przekroczenie granicy państwowej wbrew przepisom. Natomiast

jej przekroczenie przy użyciu przemocy, groźby, podstępu lub we współdziała­

niu z innymi osobami jest przestępstwem. Niszczenie, uszkadzanie, usuwanie,

przesuwanie, uczynienie niewidocznymi albo wystawienie fałszywych znaków

granicznych także oznacza popełnienie przestępstwa.

7.3. Ograniczenia celne w turystyce

Turyści przyjeżdżający do Polski oraz wyjeżdżający mają ze sobą rozmaite

rzeczy potrzebne na czas podróży, przeznaczone na upominki dla rodziny i zna­

jomych, bądź przywożone lub wywożone w innych celach. Toteż duże znacze­

nie w zagranicznej turystyce przyjazdowej i wyjazdowej mają przepisy prawa

celnego, przewidujące szereg ograniczeń prawnych i zakazów odnoszących się

także do turystów. Od dawna powodowało to wiele utrudnień, gdyż poszczegól­

ne państwa wprowadzały zróżnicowane rygory celne. W dążeniu do unifikacji

obowiązujących ustaleń w zakresie zwolnień celnych oraz stosowanych proce­

dur odprawy celnej zawarto liczne umowy międzynarodowe, z których Polska

ratyfikowała m.in. Konwencję dotyczącą ułatwień celnych dla turystyki z 1954 r.,

Konwencję z Kyoto dotyczącą uproszczenia i harmonizacji postępowania celne-

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją

171

(TO 7. 1973 r. wraz z załącznikiem F-3 o ułatwieniach celnych dla podróżnych,

czy Konwencję dotyczącą odprawy czasowej, podpisaną w 1990 r. w Stambule.

W związku z członkostwem Polski w UE szczególne znaczenie ma unia cel­

na przewidziana Traktatem ustanawiającym Wspólnotę Europejską. Unia ta

znajduje wyraz w wymiarze wewnętrznym w postaci zniesienia barier cel­

nych w przepływie towarów między państwami członkowskimi UE, a w wy­

miarze zewnętrznym przez ustanowienie wspólnej taryfy celnej oraz ujednoli­

cenie polityki handlowej wobec innych państw. W rezultacie na terytorium

Wspólnoty obowiązuje Wspólnotowy Kodeks Celny, wprowadzony rozporzą­

dzeniem nr 2913/92 z 1992 r., zmieniony Traktatem Akcesyjnym z 2003 r. Waż­

nym aktem w tym zakresie jest też rozporządzenie nr 918/83 dotyczące ustano­

wienia wspólnotowego systemu zwolnień celnych z 1983 r., zmienione Trakta­

tem Akcesyjnym z 2003 r. Do tych przepisów prawa wspólnotowego musiało

być dostosowane polskie prawo celne, czego dokonała ustawa z 2004 r. Ustawa

ta reguluje tylko niektóre kwestie obrotu towarowego z zagranicą w zakresie

uzupełniającym przepisy prawa wspólnotowego, ustalające zasady przywozu

towarów na obszar celny Wspólnoty Europejskiej i wywozu towarów z tego

obszaru. Jest to ustawa napisana specyficznym językiem, trudnym do zrozumie­

nia nawet dla prawników. Trudności pogłębia fakt, że przestrzeganie i stosowa­

nie tej ustawy wymaga uwzględnienia ustaleń przepisów prawa wspólnotowego,

wobec których przepisy polskiego prawa celnego stanowią tylko uzupełnienie.

Zgodnie z ustaleniami prawa celnego towary mogą być wprowadzane na obszar

celny Wspólnoty lub wyprowadzane z tego obszaru przez otwarte dla ruchu

przejścia graniczne. W pełni odnosi się to do ruchu turystycznego.

Zniesienie ceł w obrocie między państwami członkowskimi UE nic oznacza

jednak, że obywatela państwa członkowskiego podróżującego w celach tury­

stycznych do innego państwa członkowskiego nie dotyczą żadne ograniczenia

w przewozie bagażu osobistego przez granice wewnętrzne Wspólnoty. Ograni­

czenia przywozowe towarów w bagażu osobistym podróżnego są związane

z przepisami prawnymi dotyczącymi podatku akcyzowego. Kwestie te są ure­

gulowane przez rozporządzenie Ministra Finansów z 2004 r., wydane na pod­

stawie ustawy o podatku akcyzowym z 2004 r. Zgodnie z tą ustawą warunkiem

nicpodlegania akcyzie jest przywóz wyrobów przez osobę fizyczną osobiście na

własny użytek. Podróżny przyjeżdżający do Polski z innego państw

r

a człon­

kowskiego UE może na podstawie ustaleń powołanego rozporządzenia - opar­

tego na przepisach prawa UE - przywieźć bez opłacenia podatku akcyzowego

wyroby akcyzowe w ilościach nieprzekraczających:
• 800 sztuk papierosów,
• 400 sztuk cygaretek,

• 200 sztuk cygar,

• 1 kg tytoniu do palenia,

• 10 litrów alkoholu etylowego^

172

Rozdział 7

• 90 litrów wina i napojów fermentowanych (w tym 60 litrów wina musują­

cego),

• 110 litrów piwa.

• 20 litrów napojów alkoholowych będących tzw. produktami pośrednimi.

Dla typowych turystów są to ilości znacznie przekraczające ich potrzeby wła­

sne. Wskazane ilości wyrobów tytoniowych i napojów alkoholowych obywatele
polscy mogą też wwozić bez akcyzy przy podróżach do innych państw człon­

kowskich UE.

Natomiast podróżni przyjeżdżający do Polski z terytorium państwa niena-

Icżącego do Wspólnoty, czyli z tzw. państwa trzeciego, są objęci ogranicze­

niami co do zawartości bagażu osobistego, ustalonymi przez rozporządzenie

nr 918/83 dotyczące wspólnotowego systemu zwolnień celnych z 1983 r. Przepi­

sy te zwalniają z należności celnych towary przywożone z państw trzecich

przez podróżnych, którzy ukończyli 17 lat. jeśli wwożone w bagażu osobistym
towary nie mają charakteru handlowego. To ostatnie określenie jest przy tym
rozumiane jako przywóz okazjonalny wyłącznie towarów przeznaczonych do

własnego użytku podróżnych lub ich rodzin bądź przeznaczonych na prezenty.
Rodzaj i ilość tych towarów powinna być taka, aby nie wskazywała na przywóz
W celu handlowym.

Omawiane rozporządzenie z 1983 r. obejmuje zwolnieniem następujące ilo­

ści towarów wwożonych na obszar celny Wspólnoty, należących do czterech
podstawowych grup towarowych, jakimi są wyroby tytoniowe, alkohol i napoje
alkoholowe, perfumy i wody toaletowe oraz produkty lecznicze:
• 200 papierosów lublOO cygaretek lub 50 cygar lub 250 g tytoniu do palenia

lub proporcjonalna ilość tych różnych produktów w zestawie;

• napoje destylowane i spirytusowe o mocy alkoholu przekraczającej 22%,

alkohol etylowy o mocy 80% lub więcej w ilości 1 litra, bądź napoje o mocy

alkoholu nieprzekraczającej 22%, wina musujące lub likierowe w ilości 2 li­
trów, lub proporcjonalna ilość tych produktów w zestawie;

• wina niemusujące w ilości 2 litrów;
• 50 g perfum oraz 0,25 litra wody toaletowej;

• produkty lecznicze w ilości przeznaczonej na własny użytek podróżnych.

Powyższe zwolnienia z należności celnych w odniesieniu do wyrobów tyto­

niowych i alkoholowych nie są udzielane podróżnym, którzy nie ukończyli

17. roku życia. Ponadto w odniesieniu do innych towarów niż wyżej wymie­

nione zwolnienie jest przyznawane do całkowitej wartości 175 euro. W przy­
padku podróżnego, który nie ukończył 15 lat, państwa członkowskie UE mogą

zmniejszyć tę kwotę do 90 euro. Państwa te są uprawnione do zmniejszenia

wartości lub ilości towarów przywożonych przez osoby zamieszkałe lub zatrud­

nione w strefie nadgranicznej oraz załogi środków transportu wykorzysty­

wanych w ruchu między państwami trzecimi a Wspólnotą.

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją

173

Na podstawie wskazanych upoważnień dla państw członkowskich i delegacji

ustawowej zawartej w prawie celnym zostało wydane rozporządzenie Ministra
Finansów w sprawie ograniczenia wartości i ilości zwolnionych od należności
przywozowych towarów, przywożonych w bagażu osobistym podróżnego
z 2004 r. W odniesieniu do podróżnego, który nie ukończył 15 lat. rozporzą­
dzenie to ograniczyło wartość zwolnionych od należności przywozowych towa­
rów do równowartości 90 euro. Natomiast towary przywożone w bagażu osobi­
stym przez osoby zamieszkałe lub pracujące w strefie nadgranicznej lub
członków załóg środków transportu kursujących między Wspólnotą Europej­

ską a państwami trzecimi podlegają zwolnieniom od należności przywozowych,

jeśli nie przekraczają następujących ilości:

• 0,5 litra napojów destylowanych i spirytusowych o mocy powyżej 22%,

alkoholu etylowego o mocy 80% i więcej albo 0,5 litra napojów o mocy do
22%, win musujących i wzmocnionych;

• 0,5 litra win niemusujących;
• 20 sztuk papierosów albo 15 sztuk cygaretek albo 5 sztuk cygar albo 20 g

tytoniu lub tabaki;

• 25 g perfum i 0,1 litra wody toaletowej;
• produkty lecznicze w ilości przeznaczonej na potrzeby osobiste podróżnego.

Ponadto wartość innych towarów przywożonych przez wskazane, szczegól­

ne kategorie podróżnych nie może przekraczać równowartości 80 euro, aby były

one zwolnione od należności przywozowych na obszar celny Wspólnoty. Te
znacznie większe ograniczenia w zakresie zwolnień od należności celnych

przywozowych są uzasadnione potrzebą przeciwdziałania częstemu przywozowi

dużych ilości towarów przez osoby z państw trzecich często przekraczające gra­

nicę zewnętrzną Wspólnoty.

W sytuacjach nic objętych zwolnieniami od należności przywozowych wwóz

towarów na obszar celny Wspólnoty podlega zgłoszeniu do procedury celnej.

Znajdują, wtedy zastosowanie ustalenia Wspólnotowego Kodeksu Celnego zwłasz­
cza w takich kwestiach, jak zgłoszenie celne, odprawa czasowa, czy przedsta­

wicielstwo dotyczące reprezentowania przed organami celnymi. Warto zauwa­

żyć, że instytucja przedstawicielstwa we Wspólnotowym Kodeksie Celnym oraz

w uzupełniającej go ustawie - Prawo celne z 2004 r. jest unormowana inaczej
niż przedstawicielstwo w kodeksie cywilnym. Regulacje wspólnotowe odróżnia­

ją przedstawicielstwo bezpośrednie, gdy przedstawiciel działa w imieniu i na

rzecz innej osoby, od przedstawicielstwa pośredniego, gdy przedstawiciel

działa we własnym imieniu lecz na rzecz innej osoby. Takim przedstawicielem
pośrednim jest agent celny. W konsekwencji w stosunkach celnych występuje

niespójność z unormowaniem przedstawicielstwa w polskim k.c, który rozumie

przedstawicielstwo jako umocowanie do działania w cudzym imieniu. Zawsze

jednak - w świetle zarówno regulacji wspólnotowych, jak i polskiego k.c. oraz

174

Rozdział 7

prawa celnego z 2004 r. - czynności dokonane przez przedstawiciela w grani­

cach upoważnienia powodują skutki bezpośrednio dla reprezentowanego.

Powołane rozporządzenie nr 918/83 z 1983 r. przewiduje zwolnienie z na­

leżności celnych przywozowych tzw. turystycznych materiałów informacyj­

nych, przywożonych z państw trzecich na obszar celny Wspólnoty. Do tego

rodzaju materiałów zalicza się w szczególności:

• ulotki, broszury, książki, czasopisma, przewodniki, plakaty, nieoprawione

fotografie i powiększenia fotograficzne, mapy geograficzne, przezrocza oraz

ilustrowane kalendarze, przeznaczone do bezpłatnej dystrybucji w celu za­

chęcania obywateli do odwiedzania innych państw, o ile mają oczywisty cha­

rakter promocyjny;

• wykazy i roczniki hoteli zagranicznych publikowane przez urzędowe insty­

tucje zagraniczne lub pod ich patronatem, jak też rozkłady jazdy zagranicz­

nych środków transportowych, jeśli są przestrzegane wyżej wskazane

ograniczenia;

• materiały informacyjne dostarczane akredytowanym przedstawicielom lub

korespondentom wyznaczonym przez narodowe organizacje turystyczne,

nieprzeznaczone do rozdawania, w tym m.in. katalogi targowe, publikacje

dotyczące muzeów, uzdrowisk lub podobne.

Kontrolą przestrzegania przepisów prawa celnego oraz innych przepisów

związanych z przywozem towarów na obszar celny Wspólnoty i wywozem to­

warów z tego obszaru przez przejścia graniczne na terytorium RP zajmuje się

jednolita, umundurowana formacja w postaci Służby Celnej, działająca na pod­

stawie ustawy o Służbie Celnej z 1999 r. Ustawa ta określiła zadania organów

celnych i zasady ich wykonywania przez funkcjonariuszy celnych. Jednym

z tych zadań jest kontrola celna w postaci rewizji celnej bagażu oraz przeszu­

kania podróżnego wprowadzającego towary na obszar celny Wspólnoty lub

wyprowadzającego je z tego obszaru. Przy tym szczegółowo są określone wa­

runki przeprowadzania kontroli celnej bagażu nadanego i bagażu kabinowego

zabranego przez pasażera ze sobą na pokład samolotu oraz bagażu przewożo­

nego drogą morską, co reguluje rozporządzenie Ministra Finansów z 2004 r. Te

zadania kontrolne organów celnych w morskich przejściach granicznych wyko­

nują organy Straży Granicznej.

7.4. Ograniczenia dewizowe w turystyce

Turystyka przyjazdowa i wyjazdowa wiąże się w sposób naturalny z przywo­

zem i wywozem krajowych środków płatniczych, zagranicznych środków płat­

niczych oraz innych tzw. wartości dewizowych, a także z dokonywaniem czyn­

ności prawnych stanowiących obrót dewizowy. Zasady takiego obrotu, obowią­

zujące ograniczenia dewizowe oraz zasady kontroli dewizowej określa prawo

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją 175

dewizowe z 2002 r. Ustawa ta została istotnie zmieniona w 2007 r. w celu dosto­

sowania do wymagań prawa wspólnotowego. Jest to akt normatywny napisany

podobnie trudnym do zrozumienia językiem, jak prawo celne. W tzw. słownicz­

ku ustawowym omawiana ustawa zawiera ponad dwadzieścia definicji. Jedną

z nich jest określenie „rezydent", które nie ma nic wspólnego ze słownikowymi

znaczeniami tego pojęcia, będąc w uproszczeniu odpowiednikiem dawniej uży­

wanego określenia „osoba krajowa". Termin zaś „nierezydent" odpowiada

w przybliżeniu dawnemu, potocznie bardziej zrozumiałemu określeniu „osoba

zagraniczna". W świetle obowiązującego prawa dewizowego każdy obywatel

polski mający miejsce zamieszkania w kraju jest właśnie rezydentem. Jeśli jed­

nak wykonuje działalność gospodarczą za granicą, to w zakresie czynności

związanych z tą działalnością jest traktowany jak nierezydent. Warto też zazna­

czyć, że określenie „waluty wymienialne" oznacza waluty obce państw spełnia­

jących wymagania statutu Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Wykaz

takich walut ustala obecnie obwieszczenie Prezesa NBP w sprawie ogłoszenia

wykazu walut wymienialnych z 2006 r. Wykaz ten opublikowany w Monitorze

Polskim obejmuje 132 waluty wymienialne.

Ola turystyki przyjazdowej i wyjazdowej istotne znaczenie ma swoboda ob­

rotu dewizowego z zagranicą zadeklarowana przez prawo dewizowe. Noweli­

zacja prawa dewizowego dokonana w 2007 r. poszerzyła zakres tej swobody.

Dotychczasowe uprawnienia Ministra Finansów w zakresie udzielania ogólnych

zezw

r

o!eń dewizowych w drodze rozporządzenia zostały obecnie przeniesione

do omawianej ustawy. Spowodowało to uchylenie części ograniczeń w przepły­

wie kapitału do i z krajów trzecich oraz zmniejszenie zakresu tych ograniczeń.

Prawo dewizowe utrzymało udzielanie indywidualnych zezwoleń dewizowych

przez Prezesa NBP, umożliwiających odstępowanie od ustawowych ograniczeń

dewizowych oraz obowiązków w zakresie zgłaszania organom celnym lub

Straży Granicznej przywozu lub wywozu krajowych lub zagranicznych środ­

ków płatniczych, jeżeli ich wartość przekracza łącznie równowartość 10 tys.

euro. Takie odstępstwo może też dotyczyć obowiązku dokonywania przeka­

zów pieniężnych za granicę oraz rozliczeń w kraju związanych z obrotem

dewizowym za pośrednictwem banków, jeżeli kwota przekazu lub rozliczenia

przekracza równowartość 15 tys. euro.

Zasada swobodnego wywozu za granicę i przywozu do Polski wartości de­

wizowych oraz krajowych środków płatniczych przez rezydentów i nicrezyden-

tów przekraczających granicę państwa jest w prawie dewizowym z 2002 r. oga-

niczona do kwoty o równowartości 10 tys. euro. W tych granicach nie ma

obowiązku zgłoszenia w formie pisemnej - organom celnym lub organom Stra­

ży Granicznej wykonującym kontrolę celną - przywozu wartości dewizowych

i krajowych środków płatniczych. Także wywóz wartości dewizowych i krajo­

wych środków płatniczych, których równowartość nie przekracza wskazanej

kwoty, nie wymaga okazania bez wezwania wskazanym organom dokumentów

176

Rozdział 7

potwierdzających uprawnienie do wywozu lub zezwolenia dewizowego upraw­
niającego do wywozu.

Sposób dokonywania potwierdzenia przywozu do kraju oraz wywozu za

granicę wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych, przekracza­

jących łącznie równowartość 10 tys. euro, określa obecnie rozporządzenie Mini­

stra Finansów z 2007 r. Zawiera ono również wzór zgłoszenia przywozu do
kraju oraz wywozu za granicę tych wartości lub środków. W tym zakresie straci­
ło moc rozporządzenie wymienionego ministra z 2002 r.

Trzeba także wspomnieć o obowiązku wprowadzonym przez prawo dewizo­

we z 2002 r.

t

zgodnie z którym rezydenci dokonujący obrotu dewizowego

z zagranicą oraz przedsiębiorcy wykonujący działalność kantorową są obowią­
zani przekazywać NBP dane w zakresie niezbędnym do sporządzenia bilansu

płatniczego oraz tzw. międzynarodowej pozycji inwestycyjnej. Kontrolę speł­

nienia tego obowiązku wykonują pracownicy NBP.

Dla turystyki przyjazdowej i wyjazdowej mają znaczenie zmienione w 2004

r. przepisy prawa dewizowego dotyczące działalności kantorowej. Uprzednio
tego rodzaju działalność wymagała uzyskania zezwolenia. Na podstawie ustaleń

przepisów wprowadzających ustawę o swobodzie działalności gospodarczej
z 2004 r. obecnie kupno i sprzedaż wartości dewizowych oraz pośrednictwo
w ich kupnie i sprzedaży stanowi działalność regulowaną w rozumieniu ustawy
o s.d.g. Działalność ta wymaga wpisu do rejestru działalności kantorowej
prowadzonego przez Prezesa NBP.

Szczególne warunki prowadzenia działalności kantorowej ustalone przez

prawo dewizowe wymagają, aby osoba fizyczna podejmująca tę działalność

gospodarczą nic była prawomocnie skazana za przestępstwo skarbowe albo za

przestępstwo popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobi­

stej. Za takie przestępstwa nie może też być prawomocnie skazany żaden czło­

nek władz lub wspólnik osoby prawnej lub spółki osobowej, aby mogły one
wykonywać działalność kantorową. Czynności bezpośrednio związane z wy­
konywaniem działalności kantorowej mogą być wykonywane tylko przez osoby

niekaranc za wskazane przestępstwa, posiadające fachowe przygotowanie do
wykonywania tych czynności. Ta fachowość musi być udokumentowana świa­

dectwem ukończenia odpowiedniego kursu lub świadectwem pracy potwierdza­
jącym co najmniej roczną pracę w banku na stanowisku bezpośrednio związa­

nym z obsługą transakcji walutowych. Ponadto przedsiębiorca wykonujący dzia­

łalność kantorową jest obowiązany zapewnić odpowiedni lokal spełniający
warunki techniczne i organizacyjne niezbędne do bezpiecznego i prawidłowego
wykonywania czynności bezpośrednio związanych z działalnością kantorową.
Spełnienie tych wszystkich warunków przedsiębiorca musi potwierdzić swoim

pisemnym oświadczeniem dołączanym do wniosku o wpis do rejestru działal­
ności kantorowej.

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją 177

Warto podkreślić, że znowelizowane w 2007 r. prawo dewizowe umożliwia

zawieszenie wykonywania działalności kantorowej na okres do 2 lat. Wymaga to
zawiadomienia przez przedsiębiorcę na piśmie organu prowadzącego rejestr

działalności kantorowej.

7.5. Zasady zwrotu podatku VAT turystom przyjeżdżającym

do Polski

Od chwili uzyskania członkostwa w UE przez Polskę tylko osoby fizyczne

nicmające stałego miejsca zamieszkania na terytorium Wspólnoty mają prawo
do otrzymania zwrotu podatku VAT zapłaconego przy nabyciu towarów w Polsce,

jeśli spełniły ustawowo określone warunki. Obecnie regulują lo przepisy ustawy

o podatku od towarów i usług z 2004 r., oparte na VI Dyrektywie w sprawie

VAT. W konsekwencji turyści z innych państw członkowskich UE nic otrzymu­

ją już zwrotu podatku VAT zapłaconego w Polsce przy zakupie towarów i oma­

wiane przepisy przestały oddziaływać na turystykę przyjazdową z tych państw.

Wskazane przepisy ustawowe są obecnie skierowane wyłącznie do turystów

zagranicznych z państw trzecich i umożliwiają im otrzymanie zwrotu podatku
zapłaconego przy nabyciu towarów, które w stanie nienaruszonym zostały
przez nich Wywiezione w bagażu podróżnym poza obszar Wspólnoty. Osoby
te zostały w powołanej ustawie nazwane mianem podróżnych, ale to szerokie
pojęcie należy w tym wypadku rozumieć wąsko w sposób wyżej wskazany.
Miejsce stałego zamieszkania ustala się przy tym na podstawie paszportu lub

innego dokumentu stwierdzającego tożsamość. Warto zaznaczyć, że już w dro­

dze ustawowej został wykluczony zwrot podatku w przypadku nabycia paliw

silnikowych. W przyszłości to wyłączenie może być rozszerzone na inne towary
w drodze rozporządzenia Ministra Finansów.

W odniesieniu do towarów obciążonych podatkiem VAT omawiany zwrot

podatku jest możliwy tylko w razie spełnienia wszystkich ustawowo określo­
nych przesłanek. Oprócz już przedstawionej kwestii osób uprawnionych do

otrzymania zwrotu - do takich warunków zostały w szczególności zaliczone

następujące wymagania:
• zakup towarów od sprzedawców będących zarejestrowanymi podatnikami

VAT, stosującymi kasy rejestrujące obrót, którzy zawarli odpowiednie
umowy w sprawie zwrotu podatku z podmiotami zajmującymi się tego ro­

dzaju zwrotami zawodowo, przy czym ten ostatni warunek nic dotyczy przy­

padku, gdy sam sprzedawca dokonuje zwrotu podatku podróżnemu;

• 200 zł jako minimalna łączna wartość zakupów wraz z podatkiem VAT,

wynikająca z imiennego dokumentu wystawionego przez jednego sprzedaw­

cę, upoważniająca do żądania zwrotu podatku VAT, określona przez rozpo­
rządzenie Ministra Finansów z 2004 r.;

178

Rozdział 7

• wywiezienie zakupionego towaru za granicę nie później niż w ostatnim

dniu trzeciego miesiąca następującego po tym. w którym dokonano zakupu;

• potwierdzenie przez graniczny urząd celny wywozu towaru za granicę,

dokonane specjalnym stemplem z numcratorem na imiennym dokumencie
wystawionym przez sprzedawcę towaru, do którego to dokumentu powinien
być załącznik w postaci paragonu z kasy rejestrującej sprzedawcy.
Obecnie ponad 1500 sklepów w Polsce jest sprzedawcami spełniającymi

ustawowe wymagania, aby towar od nich zakupiony umożliwiał zagranicznym
podróżnym z państw trzecich wystąpienie o zwrot podatku VAT. Takie placów­
ki handlowe są oznaczone specjalnymi plakietkami informującymi, których
wzór określa załącznik do rozporządzenia Ministra Finansów z 2004 r. Pozostałe

załączniki do tego rozporządzenia określają wzór imiennego dokumentu stano­

wiącego podstawę do dokonania zwrotu podatku VAT oraz obowiązujący wzór

stempla granicznego urzędu celnego, potwierdzającego na wyżej wymienionym

imiennym dokumencie wywóz danego towaru poza terytorium Wspólnoty.

Sam sprzedawca może dokonywać zwrotu podatku VAT tylko wtedy, jeśli

jego obroty w poprzednim roku podatkowym wyniosły powyżej 400 tys. zł.

Przy tym może on dokonywać zwrotu wyłącznie w odniesieniu do towarów
nabytych u niego. Te ograniczenia powodują, że tylko część sprzedawców sama
dokonuje zwrotu podatku VAT zagranicznym podróżnym z państw trzecich.
W takiej sytuacji pozostali sprzedawcy są zobowiązani do zawarcia odpowied­
niej umowy z wyspecjalizowanym podmiotem, którego przedmiot działalności
stanowi dokonywanie takiego właśnie zwrotu podatku zapłaconego przy nabyciu
towarów. Omawiana ustawa stawia szereg warunków przedsiębiorcom zamie­
rzającym podjąć tego rodzaju działalność gospodarczą. Aby otrzymać od mini­

stra właściwego do spraw finansów publicznych zaświadczenie stwierdzające
spełnienie wszystkich tych warunków, dany podmiot powinien:
• być spółką z o.o. lub spółką akcyjną, której członkowie władz nie byli ka­

rani za przestępstwa karne skarbowe lub za przestępstwa popełnione w celu

osiągnięcia korzyści majątkowej;

• co najmniej od 12 miesięcy być zarejestrowanym podatnikiem podatku

VAT;

• powiadomić w formie pisemnej właściwy urząd skarbowy o zamiarze roz­

poczęcia działalności w zakresie zwrotu podatku VAT zagranicznym po­

dróżnym;

• nie mieć zaległości podatkowych wobec budżetu państwa ani zaległości

z tytułu składek na rzecz ZUS co najmniej od 12 miesięcy poprzedzających
złożenie wniosku o wydanie zaświadczenia;

• zawrzeć umowy ze sprzedawcami towarów, od których przysługuje zwrot

podatku VAT, w sprawie dokonywania zwrotu tego podatku;

• złożyć we właściwym urzędzie skarbowym kaucję gwarancyjną w wys.

5 min zł w formie depozytu pieniężnego, gwarancji bankowych lub obligacji

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją

179

Skarbu Państwa o co najmniej trzyletnim terminie wykupu, co następuje
w trybie określonym przez rozporządzenie Ministra Finansów z 2004 r.
Spełnienie wszystkich wyżej wymienionych warunków nie było i nie jest

prostą sprawą. Obecnie działa tylko jeden taki pośrednik prowadzący działal­
ność w zakresie zwrotu podatku VAT podróżnym z państw trzecich. Spełnienie
wymaganych warunków przez podmiot zamierzający prowadzić omawianą dzia­

łalność gospodarczą znajduje wyraz w odpowiednim zaświadczeniu wystawia­
nym przez Ministra Finansów. Takie zaświadczenie jest wydawane na okres nie

dłuższy niż rok.

Sprzedawcy towarów oraz podmioty prowadzące działalność gospodarczą

w postaci zwrotu podatku VAT zagranicznym podróżnym, są uprawnieni do
pobrania prowizji od zwracanej kwoty podatku. W praktyce prowizja ta wynosi
od 15% do 25% i maleje wraz ze wzrostem wartości zakupionych towarów.
Ustawa o podatku od towarów i usług przewiduje możliwość ustalenia w drodze
rozporządzenia ministra właściwego do spraw finansów publicznych maksy­
malnej wysokości wskazanej prowizji, uwzględniając sytuację gospodarczą

Polski, stan obrotu towarowego z zagranicą poszczególnymi grupami towarów,

jak też sytuację rynkową w obrocie towarami podlegającymi opodatkowaniu

podatkiem VAT oraz przepisy UE. Dotychczas nic było jednak potrzeby wyda­
nia takiego fakultatywnego rozporządzenia.

Dokonywanie zwrotu podatku VAT podróżnym z państw trzecich wywołuje

W praktyce wiele wątpliwości, dotyczących zwłaszcza wypełniania związanej
z tym dokumentacji, poprawiania stwierdzonych w niej błędów, jak też zakresu,
wartości i stanu towarów, których taki zwrot może dotyczyć. Pomocne w roz­
strzyganiu tych wątpliwości są interpretacje podatkowe izb skarbowych i urzę­
dów skarbowych, których podstawowe tezy są publikowane na stronach interne­
towych: www.vat.pl. Np. Izba Skarbowa w Gdańsku zajęła stanowisko, że zwrot

podatku VAT podróżnym nie obejmuje nabytego samochodu, gdyż nie jest moż­
liwe potraktowanie go jako bagażu osobistego, w odróżnieniu od niektórych

części samochodowych, które mogą być wywożone w bagażu osobistym po­
dróżnego poza terytorium Wspólnoty.

Warto zaznaczyć, że turyści polscy wyjeżdżający do państw członkowskich

UE mieli uprzednio możliwość skorzystania z prawa do zwrotu podatku VAT
zapłaconego przy zakupie różnych towarów w odwiedzanych państwach. Obec­
nie jednak po przyjęciu Polski do UE obywatele polscy oczywiście nie mają już
prawa do zwrotu podatku VAT przy zakupach dokonywanych w innych pań­
stwach członkowskich, skoro przysługuje ono jedynie osobom fizycznym nie-

mającym stałego miejsca zamieszkania na terytorium Wspólnoty.

Unormowania prawne poszczególnych państw członkowskich UE różnią się

w sprawach zwrotu podatku VAT podróżnym pod niektórymi względami. Np.
we Francji nie zwraca się podatku VAT zapłaconego od nabytego alkoholu.
Generalnie minimalna łączna wartość zakupionych towarów powinna wynosić

180

Rozdział 7

równowartość 175 euro, aby można było wystąpić o zwrot podatku VAT od
towarów nabytych w danym państwie członkowskim UE i wywiezionych poza
obszar celny Wspólnoty.

7.6. Zasady ochrony przyrody

Ścisłe związki przyrody z turystyką i rekreacją są dla każdego oczywiste.

Różne cechy i elementy środowiska naturalnego stanowią przedmiot zaintere­

sowania zarówno turystów, jak i uczestników rekreacji. Właśnie te tzw. walory
przyrodnicze są wykorzystywane do przyciągnięcia turystów, a także w celu
zachęcenia do uprawiania rekreacji. Czynniki przyrodnicze spełniają wtedy bar­

dzo różne funkcje: poznawcze, kształcące, wychowawcze, estetyczne, zabawo­
we, sportowe, zdrowotne, wypoczynkowe, prestiżowe, czy użytkowe. Właśnie
przyroda jest zwornikiem turystyki z rekreacją. Przy tym rozwój turystyki
i rekreacji przyczynił się do konieczności wprowadzenia administracyjnych

ograniczeń w korzystaniu z przyrody w celach turystycznych i rekreacyjnych.
Doprowadziło to do ustalenia zasad ochrony przyrody w skali nie tylko krajo­
wej, ale także międzynarodowej.

Podjęte w Polsce działania prawne i organizacyjne zmierzające do ochrony

przyrody znalazły wyraz w ustawie o zachowaniu narodowego charakteru stra­
tegicznych zasobów naturalnych kraju z 2001 r. Zaliczyła ona do strategicznych

zasobów naturalnych Polski m.in. lasy państwowe, zasoby przyrodnicze par­
ków narodowych, wody podziemne i powierzchniowe w ciekach naturalnych

i w źródłach, w których biorą one początek, w kanałach, w jeziorach i zbiorni­

kach wodnych o ciągłym dopływie wody, jak też wody polskich obszarów mor­
skich wraz z pasmem nadbrzeżnym. Stanowią one własność Skarbu Państwa
i w zasadzie nie podlegają przekształceniom własnościowym. Powołana ustawa

gwarantuje wolny wstęp do lasów państwowych oraz cieków i zbiorników
wodnych stanowiących własność Skarbu Państwa. Zasadą jest nieodpłatność
wszelkich form korzystania ze strategicznych zasobów naturalnych kraju

w celach niekomercyjnych. Dotyczy to zwłaszcza rekreacji. Szczegółowe zasa­
dy korzystania przez obywateli z tych zasobów określają odrębne przepisy. Ta­
kie przepisy zawiera w szczególności ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. oraz
ustawa o lasach z 1991 r. omówiona w punkcie 2 rozdziału 6 podręcznika.

Zgodnie z powołaną ustawą z 2004 r. ochrona przyrody polega na zacho­

waniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i skład­
ników przyrody. Odnosi się to do:

• dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów;
• roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową;
• zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia;
• siedlisk przyrodniczych;

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją

181

• siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin,

zwierząt i grzybów;

• tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin

i zwierząt;

• krajobrazu;
• zieleni w miastach i wsiach;
• zadrzewień.

Ochrona przyrody oznacza ochronę szczególnie cennych przyrodniczo obsza­

rów i obiektów oraz ochronę gatunkową roślin i zwierząt, stanowiąc istotną

część szerszego pojęcia ochrony środowiska. Toteż prawo ochrony przyrody

stanowi dział prawa ochrony środowiska.

W świetle ustaleń ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. można wskazać trzy

zasady prawa ochrony przyrody:
• zasadę powszechności ochrony przyrody,
• zasadę planowości ochrony przyrody,
• zasadę priorytetu interesu publicznego w ochronie przyrody.

Zgodnie z omawianą ustawą dbałość o przyrodę, będącą dziedzictwem i bo­

gactwem narodowym, jest obowiązkiem organów administracji publicznej, osób

prawnych i innych jednostek organizacyjnych oraz osób fizycznych. Nakłada to
rozmaite obowiązki nie tylko na organy administracji rządowej i organy jedno­
stek samorządu terytorialnego, ale także na osoby prawne, inne jednostki orga­
nizacyjne i osoby fizyczne prowadzące działalność wpływającą na przyrodę.
W konsekwencji ochrona przyrody jest obowiązkiem każdego, a więc także

osób uprawiających turystykę lub rekreację w środowisku przyrodniczym oraz
organizatorów turystyki i organizatorów rekreacji.

Realizacja celów ochrony przyrody wymaga wprowadzenia wielu zakazów

i ograniczeń zachowania się na obszarach chronionych oraz w odniesieniu do

obiektów chronionych. Formy ochrony przyrody ustalone w omawianej ustawie
dzieli się zwykle na trzy grupy:

• formy ochrony obszarowej: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki

krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu i obszary Natura 2000;

• formy ochrony obiektowej: pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne,

użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe;

• formy ochrony gatunkow

r

ej: roślin, zwierząt lub grzybów.

W najpełniejszym zakresie ochrona przyrody jest realizowana na obszarach

chronionych. Zgodnie z definicją Światowego Związku Ochrony Przyrody jest
to obszar lądu i/lub morza wyznaczony celowo do ochrony i zachowania różno­

rodności biologicznej i zasobów naturalnych, a także związanych z nimi dóbr
kulturowych, zarządzany prawnie lub innymi skutecznymi środkami. Taką wła­

śnie najcenniejszą formą ochrony obszarowej są parki narodowe. Są one two­

rzone w drodze rozporządzenia Rady Ministrów. Obecnie są w Polsce 23 parki

narodowe. Utworzenie nowych parków narodowych, zmiana granic już istnieją-

182

Rozdział 7

cych, bądź likwidacja parku narodowego w razie bezpowrotnej utraty wartości
przyrodniczych i kulturowych jego obszaru wymaga uzgodnień z właściwymi
miejscowo organami uchwałodawczymi jednostek samorządu terytorialnego

oraz zaopiniowania przez zainteresowane organizacje pozarządowe.

Park narodowy obejmuje obszar chroniony wyróżniający się szczególnymi

wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i eduka­
cyjnymi liczący nie mniej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przy­
roda oraz walory krajobrazowe. Na obszarach graniczących z parkiem naro­

dowym jest wyznaczana otulina parku narodowego, czyli dodatkowa strefa
ochronna określona w celu zabezpieczenia przed zagrożeniami zewnętrznymi

wynikającymi z działalności człowieka. Ustawa o ochronie przyrody przewiduje

obowiązek sporządzenia i realizacji dla każdego parku narodowego planu jego

ochrony na okres 20 lat. Taki plan m.in. identyfikuje zagrożenia dla przyrody
parku narodowego, określa sposoby eliminacji lub ograniczenia tych zagrożeń,

wskazuje obszary ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej, a także ustala miej­

sca i obszary udostępniane dla celów turystycznych i rekreacyjnych. Plan ochro­
ny jest wyrazem funkcji spełnianych przez parki narodowe: ochronnej, na­
ukowej, dydaktycznej, gospodarczej oraz turystycznej. Ta ostatnia nie może

pozostawać w sprzeczności z funkcjami podstawowymi, jakimi są funkcja przy­

rodnicza i naukowa, co ogranicza masową turystykę i rekreację na obszarach

parków narodowych.

Dla turysty oznacza to w szczególności obowiązek poruszania się wyłącz­

nie po szlakach wyznaczonych przez dyrektora parku narodowego, zakaz bi­

wakowania, palenia ognisk i wyrobów tytoniowych oraz źródeł światła
o otwartym płomieniu poza miejscami wyznaczonymi, jak też zakaz niszczenia

lub umyślnego uszkadzania roślin i grzybów, zakłócania ciszy, czy organiza­

cji imprez rekreacyjno-sportowych bez zgody dyrektora parku narodowego.

Turysta musi przy tym liczyć się z koniecznością uiszczenia opłaty za wstęp do
parku narodowego lub na niektóre jego obszary oraz za udostępnienie parku
narodowego lub niektórych jego obszarów. Rozporządzenie Ministra Środowi­
ska z 2005 r. określiło 8 parków narodowych, do których za wstęp obligatoryjnie
są pobierane opłaty, oraz wymieniło 13 dalszych parków narodowych, w któ­
rych takie opłaty pobiera się za wstęp na niektóre ich obszary. W rezultacie za
wstęp na inne obszary w tych 13 parkach narodowych oraz do niewymienio-

nych w powołanym rozporządzeniu 2 parków: Kampinoskiego i Ojcowskiego
nie pobiera się opłat.

Ustawa o ochronie przyrody ograniczyła wysokość opłaty za jednorazowy

wstęp do parku narodowego do kwoty 6 zł, która może być waloryzowana.

Wobec jednak niskiej inflacji w Polsce turyści nie muszą się obawiać wzrostu tej
maksymalnej opłaty, zwłaszcza że w praktyce pobierane opłaty za wstęp są
znacznie niższe. Przy tym z punktu widzenia turystów ma znaczenie ustawowe

zwolnienie od tej opłaty dzieci do lat 7 oraz zniżka 50% przyznana przez oma-

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją

183

wiana ustawę uczniom, studentom, emerytom, rencistom i osobom niepełno­
sprawnym. Pobrane oplaiy za wstęp są przeznaczone na tworzenie i utrzymanie
infrastruktury turystycznej i edukacyjnej parku narodowego oraz ochronę przy­
rody. Ustawowo zostało przesądzone, że część wpływów z tego tytułu w wyso­
kości 15% przeznacza się na dofinansowanie działalności GOPR oraz TOPR,
działających na terenie danego parku narodowego.

Dyrektor parku narodowego zarządza państwową jednostką budżetową,

jaką w świetle prawa jest taki park. Jest on też upoważniony do wydawania za­
rządzeń określających sposoby korzystania z obszarów parku narodowego
w celach m.in. turystycznych i rekreacyjnych. Ponadto dyrektorowi parku naro­

dowego przysługują uprawnienia w zakresie ścigania naruszeń prawa w spra­

wach z zakresu ochrony przyrody, a do wykonywania czynności tego rodzaju
może on upoważnić funkcjonariuszy Straży Parku, zaliczanych do Służby
Parku Narodowego. Do zadań tej służby ustawa o ochronie przyrody zalicza
m.in. udostępnianie parku narodowego do celów rekreacyjnych, turystycznych

i sportowych. Na mocy ustaleń omawianej ustawy dyrektor parku narodowego
reprezentuje Skarb Państwa w stosunkach cywilnoprawnych w zakresie za­

rządzanego mienia danego parku. Park narodowy działa na podstawie statutu

nadanego w drodze zarządzenia przez ministra właściwego do spraw środowi­

ska. Wskazany minister sprawuje nadzór nad parkami narodowymi.

Drugą co do znaczenia formą ochrony obszarowej są rezerwaty przyrody.

Taki obs2ar chroniony obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub

mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska

roślin, grzybów i zwierząt oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróż­
niające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowy­

mi lub walorami krajobrazowymi. W odróżnieniu od parku narodowego przepi­

sy prawne nic stawiają dla rezerwatu przyrody żadnych wymagań co do wielko­
ści tego rodzaju obszaru chronionego. W praktyce rezerwaty są tworzone na
stosunkowo niewielkich obszarach. Utworzenie tego rodzaju formy ochrony
przyrody następuje w drodze rozporządzenia wojewody wydanego bez ko­

nieczności uzgodnień lub opinii. Jednak w razie zmiany granic rezerwatu przy­
rody lub celów jego ochrony bądź zamierzonej likwidacji odpowiednie rozpo­
rządzenie wojewody może być wydane tylko za zgodą ministra właściwego do
spraw ochrony środowiska i po zasięgnięciu opinii wojewódzkiej rady ochrony
przyrody. Na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z 2005 r. odróżnia
się 9 rodzajów rezerwatów przyrody: leśny, wodny, stepowy, słonoroślowy
(halofilny), faunistyczny, florystyczny, torfowiskowy, przyrody nieożywionej
i krajobrazowy. Rozporządzenie to odróżnia typy i podtypy rezerwatów ze
względu na dominujący przedmiot ochrony (np. grzybów lub krajobrazów) oraz
ze względu na główny typ ekosystemu (np. wydmowy lub skalny).

Każdy rezerwat przyrody powinien mieć obecnie plan ochrony sporządzony

na 20 lat. Taki plan ustanawia wojewoda w drodze rozporządzenia. Wiążą się

184

Rozdział 7

z tym skutki prawne analogiczne do wyżej omówionych w odniesieniu do planu

ochrony parku narodowego, w tym dotyczące przestrzegania zakazanych za­

chowań w rezerwacie przyrody, określonych w ustawie o ochronie przyrody.

Wojewoda jest upoważniony do wprowadzenia w drodze rozporządzenia opłat

za wstęp na obszar rezerwatu przyrody, kierując się potrzebą ochrony przyrody.

Organ ten ustala stawki tego rodzaju opłat, ale z ustawowym ich ograniczeniem

do kwoty 6 zł za jednorazowy wstęp do rezerwatu. Omawiana ustawa przesądzi­

ła przeznaczenie tych opłat na cele ochrony przyrody.

Trzecią co do znaczenia formą ochrony obszarowej są parki krajobrazowe.

Taki park obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze,

historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania i popula­

ryzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Zgodnie z defini­

cją parku krajobrazowego na jego terenie przewiduje się rozwój form turystyki

poznawczej. Takie parki są w Polsce tworzone od drugiej połowy lat siedem­

dziesiątych XX w. W odróżnieniu od parku narodowego działania w nich po­

dejmowane nie są bezwzględnie podporządkowane ochronie przyrody. Spełniają

one obok funkcji ochronnej bardzo istotną funkcję edukacyjną. Obecnie

utworzenie tego rodzaju formy ochrony przyrody następuje w drodze rozpo­

rządzenia właściwego wojewody, po uzgodnieniu z właściwą miejscowo radą

gminy. Akt ten powinien określać m.in. zakazy właściwe dla danego parku kra­

jobrazowego lub jego części, wybrane spośród zakazów ustalonych przez ustawę

o ochronie przyrody. Dla turystyki może mieć w szczególności znaczenie zakaz

organizowania rajdów motorowych i samochodowych oraz zakaz używania

łodzi motorowych i innego rodzaju sprzętu motorowego na otwartych zbiorni­

kach wodnych.

Obowiązujące prawo wymaga dla parku krajobrazowego sporządzenia i re­

alizacji planu ochrony na okres 20 lat. Taki plan ustanowiony przez wojewodę

w drodze rozporządzenia m.in. identyfikuje zagrożenia dla przyrody parku

krajobrazowego, określa sposoby eliminacji lub ograniczenia tych zagrożeń oraz

wyznacza obszary udostępniane do celów edukacyjnych, turystycznych i rekre­

acyjnych. Do zadań dyrektora parku krajobrazowego omawiana ustawa zalicza

w szczególności organizowanie działalności edukacyjnej, turystycznej i rekre­

acyjnej.

Czwartą co do znaczenia formą ochrony obszarowej są obszary chronionego

krajobrazu. Dotyczy to terenów chronionych ze względu na wyróżniający się

krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowych ze względu na moż­

liwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub peł­

nioną funkcją korytarzy ekologicznych. Tego rodzaju obszary są wyznaczane

w drodze rozporządzenia wojewody, a jeśli organ ten nie wyznaczy obszaru

chronionego krajobrazu, to taki obszar może być wyznaczony przez radę gminy

w drodze uchwały. Takie rozporządzenie określa m.in. zakazy obowiązujące na

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją 185

danym obszarze chronionego krajobrazu lub jego części, wynikające z potrzeb

ochrony tego obszaru. Zakres tych zakazów nie może wykraczać poza ustalenia

w tym zakresie dokonane w ustawie o ochronie przyrody. Generalnie reżim

prawny tej formy ochrony przyrody jest zbliżony do parku krajobrazowego, ale

ma charakter łagodniejszy, co wynika z funkcji turystyczno-rekreaeyjnej,

która jest wyraźnie zaznaczona w ustawowej definicji obszaru chronionego kra­

jobrazu. Bezpowrotna utrata możliwości zaspokajania potrzeb związanych

z turystyką i wypoczynkiem może być powodem likwidacji tej formy ochrony
przyrody.

Kolejną formę ochrony obszarowej stanowią tzw. obszary Natura 2000. Jest

to nowa forma ochrony przyrody wprowadzona przez omawianą ustawę

w związku z członkostwem Polski w UE i koniecznością wdrożenia tzw. dyrek­

tywy ptasiej z 1979 r. oraz tzw. dyrektywy siedliskowej z 1992 r. W rezultacie

sieć obszarów Natura 2000 obejmuje obszary szczególnej ochrony ptaków oraz

specjalne obszary ochrony siedliskowej, które najczęściej są obszarami już

chronionymi w innych formach ochrony przyrody. Takim właśnie obszarem jest

np. dolina Rospudy. Jest to problematyka niezmiernie ważna i złożona. Dla tury­

styki i rekreacji ma znaczenie, że zgodnie z ustaleniami ustawy o ochronie przy­

rody zabronione jest podejmowanie działań mogących w znaczący sposób po­

gorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz, siedlisk gatunków roślin i zwie­

rząt, czy znacząco wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony zo­

stał wyznaczony obszar Natura 2000, Z kolei działalność w dziedzinie turystyki

i rekreacji powinna uwzględniać swoje oddziaływanie na obszary Natura 2000.

Spośród innych form ochrony przyrody dla turystyki poznawczej znaczenie

ma ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. Ochrona ta jest realizowa­

na przede wszystkim w miejscach występowania gatunków roślin, zwierząt

i grzybów zagrożonych wyginięciem i ma na celu zapewnienie przetrwania

i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz

ich siedlisk, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej.

Szczególną formą ochrony quasi-obszarowej są w takich sytuacjach strefy

ochrony ustalane w celu ochrony ostoi i stanowisk roślin lub grzybów objętych

ochroną gatunkową, bądź ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania zwie­

rząt objętych ochroną gatunkową. W drodze rozporządzeń ministra właściwego

do spraw środowiska zostały określone gatunki roślin, zwierząt i grzybów objęte

lego rodzaju ochroną. Wprowadzenie takiej ochrony musi pociągać za sobą licz­

ne ograniczenia i zakazy (np. zakaz zrywania i niszczenia siedlisk i ostoi roślin

oraz grzybów, zakaz wybierania jaj, niszczenia siedlisk i ostoi zwierząt, umyśl­

nego płoszenia ich i niepokojenia) dotyczące wszystkich, w tym oczywiście

również turystów i uczestników rekreacji. Turystów dotyczy w szczególności

zakaz wwożenia z zagranicy i wywożenia poza granicę RP roślin, grzybów

i zwierząt objętych ochroną gatunkową, czy zakaz fotografowania, filmowa-

186

Rozdział 7

nia. a nawet obserwacji takich zwierząt, jeśli może to powodować ich płosze­
nie lub niepokojenie.

Dla rozwoju turystyki poznawczej istotne znaczenie mają również formy

ochrony obiektowej w postaci wprowadzenia tzw. ochrony indywidualnej
w drodze rozporządzenia wojewody lub uchwały rady gminy, gdy wojewoda
nie ustanowił danej formy ochrony przyrody. Może to prowadzić do uznania za
pomniki przyrody starych i wyjątkowo wielkich drzew, źródeł, wodospadów,
wywierzysk, skałek- jarów, głazów narzutowych, jaskiń i innych pojedynczych

tworów przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupisk o szczególnej wartości
przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej, bądź ma­

jących indywidualne cechy wyróżniające. Przy tym pomnik przyrody w postaci

tzw. drzewa pomnikowego podlega ochronie na podstawie omawianej ustawy

aż do samoistnego, całkowitego rozpadu.

Ważne zaś ze względów naukowych i dydaktycznych miejsca występowania

formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych,

jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksplo­

atowanych i nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych mogą być

uznane za stanowiska dokumentacyjne. Ta forma ochrony przyrody odnosi się

do przyrody nieożywionej w postaci miejsc niewyodrębniających się na po­
wierzchni lub możliwych do wyodrębnienia o wskazanych cechach. Stanowi­

skiem dokumentacyjnym może też być miejsce występowania kopalnych szcząt­

ków roślin lub zwierząt.

Naturalne zbiorniki wodne. tzw. oczka wodne, bagna, torfowiska, wydmy,

starorzecza, skarpy, kamieńce, stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków
roślin i zwierząt, w tym miejsca ich sezonowego przebywania lub rozrodu,
a także inne pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania
różnorodności biologicznej, mogą być uznane za tzw. użytki ekologiczne. Od­
rębna forma ochrony przyrody występuje w razie uznania za zespół przyrodni­

czo-krajobrazowy fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, zasługu­

jących na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne. Taki

fragment krajobrazu może być jednocześnie parkiem kulturowym w rozumieniu
ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. i podlegać ochro­

nie ze względów kulturowych.

W celu zachowania i właściwego wykorzystania oraz odnawiania zasobów

przyrody i jej składników ustawa o ochronie przyrody przewiduje wprowadzanie
licznych ograniczeń i zakazów na obszarach poddanych ochronie. Powoduje to

ograniczenia w działalności gospodarczej podejmowanej na tych terenach, ale

uciążliwości z tym związane dla przedsiębiorców działających w dziedzinie

turystyki lub rekreacji ocenia się jako mniej dotkliwe niż w przypadku innych
przedsiębiorców. Z punktu widzenia możliwości rozwoju różnych form turystyki
poznawczej oraz aktywnej na obszarach chronionych szczególne znaczenie mają

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją

187

lakie zakazy i ograniczenia, jak zwłaszcza dotyczące polowania, wędkowania

i rybołówstwa, niszczenia lub uszkadzania drzew i innych roślin, palenia ognisk,
ruchu pojazdów, zakłócania ciszy, używania łodzi motorowych, pływania, że­
glowania, uprawiania sportów wodnych i motorowych, prowadzenia żeglugi
pasażerskiej, czy używania motolotni i lotni.

Omawiana ustawa wprowadziła przepisy karne dotyczące naruszenia wymie­

nionych zakazów lub ograniczeń zachowań, co znajduje zastosowanie również
do turystów i uczestników rekreacji. Przewiduje ona odpowiedzialność za wy­
kroczenie w postaci takich zachowań w parku narodowym lub rezerwacie przy­
rody, jak np. palenie ognisk lub wyrobów tytoniowych, ruch pieszy, rowerowy,

narciarski lub jazda konna wierzchem poza wyznaczonymi do tego szlakami,
wspinaczka, eksploracja jaskiń lub zbiorników wodnych poza miejscami do tego
wyznaczonymi, biwakowanie poza miejscami wyznaczonymi, czy samo zakłó­

canie ciszy. Z kolei w parku krajobrazowym wykroczeniem jest złamanie zakazu
organizowania rajdów motorowych i samochodowych, jak też używania łodzi

motorowych na otwartych zbiornikach wodnych. Wykroczeniami są także
umyślne naruszenia zakazów wprowadzonych w odniesieniu do innych form

ochrony przyrody. Tego rodzaju czyny są zagrożone karą aresztu lub grzywny.

Natomiast przewożenie przez granicę bez zezwolenia lub wbrew jego warun­

kom albo bez świadectwa fitosanitarnego roślin lub zwierząt z gatunków podle­

gających ograniczeniom na podstawie prawa UE, jest przestępstwem i podlega

karze pozbawienia wolności do lat 5. Powinni o tym pamiętać turyści polscy
wyjeżdżający za granicę i cudzoziemcy przyjeżdżający do Polski.

Specjalne tablice informujące o obowiązujących ograniczeniach i zakazach

z zakresu ochrony przyrody są umieszczane na obrzeżach obszarów poddanych
ochronie, przy drogach i miejscach wyznaczonych do zwiedzania lub na obiek­
tach służących ochronie przyrody. Takie tablice przyczyniają się do wzrostu
świadomości ekologicznej turystów i uczestników rekreacji, co sprzyja ograni­
czeniu negatywnych skutków działalności człowieka dla przyrody.

Zgodnie z ustaleniami ustawy o ochronie przyrody egzekwowaniem wskaza­

nych zakazów i ograniczeń w parkach narodowych zajmuje Służba Parków
Narodowych. Pracownicy tej służby przy wykonywaniu czynności służbowych
korzystają z ochrony prawnej przewidzianej w przepisach prawa karnego dla
funkcjonariuszy publicznych. Przy tym pracownicy będący funkcjonariu­

szami Straży Parku są uprawnieni m.in. do nakładania i ściągania grzywny

w drodze mandatu karnego za wykroczenia przeciwko przepisom z zakresu

ochrony przyrody. Natomiast pracownicy Służby Parków Krajobrazowych są

uprawnieni tylko do legitymowania osób naruszających przepisy o ochronie
przyrody, a w razie odmowy okazania dokumentu pozwalającego na ustalenie
tożsamości muszą zwracać się do policji lub innych właściwych organów o usta­
lenie tożsamości danej osoby.

188

Rozdział 7

7.7. Zasady ochrony zabytków

Zaspokajanie intelektualnych i emocjonalnych potrzeb poznawczych jest

jednym z głównych celów podróży. Od wieków dążenie do poznania kultury

własnego narodu oraz kultur innych nacji stanowi źródło motywacji działań
wielu ludzi. Naturalna jest więc konieczność ochrony dóbr kultury rozumia­
nych szeroko zarówno jako materialne przedmioty mające znaczenie dla dzie­

dzictwa i rozwoju kulturalnego, jak również jako niematerialne formy kultury
(np. tradycyjne tańce, muzyka, podania ludowe, obrzędy i obyczaje przodków).
Wymaga to wprowadzenia ograniczeń administracyjnych w zakresie dostępu do
zabytków oraz możliwości ich oglądania i zwiedzania.

Pojęcie dobro kultury nie występuje w ustawie o ochronie zabytków i opiece

nad zabytkami z 2003 r„ która posługuje się węższym terminem „zabytek".

W rozumieniu tej ustawy zabytkiem jest nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich

części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością

i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie
leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, arty­

styczną łub naukową. Pojęcie to jest ograniczone przedmiotowo do rzeczy czyli
przedmiotów materialnych. Nie wyklucza to objęcia ustawową ochroną także
dóbr niematerialnych. Omawiana ustawa bowiem dopuszcza poddanie ochronie
prawnej również nazw geograficznych, jak i historycznych lub tradycyjnych

nazw obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. odwołuje się

do rozumienia zabytków jako świadectw minionej epoki lub zdarzenia, ale

mogą to być także obiekty współczesne, co trudno pogodzić z powszechnie ro­
zumianym sensem zabytków jako dóbr powstałych w przeszłości, przedstawia­

jących wartość muzealną, historyczną lub kulturalną i z tego powodu wymagają­

cych ochrony prawnej. Dyskusyjne jest uznanie za zabytek okrągłego stołu, przy

którym podpisano tzw. Porozumienie Okrągłego Stołu w 1989 r., czy nadanie

takiego charakteru ołtarzom papieskim, budowanym przy okazji kolejnych wizyt

Jana Pawła II w Polsce. Te niewątpliwie znaczące pamiątki, dokumentujące

ważne zdarzenia z najnowszej historii Polski, stanowią obecnie raczej dobra
kuitury współczesnej, wchodzące w skład dziedzictwa kulturowego obywateli
RP. Z czasem mogą być one wpisane do rejestru zabytków.

Zabytki są na różne sposoby klasyfikowane. Z punktu widzenia prawnego

znaczenie ma odróżnienie zabytków ruchomych i nieruchomych. Do tej

pierwszej grupy obejmującej rzeczy ruchome, ich części lub zespoły rzeczy ru­
chomych o cechach wyżej wskazanych (np. obrazy, monety, instrumenty mu­
zyczne, stare rowery czy samochody, wytwory sztuki ludowej itp.), odnosi się
też pojęcie kolekcji, tj. zbiorów przedmiotów zgromadzonych i uporządkowa­
nych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje. Natomiast w grupie

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją

zabytków nieruchomych, liczącej ponad 64 tys. obiektów w postaci nieruchomo­
ści, ich części lub zespołów nieruchomości o cechach wyżej wskazanych,

mieszczą się rozmaite budowle, parki, ogrody, cmentarze, grodziska, obiekty
techniki, jak np. stare kopalnie itp. Wyjątkowe miejsce wśród tych zabytków
mają tzw. pomniki historii. Zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad
zabytkami Prezydent RP może uznać za pomnik historii zabytek nieruchomy
wpisany do rejestru zabytków lub park kulturowy o szczególnej wartości dla

kultury, określając jego granice. Następuje to w drodze rozporządzenia Prezy­

denta RP wydanego na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony
dziedzictwa narodowego. Taki charakter ma np. odbudowany Zamek Królewski

w Warszawie, a w 2007 r. za pomnik historii został uznany Kanał Augustowski,
zespół pałacowo-parkowy w Kozłówce oraz historyczny zespół architektonicz­
no-urbanistyczny w Lublinie, obejmujący Wzgórze Zamkowe, Wzgórze Staro­
miejskie, zespoły klasztorne bernardynów i brygidek oraz okoliczne ulice.

Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego może

przedstawić Komitetowi Dziedzictwa Światowego wniosek o wpis pomnika
historii na „Listę dziedzictwa światowego" w celu objęcia danego pomnika
ochroną na podstawie Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa
kulturalnego i naturalnego z 1972 r. Na liście tej znajduje się m.in. Kraków jako
zespół budowlany o wyjątkowej wartości architektonicznej, jak też kopalnia soli

w Wieliczce. Podobne znaczenie ma prowadzona przez UNESCO lista „Pamięć
świata", na którą są wpisywane ruchome zabytki o charakterze archiwalnym

i bibliotecznym, mające znaczenie ogólnoświatowe. W 1999 r. zostały na tej
liście umieszczone rękopisy dzieł i listów Chopina znajdujące się w Bibliotece
Narodowej oraz w muzeum przy Towarzystwie im. Fryderyka Chopina w War­

szawie, autograf dzieła Mikołaja Kopernika „O obrotach ciał niebieskich" prze­
chowywany w Bibliotece Jagiellońskiej oraz archiwum getta warszawskiego.

Natomiast nie ma znaczenia z punktu widzenia ochrony prawnej odróżnianie

tzw. zabytków żyjących od ruin. Zakres bowiem tej ochrony jest taki sam nieza­

leżnie od tego. czy mamy do czynienia z zabytkami w całości zachowanymi,

obiektami zaniedbanymi z powodu upływu czasu lub zdarzeń żywiołowych,
obiektami odnowionymi choćby nawet w zupełnie innym stylu niż pierwotny
czy też całkowitymi ruinami.

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami definiuje pojęcie za­

bytku archeologicznego, przez który rozumie się zabytek nieruchomy będący
powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działal­
ności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich
wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem. Ta
ustawowa definicja obejmuje np. ślady osadnictwa w Biskupinie, cmentarzyska,

kurhany, czy relikty działalności gospodarczej, religijnej lub artystycznej.

190

Rozdział 7

Omawiana ustawa przewiduje cztery formy ochrony zabytków:

• wpis do rejestru zabytków, prowadzonego przez wojewódzkiego konserwa­

tora zabytków, którego decyzja jest podstawą wpisu i podlega ogłoszeniu
w wojewódzkim dzienniku urzędowym;

• uznanie za pomnik historii, co następuje w trybie wyżej omówionym;
• utworzenie parku kulturowego na podstawie uchwały rady gminy po za­

sięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, co ma na celu
ochronę krajobrazu kulturowego i zachowanie wyróżniających się krajobra­
zowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla lokalnej

tradycji budowlanej i osadniczej;

• ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzen­

nego, co jest nową formą ochrony zabytków, rozszerzającą zadania gminy
w tym zakresie.
Ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania programów opieki nad

zabytkami przez gminy, powiaty i województwa. Jeśli gmina posiada gminny

program opieki nad zabytkami, to jego ustalenia są uwzględniane we wspo­

mnianym studium uwarunkowań oraz w miejscowym planie zagospodarowania
przestrzennego. Przy tym projekty i zmiany takiego planu, podobnie jak planu

zagospodarowania przestrzennego województwa, podlegają uzgodnieniu z wo­

jewódzkim konserwatorem zabytków. Właśnie ten organ prowadzi wojewódzką

ewidencje zabytków w formie kart ewidencyjnych zabytków znajdujących się
na terenie województwa. Zbiór tych kart znajdujących się w wojewódzkich ewi­

dencjach zabytków tworzy na szczeblu centralnym krajową ewidencję zabytków,
prowadzoną przez Generalnego Konserwatora Zabytków. Natomiast wójt (bur­

mistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie kart

adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminu, objętych wojewódzką ewi­

dencją zabytków. Wszystkie wymienione ewidencje zabytków są więc ze sobą po­
wiązane, a zasady ich prowadzenia określa rozpoi^ądzenie Ministra Kultury z 2(XM r.

W celu stworzenia na szczeblu centralnym warunków niezbędnych do reali­

zacji ochrony zabytków i opieki nad zabytkami minister właściwy do spraw
kultury i ochrony dziedzictwa narodowego opracowuje krajowy program

ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Na wniosek wskazanego ministra
taki krajowy program uchwala Rada Ministrów na okres 4 lat. Analogiczne pro­

gramy wojewódzkie, powiatowe i gminne uchwalają odpowiednio sejmiki

województw, rady powiatów oraz rady gmin. Realizacja tych programów ma na

celu m.in. wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu

kulturowego, zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do

poprawy stanu ich zachowania, jak też podejmowanie działań zwiększających
atrakcyjność zabytków dla potrzeb turystycznych. Dla rozwoju turystyki

poznawczej jest to niezmiernie istotne, gdyż możliwość oglądania zabytków
sianowi klasyczny punkt programu większości imprez turystycznych. Indywidu-

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją 191

alne wyjazdy turystyczne również mają często na celu właśnie obejrzenie zabyt­

ków znajdujących się na [rasie przejazdu lub w miejscowości docelowej.

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. kładzie nacisk

na ich ochronę realizowaną przez organy administracji publicznej oraz na
zindywidualizowaną opiekę nad każdym zabytkiem sprawowaną przez jego
właściciela lub posiadacza. Jedynie tło tych regulacji stanowi problematyka
udostępniania zabytków w celach poznawczych i turystycznych. Częściowo da
się to wytłumaczyć zagrożeniami, jakie turystyka poznawcza stanowi dla zabyt­
ków. Właśnie te zagrożenia ze strony turystów przemawiają za koniecznością

włączenia samych turystów oraz organizatorów turystyki do stworzonego

systemu ochrony i opieki nad zabytkami. Omawiana ustawa powinna za wzo­
rem poprzednio obowiązującej ustawy uznać zabytki za bogactwo narodowe
oraz zobowiązywać wszystkich obywateli do działań ochronnych i opiekuń­
czych w stosunku do zabytków, zwłaszcza nieruchomych. Szczególne obo­
wiązki w tym zakresie powinny być w drodze ustawowej nałożone na organiza­
torów turystyki oraz przewodników turystycznych i pilotów wycieczek. Nie­
stety tak nie jest. Zabytki nieruchome są nagminnie niszczone w szczególności

przez rozmaite napisy dokonywane przez młodocianych uczestników wycieczek,
nad którymi często nawet nie próbują zapanować ich opiekunowie. Przepisy
karne nie wystarczą w tym zakresie, gdyż z reguły trudno je wyegzekwować.

Należy wprowadzić nowe regulacje prawne dotyczące odpowiedzialności po­

rządkowej organizatorów turystyki oraz organizatorów wycieczek szkol­
nych. Zryczałtowane kary pieniężne wymierzane w trybie administracyjnym
mogą ograniczyć niszczenie i niewłaściwe korzystanie z zabytków.

Dla ochrony zabytków mają znaczenie przepisy omawianej ustawy upoważ­

niające starostę do umieszczania na zabytkach nieruchomych wpisanych do reje­

stru odpowiednich znaków informujących o tym. że dany zabytek podlega
ochronie. Takie działanie wskazanego organu wymaga uzgodnienia z woje­
wódzkim konserwatorem zabytków. Wzór tego rodzaju znaku określa rozporzą­
dzenie Ministra Kultury z 2004 r.

Ochrona zabytków nieruchomych wymaga, aby zagospodarowanie na cele

użytkowe tego rodzaju zabytku wpisanego do rejestru (np. w celu świadczenia

usług hotelarskich) następowało w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwato­
rem zabytków. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ustala

zakres takich uzgodnień dokonywanych przez właściciela lub posiadacza danego
zabytku oraz wymaganą dokumentację konserwatorską. Należy wskazać, że

ustawa ta zobowiązuje właściciela lub posiadacza zabytku m.in. do zapewnienia
warunków prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budow­
lanych przy zabytku. Ponadto omawiana ustawa określa działania wymagające
pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków, co obejmuje w szcze­

gólności prowadzenie prac konserwatorskich i restauratorskich oraz robót bu­
dowlanych przy zabytku, jak również takich robót w otoczeniu zabytku.

192

Rozdział 7

Trzeba podkreślić, że na mocy uslalcń omawianej ustawy wszelkie przedmio­

ty będące zabytkami archeologicznymi odkrytymi, przypadkowo znalezio­

nymi albo pozyskanymi stanowią własność Skarbu Państwa. Na znalazcy

przedmiotu o cechach zabytku archeologicznego, którym niekiedy może być

turysta, ciąży obowiązek zabezpieczenia tego przedmiotu, oznakowania miejsca

jego znalezienia oraz niezwłocznego powiadomienia o tym fakcie wojewódzkie­

go konserwatora zabytków albo wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Tylko

w razie spełnienia wymienionych ustawowych obowiązków takiej osobie przy­

sługuje prawo do nagrody od Skarbu Państwa. Jeśli znaleziony zabytek arche­

ologiczny posiada znaczną wartość historyczną, artystyczną lub naukową i zara­

zem znaczną wartość materialną, to zgodnie z rozporządzeniem Ministra Kultury

z 2004 r. znalazca może wówczas otrzymać nagrodę pieniężną do 30-krotności

przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej. Mogą (ym być zaintere­

sowani turyści będący archeologami-amatorami.

Dla turystyki przyjazdowej i wyjazdowej szczególne znaczenie mają przepisy

ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami dotyczące wywozu zabyt­

ków za granicę. Generalnie taki wywóz nie jest już ustawowo zakazany. Obo­

wiązująca ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. jest

dowodem liberalizacji w tym zakresie, co wynika z dostosowania prawa pol­

skiego do standardów UE. Zgodnie z tą ustawą warunkiem wywozu zabytku na

stale za granicę jest to. aby wywiezienie nie spowodowało uszczerbku dla dzie­

dzictwa kulturowego. Wywóz czasowy zaś jest uwarunkowany stanem zachowa­

nia zabytku oraz daniem rękojmi, że nie ulegnie on zniszczeniu lub uszko­

dzeniu i zostanie przywieziony do Polski przed upływem ważności pozwolenia.

Pozwolenie na stały wywóz zabytku za granicę wydaje minister właściwy do

spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, działający przez Generalnego

Konserwatora Zabytków. Odpowiedni wniosek w tej sprawie jest składany za

pośrednictwem wojewódzkiego konserwatora zabytków. Ten ostatni organ jest

właściwy w sprawach o wydanie czasowego pozwolenia na wywóz zabytku za

granicę, jak też wydaje zaświadczenia stwierdzające, że określone przedmioty

nie wymagają pozwolenia na wywóz za granicę. Zgodnie z ustaleniami oma­

wianej ustawy takiego pozwolenia nie wymagają m.in. zabytki niewpisanc do

rejestru zabytków mające nie więcej niż 55 lat, materiały biblioteczne powstałe

po 31 grudnia 1948 r., jak również dzieła twórców żyjących. Obecnie jest zasa­

dą obowiązek uzyskania stosownego zaświadczenia w stosunku do wszystkich

zabytkowych przedmiotów wywożonych za granicę bez pozwolenia na wywóz.

Tylko materiały biblioteczne powstałe bez wątpliwości po wskazanej wyżej

dacie nie wymagają do wywozu za granicę takiego zaświadczenia. Jednak

w razie istnienia wątpliwości w tym zakresie odpowiednie zaświadczenie wyda­

je w tej sytuacji Dyrektor Biblioteki Narodowej. Przepisy wykonawcze w oma­

wianych sprawach są zawarte w rozporządzeniu Ministra Kultury z 2004 r.

Obowiązki i ogranoenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją 193

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. ustala zasady

finansowania opieki nad zabytkami. Przepisy tej ustawy zmienione w 2006 r.

określają warunki przyznawania przez ministra właściwego do spraw kultury

i ochrony dziedzictwa narodowego oraz przez wojewódzkiego konserwatora

zabytków dotacji celowych na dofinansowanie prac konserwatorskich, restaura-

torskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru. O tego ro­

dzaju dotację z budżetu państwa może ubiegać się osoba fizyczna, jednostka

samorządu terytorialnego lub inna jednostka organizacyjna, będąca właścicielem

lub posiadaczem takiego zabytku bądź posiadająca go w trwałym zarządzie.

Może to dotyczyć wpisanego do rejestru zabytków obiektu hotelarskiego lub

innego obiektu, w którym są świadczone usługi hotelarskie.

Dla ochrony zabytków i opieki nad nimi ma znaczenie funkcja społecznych

opiekunów zabytków, podejmujących działania związane z zachowaniem war­

tości zabytków i utrzymaniem ich w jak najlepszym stanie oraz upowszechniają­

cych wiedzę o zabytkach. Społeczny opiekun zabytków jest uprawniony do

pouczania osób naruszających przepisy o ochronie zabytków i opiece nad za­

bytkami. Taki opiekun jest ustanawiany na wniosek wojewódzkiego konserwa­

tora zabytków przez starostę, który prowadzi listę społecznych opiekunów za­

bytków i wydaje im legitymacje. W zakresie swoich zadań społeczni opieku­

nowie zabytków współdziałają z wymienionymi organami administracji pu­

blicznej. Przy tym wskazane zadania mogą wykonywać nie tylko osoby fizycz­

ne, ale również osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobo­

wości prawnej. Osobom zasłużonym w sprawowaniu ochrony zabytków i opieki

nad nimi jest przyznawana odznaka „Za opiekę nad zabytkami" w trybie

określonym przez rozporządzenie Ministra Kultury z 2004 r.

7.8. Zasady udostępniania muzealiów

Turystyka poznawcza często oznacza zwiedzanie różnych muzeów w po­

szczególnych miejscowościach. Zwykle są to duże miasta, ale muzea są nieraz

również w małych miastach, a nawet na wsi. Wielu turystów jako jeden z celów

pobytu w jakimś mieście stawia zobaczenie jego najważniejszych zbiorów mu­

zealnych. Toteż regulacje prawne działalności muzeów to dla turystyki sprawy

o zasadniczym znaczeniu. Do dni i godzin otwarcia muzeów muszą być dosto­

sowywane programy wycieczek.

Zasady organizacji muzeów oraz udostępniania ich zbiorów zwiedzającym

określa ustawa o muzeach z 1996 r., zmieniona w 2007 r. W rozumieniu tej

ustawy muzeum to jednostka organizacyjna nienastawiona na osiąganie zysku,

której celem jest gromadzenie i trwała ochrona dóbr naturalnego i kulturalnego

dziedzictwa ludzkości o charakterze materialnym i niematerialnym, informowa­

nie o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie podsta-

194

Rozdział 7

wowych wartości historii, nauki i kultury polskiej oraz światowej, kształtowanie

wrażliwości poznawczej i estetycznej oraz umożliwianie korzystania ze zgroma­

dzonych zbiorów. Wymienione cele muzea realizują zwłaszcza przez gromadze­

nie zabytków, katalogowanie i naukowe opracowywanie zgromadzonych zbio­

rów, odpowiednie ich przechowywanie, zabezpieczanie i konserwację, urządza­

nie wystaw stałych i czasowych, działalność wydawniczą i edukacyjną, udostęp­
nianie zbiorów do celów edukacyjnych i naukowych, zapewnianie właściwych
warunków zwiedzania oraz korzystania ze zbiorów i zgromadzonych informacji.

Rzeczy ruchome i nieruchomości będące własnością muzeum i wpisane do

inwentarza muzealiów tworzą zbiór określany mianem „muzealia", który sta­

nowi dobro narodowe. Muzealia muszą być zinwentaryzowane. Tylko rzeczy

będące własnością danego muzeum wpisuje się do inwentarza muzealiów, pro­
wadzonego w formie księgi inwentarzowej. Nie podlegają temu wpisowi tzw.
depozyty, które są ewidencjonowane w odrębnej księdze depozytów. Szersze

pojęcie „zbiory" obejmuje zarówno muzealia, jak i depozyty. Ewidencjonowa­
nie może być prowadzone w formie elektronicznej. Wizerunki muzealiów rów­
nież mogą być utrwalone i przechowywane na informatycznych nośnikach da­
nych. Muzeum pobiera opłaty za udostępnianie wizerunków muzealiów w tej

postaci, ale bezpośredni dostęp do nich drogą elektroniczną jest bezpłatny.

Zgodnie z ustawą o muzeach z 1996 r. muzea mogą być tworzone przez mi­

nistrów i kierowników urzędów centralnych, jednostki samorządu terytorialne­
go, osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nieposiadające
osobowości prawnej. W konsekwencji muzea można podzielić na:

• państwowe (utworzone przez organy administracji rządowej np. Muzeum

Narodowe w Warszawie, Muzeum Pałac w Wilanowie, Muzeum Zamkowe
w Malborku, Państwowe Muzeum na Majdanku w Lublinie);

• samorządowe (utworzone przez jednostki samorządu terytorialnego lub

przez nie przejęte, np. Muzeum Wsi Lubelskiej, Muzeum Tatrzańskie w Za­
kopanem, czy Muzeum - Kaszubski Park Etnograficzny we Wdzydzach
Kiszewskich;

• prywatne (wszystkie pozostałe).

Inny podział muzeów może być dokonany z punktu widzenia wpisania ich do

Państwowego Rejestru Muzeów lub nieobjęcia tym rejestrem prowadzonym
przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego.
Wskazany minister w drodze administracyjnej wyraża zgodę na wpis muzeum

do wymienionego rejestru dla potwierdzenia wysokiego poziomu merytorycznej

działalności danego muzeum i znaczenia jego zbiorów. Takie muzeum reje­
strowane jest objęte specjalnym wykazem muzeów rejestrowanych, ma prawo
używania tej nazwy oraz korzysta ze szczególnej ochrony i pomocy finansowej

państwa. Przysługuje mu też prawo pierwokupu zabytków na aukcjach po cenie

wylicytowanej oraz prawo pierwszeństwa zakupu od podmiotów prowadzących

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją

działalność polegającą na oferowaniu do sprzedaży zabytków. Muzea państwo­

we i rejestrowane muzea samorządowe mają od 2007 r. prawo używania okrą­
głej pieczęci z wizerunkiem orła i nazwą muzeum w otoku, co ma podkreślać

ich znaczenie dla kultury narodowej.

Przy muzeach państwowych i samorządowych omawiana ustawa przewiduje

działanie rady muzeum jako organu opiniodawczo-doradczego. który sprawu­

je nadzór nad wypełnianiem przez muzeum jego powinności wobec zbiorów

i społeczeństwa, ocenia działalność muzeum oraz opiniuje przedłożony przez
dyrektora roczny plan działalności. Ogólny zaś nadzór nad wszystkimi muze­
ami sprawuje minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa naro­
dowego. Nadzór ten w odniesieniu do muzeów rejestrowanych bezpośrednio
podległych temu ministrowi może on powierzyć radzie powierniczej. Takiej
radzie mogą również być powierzone uprawnienia przysługujące w muzeach
rejestrowanych innym organom administracji rządowej lub organom jednostek
samorządu terytorialnego. Przy tym jeśli w danym muzeum działa rada powier­
nicza, to nie powołuje się już rady muzeum. Przy ministrze właściwym do spraw
kultury i ochrony dziedzictwa narodowego działa Rada do Spraw Muzeów

jako organ opiniodawczo-doradczy tego ministra.

Każde muzeum działa na podstawie statutu nadanego przez organ lub pod­

miot będący założycielem danego muzeum. Statut może przewidywać prowa­

dzenie przez muzeum działalności gospodarczej w celu finansowania działalno­

ści statutowej, związanej z realizacją celów muzeum. Po zmianach w 2007 r.

ustawy o muzeach przewiduje ona nadawanie nowo tworzonym muzeom statu­

tu muzeum w organizacji, co ma ułatwiać ich funkcjonowanie do czasu zakoń­
czenia organizowania. Nowością jest nadawanie muzeom nicposiadającym
osobowości prawnej (np. uniwersyteckim, czy teatralnym) regulaminu przez
podmiot, który takie muzeum utworzył.

Zgodnie z analizowaną ustawą wstęp do muzeów jest zasadniczo odpłatny,

ale organ lub podmiot będący założycielem danego muzeum może wprowadzić

brak odpłatności za wstęp. Ustawowo bezpłatny jest tylko wstęp do państwo­
wych muzeów martyrologicznych, objętych wykazem ustalonym w drodze

rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 2001 r. Wykaz
ten obejmuje Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, Pań­
stwowe Muzeum na Majdanku oraz Muzeum Stutthof W Sztutowie. W każdym

muzeum ze wstępem płatnym musi być ustalony jeden dzień w tygodniu z wej­

ściem nieodpłatnym, co obecnie odnosi się tylko do wystaw stałych. Zarówno

wysokość opłat za wstęp, jak też dzień bez opłat i ewentualne zwolnienie z opłat
ustala dyrektor danego muzeum. Wprowadzona zasada odpłatności za wstęp na
wystawy czasowe, nieraz bardzo atrakcyjne, w dni wolne od opłat ma przyczy­
nić się do zwiększenia wpływów z biletów wstępu do muzeów państwowych

i samorządowych. Kwestia ta ma bezpośrednie znaczenie dla turystyki poznaw-

196

Rozdział 7

czej. ale trudno określić, czy zauważalnie wpłynie na zainteresowanie turystów

wystawami czasowymi muzeów.

W muzeach państwowych oznaczonym kategoriom osób przysługuje opłata

ulgowa (m.in. uczniom, studentom, uczestnikom studiów doktoranckich, na­

uczycielom, emerytom i rencistom oraz osobom niepełnosprawnym wraz

z opiekunami) lub zwolnienie z niej (np. dzieciom do lat siedmiu). Wynika to

z rozporządzenia Rady Ministrów z 1997 r. określającego grupy osób. którym

przysługuje ulga w opłacie lub zwolnienie z opłaty za wstęp do muzeów pań­

stwowych. Po zmianie tego rozporządzenia w 2006 r. wskazane ulgi i zwolnie­

nia przysługują też obywatelom państw członkowskich UE oraz Szwajcarii,

Isiandii. Liechtensteinu i Norwegii. Powyższe ustalenia dotyczące ulg i zwolnień

w opłatach za wstęp do muzeów państwowych, podobnie jak ustawowy obowiązek

ustanowienia w każdym muzeum jednego dnia w tygodniu wolnego od opłat za

wstęp na wystawy stałe, mają duże znaczenie dla rozwoju turystyki poznawczej.

Odrębnej regulacji ustawowej podlegają te muzea, które są położone na tere­

nach byłych hitlerowskich obozów zagłady. Tereny te, zwane Pomnikami Za­

głady, podlegają regulacjom ustawy o ochronie terenów byłych hitlerowskich

obozów zagłady z 1999 r. Zgodnie z ustaleniami tej ustawy Pomnikami Zagłady

są tereny, na których są położone:
• Pomnik Męczeństwa w Oświęcimiu,

• Pomnik Męczeństwa na Majdanku,
• Muzeum „Stutthof' w Sztutowie,

• Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy,
• Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Treblince,
• Muzeum Martyrologiczne - Obóz w Chełmnie nad Nerem,
• Muzeum Byłego Obozu Zagłady w Sobiborze,

• Były Obóz Zagłady w Bełżcu.

Powołana ustawa wprowadziła ochronę wymienionych Pomników Zagłady

jako cel publiczny, realizowany w postaci zadania z zakresu administracji pu­

blicznej. Ta ochrona polega na tworzeniu stref ochronnych Pomników Zagłady

oraz wprowadzeniu na obszarze Pomników Zagłady i ich stref ochronnych

szczególnych zasad odbywania zgromadzeń, prowadzenia działalności gospo­

darczej, budowy obiektów budowlanych, tymczasowych takich obiektów i urzą­

dzeń budowlanych, jak też wywłaszczania nieruchomości. Taka strefa ochronna

to pas gruntu o szerokości nie większej niż 100 m od granic Pomnika Zagłady.

Wspomniane ograniczenia oznaczają m.in. zakaz wykonywania działalności

gastronomicznej i hotelarskiej także w strefach ochronnych. Ten uzasadniony

w pełni zakaz wynika z wyjątkowego charakteru tych miejsc. Odwiedzający

mogą wtedy korzystać z infrastruktury gastronomicznej i hotelarskiej znajdują­

cej się poza strefą ochronną Pomników Zagłady.

ROZDZIAŁ

Podstawy prawa cywilnego

8.1. Źródła prawa cywilnego

Podstawowym źródłem prawa cywilnego jest kodeks cywilny z 1964 r., któ­

ry był już wielokrotnie zmieniany, ostatnio kilka razy w 2007 r. Rozpoczęte

zostały pracy nad nowym kodeksem cywilnym, który ma szanse na uchwalenie

w perspektywie kilku lat. Normy prawa cywilnego są też zawarte w wielu in­

nych ustawach, ratyfikowanych umowach międzynarodowych oraz aktach pra­

wa wspólnotowego. Takimi ustawami szczególnymi są np. prawo przewozowe

z 1984 r., prawo bankowe z 1997 r., ustawa o usługach turystycznych z 1997 r.,

ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów z 2000 r., kodeks spółek han­

dlowych z 2000 r., kodeks morski z 2001 r.. ustawa o podpisie elektronicznym

z 2001 r.. ustawa o kredycie konsumenckim z 2001 r., ustawa o szczególnych

warunkach sprzedaży konsumenckiej z 2002 r., prawo lotnicze z 2002 r., ustawa

o elektronicznych instrumentach płatniczych z 2002 r.. prawo zamówień pu­

blicznych z 2004 r.. czy prawo telekomunikacyjne z 2004 r. Wymienione ustawy

mają większy lub mniejszy związek z turystyką i rekreacją. Większość

z nich jest bliżej omówiona w dalszych partiach podręcznika.

Polskie prawo cywilne jest oparte na czterech podstawowych zasadach: za­

sadzie równości i ochrony podmiotów prawa, zasadzie ochrony własności oraz

innych praw majątkowych i niemajątkowych, zasadzie autonomii woli (ozna­

czającej w szczególności swobodę kontraktową) oraz zasadzie odpowiedzialno­

ści odszkodowawczej za skutki podejmowanych działań i zaniechań (opartej na

dwóch obowiązkach o charakterze ogólnym: dotrzymywania umów oraz napra­

wienia wyrządzonej szkody).

8.2. Podmioty prawa cywilnego

Podmiotami prawa cywilnego są ludzie oraz jednostki organizacyjne uznane

przez prawo za mające osobowość prawną. Kodeks cywilny nazywa te podmioty

198

Rozdział 8

odpowiednio osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Do tej ostatniej kate­

gorii należy Skarb Państwa, przedsiębiorstwa państwowe, banki państwowe,
szkoły wyższe. PAN. gminy i inne jednostki samorządu terytorialnego, spół­
dzielnie, spółki akcyjne, spółki z o.o., stowarzyszenia, fundacje oraz szereg in­
nych jednostek organizacyjnych, którym przepisy szczególne przyznają osobo­
wość prawną. W zasadzie osobowość prawna jest uzyskiwana z chwilą wpisu do
właściwego rejestru. Tym rejestrem jest z reguły Krajowy Rejestr Sądowy,
funkcjonujący od 1 stycznia 2001 r. Po zmianie w 2003 r. k.c. przewiduje, że do

jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa

przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach praw­
nych. Tym samym ustawowo został pozytywnie rozstrzygnięty problem istnienia

tzw. niepełnych (ułomnych) osób prawnych. Takimi podmiotami są w szcze­
gólności spółki osobowe (jawne, partnerskie, komandytowe i komandytowo-
akcyjne), jako że zgodnie z kodeksem spółek handlowych z 2000 r. taka spółka
może we własnym imieniu nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, pozywać
i być pozywana oraz prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą. Są to samo­

dzielne podmioty stosunków cywilnoprawnych.

Zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne oraz niepełne osoby prawne

mają tzw. zdolność prawną, gdyż mogą być podmiotami praw i obowiązków

z zakresu prawa cywilnego. Każdy człowiek ma tę zdolność od chwili urodze­

nia. Oczywiście omawiana zdolność w wypadku osób prawnych i niepełnych
osób prawnych nie obejmuje praw i obowiązków rodzinnych oraz innych doty­
czących jedynie ludzi.

Czym innym jest zdolność do czynności prawnych, tj. zdolność do nabywa­

nia praw i obowiązków cywilnoprawnych przez własne działania. W wypadku
ludzi zdolność ta zależy od wieku oraz ewentualnego całkowitego lub częścio­

wego ubezwłasnowolnienia na podstawie orzeczenia sądu. Osoby do lat 13 oraz
osoby całkowicie ubezwłasnowolnione nie mają zdolności do czynności praw­

nych. Tę zdolność ograniczoną mają małoletni, którzy ukończyli 13 lat, oraz
osoby pełnoletnie ubezwłasnowolnione częściowo. Pełną zdolność do czynności
prawnych uzyskuje się z chwilą uzyskania pełnoletności. Natomiast zdolność do
czynności prawnych osób prawnych nie podlega takim uwarunkowaniom. Każda
osoba prawna działa przez swoje organy (dyrektora, zarząd itp.) w sposób prze­
widziany w ustawie i opartym na niej statucie. Znajduje to odpowiednie zasto­
sowanie do niepełnych osób prawnych. W razie ich niewypłacalności odpowie­

dzialność subsydiarną ponoszą ich członkowie (wspólnicy).

Trzeba dodać, że przepisy k.c. uważają obecnie za konsumenta osobę fizycz­

ną dokonującą czynności prawnej niezwiązancj bezpośrednio z jej działalnością

gospodarczą lub zawodową. Ta kodeksowa definicja konsumenta jest w istocie

bliska określeniu „klient" stosowanemu przez ustawę w usługach turystycznych

z 1997 r.

Podstawy prawa cywilnego

199

8.3. Przedmiot stosunków cywilnoprawnych

Przedmiotem stosunków cywilnoprawnych są w szczególności rzeczy. Pod

tym pojęciem kodeks cywilny rozumie tylko przedmioty materialne. Muszą być
one wyodrębnione z przyrody. Ich wartość majątkowa lub jej brak nie ma zna­
czenia. Mogą to być przedmioty w stanie pierwotnym lub przetworzonym.
Zgodnie z ustawą o ochronie zwierząt z 1997 r. zwierzę nic jest rzeczą. Ustawa

ta w sposób szczególny traktuje zwierzęta jako istoty żyjące, zdolne do odczu­
wania cierpienia i wymaga dla nich ze strony ludzi zapewnienia poszanowania,
ochrony i opieki.

Podstawowy podział rzeczy jest dokonywany na rzeczy ruchome (tzw. ru­

chomości) i nieruchome (tzw. nieruchomości). Do tych ostatnich kodeks cywil­

ny zalicza grunty oraz budynki trwale z gruntem związane i części takich bu­

dynków, jeżeli według prawa stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności.

Wszystkie inne rzeczy to ruchomości. Spośród innych podziałów rzeczy istotne
znaczenie ma zwłaszcza odróżnienie rzeczy podziclnych i niepodzielnych oraz
rzeczy oznaczonych co do gatunku i oznaczonych co do tożsamości.

Częścią składową rzeczy jest to wszystko, co nie może być od niej odłączo­

ne bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości bądź przedmiotu odłączonego.

To połączenie musi mieć charakter trwały. Tak jest np. co do kół samochodu.

Warunkiem jest, by część składowa nie była własnością innej osoby. Od tak

rozumianej części składowej trzeba odróżnić przynależność, którą jest rzecz
ruchoma potrzebna do korzystania z innej rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem.
Rzecz główna i jej przynależność (np. zapasowe kolo samochodu) muszą przy
tym pozostawać w faktycznym związku i stanowić własność jednej osoby.

Pożytkami rzeczy są przynoszone przez nią dochody. Odróżnia się pożytki

naturalne oraz cywilne. Te pierwsze to płody rzeczy oraz inne odłączone od
niej części składowe, stanowiące normalny dochód z rzeczy zgodnie z zasadami

prawidłowego gospodarowania (np. owoce). Natomiast pożytki cywilne to docho­

dy, jakie rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego (np. czynsz najmu).

Inny niż rzeczy przedmiot stosunków cywilnoprawnych stanowią takie

przedmioty materialne, które w świetle prawa nie są rzeczami (kopaliny, cie­
cze i gazy inne niż kopaliny, zwierzęta domowe i hodowlane, jak również żyjące
w stanie wolnym), oraz rozmaite dobra niematerialne. Do tych ostatnich należą

różne postacie energii, dobra osobiste (np. wizerunek, nazwisko, firma czyli
nazwa, pod którą działa przedsiębiorca, tajemnica korespondencji), dobra inte­
lektualne (np. literackie, naukowe, wynalazki), papiery wartościowe (np. obliga­

cje i akcje) oraz pieniądz jako miernik wartości (a nie w postaci określonych

znaków pieniężnych).

Szczególnym przedmiotem stosunku cywilnoprawnego może być przedsię­

biorstwo w znaczeniu przedmiotowym. Kodeks cywilny rozumie przez takie

200

Rozdział 8

przedsiębiorstwo /organizowany zespół składników niematerialnych i mate­

rialnych przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej. Pojęcie lo

obejmuje m.in. nazwę przedsiębiorstwa, własność nieruchomości lub ruchomo­

ści, wierzytelności, środki pieniężne, koncesje, licencje i zezwolenia, majątkowe

prawa autorskie, tajemnice przedsiębiorstwa, jego księgi i dokumenty dotyczące

prowadzenia działalności gospodarczej.

Należy zwrócić uwagę na dwa znaczenia pojęcia „majątek". W wąskim zna­

czeniu to ogół aktywów należących do danego podmiotu. Natomiast w szerokim

znaczeniu majątek obejmuje nic tylko ogół aktywów, ale i ogół pasywów (obo­

wiązków) określonego podmiotu. Czym innym jest pojęcie mienia. Zgodnie

z definicją kodeksową mieniem jest własność i inne prawa majątkowe.

W odróżnieniu od majątku, który zawsze jest związany z określonym podmio­

tem, wskazane rozumienie mienia może odnosić się do oznaczonej kategorii

podmiotów, np. mienie państwowe, mienie komunalne, mienie spółdzielcze czy

też prywatne.

8.4. Czynności prawne

Czynnością prawną jest takie zdarzenie prawne, które składa się z co naj­

mniej jednego oświadczenia woli, zmierzającego do wywołania skutków praw­

nych w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Zgodnie

z kodeksem cywilnym oświadczeniem woli jest każde zachowanie się, które

dostatecznie ujawnia wolę danego podmiotu dokonania czynności prawnej. Mo­

gą to być określone słowa, gesty i inne zachowania wyrażające zamiar spowo­

dowania określonych skutków prawnych. Przy tym oświadczenia woli należy

odróżnić od oświadczeń wiedzy (np. zawiadomienie o wadach fizycznych rze­

czy) oraz od przejawów uczuć (np. tzw. przebaczenie). Niekiedy oprócz oświad­

czenia woli czynność prawna musi zawierać jeszcze inne elementy, jak np. wy­

danie rzeczy czy wpis do księgi wieczystej.

Spośród wielu podziałów czynności prawnych szczególne znaczenie ma od­

różnienie czynności prawnych:

• jednostronnych (np. testament, przyrzeczenie publiczne) i dwustronnych

(umów),

• konsensualnych (prawie wszystkie umowy) i realnych (np. umowa prze­

chowania),

• zobowiązujących (do określonego świadczenia) i rozporządzających (tj.

przenoszących, obciążających, ograniczających lub znoszących prawo pod­

miotowe).

Treść czynności prawnej może być w zasadzie dowolnie ukształtowana- Wy­

różnia się w niej składniki przedmiotowo istotne (decydujące o typie danej

czynności), podmiotowo istotne (powodujące z woli stron określone skutki

Podstawy prawa cywilnego

201

prawne, jak np. zadatek, odstępne, kara umowna, warunek czy termin) oraz nie­

istotne (ich pominięcie powoduje zastosowanie odpowiednich norm prawnych

lub zwyczajów). Zgodnie z k.c. każda czynność prawna wywołuje nie tylko

skutki w niej wyrażone lecz także wynikające z obowiązujących przepisów

prawnych, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów. Przy tym

umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna z mocy prawa. Nieważna jest

leż czynność prawna sprzeczna z normami imperatywnymi lub zasadami

współżycia społecznego bądź dokonana z zamiarem obejścia prawa.

Również forma czynności prawnej może być w zasadzie dowolna (pisem­

na, ustna, w postaci elektronicznej, czy odpowiednich zachowań wyrażających

w sposób dorozumiany wolę określonej osoby). Jednak w oznaczonych sytu­

acjach jest wymagana jedna z form szczególnych: zwykła forma pisemna

(wymagana np. do udzielenia pełnomocnictwa ogólnego), forma pisemna z urzę­

dowym poświadczeniem daty (po poświadczeniu przez notariusza jest to tzw.

data pewna), forma pisemna z urzędowym poświadczeniem podpisu (przez

notariusza albo przez organ gminy lub bank w miejscowościach, w których nic

ma notariusza), akt notarialny (np. w razie sprzedaży nieruchomości). Do za­

chowania zwykłej formy pisemnej czynności prawnej wystarcza złożenie wła­

snoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli.

Kodeks cywilny obecnie przewiduje, że oświadczenie woli złożone w postaci

elektronicznej może być równoważne z oświadczeniem woli w formie pisem­

nej. Warunkiem jest jednak, aby taka postać elektroniczna oświadczenia woli

była opatrzona tzw. bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym

przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu. Znaczenie tych bardzo

specyficznych, techniczno-prawnych terminów określa ustawa o podpisie elek­

tronicznym z 2001 r.

Niedochowanie wymaganej formy szczególnej powoduje różne konsekwen­

cje, poczynając od niewystąpienia określonych skutków czynności prawnej,

poprzez oznaczone utrudnienia dowodowe w procesie (niedopuszczalność

dowodu ze świadków ani dowodu z przesłuchania stron na fakt dokonania czyn­

ności), aż do rygoru nieważności czynności prawnej. Ten ostatni skutek wystę­

puje w razie niezachowania wymaganej przez prawo formy aktu notarialnego,

a w odniesieniu do zwykłej formy pisemnej - tylko w sytuacji zastrzeżenia tej

formy przez ustawę pod rygorem nieważności, a nie dla celów dowodowych.

Ważność czynności prawnej jest uzależniona od sianu ludzkiej psychiki oraz

wiedzy. Takie wady oświadczenia woli, jak brak świadomości lub swobody

oraz pozorność powodują bezwzględną nieważność danego oświadczenie woli.

Natomiast wady w postaci błędu, podstępu lub groźby stwarzają możliwość

uchylenia się od skutków prawnych określonego oświadczenia woli (tzw. nie­

ważność względna).

202

Rozdział 8

8.5. Sposoby zawierania umów

Umowy mogą być zawierane różnymi sposobami. Przepisy k.c. regulujące te

zagadnienia po licznych zmianach przewidują cztery takie tryby zawierania

umów: ofertowy, w drodze negocjacji, aukcji albo przetargu. Przez ofertę należy

rozumieć oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy, określające istotne

postanowienia tej umowy. Taka stanowcza propozycja zawarcia umowy musi

określać przynajmniej jej przedmiotowo istotne postanowienia. Jest to propo­

zycja wiążąca oferenta do upływu oznaczonego w niej terminu. Jeżeli taki ter­

min nie był oznaczony przez oferenta, to oferta złożona w obecności drugiej

strony albo za pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość

(np. telefonu) przestaje wiązać, gdy nie zostanie przyjęta niezwłocznie. W in­

nych przypadkach oferta przestaje wiązać z upływem czasu potrzebnego w zwy­

kłym toku czynności do otrzymania odpowiedzi wysłanej bez nieuzasadnionego

opóźnienia. Należy też podkreślić, że wszelkie ogłoszenia, reklamy, cenniki

i inne informacje, skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób, uważa się

w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy.

Oferta złożona w postaci elektronicznej wiąże składającego tylko wtedy, je­

żeli druga strona niezwłocznie potwierdzi jej otrzymanie. Od przedsiębiorcy

składającego ofertę w takiej postaci k.c. wymaga, aby przed zawarciem umo­

wy poinformował drugą stronę w sposób jednoznaczny i zrozumiały o:
• czynnościach technicznych składających się na procedurę zawarcia umowy;

• skutkach prawnych potwierdzenia przez drugą stronę otrzymania oferty;
• zasadach i sposobach utrwalania, zabezpieczania i udostępniania przez przed­

siębiorcę drugiej stronie treści zawieranej umowy;

• metodach i środkach technicznych służących wykrywaniu i korygowaniu

błędów we wprowadzanych danych, które jest obowiązany udostępnić dru­

giej stronie;

• językach, w których umowa może być zawarta;

• kodeksach etycznych, które stosuje oraz o ich dostępności w postaci elektro­

nicznej.
Powyższe obowiązki informacyjne dotyczą ofeil w postaci elektronicznej,

które nie są skierowane do indywidualnych osób. Nie odnoszą się one do za­

wierania umów w drodze poczty elektronicznej i podobnych środków indywidu­

alnego porozumiewania się na odległość. Przy tym w stosunkach między przed­

siębiorcami omawiane wymagania kodeksowe mogą nie być stosowane, jeśli

strony tak postanowią.

Tylko w stosunkach między przedsiębiorcami oferta może być odwołana

przed zawarciem umowy. Warunkiem jest, aby oświadczenie o odwołaniu zosta­

ło złożone drugiej stronie przed wysłaniem przez nią oświadczenia o przyjęciu

Podstawy prawa cywilnego

203

oferty. Jednakże w takich stosunkach oferta nic może być odwołana, jeśli okre­

ślono w niej termin przyjęcia lub nieodwoływalny charakter danej oferty.

Jeśli oświadczona przez oferenta w postaci oferty wola zawarcia umowy nie

zostanie w pełni zaakceptowana przez adresata oferty, to nie doprowadzi do

zawarcia umowy. Zgodnie bowiem z ustaleniem kodeksowym przyjęcie oferty

dokonane z zastrzeżeniem zmiany lub uzupełnienia jej treści poczytuje się za

nową ofertę. Inaczej jest tylko w stosunkach między przedsiębiorcami, gdyż

dodane w 2003 r. przepisy k.c. przewidują, że w takiej sytuacji odpowiedź na

ofertę z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień niezmicniających istotnie treści

oferty poczytuje się za jej przyjęcie. W tej szczególnej sytuacji strony wiąże

umowa o treści określonej w ofercie, ale z uwzględnieniem zastrzeżeń zawar­

tych w odpowiedzi na nią. Nie dotyczy to jednak oferty z wyraźnym wskaza­

niem niemożności jej przyjęcia z zastrzeżeniami, jak też przypadku, gdy oferent

- przedsiębiorca niezwłocznie sprzeciwi się włączeniu zastrzeżeń do umowy.

Ponadto zmienione uregulowania kodeksowe przewidują, że brak niezwłocznej

odpowiedzi przedsiębiorcy na ofertę zawarcia umowy w ramach jego działal­

ności, pochodzącą od oferenta, z którym pozostaje w stałych stosunkach go­

spodarczych, poczytuje się za przyjęcie oferty. Trzeba jednak podkreślić, że

zasadą jest. iż brak odpowiedzi na złożoną ofertę nie prowadzi do zawarcia

umowy. Szczególnym wyjątkiem od tej zasady jest zmodyfikowany przepis

kodeksowy odwołujący się do ustalonego w danych stosunkach zwyczaju lub

treści oferty, że dojście do składającego ofertę oświadczenia drugiej strony ojej

przyjęciu nic jest wymagane. Wówczas umowa dochodzi do skutku, jeśli druga

strona w czasie właściwym przystąpi do wykonania danej umowy.

Negocjacje (zwane dawniej rokowaniami) są procesem stopniowego uzgad­

niania treści umowy. Ten sposób zawierania umów jest wykorzystywany w od­

niesieniu do umów o skomplikowanej lub nietypowej treści, jak też w wypadku,

gdy świadczenia mają mieć dużą wartość. Jeśli strony prowadzące negocjacje

nie uzgodnią innych ustaleń, to uważa się. że umowa zostanie w tym trybie za­

warta dopiero w razie dojścia przez strony do porozumienia co do wszystkich

jej postanowień, które były przedmiotem negocjacji. W ostatnich latach moż­

na zauważyć kształtowanie się w Polsce na wzór amerykański praktyki podpi­

sywania tzw. listów intencyjnych przy rozpoczynaniu negocjacji. Dotyczy to

umów gospodarczych o znacznej wartości i złożonym charakterze. Tego rodzaju

list wyraża dążenie stron do zawarcia określonej umowy. Przepisy kodeksowe

do niedawna nie regulowały skutków prawnych podpisania listu intencyjnego.

Także orzecznictwo sądów polskich nie wypowiedziało się jednoznacznie

w tych kwestiach. Dopiero nowelizacja k.c. z 2003 r. określiła kryteria umożli­

wiające ocenę postępowania negocjujących partnerów w sytuacji, gdy nic doszło

do zawarcia umowy. Obecnie przepisy kodeksowe przewidują, że strona, która

rozpoczęła lub prowadziła negocjacje z naruszeniem dobrych obyczajów,

204

Rozdział 8

a zwłaszcza bez zamiaru zawarcia umowy, jest obowiązana do naprawienia

szkody, jaką druga slrona poniosła przez to. że liczyła na zawarcie umowy. Po­
nadto w razie udostępnienia w loku negocjacji poufnych informacji drugiej
stronie jest ona zobowiązana do nieujawniania i nicprzekazywania ich innym

osobom oraz niewykorzystywania tych informacji dla własnych celów, gdyż

w przeciwnym wypadku uprawniony podmiot może żądać naprawienia szkody

albo wydania uzyskanych przez drugą stronę korzyści.

Trzecim sposobem zawierania umów jest aukcja, nazywana dawniej w k.c.

mianem przetargu ustnego, a nieraz występująca w postaci licytacji. Ogłoszenie

aukcji powinno określić czas, miejsce, przedmiot oraz warunki aukcji albo
wskazać sposób udostępnienia tych warunków. Warunki le mogą zastrzegać

obowiązek wpłacenia tzw. wadium, czyli określonej sumy pieniężnej zabezpie­
czającej roszczenia organizatora na wypadek uchybienia ze strony oferenta

obowiązkowi zawarcia umowy. Organizator aukcji jest związany jej warunkami
od chwili ich udostępnienia. Mogą być one zmienione lub odwołane tylko wte­
dy, gdy zastrzeżono to w ich treści. Również uczestnik aukcji jest związany
złożoną przez siebie ofertą. Jego oferta przestaje wiązać, gdy inny uczestnik

aukcji (licytant) złożył ofertę korzystniejszą. Otrzymana najkorzystniejsza oferta
w toku aukcji prowadzi do zawarcia umowy z chwilą tzw. udzielenia przybicia.

Z kolei przetarg jako tryb zawierania umów został uregulowany w kodeksie

cywilnym dopiero w 1996 r. i określony wówczas mianem przetargu pisemnego.

Jest to sposób zawarcia umowy przy udziale wielu podmiotów jako uczestni­

ków postępowania przetargowego, które ma charakter eliminacyjny. Celem

tego trybu postępowania jest stworzenie organizatorowi przetargu możliwości
porównania różnych ofert i wyboru najkorzystniejszej oraz zawarcie umowy

z uczestnikiem, który zgłosił tę ofertę. Kodeks cywilny wymaga, aby ogłoszenie
przetargu obejmowało czas, miejsce, przedmiot i warunki przetargu albo wska­
zywało sposób udostępnienia tych warunków Mogą one obejmować obowiązek
wpłacenia wadium. Organizator przetargu jest związany jego warunkami od

chwili ich ogłoszenia. Także oferent od chwili złożenia oferty jest obowiązany
postępować zgodnie z postanowieniami ogłoszenia o przetargu oraz warunkami

danego przetargu. Takie oferty są składane w formie pisemnej i podlegają bada­

niu oraz ocenie przez ogłaszającego przetarg lub powołaną przez niego komisje

przetargową. Jeżeli w warunkach takiego przetargu nie zastrzeżono inaczej,
złożona oferta przestaje wiązać, gdy została wybrana inna oferta albo przetarg

został zamknięty bez wybrania żadnej oferty. Organizator przetargu jest obowią­
zany niezwłocznie powiadomić na piśmie jego uczestników o wyniku przetar­

gu albo o jego zamknięciu bez dokonania wyboru.

Należy podkreślić, że organizator oraz uczestnik zarówno przetargu, jak

i wyżej omówionej aukcji, może żądać unieważnienia umowy zawartej w wy­
niku danego przetargu lub aukcji, jeżeli strona tej umowy, inny uczestnik lub

Podstawy prawa cywilnego

205

osoba działająca w porozumieniu z nimi wpłynęła na wynik przetargu lub aukcji
w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami. Uprawnienie takie
wygasa z upływem miesiąca od dowiedzenia się przez osobę uprawnioną o ist­
nieniu przyczyny unieważnienia, ale nie później niż z upływem roku od dnia
zawarcia danej umowy.

Oprócz kodeksowego uregulowania przetargu obowiązują również przepisy

szczególne o przetargach ustalone w kilku innych ustawach, jak np. w prawie
zamówień publicznych z 2004 r. Powołana ustawa określa tryby udzielania
zamówień publicznych i przewiduje dwa rodzaje przetargów (nieograniczony

i ograniczony) jako podstawowe takie tryby, dopuszczając w oznaczonych w tej

ustawie przypadkach sześć innych sposobów zawarcia umowy o zamówienie

publiczne. Są lo: negocjacje z ogłoszeniem, tzw. dialog konkurencyjny, negocja­

cje bez ogłoszenia, zamówienie z wolnej ręki. zapytanie o cenę oraz licytacja

elektroniczna.

Ponadto odrębnie są uregulowane przez ustawę o ochronie niektórych praw

konsumentów z 2000 r. zagadnienia zawierania umów poza lokalem przedsię­
biorstwa oraz na odległość, gdyż wiąże się to z zagrożeniem interesów konsu­
mentów. Ustawa ta przewiduje w szczególności prawo konsumenta do odstąpie­
nia od zawartej w takich warunkach umowy, przy czym może lo nastąpić
w terminie 10 dni od zawarcia danej umowy i nie wymaga podania przyczyn
odstąpienia ani zapłaty odstępnego. Wystarcza złożenie stosownego oświadcze­
nia na piśmie.

Poza tym warto osobno wspomnieć, że niekiedy zdarza się również zawarcie

umowy w drodze sporządzenia odpowiedniego projektu umowy przez osobę

trzecią (np. notariusza) i podpisania umowy przez strony.

8.6. Przedstawicielstwo

W zasadzie każdy sam dokonuje czynności prawnych, ale wcale nie jest to

konieczne, gdyż z reguły można działać przez osobę trzecią. Wyjątki wynikają
z przepisów ustawowych lub z właściwości czynności prawnej. Przedstawiciel­
stwo polega na tym, że jedna osoba (zwana przedstawicielem) dokonuje w imieniu
drugiej osoby (zwanej reprezentowanym) czynności prawnej, która wywołuje
skutki prawne bezpośrednio dla reprezentowanego. Jeśli to umocowanie do
działania w cudzym imieniu opiera się na ustawie, to jest lo przedstawicielstwo
ustawowe (np. rodzice działający w stosunku do dzieci pozostających pod ich

władzą rodzicielską, opiekun, kurator). Jeśli takie upoważnienie wynika z oświad­

czenia woli reprezentowanego, to mamy do czynienia z pełnomocnictwem.

Pełnomocnictwa może udzielić w zasadzie tylko osoba mająca pełną zdol­

ność do czynności prawnych. Natomiast nie jesl wymagana pełna zdolność do
czynności prawnych od pełnomocnika, który może ją mieć ograniczoną. Jeśli

206

Rozdział 8

mocodawca ustanowi kilku pełnomocników, to każdy z nich może działać sa­

modzielnie, chyba że z treści pełnomocnictwa wynika obowiązek reprezentacji

łącznej. Pełnomocnikiem może być nie tylko osoba fizyczna, ale także osoba

prawna. Pełnomocnictwa można udzielić zasadniczo w dowolnej formie, z wy­

jątkiem sytuacji, gdy do ważności czynności prawnej jest potrzebna szczególna

forma, gdyż wtedy i umocowanie dla pełnomocnika powinno być udzielone

w tej samej formie. Ponadto jak już wspomniano, forma pisemna pod rygorem

nieważności jest wymagana dla pełnomocnictwa ogólnego, które dotyczy tzw.

czynności zwykłego zarządu (tj. czynności prawnych oraz faktycznych obej­

mujących normalny, codzienny zarząd określonym majątkiem). Innym rodzajem

pełnomocnictwa jest pełnomocnictwo rodzajowe, które obejmuje określoną kate­

gorię czynności prawnych. Natomiast pełnomocnictwo do poszczególnej czyn­

ności odnosi się do indywidualnie oznaczonej czynności prawnej. Każde pełno­

mocnictwo może być w każdym czasie odwołane. W zasadzie umocowanie

wygasa ze śmiercią mocodawcy lub pełnomocnika. Po wygaśnięciu umocowa­

nia pełnomocnik jest obowiązany zwrócić mocodawcy dokument pełnomoc­

nictwa.

Pełnomocnik może ustanowić dla mocodawcy tzw. dalszych pełnomocni'

ków (substytutów), gdy takie umocowanie wynika z treści pełnomocnictwa,

z ustawy lub ze stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa. Taki

stosunek wewnętrzny między pełnomocnikiem a jego mocodawcą może wyni­

kać np. z umowy o pracę czy z umowy agencyjnej i zobowiązywać pełnomocni-

ka do działania w imieniu osoby reprezentowanej. Samo bowiem pełnomocnic­

two do tego nie zobowiązuje, a jedynie upoważnia do dokonywania czynności

prawnych w imieniu i na rzecz mocodawcy. Niekiedy występuje tzw. pełno­

mocnictwo domniemane, gdy w lokalu przedsiębiorstwa przeznaczonym do

obsługiwania publiczności czynności obsługi wykonuje jakaś osoba, to uważa

się ją w razie wątpliwości za umocowaną do dokonywania zazwyczaj dokony­

wanych tam czynności prawnych z osobami korzystającymi z usług tego przed­

siębiorstwa. Czym innym jest tzw. pełnomocnictwo rzekome, gdy ktoś dokonu­

je czynności prawnej w cudzym imieniu bez umocowania lub z przekroczeniem

jego zakresu. Ważność takiej umowy zależy od potwierdzenia przez osobę,

w której imieniu dana umowa została zawarta. Generalnie pełnomocnik nie mo­

że być drugą stroną czynności prawnej, której dokonuje w imieniu mocodawcy

(tzw, czynność z samym sobą), ani jednocześnie reprezentować obu stron czyn­

ności prawnej. Co innego jednak może wynikać z treści pełnomocnictwa lub

z treści czynności prawnej wykluczającej możliwość naruszenia interesów mo­

codawcy.

Szczególna odmiana pełnomocnictwa występuje w prawic pocztowym. Peł­

nomocnictwo pocztowe polega na upoważnieniu do odbioru w imieniu adresata

przesyłek i kwot przekazów pocztowych bądź tylko oznaczonego rodzaju prze-

Podstawy prawa cywilnego

207

syłek lub kwot przekazów pocztowych albo konkretnej przesyłki lub kwoty ta­

kiego przekazu.

Należy również odróżnić tzw. prokurę czyli pełnomocnictwo handlowe

udzielane dawniej tylko przez spółki handlowe na zasadach ustalonych w ko­

deksie handlowym z 1934 r. Nowelizacja k.c. w 2003 r. wprowadziła prokurę do

tego kodeksu, który rozumie przez nią pełnomocnictwo udzielone przez przed­

siębiorcę, podlegającego obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców, które

obejmuje umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych- związanych

z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Prokura jest pod rygorem nieważności udzie­

lana na piśmie i podlega obowiązkowemu wpisowi do rejestru przedsiębiorców.

Nie może być ona ograniczona ze skutkiem wobec osób trzecich, co nie dotyczy

tylko prokury oddziałowej, która jest ograniczona do zakresu spraw wpisanych

do rejestru oddziału przedsiębiorstwa. Z zakresu prokury wyłączone jest tylko

zbycie przedsiębiorstwa, jego oddanie do czasowego korzystania oraz zbycie lub

obciążenie nieruchomości, co wymaga pełnomocnictwa do poszczególnej czyn­

ności. Prokura może być udzielona kilku osobom łącznie (prokura łączna) lub

oddzielnie i w każdym czasie może być odwołana. Prokurentem może być je­

dynie osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Dokonując

czynności prawnej w charakterze prokurenta taka osoba składa własnoręczny

podpis z dopiskiem wskazującym na prokurę. Prokura nie może być przeniesio­

na. Prokurent może jednak ustanowić pełnomocnika do poszczególnej czynności

lub do pewnego rodzaju czynności. Prokura wygasa ze śmiercią prokurenta, ale

śmierć przedsiębiorcy ani utrata przez niego zdolności do czynności prawnych

nie powoduje wygaśnięcia prokury.

8.7. Przedawnienie roszczeń

Prawo wiąże różne skutki z upływem czasu. Instytucja przedawnienia rosz­

czeń jest jednym z nich. Zgodnie z kodeksem cywilnym przedawniają się tylko

roszczenia majątkowe. Natomiast nic przedawniają się prawa podmiotowe

bezwzględne, roszczenia niemajątkowe, ani roszczenia procesowe czy admini-

stracyjnoprawne. W wypadku przedawnienia roszczenia majątkowego dłużnik

ma możliwość uchylenia się od zaspokojenia tego roszczenia. Wtedy zobo­

wiązanie nabiera charakteru zobowiązania naturalnego i wierzyciel może li­

czyć jedynie na dobrowolne jego wykonanie przez dłużnika. Sąd obecnie nie

może uwzględnić z urzędu upływu terminu przedawnienia lecz dokonuje tego

dopiero po zgłoszeniu zarzutu przedawnienia przez dłużnika.

Terminy przedawnienia są ustalone normami o charakterze imperatywnym

i wszelkie umowne postanowienia skracające lub wydłużające te terminy są

z mocy prawa nieważne. Przewidziany przez kodeks cywilny ogólny termin

przedawnienia wynosi 10 lat, ale dla roszczeń o świadczenia okresowe (np.

208

Rozdział 8

o zapłatę odsetek) oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności go­
spodarczej - tylko 3 lata. Natomiast przepisy szczególne ustalają krótsze ter­
miny przedawnienia (np. roszczenia z umowy przewozu osób przedawniają się
z upływem roku). Wyjątkiem jest dodany w 2007 r. przepis kodeksowy przewi­

dujący w określonych okolicznościach dłuższe terminy przedawnienia roszczeń
o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, o czym zob. bliżej
punki 7 rozdziału 10 podręcznika.

Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym dane roszczenie stało

się wymagalne, tzn. powstała prawna możliwość żądania zaspokojenia roszcze­
nia. W oznaczonych przez prawo sytuacjach bieg przedawnienia przerywa się
(np. w razie wniesienia pozwu do sądu) i wówczas termin przedawnienia jest
liczony od początku. W innych określonych prawem wypadkach bieg przedaw­
nienia ulega zawieszeniu (np. przy obowiązkowej reklamacji w transporcie lub

na poczcie) i oznaczony czas nie jest wliczany do terminu przedawnienia. Wte­
dy sumuje się okresy przed i po zawieszeniu biegu przedawnienia.

8.8. Własność i inne prawa rzeczowe

Własność to najszersze prawo do rzeczy. Jest to prawo podmiotowe bez­

względne, które obejmuje możność korzystania z rzeczy (posiadania jej, uży­
wania, pobierania pożytków i podejmowania dyspozycji faktycznych dotyczą­

cych danej rzeczy, np. co do przetworzenia jej lub zużycia) oraz rozporządza­

nia rzeczą (wyzbycia się własności lub obciążenia rzeczy przez ustanowienie na
niej praw przysługujących innym podmiotom prawa cywilnego). Wykonywanie

tego prawa jest ograniczone przez jego społeczno-gospodarcze przeznaczenie
oraz przez przepisy prawne i zasady współżycia społecznego.

Nabycie i utrata prawa własności następuje w sytuacjach określonych nie

tylko przez przepisy prawa cywilnego, ale również w przypadkach unormowa­
nych przez prawo konstytucyjne (w razie tzw. nacjonalizacji), prawo administra­

cyjne (w razie Izw. wywłaszczenia) i prawo karne (w razie orzeczenia przepadku
rzeczy będących narzędziem lub przedmiotem przestępstwa). Najważniejszym

cywilnoprawnym sposobem nabycia własności jest jej przeniesienie na podsta­

wie tego typu umów, jak umowa sprzedaży, zamiany, czy darowizny. Inne
uregulowane przez k.c. sposoby nabycia własności to w szczególności zasiedze­

nie, zawłaszczenie rzeczy niczyjej i znalezienie, jeśli znalazca uczynił zadość
swoim obowiązkom. Właściciel może wyzbyć się własności rzeczy ruchomej

przez to, że w tym zamiarze ją porzuci. W odniesieniu do nieruchomości może
to nastąpić przez zrzeczenie się własności w formie aktu notarialnego.

Niekiedy własność przysługuje niepodzielnie kilku osobom. Mamy wówczas

do czynienia z współwłasnością łączną, jeśli jest ona powiązana ze stosunkiem

prawnym, wobec którego pełni rolę służebną (np. w razie wspólności mąjątko-

Podstawy prawa cywilnego

209

wej małżeńskiej), albo z współwłasnością w częściach ułamkowych, która ma

charakter samoistny. W tym ostatnim przypadku każdy ze współwłaścicieli ma
określony ułamkiem udział, którym może rozporządzać, wyrażający zakres
uprawnień względem rzeczy wspólnej. Taka współwłasność rodzi wiele proble­

mów w zarządzaniu rzeczą wspólną i k.c. przyznaje każdemu ze współwłaścicie­
li prawo żądania zniesienia danej współwłasności. Może to nastąpić w drodze
umownej lub przez sąd.

Podczas gdy własność rzeczy jest stanem prawnym, to jej posiadanie jest

stanem faktycznym. Polega ono na fizycznym władztwie nad rzeczą (element

fizyczny), połączonym z wolą władania daną rzeczą (element psychiczny). Przy
tym posiadaczem samoistnym jest ten, kto faktycznie włada rzeczą jak właści­
ciel, a posiadaczem zależnym ten, kto nią faktycznie włada jak użytkownik,
zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się okre­
ślone władztwo nad cudzą rzeczą. Od posiadacza należy odróżnić dzierżyciela,
którym jest tzw. zastępca w posiadaniu, władający rzeczą za kogoś innego (np.
pracownik placówki handlowej).

Przepisy k.c. umożliwiają ochronę własności poprzez system roszczeń zwa­

nych petytoryjnymi. Obejmuje on roszczenie o zwrot rzeczy (roszczenie win-

dykacyjne) oraz roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zanie­
chanie naruszania własności w inny sposób niż przez pozbawienie właściciela

faktycznego władztwa nad rzeczą (roszczenie negatoryjne). Dopełniają je różne

roszczenia uzupełniające przysługujące właścicielowi, np. roszczenie odszko­
dowawcze, o zwrot pożytków, czy o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy.
Natomiast dla ochrony posiadania przysługuje roszczenie o przywrócenie naru­
szonego posiadania i o zaniechanie naruszeń. To tzw. roszczenie posesoryjne
przysługuje posiadaczowi przeciwko każdemu, kto samowolnie naruszył posia­
danie oraz na czyją korzyść to nastąpiło. Wynika ono z domniemania prawnego
zgodności posiadania ze stanem prawnym i kodeksowego zakazu samowolnego
naruszania posiadania. To roszczenie jest skuteczne także przeciwko właścicie­
lowi rzeczy. Ponadto dla ochrony posiadania k.c. przyznaje posiadaczowi moż­
liwość zastosowania obrony koniecznej lub tzw. samopomocy. Dla ochrony

dzierżenia żadne roszczenia nie przysługują, a dzierżyciel może tylko zastoso­

wać obronę konieczną lub samopomoc.

Oprócz własności do praw rzeczowych zalicza się użytkowanie wieczyste

oraz tzw. ograniczone prawa rzeczowe, wśród których k.c. wymienia użytko­
wanie, służebność, zastaw, hipotekę i spółdzielcze własnościowe prawo do
lokalu. Mamy tutaj do czynienia z zasadą zamkniętej listy praw rzeczowych,
gdyż ustawodawca nie dopuszcza do umownego tworzenia innych praw tego
rodzaju. Tylko w drodze ewentualnej zmiany k.c. mogłoby nastąpić rozszerzenie
tej listy i projektuje się dodanie tzw. długu gruntowego. Tak samo jak własność,
pozostałe wymienione prawa rzeczowe mają charakter bezwzględny i są sku-

210

Rozdział 8

teczne wobec wszystkich podmiotów prawa cywilnego. Są to prawa majątko­
we służące z reguły celom gospodarczym, ale niekiedy celom osobistym (np.
służebność mieszkania, czy spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu miesz­
kalnego). Większość wymienionych praw rzeczowych ma charakter samodziel­
ny, ale zastaw i hipoteka to prawa akcesoryjne, które służą zabezpieczeniu wie­

rzytelności i są z nimi funkcjonalnie związane. Prawem związanym z kolei
z własnością nieruchomości jest służebność gruntowa. Prawie wszystkie prawa
rzeczowe mają charakter zbywalny i tylko użytkowanie oraz służebność osobi­
sta są prawami niezbywalnymi. Dla uniknięcia nieporozumień należy ponadto
podkreślić, że wymienione podmiotowe prawa rzeczowe są uregulowane przez

zespół przepisów prawnych nazywanych prawem rzeczowym w znaczeniu
przedmiotowym. Tc przepisy prawa rzeczowego są zawarte w księdze drugiej
k.c.. ustawie o księgach wieczystych i hipotece z 1982 r. oraz kilkunastu innych
ustawach.

8.9. Pojęcie zobowiązania

Prawo zobowiązań jest szczególnie ważnym działem prawa cywilnego. Two­

rzą go przepisy księgi trzeciej k.c. oraz bardzo liczne przepisy pozakodeksowe
zawarte w ustawach szczególnych i ich aktach wykonawczych, ratyfikowanych
umowach międzynarodowych oraz rozporządzeniach wspólnotowych. Zgodnie

z definicją kodeksową przez zobowiązanie należy rozumieć stosunek cywilno­

prawny, w którym jeden podmiot, zwany wierzycielem, może żądać od drugie­

go podmiotu, zwanego dłużnikiem, określonego świadczenia, a dłużnik powi­
nien to świadczenie spełnić. Wierzyciel jest podmiotem uprawnionym, a dłużnik
podmiotem zobowiązanym. Przedmiotem takiego stosunku jest określone za­

chowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania, które może polegać na
działaniu lub zaniechaniu, czyniącym zadość godnym ochrony interesom wie­

rzyciela. Treść zaś zobowiązania stanowią uprawnienia wierzyciela i odpowia­

dające im obowiązki dłużnika. Przy tym zobowiązanie z punktu widzenia wie­
rzyciela jest określane mianem wierzytelności, a ze stanowiska dłużnika - dłu­

giem.

Przedmiotem zobowiązania może być więcej niż jedno świadczenie i nieraz

odróżnia się świadczenie główne oraz świadczenia uboczne. W zależności od
charakteru zobowiązania może to być świadczenie jednorazowe, ciągle lub
okresowe (np. czynsz najmu). Odróżnia się też świadczenia pieniężne i niepie­
niężne. Tc pierwsze są świadczenia podzielnymi, gdyż mogą być spełnione

częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości. Natomiast świadczenia
niepieniężne są często niepodzielne, o czym decyduje cel danego zobowiązania.
Szczególnie ważne znaczenie ma świadczenie odszkodowawcze, tj. takie, które
zmierza do naprawienia wyrządzonej szkody.

podstawy prawa cywilnego

211

Odróżnianie poszczególnych elementów zobowiązania nie zmienia faktu, że

zobowiązanie stanowi jedną całość. Może być ona całkiem prosta, ale często jest
złożona i każda ze stron stosunku zobowiązaniowego jest zarazem wierzycielem

i dłużnikiem. Szczególnie skomplikowane jest tzw. zobowiązanie solidarne.

Może to być solidarność dłużników, gdy wierzyciel może żądać całości lub
części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub każde­
go z osobna, przy czym zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek dłużnika

zwalnia pozostałych z obowiązku spełnienia świadczenia. Z kolei solidarność
wierzycieli oznacza, że dłużnik może spełnić całe świadczenie do rąk jednego

z nich i zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli powoduje wygaśnięcie długu

wobec pozostałych.

8.10. Źródła zobowiązań

Zobowiązania powstają z różnych zdarzeń prawnych. Najczęściej źródłami

zobowiązań są umowy zarówno nazwane (regulowane w k.c. lub ustawie szcze­
gólnej), jak i nienazwane (wykształcone empirycznie na gruncie zasady swobo­
dy kontraktowej i nie mające ustawowej regulacji). Każda umowa jako stan

faktyczny, obejmujący zgodne oświadczenia woli stron, zmierza do ustanowie­

nia, zmiany łub zniesienia stosunku cywilnoprawnego. Umowy zobowiązanio­

we tworzą, zmieniają lub likwidują stosunki zobowiązaniowe. Umowy te mogą
być jednostronnie zobowiązujące oraz dwustronnie zobowiązujące. Wśród
tych ostatnich mieszczą się umowy wzajemne, które charakteryzuje traktowanie

przez strony wzajemnych świadczeń jako ekwiwalentnych. Istotny jest leż po­
dział umów w dziedzinie zobowiązań na odpłatne i nieodpłatne, gdyż w tych
ostatnich dłużnik ma mniejsze obowiązki z powodu braku odpłatności. Wśród

umów zobowiązaniowych wyjątkowe miejsce zajmuje umowa przedwstępna.
Polega ona na tym. że jedna ze stron lub obie zobowiązują się do zawarcia innej
umowy. Zgodnie z obecnymi ustaleniami kodeksowymi wymaga to określenia

co najmniej postanowień przedmiotowo istotnych umowy przyrzeczonej, a nie

jest konieczne ustalenie terminu jej zawarcia. Szczególnym źródłem stosunku

zobowiązaniowego jest też umowa na rzecz osoby trzeciej, gdyż wtedy taka

osoba może bezpośrednio od dłużnika żądać spełnienia świadczenia. Warto po­
nadto dodać, że źródłem dodatkowych praw i obowiązków stron zobowiązania

mogą być tzw. dodatkowe zastrzeżenia umowne, do których k.c. zalicza waru­
nek, termin, zadatek, umowne prawo odstąpienia, odstępne i karę umowną.

Nieporównanie mniejsze znaczenie mają takie źródła zobowiązań, jak jedno­

stronne czynności prawne (np. przyrzeczenie publiczne) oraz tzw. bezpod­
stawne wzbogacenie, kiedy to podmiot prawa uzyskuje bez uzasadnienia praw­

nego korzyść majątkową. Szczególną lego postacią jest nienależne świadczenie.

Rozdział 8

Najzupełniej wyjątkowo stosunki zobowiązaniowe powstają obecnie z aktów

administracyjnych, ale w gospodarce planowej było to bardzo częste. Nato­

miast zawsze ważnym źródłem zobowiązań były. są i bez wątpienia będą czyny

niedozwolone (tzw. delikty). Występują one w razie wyrządzenia poza stosun­
kiem umownym szkody, za którą ustawa czyni kogoś odpowiedzialnym. Ponad­
to trzeba zasygnalizować występowanie jeszcze innych zdarzeń prawnych,
z którymi szczególne przepisy ustawowe wiążą skutki w postaci powstania zo­

bowiązania (np. tzw. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, czy utrata lub
uszkodzenie rzeczy wniesionej przez gościa do hotelu)

8.11. Wzorce umów

Wzorcem umowy są wszelkie jednostronnie przygotowane klauzule umow­

ne stosowane przy zawieraniu umów. Obecnie kodeks cywilny już nie dzieli
wzorców umów na normatywne, kwalifikowane i niekwalifikowane, lecz upo­
ważnia każdy podmiot prawa do ustalenia wzorca umowy. W praktyce takie
wzorce ustalają przedsiębiorcy świadczący usługi w skali masowej, tworząc

ogólne warunki umów, wzory (formularze) umów, czy regulaminy. Szczegól­
ne regulacje o charakterze restrykcyjnym zostały wprowadzone dla wzorców
stosowanych w obrocie konsumenckim.

Zgodnie z obecnymi ustaleniami kodeksowymi warunkiem mocy wiążącej

wzorca umowy jest jego doręczenie drugiej stronie przed zawarciem umowy.

Do niedawna wystarczało doręczenie takiego wzorca przy zawarciu, co prak­
tycznie uniemożliwiało zapoznanie się z nim drugiej strony przed zawarciem
umowy.

Dodane w 2003 r. przepisy kodeksowe zobowiązały stronę posługującą się

wzorcem umowy w postaci elektronicznej do udostępnienia go drugiej stro­
nie przed zawarciem umowy. Powinno to nastąpić w taki sposób, aby mogła ona
wzorzec ten przechowywać i odtwarzać w zwykłym toku czynności. Warto

zauważyć, że ustalenie to odnosi się nie tylko do przedsiębiorcy składającego
ofertę w postaci elektronicznej, ale do każdego, kto stosuje wzorzec umowy
w postaci elektronicznej.

Zamiast doręczenia wzorca umowy niekiedy jest możliwe uproszczone poin­

formowanie kontrahenta o stosowanym wzorcu. Ustalenia kodeksowe dopusz­
czają to w sytuacji, gdy posługiwanie się wzorcem w stosunkach danego rodzaju

jest zwyczajowo przyjęte, a przy tym druga strona mogła się z łatwością do­

wiedzieć o jego treści (np. dzięki wywieszkom w środku transportowym). Jed­
nakże nie dotyczy to umów zawieranych z udziałem konsumentów. Wtedy
bowiem zasadą jest warunek doręczenia wzorca konsumentowi, co nie dotyczy

jedynie umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia

codziennego.

Podstawy prawa cywilnego

2 1 3

Zgodnie z ustaleniami kodeksowymi w razie sprzeczności treści umowy

z wzorcem umowy strony są związane umową. Ustalenia umowne mają więc
wtedy pierwszeństwo i w określonym zakresie postanowienia danego wzorca
umowy są bezskuteczne. W razie zaś konfliktu między różnymi wzorcami usta­
lonymi przez przedsiębiorców, którzy zawarli umowę, to w takiej sytuacji stro­
ny wiążą jedynie te postanowienia wzorców, które nie są ze sobą sprzeczne.
Do zawarcia umowy wtedy w ogóle nie dojdzie, jeśli przedsiębiorca niezwłocz­

nie po otrzymaniu oferty odwołującej się do takiego różniącego się wzorca, od­
mówi zawarcia umowy nie obejmującej sprzecznych postanowień wzorców.

Kodeks cywilny wymaga, aby każdy wzorzec umowy był sformułowany jed­

noznacznie i w sposób zrozumiały. Ten warunek transparentości (przejrzysto­

ści) wzorca dotyczy wszystkich wzorców umów. Jednak tylko w stosunkach
z konsumentami ustalenie kodeksowe wprowadza dyrektywę wykładni, naka­
zującą tłumaczenie postanowień niejednoznacznych wzorca na korzyść konsu­
menta. W innych wypadkach niezrozumiałe ustalenia wzorca nie wywołują
żadnego skutku prawnego i nie wiążą drugiej strony umowy.

Trzeba podkreślić, że wzorzec umowy nic może obejmować niedozwolo­

nych postanowień umownych, nazywanych często klauzulami abuzywnymi.
Są to takie ustalenia, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób

sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy, na co

konsument nie ma rzeczywistego wpływu. K.c. przewiduje, że wskazane nie­

dozwolone klauzule nie uzgodnione indywidualnie z konsumentem są bezsku­
teczne i nie wiążą go. Przykładowy katalog tego rodzaju postanowień jest za­

warty w przepisach kodeksowych. Jest to lista tzw. klauzul szarych, co do któ­

rych istnieje swoiste domniemanie abuzywności, wynikające z doświadczeń

praktyki, która wskazuje typowe postanowienia umowne rozkładające w niepro­
porcjonalny, niesymetryczny sposób ryzyko na strony obrotu cywilnoprawnego.
Powołany przepis zawiera regułę interpretacyjną, która pomaga rozwiać wąt­
pliwości co do kwalifikacji określonej klauzuli jako niedozwolonej.

Omawiana lista postanowień niedozwolonych obejmuje aż 23 punkty.

W razie wątpliwości powstałych przy analizie konkretnego postanowienia umo­
wy lub ustalenia wzorca umowy, dokonanej na podstawie kodeksowej klauzuli

generalnej definiującej pojęcie niedozwolonych postanowień umownych, po­
winno się uznać za niedozwolone postanowienia umowne m.in. takie, które
w szczególności:
• wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szko­

dy na osobie;

• wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta

za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;

• przewidują postanowienia, z którymi konsument nic miał możliwości się

zapoznać przed zawarciem umowy;

214

Rozdział 8

• uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy,

nie mającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane posta­
nowienie;

• uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli

kontrahenta konsumenta;

• przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej

interpretacji umowy;

• wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadcze­

nie nic spełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawar­

cia umowy lub jej wykonania;

• nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na

wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy.
Ustalenia stosunków umownych z udziałem konsumentów podlegają ocenie

sądów z punktu widzenia przestrzegania kodeksowych wymagań w zakresie

postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumen­

towi przez kontrahenta. Sądowa kontrola wzorców umów może być kontrolą

incydentalną (indywidualną), dotyczącą treści konkretnego stosunku zobowią­

zaniowego powstałego z użyciem danego wzorca, bądź kontrolą abstrakcyjną
treści postanowień zawartych we wzorcu, przewidzianą w k.p.c. jako jeden
z rodzajów spraw gospodarczych. Materialnoprawną podstawą powyższej kon­
troli są przepisy kodeksowe poświęcone wzorcom umów. Przepisy te wprowa­

dzone dla ochrony interesów słabszej strony, jaką jest konsument, są obecnie
generalnie zharmonizowane z ustaleniami dyrektywy 93/13/EWG o niedozwo­

lonych klauzulach w umowach konsumenckich z 1993 r.

8.12. Zasady wykonywania zobowiązań

Wykonanie zobowiązania oznacza spełnienie świadczenia prowadzące do

pełnego zaspokojenia interesu wierzyciela, określonego w treści stosunku zobo­
wiązaniowego. Przy wykonywaniu zobowiązań zastosowanie znajdują w pierw­
szej kolejności przepisy ogólne o zobowiązaniach ustalone w k.c. Dłużnik
powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiada­

jący jego celowi spoteczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia spo­

łecznego. Powinny być przy tym przestrzegane również ustalone zwyczaje.

Zarazem przepis kodeksowy wymaga, aby w taki sam sposób wierzyciel współ­
działał przy wykonaniu zobowiązania. Należy podkreślić, że ustalenia kodek­
sowe zobowiązują dłużnika do należytej staranności, czyli staranności ogólnie
wymaganej w stosunkach danego rodzaju. W wypadku przedsiębiorcy tę staran­
ność określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru prowadzonej
przez niego działalności gospodarczej. Oznacza to konieczność posiadania

odpowiedniej wiedzy, umiejętności oraz środków wykonania danego zobo-

Podstawy prawa cywilnego

215

wiązania. Trzeba również przywołać kodeksową zasadę, że zobowiązanie może
być wykonane przez podwykonawców. Wyjątki od tej reguły mogą wynikać

z treści czynności prawnej, z ustawy lub z właściwości świadczenia. Jeśli zaś
chodzi o świadczenie rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, to dłużnik po­

winien świadczyć rzeczy średniej jakości, o ile nic innego w kwestii jakości
rzeczy nie wynika z obowiązującego prawa, umowy lub okoliczności.

Wykonanie każdego zobowiązania podlega kodeksowym przepisom o wy­

konywaniu zobowiązań. Przepisy te zobowiązują wierzyciela do przyjęcia

świadczenia częściowego, chyba że to naruszałoby jego uzasadniony interes.

Miejsce i termin spełnienia świadczenia mogą być oznaczone w umowie lub

wynikać z właściwości zobowiązania. Jeśli tak nie jest, to zgodnie z k.c. świad­

czenie powinno być spełnione w miejscu, gdzie w chwili powstania zobowią­

zania dłużnik miał zamieszkanie lub siedzibę, ale świadczenie pieniężne po­
winno być spełnione w miejscu zamieszkania lub siedziby wierzyciela w chwili

spełnienia świadczenia. Jeśli zaś właściwy czas wykonania zobowiązania nie

został określony, to świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po we­
zwaniu dłużnika do wykonania. Dłużnik spełniając świadczenie może żądać od
wierzyciela pokwitowania. W określonych w k.c. okolicznościach dłużnik może

złożyć świadczenie do depozytu sądowego.

W przypadku zobowiązań z umów wzajemnych do ich wykonywania znaj­

dują zastosowanie szczególne ustalenia kodeksowe w tym zakresie, uchylające
stosowanie ogólnych przepisów o wykonywaniu zobowiązań. Najważniejszym

takim ustaleniem jest zasada jednoczesności świadczeń. Umożliwia ona po­
wstrzymanie się od spełnienia świadczenia, dopóki druga strona nie zaoferuje
świadczenia wzajemnego. Ważne znaczenie ma ustalenie kodeksowe dotyczące

sytuacji, gdy jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania
z umowy wzajemnej. Wówczas powstaje uprawnienie do odstąpienia od umo­
wy, jak też możliwość żądania wykonania zobowiązania i naprawienia szkody

wynikłej ze zwłoki.

Oprócz ustaleń kodeksowych dotyczących generalnie wykonywania zobo­

wiązań różne ustawy odrębne zawierają ustalenia szczególne w zakresie wy­
konywania zobowiązań powstałych z umów uregulowanych w tych ustawach.

Takie szczególne ustalenia znajdują się m.in. w prawie przewozowym z 1984 r.,
czy ustawie o usługach turystycznych z 1997 r. Dotyczą one np. wykonywania
świadczeń zastępczych.

8.13. Zasady, rodzaje i przesłanki odpowiedzialności cywilnej

Problematyka odpowiedzialności cywilnej należy bez wątpienia do szczegól­

nie skomplikowanych zagadnień prawa cywilnego. Zakres pojęciowy odpowie­
dzialności odszkodowawczej jest węższy od pojęcia odpowiedzialności cywil-

216

Rozdział 8

nej, gdyż nie obejmuje np. sankcji cywilnoprawnych w postaci nieważności lub

bezskuteczności czynności prawnej. Najczęściej jednak mówiąc o odpowie­

dzialności cywilnej, mamy na myśli odpowiedzialność odszkodowawczą, tj. taką,

gdy obowiązujące prawo cywilne przewiduje odpowiedzialność jednego pod­

miotu za szkodę poniesioną przez inny podmiot. Istota omawianej odpowie­

dzialności sprowadza się więc do obowiązku dania odszkodowania, czyli speł­

nienia świadczenia odszkodowawczego. Jeśli w określonej sytuacji żaden pod­

miot prawa cywilnego nie jest obciążony odpowiedzialnością za doznaną przez

kogoś szkodę, to konsekwencje tego ponosi sam poszkodowany.

Odpowiedzialność odszkodowawcza może być oparta na różnych zasadach.

Najważniejszą z nich jest zasada winy, odwołująca się do założenia, że za skut­

ki zawinionego działania lub zaniechania wyrządzającego szkodę sprawca po­

winien ponieść konsekwencje prawne. Jest to naczelna zasada w dziedzinie

odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych. Wyraża to zwłaszcza

art. 415 k.c., zgodnie z którym kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę,

obowiązany jest do jej naprawienia. Pojęcie winy jest tutaj rozumiane jako bez­

prawne i zarazem naganne (wadliwe) postępowanie, przy czym występuje

konieczność łącznego wystąpienia wymienionych dwóch elementów składo­

wych: obiektywnego i subiektywnego. Bezprawność w prawie cywilnym po­

winna być w zasadzie rozumiana jako niezgodność (sprzeczność) określonego

zachowania z przepisami ustawy. Stopnie wadliwości zaś czynnika subiektyw­

nego prowadzą do odróżnienia winy umyślnej od niedbalstwa, rozumianego

jako niedołożenie wymaganej staranności, a występują przy tym różne stopnie

pośrednie winy. Generalnie jednak każda postać winy powoduje odpowiedzial­

ność odszkodowawczą przewidzianą we wskazanym przepisie kodeksowym.

Warto podkreślić, że za szkodę wyrządzoną umyślnie odpowiedzialność spraw­

cy jest bezwzględna.

W ostatnich latach wzrasta na znaczeniu odpowiedzialność odszkodowawcza

oparta na zasadzie ryzyka, która jest różnie rozumiana w poszczególnych regu­

lacjach ustawowych, odwołujących się do ryzyka właściciela, ryzyka posiadacza

rzeczy, ryzyka przedsiębiorcy, czy ryzyka zwierzchnika. Wiąże się to ze zwięk­

szonymi zagrożeniami dla życia, zdrowia oraz majątku każdego człowieka

w wyniku rozwoju mechanicznych środków komunikacji poruszanych za pomo­

cą sił przyrody, używania różnych niebezpiecznych dla otoczenia urządzeń,

posługiwania się innymi osobami przy prowadzeniu działalności gospodarczej

itp. W tego rodzaju sytuacjach jest społecznie uzasadnione odstąpienie od winy

jako miernika oceny zachowań powodujących powstanie szkody i odwołanie się

do konieczności ponoszenia odpowiedzialności za sam skutek. Nie jest to jed­

nak odpowiedzialność absolutna, gdyż zwalniają od niej określone ustawowo,

zobiektywizowane okoliczności. Należy do nich w szczególności tzw. siła wyż­

sza (vis maior), które to pojęcie nie jest zdefiniowane w prawie polskim. Domi-

podstawy prawa cywilnego

217

nujące w nauce prawa obiektywistyczne teorie siły wyższej rozumieją przez nią
/darzenie zewnętrzne o charakterze nadzwyczajnym, którego skutkom nie

sposób zapobiec. Często jest do tego dodawana cecha niemożliwości przewi­

dzenia określonego zdarzenia, ale nie w sensie absolutnym, a jedynie w ozna­
czonej sytuacji.

Stosunkowo niewielkie znaczenie ma w praktyce odpowiedzialność odszko­

dowawcza oparta na zasadzie słuszności. Zasada ta pomija winę i odwołuje się

do zasad współżycia społecznego jako uzasadnienia omawianej odpowiedzialno­

ści w sytuacjach wyjątkowych, wyraźnie oznaczonych w kodeksie cywilnym.

Rośnie natomiast rola zasady gwarancyjno-rcpartycyjncj. która jest związana

z działalnością ubezpieczeniową. Na tej właśnie zasadzie jest oparta odpowie­

dzialność ubezpieczycieli, którzy ze składek ubezpieczających się tworzą spe­

cjalny fundusz przeznaczony na wypłatę odszkodowań i innych świadczeń oso­

bom ubezpieczonym. Jest to odpowiedzialność gwarancyjna, która mieści się

w ramach odpowiedzialności odszkodowawczej, ale nie ma wciąż tak dużego

znaczenia, jak odpowiedzialność typu sprawczego.

Wymienione powyżej zasady, na których może być oparta odpowiedzialność

odszkodowawcza, znajdują zastosowanie do dwóch przeciwstawianych sobie

rodzajów tej odpowiedzialności. Jednym z nich jest odpowiedzialność z tytułu

niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania powstałego z zawartej

umowy (kontraktu). Jest to tzw. odpowiedzialność kontraktowa, uregulowana

w art. 471 i nast. k.c. Powołane przepisy kodeksowe wiążą tego rodzaju odpo­

wiedzialność z niezachowaniem należytej staranności przez dłużnika, ale zara­

zem dopuszczają, że zakres tej odpowiedzialności może być zarówno rozsze­

rzony, jak też zawężony przez przepisy ustawowe lub czynność prawną. Nie­

ważne jest tylko zastrzeżenie umowne, że dłużnik nie będzie odpowiedzialny za

szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie. Omawiana odpowie­

dzialność jest z reguły oparta na zasadzie winy. Wskazany art. 471 k.c. zawiera

domniemanie prawne, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowią­

zania umownego stanowi następstwo okoliczności, za które dłużnik odpowia­

da. Mogą to być okoliczności przez dłużnika zawinione, ale jego odpowiedzial­

ność może też być oparta w danej sytuacji na innej zasadzie, w tym zwłaszcza na

zasadzie ryzyka. Do tej właśnie zasady odwołuje się art. 474 k.c, zgodnie

z którym dłużnik jest odpowiedzialny jak za własne działanie lub zaniechanie

za postępowanie osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa bądź któ­

rym wykonanie zobowiązania powierza. Dotyczy to także wykonania zobowią­

zania przez przedstawiciela ustawowego dłużnika. W tych wszystkich sytu­

acjach to na dłużniku spoczywa ciężar wykazania, iż niewykonanie lub niena­

leżyte wykonanie danego zobowiązania umownego nastąpiło wskutek takich

okoliczności, za które odpowiedzialności nie ponosi. Jeżeli tego nie wykaże, to

poniesie odpowiedzialność odszkodowawczą.

218

Rozdział 8

Drugim rodzajem odpowiedzialności odszkodowawczej jest tzw. odpowie­

dzialność deliktowa, czyli z lytulu czynów niedozwolonych. Występuje ona
wówczas, gdy obowiązujące prawo łączy czyjś obowiązek odszkodowawczy

z innym zdarzeniem prawnym niż umowa. W konsekwencji jest to obowiązek
o charakterze pierwotnym, a nie następczym. Chodzi tutaj o sytuacje, gdy szko­

da zostaje wyrządzona niezależnie od istnienia uprzednio między określonymi
podmiotami stosunku cywilnoprawnego. Jak już wyżej wspomniano, omawia­
na odpowiedzialność jest z reguły oparta na zasadzie winy. Tak jest zwykle

w wypadku odpowiedzialności za własne czyny, w tym za winę w nadzorze
nad zwierzęciem, jak i niektóre cudze czyny: za osoby niepoczytalne oraz za

czyny osób. którymi się posłużono. Jednak odpowiedzialność za czyn pod­

władnego jest oparta na zasadzie ryzyka. Na tej ostatniej zasadzie jest ponadto

oparta odpowiedzialność za wyrzucenie, wylanie lub spadnięcie przedmiotu
z pomieszczenia, zawalenie się budowli, szkodę wyrządzoną przez ruch przed­

siębiorstwa lub zakładu poruszanego sitami przyrody, jak też przez ruch me­
chanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody, a tak­
że przez produkt niebezpieczny.

Odpowiedzialność kontraktowa lub deliktowa podmiotu wymaga wystąpienia

jej przesłanek, czyli warunków, od których jest uzależnione powstanie obo­

wiązku odszkodowawczego. Konieczne są trzy przesłanki odpowiedzialności

odszkodowawczej:
• zdarzenie, z którym obowiązujące prawo wiąże czyjś obowiązek odszko­

dowawczy;

• powstanie szkody;
• istnienie związku przyczynowego między zdarzeniem powodującym po­

wstanie obowiązku odszkodowawczego a szkodą.

Tylko pierwsza z wymienionych przesłanek jest inna w reżimie odpowie­

dzialności kontraktowej w porównaniu z odpowiedzialnością deliktowa. W wy­
padku odpowiedzialności kontraktowej zdarzeniem powodującym powstanie
obowiązku odszkodowawczego jest niewykonanie lub nienależyte wykonanie

zobowiązania umownego. Natomiast w reżimie odpowiedzialności deliktowej
takim zdarzeniem rodzącym obowiązek odszkodowawczy jest innego rodzaju
fakt określony przez obowiązujące prawo i nie mający związku ze stosunkiem

umownym. Wyżej zostały wskazane takie stany faktyczne określone przez prze­
pisy kodeksowe.

Pozostałe przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej są tak samo ujęte

w odniesieniu do odpowiedzialności kontraktowej, jak i deliktowej. Jedną z nich

jest szkoda rozumiana w nauce prawa i orzecznictwie jako uszczerbek w dob­

rach lub interesach prawnie chronionych, poniesiony przez poszkodowanego
wbrew jego woli. Pojęcie to nic jest zdefiniowane ustawowo i występują różnice

zdań w kwestii, czy obejmuje ono nic tylko uszczerbek majątkowy, ale także

Podstawy prawa cywilnego

219

uszczerbek niemajątkowy. Ten ostatni k.c. określa mianem krzywdy, z której
wyrządzeniem związany jest w oznaczonych wypadkach obowiązek zapłaty

zadośćuczynienia pieniężnego. Szerokie rozumienie pojęcia szkody, obejmują­
ce również szkodę niemajątkową, zyskało dodatkowe uzasadnienie w świetle

orzecznictwa wspólnotowego, które Polska przyjęła wraz z całym wspólnoto­
wym dorobkiem prawnym, stając się członkiem UE. Znamienny jest w tej kwestii
wyrok ETS z 12 marca 2002 r.. dotyczący odpowiedzialności za zmarnowany

urlop podczas imprezy turystycznej, omówiony w punkcie 2 rozdziału 10 pod­
ręcznika. Orzeczenie to musi być obecnie uwzględniane przez polskie sądy.

Szkoda może wystąpić w dwóch postaciach: jako tzw. szkoda na osobie oraz

szkoda na mieniu - w zależności od tego. jakie dobro zostało naruszone. Jeśli

zaś chodzi o konsekwencje wyrządzonej szkody, to w wypadku szkody na oso­
bie mogą one mieć charakter zarówno niemajątkowy (tzw. krzywda), jak i ma­

jątkowy, obejmując koszty leczenia, zabiegów rehabilitacyjnych i specjalnego

odżywiania, jak też utracone zarobki, utratę zdolności do pracy itp. Natomiast
szkoda na mieniu zawsze ma postać majątkową. Należy podkreślić, że k.c.
odróżnia dwa rodzaje szkody majątkowej: zwykle chodzi o stratę poniesioną
przez poszkodowanego, czyli tzw. szkodę rzeczywistą (damnttm emergens), ale

szkoda może też obejmować utracone korzyści, jakich poszkodowany mógł się
spodziewać, gdyby nie wyrządzono mu szkody, czyli tzw. utracone wzbogacenie
{hterum cessans).

Zasadniczo obydwa te rodzaje szkody podlegają obowiązkowi

odszkodowawczemu Jednakże przepisy ustawowe lub postanowienia umowne

mogą w tej kwestii stanowić inaczej.

Wskazany wyrok ETS z 12 marca 2002 r. uznał, że nienależyte wykonanie

umowy o imprezę turystyczną, powodujące uszczerbek w postaci niemożności
pełnego skorzystania z danej imprezy wskutek utraty przyjemności z pobytu
na niej oznacza szkodę inną niż na osobie, mieszczącą w sobie też szkodę nie­
majątkową. Przeważnie uważa się, iż roszczenie o zadośćuczynienie za tego
rodzaju uszczerbek ma charakter niemajątkowy. Jednak w gospodarce rynko­
wej takie trudne do oszacowania szkody mają swoją cenę i mogą być dochodzo­

ne w obecnym stanie prawa polskiego w szczególności na podstawie przepisów

arl. 322 k.p.c. W nauce prawa można spotkać pogląd, że utraconą przyjemność

z pobytu na urlopie można zakwalifikować jako szczególną tzw. wartość
z upodobania {praeńum affectionis), która tradycyjnie jest jednak uważana za
nie podlegającą odszkodowaniu. Na szczególną uwagę zasługuje stanowisko, że

utrata przyjemności z podróży może być często zakwalifikowana jako szkoda
majątkowa, jak również oznaczać w określonych sytuacjach naruszenie dóbr
osobistych takich, jak zdrowie, prawo do ciszy i spokoju psychicznego, czy
prawo do korzystania z nieskażonego środowiska naturalnego. Za szerszą
ochroną dóbr osobistych w ramach reżimu kontraktowego opowiada się M. Sa-

fjan, wskazując, że uszczerbek w postaci naruszenia takich wartości, jak utrata

220

Rozdział 8

oczekiwanych doznań estetycznych lub poznawczych, utrata przyjemności,

czy naruszenie spokoju psychicznego, nie powinien być wtłaczany na siłę

w pojęcie dobra osobistego. Generalnie trzeba podkreślić kształtowanie się sze­

rokiego, wspólnotowego pojęcia szkody oraz odchodzenie od tradycyjnych

poglądów w tym zakresie.

Trzecią przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej jest istnienie

związku przyczynowego między zdarzeniem, z którym obowiązujące prawo

łączy czyjś obowiązek odszkodowawczy, a szkodą doznaną przez poszkodowa­

nego. K.c. uznaje, że laki związek istnieje tylko w zakresie normalnych na­

stępstw działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Jest to wyrazem

koncepcji tzw. przyczynowości adekwatnej, która obowiązek odszkodowaw­

czy wiąże jedynie z typowym przebiegiem zjawisk. Nie stoi to na przeszkodzie,

że czasem sama ustawa lub strony umowy mogą inaczej określić zakres skut­

ków, za które będą ponosić odpowiedzialność cywilną.

ROZDZIAŁ «/

Umowy w turystyce i rekreacji

9.1. Rodzaje umów o świadczenie usług turystycznych

Szeroko rozumiane umowy o świadczenie usług turystycznych mogą od­

nosić się do wszystkich tego rodzaju usług. W konsekwencji takie umowy są

zawierane przez bardzo różne podmioty, w szczególności przez przedsiębior­

ców turystycznych: organizatorów turystyki, pośredników turystycznych, przed­

siębiorców hotelarskich, prowadzących kempingi i pola biwakowe, podmioty

świadczące usługi przewodnickie, pilotarskie, gastronomiczne lub bankietowe,

przewoźników i inne podmioty świadczące usługi transportowe, ale również

przez podmioty świadczące usługi rekreacyjne, rozrywkowe lub inne usługi

wykonywane na rzecz turystów lub odwiedzających.

Szczególne znaczenie mają umowy o świadczenie usług turystycznych za­

wierane przez organizatorów turystyki i pośredników turystycznych. Generalnie

można odróżnić dwa podstawowe rodzaje tych umów. Jeden stanowią umowy

o pakiet usług turystycznych, w odróżnieniu od umów o pojedyncze usługi

turystyczne. Taki zestaw usług jest objęty jednym zobowiązaniem organizato­

ra turystyki, co zgodne jest z ich jednolitym charakterem ekonomicznym oraz

odpowiada takiemu właśnie całościowemu traktowaniu przez klientów świad­

czonych na ich rzecz usług. Tego typu umowa najczęściej jest określana mianem

umowy o podróż, umowy o wycieczkę lub umowy o imprezę turystyczną.

W tym podręczniku jest preferowany ten ostatni termin. Natomiast w ustawie

o usługach turystycznych jest używane bardzo długie określenie „umowa

o świadczenie usług turystycznych polegających na organizowaniu imprez

turystycznych". Zarazem w tej ustawie jest niezbyt konsekwentnie stosowany

ogólny termin „umowa o świadczenie usług turystycznych", który z reguły

odnosi się do umów o organizowaniu imprez turystycznych, ale w przepisach

ogólnych powołanej ustawy ma wyraźnie szerszy zakres, obejmując nim także

umowy o pojedyncze usługi turystyczne. Te ostatnie mają obecnie mniejsze

znaczenie praktyczne.

222

Rozdział 9

Szczególnie ważną umową o świadczenie usług turystycznych jest umowa

hotelowa, która nie znalazła dotychczas ustawowego uregulowania. W praktyce

turystycznej wykształciły się w ostatnich lalach takie umowy, jak umowa

o korzystanie z kempingu, umowa o korzystanie z pola biwakowego, umowa

o świadczenie usług przewodnickich, czy umowa pilotażu wycieczki. Prakty­

ka też ukształtowała pod wpływem potrzeb występujących w turystyce specy­

ficzne ustalenia umów o usługi gastronomiczne i umów o usługi bankietowe,

wykonywanych na rzecz turystów. Właśnie potrzeby praktyczne doprowadziły

także do ukształtowania się szczególnych podstaw umownych stosunków or­

ganizatorów turystyki z podwykonawcami, a zwłaszcza z przedsiębiorcami

hotelarskimi.

Odrębne miejsce w ramach szeroko rozumianych umów o świadczenie usług

turystycznych zajmują umowy o usługi transportowe. Poszczególne typy

umów o usługi transportowe funkcjonują przy tym w istocie niezależnie od tury­

styki, ale jej ścisłe związki z transportem wymuszają nieraz wprowadzanie

szczególnych unormowań prawnych w tym zakresie. Specyficzne jest też miej­

sce i rola usług turystycznych nazywanych tradycyjnie mianem time-sharingu.

Zawierane są wówczas umowy różnych typów, co wymagało przybliżenia

w osobnym punkcie 15 tego rozdziału podręcznika. Ponadto rozmaite typy

umów nazwanych, jak zwłaszcza umowa darowizny i umowa użyczenia, speł­

niają szczególne funkcje gospodarcze w turystyce i wymagało to omówienia

w tym rozdziale podręcznika. Rozdział ten przybliża też w punkcie 19 cechy

specyficzne umów o świadczenie usług rekreacyjnych, mających daleko sięga­

jące związki z turystyką. Odnosi się to w szczególności do odrębnie przedsta­

wionej w punkcie 20 umowy o korzystanie z placówki wypoczynku dla dzieci

i młodzieży szkolnej.

9.2. Umowa o imprezę turystyczną

9.2.1. Charakter prawny umowy

Współczesne podejście ustawodawcy, sądownictwa oraz przedstawicieli na­

uki prawa traktuje świadczenia przewozowe, noclegowe, żywieniowe, przewod­

nickie oraz inne wykonywane na rzecz turystów w sposób łączny jako pewnej

całości, którą zobowiązuje się zapewnić organizator turystyki. Przy tym ten

pakiet usług turystycznych ma zmienną treść. Powoduje to, że konkretna

umowa o pakietowe usługi turystyczne ma treść umożliwiającą zaspokojenie

zindywidualizowanych potrzeb. Ten pakietowy charakter usług turystycznych

znajduje wyraz w dyrektywie 90/3I4/EWG.

Charakter prawny umowy tego typu wcale nie jest oczywisty. Dawniej umo­

wa o imprezę turystyczną była zwykle kwalifikowana jako odmiana umowy

Umowy w turystyce i rekreacji

223

o dzieło lub umowa nienazwana. Obecnie w nauce prawa najczęściej przyjmuje

się za M. Nesterowiczem, że jest to umowa mieszana, składająca się z elemen­

tów różnych typów umów, w tym zwłaszcza umowy o dzieło, przewozu, najmu

pomieszczenia- przechowania, sprzedaży, zlecenia i umów podobnych do zlece­

nia, ale mająca także specyficzne cechy własne, wskazujące na tworzenie się

nowego typu umowy. Wymieniony autor dokonuje takiej właśnie kwalifikacji

prawnej umowy o wycieczkę (o podróż) również na gruncie obowiązywania

ustawy o usługach turystycznych z 1997 r., wskazując- że do analizowanej

umowy należy stosować przepisy prawa cywilnego o umowach w ogólności.

przepisy części ogólnej zobowiązań oraz przepisy o umowach nazwanych. Te

ostatnie należałoby stosować wprost lub w drodze analogii w zależności od

stopnia podobieństwa określonych świadczeń. Ponadto do tej umowy trzeba

oczywiście stosować również przepisy ustawy o usługach turystycznych. Jednak

słabą stroną stanowiska traktującego umowę o imprezę turystyczną (o podróż)

jako umowę mieszaną jest to, że w nauce prawa często kwestionuje się celo­

wość wyróżnienia umów mieszanych, gdyż mieszczą się one w istocie w obrębie

umów nienazwanych.

Z kolei J. Raciborski w komentarzu do ustawy o usługach turystycznych

uchyla się od zajęcia stanowiska w kwestii charakteru prawnego umowy o po­

dróż i wyraźnie nie opowiada się za traktowaniem umowy o imprezę turystyczną

ani jako umowy mieszanej, ani jako szczególnego rodzaju umowy o dzieło.

Zdaniem tego autora stan regulacji prawnej jeszcze nie uzasadnia stwierdze­

nia o nabraniu przez umowę o zorganizowanie imprezy turystycznej charakteru
umowy nazwanej.

Pogląd o występujących lukach w dotychczasowej regulacji ustawowej

umowy o wycieczkę zdecydowanie przedstawia także E. Łętowska. wskazując

na konieczność pełnej implementacji dyrektywy 90/314/EWG do polskiego

prawa. Zastrzeżenia co do niepełnej implementacji tej dyrektywy najwyraźniej

powstrzymały tę autorkę od stwierdzenia, że w świetle regulacji prawa polskiego

jest to już umowa nazwana.

Należy podkreślić, że nowelizacja ustawy o usługach turystycznych przez

tzw. ustawę horyzontalną z 2000 r. dokonała oczekiwanego wypełnienia więk­

szości luk w zakresie unormowania przez polskie prawo umowy o imprezę tury­

styczną w sposób zbliżony do wymaganego przez powołaną dyrektywę. Później­

sze zmiany ustawy o usługach turystycznych spowodowały, że chociaż nadal są

zgłaszane słuszne postulaty w zakresie niepełnej implementacji dyrektywy

90/314/EWG, to jednak obecnie już nie występują przeszkody natury prawnej,

by uznać analizowany typ umowy za w pełni wyodrębnioną ustawowo umowę

nazwaną. Ten głoszony przeze mnie od kilku lat pogląd zyskuje stale nowych

zwolenników. W zakresie nieuregulowanym ustawą o usługach turystycznych

zgodnie z jej ustaleniami należy do tego typu umów stosować przepisy kodeksu

224 Rozdział 9

cywilnego oraz inne przepisy dotyczące ochrony konsumenta. Takie przepisy są

zawarte w ustawie o ochronie niektórych praw konsumentów z 2000 r. W sto­

sunku do tej ustawy, jak i kodeksu cywilnego unormowania cywilistyczne usta­

wy o usługach turystycznych stanowią lex specialis.

Za cechy charakteryzujące typ umowy o imprezę turystyczną, czyli jej po­

stanowienia przedmiotowo istotne (essentialia negotii), należy uznać:

» określenie miejsca pobytu lub trasy wycieczki w zależności od tego, czy

mamy do czynienia z imprezą turystyczną w postaci pobytu wypoczynkowe­

go, czy też program danej imprezy obejmuje zmianę miejsca pobytu uczest­

ników;

• ustalenie programu imprezy turystycznej, tj, rodzaju, jakości i terminów

usług turystycznych stanowiących zintegrowany pakiet;

• określenie ceny imprezy turystycznej, będącej zryczałtowaną opłatą za dany

pakiet usług turystycznych.
Wymienione postanowienia wyznaczają cechy swoiste omawianej umowy.

Wystąpienie wszystkich tych znamion łącznic jest niezbędne, aby w procesie

kwalifikacji danej czynności prawnej można było zaliczyć ją do typu umowy

o imprezę turystyczną. Inne postanowienia takiej umowy, chociaż są uznane za

konieczne przez ustawę o usługach turystycznych lub też mogą być przez same

strony danej umowy uznane za niezbędne, to jednak w procesie kwalifikowania

konkretnej umowy do typu umowy o imprezę turystyczną nie mają znaczenia.

Jak prawie wszystkie umowy, umowa o imprezę turystyczną ma charakter

konsensualny. Dochodzi ona do skutku przez same zgodne oświadczenia woli

stron. Przy tym trzeba podkreślić, że jest to umowa adhezyjna, czyli zawierana

przez przystąpienie. Ze względu na jej masowość wymaga ona posługiwania się

w procesie zawierania wzorcami umownymi ustalanymi przez organizatorów

turystyki. Takie wzorce w postaci katalogów, folderów, broszur, ogólnych wa­

runków uczestnictwa, wzorów umów itp. ustalone z góry przez jedną stronę

umowy muszą być z reguły zaakceptowane przez klienta. Jako bowiem słabsza

ekonomicznie strona umowy o imprezę turystyczną klient stoi przed alternatywą

zaakceptowania proponowanej treści umowy albo zrezygnowania z jej zawarcia.

Możliwości negocjowania zmiany proponowanych ustaleń umownych są tutaj

ograniczone do kwestii drugorzędnych albo o jeszcze mniejszym znaczeniu.

W celu przeciwdziałania nadużywaniu przez organizatorów turystyki stoso­

wanych przez nich wzorców umów ustawodawca wprowadził do ustawy o usłu­

gach turystycznych zabezpieczenia w postaci norm o charakterze semiimpera-

tywnym. Wyrazem tego jest ustalenie powołanej ustawy, że postanowienia

umów mniej korzystne dla klientów niż postanowienia tej ustawy są z mocy

prawa nieważne. W miejsce tych nieważnych postanowień umowy mają obo­

wiązywać przepisy ustawy, co jednak w praktyce nie jest proste do zrealizowa­

nia.

Umowy w turystyce i rekreacja

225

Analizowana umowa jest zazwyczaj zawierana przez samych przyszłych

uczestników danej imprezy turystycznej. Nierzadkie jednak są sytuacje, gdy

stronami umów zawieranych z organizatorami turystyki są podmioty takie, jak

zakłady pracy, szkoły, stowarzyszenia itp., działające na rzecz osób trzecich, które

mają być uczestnikami korzystającymi ze świadczeń przewidzianych umową.

W takim wypadku mamy do czynienia z umową o świadczenie na rzecz osoby

trzeciej.

Jak wynika z wyżej wskazanych postanowień przedmiotowo istotnych,

umowa o imprezę turystyczną ma z natury rzeczy charakter odpłatny. Świad­

czenie pieniężne uczestnika imprezy turystycznej lub działającego na jego rzecz

innego podmiotu będącego stroną tej umowy, stanowi tutaj ekwiwalent pakietu

usług turystycznych, do których spełnienia zobowiązuje się organizator turysty­

ki. Strony analizowanej umowy traktują świadczenia wzajemne jako równoważ­

ne, co powoduje, że i sama umowa ma charakter wzajemny. Należy przy tym

dodać, że umowa o imprezę turystyczną należy do grupy umów rezultatu, a nie

umów starannego działania. Organizator turystyki bowiem zobowiązuje się do

zrealizowania ustalonego programu imprezy turystycznej i od odpowiedzialności

w tym zakresie zasadniczo nie zwalnia go zachowanie należytej staranności.

Niektóre elementy pakietu usług świadczonych w ramach danej imprezy tury­

stycznej zobowiązują organizatora turystyki tylko do starannego działania. Tak

jest w odniesieniu do kwestii zapewnienia bezpieczeństwa uczestnikowi imprezy

turystycznej.

Z ustawy o usługach turystycznych wynika, że umowa o świadczenie usług

turystycznych polegających na organizowaniu imprez turystycznych wymaga

formy pisemnej. Jest to forma szczególna zastrzeżona dla celów dowodowych.

Po zmianach omawianej ustawy nakłada ona na osobę, która zawarła z klientem

laką umowę, obowiązek niezwłocznego dostarczenia temu klientowi jednego

egzemplarza umowy.

9.2.2. Zawarcie umowy

Chociaż umowa o imprezę turystyczną jest zwykle zawierana przez przystą­

pienie klienta do warunków umownych ustalanych jednostronnie przez organi­

zatora turystyki, to taki adhezyjny sposób zawarcia umowy wcale nie oznacza

odstępstwa od ogólnych zasad zawierania umów. Formalnie tryb dojścia umowy

do skutku pozostaje taki sam, jak w wypadku zawarcia umowy bez użycia żad­

nego wzorca umownego. Mamy w zasadzie tutaj także do czynienia z ofertą i jej

przyjęciem przez drugą stronę.

Ustawa o usługach turystycznych ustala w aż dziesięciu punktach szczegó­

łowe informacje, które powinny być zawarte w materiałach pisemnych udo­

stępnianych klientom przez organizatora turystyki lub pośrednika turystyczne­

go, który proponuje klientom imprezy turystyczne. Są wśród nich wyżej wska-

226

Rozdział 9

zane posianowienia przedmiotowo istotne umowy O imprezę turystyczną. Oma­
wiane przepisy zobowiązują, aby te informacje pisemne były sformułowane
w sposób dokładny i zrozumiały. Dodany w 2000 r. przepis wprowadził przy
tym oczywisty warunek, że takie informacje pisemne nic mogą wprowadzać

klienta w błąd. Może to być wskazówką interpretacyjną dla sądu w razie ewen­
tualnego sporu między stronami co do treści zawartej umowy.

Wskazane materiały pisemne to w szczególności broszury, foldery i katalo­

gi danego organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego. Jeśli wyraźnie
nie wynika z nich, że stanowią tylko zaproszenie do zawarcia umowy, to
w świetle wymagań ustawowych co do treści takie broszury, foldery i katalogi
należy traktować jako ofertę danego organizatora turystyki. Wymagania ustawy

o usługach turystycznych powodują, że takie materiały pisemne organizatora

turystyki w zasadzie nic rodzą wątpliwości co do ich charakteru prawnego. Jako

zrozumiałą konsekwencję takiego właśnie typowego znaczenia broszur, folde­
rów i katalogów jako oferty danego organizatora turystyki przepisy ustawy
o usługach turystycznych przewidują, że wskazania zawarte w tego rodzaju in­
formacjach pisemnych stają się elementem umowy, chyba że zawarta z okre­

ślonym klientem umowa zawiera odmienne postanowienia.

Odmienny charakter broszur, folderów i katalogów oraz innych materiałów

pisemnych danego organizatora turystyki może być nadany przez zamieszczenie
w nich jednoznacznego ustalenia, że nie stanowią one oferty w rozumieniu
kodeksowym, czy dodanie klauzuli, że z chwilą zgłoszenia rezerwacji (podpi­
sania zgłoszenia) klient składa organizatorowi ofertę zawarcia umowy o impre­
zę turystyczną. Zdaniem P. Cybuli w przeważającej liczbie przypadków jest
właśnie tak, że to klient składa organizatorowi ofertę zawarcia umowy w postaci

zgłoszenia rezerwacji. Generalnie bardziej naturalna wydaje się oferta ze stro­
ny organizatora turystyki, ustalającego warunki uczestnictwa w imprezie tury­

stycznej, niż ze strony klienta, który te warunki musi co do zasady zaakcepto­

wać, jeśli chce wziąć udział w danej imprezie.

Coraz częściej organizatorzy imprez turystycznych składają swoje oferty

w postaci specjalnych komputerowych baz danych dostępnych za pośrednic­
twem Internetu. Zawieranie umów za pośrednictwem Internetu może mieć
miejsce przy korzystaniu ze stron www, kiedy to występuje możliwość bezpo­

średniego porozumiewania się między stronami umowy, bądź za pośrednictwem
poczty elektronicznej, która przez wysyłane tzw. e-maile nie tworzy bezpo­
średniej komunikacji między stronami. Zawierane ta

w

drogą umowy mają liczne

cechy specyficzne i ustalenie, czy określone postępowanie podmiotu stanowi
ofertę w rozumieniu kodeksu cywilnego, czy jest tylko zaproszeniem do zawar­
cia umowy, może nastąpić tylko w konkretnym przypadku. W takich sytuacjach

mamy do czynienia z zawieraniem umów na odległość, co obecnie reguluje
ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów z 2000 r. Z porównania

Umowy w turystyce i rekreacji

227

zakresu podmiotowego tej ustawy z zakresem ustawy o usługach turystycznych

wynika, że nic wszystkie umowy o świadczenie usług turystycznych zawierane
na odległość podlegają przepisom o umowach zawieranych na odległość. Szere­

gu przepisów tej ustawy nie stosuje się przy tym do umów o świadczenie usług

turystycznych w ściśle oznaczonym okresie. To wyłączenie odnosi się do
obowiązku podania konsumentowi określonych informacji wstępnych, do prawa
odstąpienia konsumenta od umowy w terminie 10 dni od jej zawarcia oraz do

30-dniowego terminu wykonania umowy.

Generalnie można powiedzieć, że oferta złożona przez organizatora turystyki

przy wykorzystaniu środków porozumiewania się na odległość powinna do­
starczać klientom nie mniej informacji niż ustawa o usługach turystycznych
wymaga od oferty złożonej w postaci katalogów i innych lego rodzaju informa­
cji pisemnych. Niewątpliwie odnoszą się do takiej oferty ustalenia kodeksu cy­
wilnego, dotyczące składania oświadczeń woli w drodze elektronicznej.

Oczywiście konkretna umowa zawarta z klientem może obejmować odmien­

ne ustalenia niż określone w katalogu, folderze lub innym wzorcu umowy. Wy­
nika to zresztą z przepisu kodeksowego, który przewiduje, że w razie sprzeczno­

ści treści umowy z wzorcem umowy strony są związane umową. Zazwyczaj

jednak zawarta umowa o imprezę turystyczną jest w pełni zgodna z ustaleniami

warunków uczestnictwa w imprezach turystycznych organizowanych przez
określone biuro podróży. Takie warunki uczestnictwa często narzucają konsu­
mentom niekorzystne dla nich ustalenia i w związku z tym wymagają one kon­
troli, tak samo jak inne wzorce umów. Omawiane warunki okazują się nieraz

niedozwolonymi postanowieniami umownymi. Poświadczają to kontrole dzia­
łalności organizatorów turystyki dokonywane corocznie od 2003 r. przez Preze­
sa UOKiK. Wykazują one, że wiele umów o imprezy turystyczne zawiera klau­
zule niedozwolone, postanowienia tych umów są często niejednoznaczne, mętne

i niezrozumiałe dla przeciętnego konsumenta, a warunki uczestnictwa są nieraz

tak sformułowane przez organizatorów turystyki, że utrudniają konsumentom
skuteczne dochodzenie roszczeń. W tym zakresie można wskazać pozytywne

wzory klauzul umownych, które mogą być stosowane przez organizatorów

turystyki, opracowane przez P. Cybulę (zob. „Umowa o imprezę turystyczną"

powołana w bibliografii).

Oprócz tego, że wzorce umów nie powinny zawierać niedozwolonych posta­

nowień umownych, trzeba też dodać, że wzorzec umowy nie może oczywiście
zawierać ustaleń sprzecznych z normami prawnymi o charakterze bezwzględnie
obowiązującym. Takie postanowienia umowne są tak samo nieważne z mocy
prawa, jak w wypadku sprzeczności ze wspomnianymi już w tym rozdziale
normami semi imperatywnymi ustawy o usługach turystycznych. Z powyższymi
zastrzeżeniami można stwierdzić, że jeżeli umowa zawarta z klientem nie za­
wiera odmiennych postanowień, to ustalenia ujęte w katalogach i innych in-

2 2 8

Rozdział 9

formacjach pisemnych stanowiących ofertę organizatora turystyki lub jego za­

proszenie do zawarcia umowy stają się elementem tej umowy.

Zgodnie z omawianą ustawą jeszcze przed zawarciem umowy o imprezę tu­

rystyczną organizator turystyki i pośrednik turystyczny mają do spełnienia kilka
ważnych obowiązków informacyjnych, które są nawet szerzej ujęte niż w dy­

rektywie 90/314/EWG. Przepisy tej ustawy zobowiązują do podania klientowi
ogólnych informacji o obowiązujących przepisach paszportowych, wizowych
i sanitarnych, w tym o terminach oczekiwania na wydanie paszportu i wizy,

o wymaganiach zdrowotnych dotyczących udziału w danej imprezie turystycz­
nej, o możliwości zawarcia umowy ubezpieczenia od kosztów rezygnacji
z udziału w imprezie turystycznej oraz o zakresie ubezpieczenia następstw

nieszczęśliwych wypadków i kosztów leczenia. Jest też obowiązek poinfor­
mowania klienta o szczególnych zagrożeniach życia i zdrowia na odwiedza­
nych obszarach oraz o możliwości ubezpieczenia z tym związanego. Ten obo­
wiązek obejmuje także zagrożenia powstałe już po zawarciu umowy, O wszyst­
kich tych sprawach turyści często nie mają nawet elementarnej wiedzy. To

głównie w interesie klientów leży, żeby organizatorzy turystyki oraz pośrednicy
turystyczni jako profesjonaliści nie tylko chcieli, ale również musieli podzielić
się z klientami swoją wiedzą oraz doświadczeniem. Mogłoby to ograniczyć licz­
bę sporów na tle niewykonania lub nienależytego wykonania umowy o imprezę

turystyczną. Jednak praktyka dowodzi, że przedsiębiorcy turystyczni w przygo­

towywanych przez siebie wzorcach umownych często manipulują informacją
o przysługujących klientom uprawnieniach, udzielając informacji nieprawdziwej
lub częściowej, bądź pomijając różne istotne informacje.

Umowa o świadczenie usług turystycznych polegających na organizowaniu

imprez turystycznych powinna zgodnie z ustaleniami analizowanej ustawy okre­

ślać aż 12 rodzajów szczegółowo ujętych ustaleń. Ustalenia te mają różny cha­
rakter, czego ustawowe wyliczenie zupełnie nie uwzględnia. Jest ono też niepeł­

ne, chociaż zostało uzupełnione podczas nowelizacji ustawy o usługach tury­
stycznych w 2000 r. i 2004 r.

Jak już zostało podkreślone, najważniejszy element wymaganej treści oma­

wianej umowy stanowi określenie jej postanowień przedmiotowo istotnych.

Ważne znaczenie ma także oznaczenie stron tej umowy. Przy tym ustawa wy­
maga, aby indywidualizacja organizatora turystyki obejmowała zarazem okre­
ślenie numeru jego wpisu do rejestru organizatorów turystyki i pośredników
turystycznych oraz numeru identyfikacji podatkowej (NIP), a także imienia
i nazwiska oraz pełnionej funkcji osoby, która w jego imieniu umowę podpisała,

czyli po prostu pełnomocnika. Natomiast całkiem została pominięta w analizo­

wanej ustawie kwestia zindywidualizowania drugiej strony umowy, czyli

z reguły klienta. Konieczność oznaczenia kontrahenta organizatora turystyki jest
tak oczywista, że zapewne z powodu tej oczywistości nie została wymieniona

Umowy w turystyce i rekreacji

229

w ustawie wśród koniecznych elementów umowy, podobnie zresztą jak kwestia

podpisu klienta lub innego podmiotu zawierającego umowę na jego rzecz.

Odrębny rodzaj koniecznych ustaleń umowy o imprezę turystyczną stanowią

jej postanowienia podmiotowo istotne. Zamieszczenie w umowie takich posta­

nowień zależy od woli stron i tak naprawdę wcale nie jest niezbędne. W oma­
wianej ustawie do takich postanowień zaliczają się wymagania specjalne, na
które strony wyraziły zgodę. Mogą one dotyczyć np. specjalnego traktowania
uczestnika wycieczki, który jest osobą niepełnosprawną. Wszelkie ustalenia
dotyczące należności, podatków i opłat, które nie są zawarte w cenie imprezy
turystycznej (np. o opłatach lotniskowych i portowych, czy tzw. opłacie klima­
tycznej), mają taki właśnie podmiotowo istotny charakter.

Ponadto właśnie do ustaleń podmiotowo istotnych należy ewentualne sfor­

mułowanie w umowie okoliczności, które mogą spowodować podwyższenie

ceny danej imprezy turystycznej. Zgodnie z omawianymi przepisami takie usta­

lenie powinno być wyraźnie sformułowane. Jego zamieszczenie w umowie jest
z natury rzeczy istotne dla organizatora turystyki, który może jednak nie dążyć

do ujęcia w umowie takiego ustalenia i nawet wykorzystywać w celach marke­

tingowych gwarancję, że cena określonej imprezy turystycznej nie będzie pod­
wyższona. Do grupy postanowień podmiotowo istotnych umowy o imprezę tu­
rystyczną należy również zaliczyć ustalenia co do terminu powiadomienia
klienta na piśmie o ewentualnym odwołaniu imprezy turystycznej z powodu

niewystarczającej liczby zgłoszeń oraz co do terminu zawiadomienia przez
klienta o przeniesieniu uprawnień i obowiązków na inną osobę spełniającą
warunki udziału w danej imprezie turystycznej.

Pozostałe elementy umowy o imprezę turystyczną uznane w ustawie o usłu­

gach turystycznych za dodatkowo konieczne postanowienia mają bardzo różny
charakter oraz znaczenie. Ustalenie czasu trwania imprezy turystycznej

w istocie mieści się w pojęciu programu danej imprezy i wyodrębnianie takiego
postanowienia umownego trudno uznać za właściwe i niezbędne. Z kolei okre­
ślenie w tej umowie rodzaju i zakresu ubezpieczenia turystów wraz z poda­
niem nazwy ubezpieczyciela i jego adresu stanowi rzeczywiście ważną z punktu
widzenia klienta informację co do możliwości otrzymania oznaczonych świad­
czeń w razie wystąpienia zdarzenia losowego w trakcie trwania imprezy tury­
stycznej. Trzeba podkreślić, że ustawa o usługach turystycznych zobowiązuje
organizatorów turystyki organizujących wycieczki zagraniczne do zawarcia na

rzecz ich uczestników umów ubezpieczenia NNW i KLZ. Pod tym względem
wymagania tej ustawy idą nawet dalej niż dyrektywa 90/314/EWG.

Pozostałe konieczne postanowienia umowy o imprezę turystyczną mają zna­

czenie jedynie organizacyjne lub informacyjne. Dotyczy to warunku określe­

nia w umowie sposobu zapłaty, co oczywiście leży przede wszystkim w intere­
sie organizatora turystyki. Brak lub fragmentaryczność ustaleń umownych co do

230

Rozdział 9

terminów i sposobu zapłaty spowoduje z natury rzeczy zastosowanie odpowied­

nich ustaleń kodeksu cywilnego, dotyczących spełniania świadczeń pieniężnych.

Z kolei wymagany przez ustawę o usługach turystycznych warunek określe­

nia w umowie sposobu zgłaszania reklamacji związanych z wykonywaniem
usług oraz oznaczenia terminu zgłaszania takich reklamacji jest ujęty w sposób
niezgodny z dyrektywą 90/3I4/EWG, która przewiduje obowiązek zawarcia
w umowie terminu, w jakim konsument powinien zgłosić wszystkie roszczenia

dotyczące niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. W istocie chodzi
więc tutaj o podanie w umowie terminu przedawnienia roszczeń wynikającego

z obowiązującego prawa, który to termin nie może być skracany ani przedłużany
przez czynność prawną. Takiego terminu nie przewiduje żaden przepis szcze­

gólny ustawy o usługach turystycznych i w konsekwencji w odniesieniu do rosz­
czeń klienta w stosunku do organizatora turystyki wynikających z niewykonania

lub nienależytego wykonania umowy o imprezę turystyczną zastosowanie znaj­

duje ogólny termin kodeksowy przedawnienia roszczeń wynoszący aż dziesięć

lal. Umownie oznaczony termin zgłaszania przez klienta reklamacji związanych

z wykonywaniem usług przez organizatora turystyki jest więc po prostu ustale­
niem wprowadzającym klienta w błąd. Taka reklamacja nie ma charakteru

obowiązkowego i jej niezgłoszenie przez klienta w podanym w umowie terminie
nie pozbawia możliwości dochodzenia wskazanych roszczeń. Niedochowanie

przewidzianej w umowie procedury reklamacyjnej stawia przed klientem dodat­
kowe problemy natury dowodowej, które mogą okazać się przesądzające dla
rozstrzygnięcia sprawy, ale nie pozbawia to możliwości dochodzenia roszczeń

odszkodowawczych na drodze sądowej.

Wątpliwości wywołuje też warunek określenia w umowie o imprezę tury­

styczną podstaw prawnych umowy oraz konsekwencji prawnych z niej wyni­
kających. Tak ogólnikowe wymagania ustawowe są ujęte zbyt szeroko i mało

jednoznacznie i mogą być źródłem informacji wprowadzających klientów

w błąd. Nie bez powodu aneks do dyrektywy 90/314/EWG wśród koniecznych

elementów umowy o podróż nie wymienia podstaw prawnych tej umowy ani
konsekwencji prawnych z niej wynikających.

9.2.3. Zmiana i rozwiązanie umowy

Korzystając ze swobody kontraktowej, strony umowy o imprezę turystyczną

za obopólną zgodą mogą oczywiście zmienić zawartą umowę. Taka sytuacja nie

powoduje w zasadzie problemów prawnych i nie wymaga interwencji ustawo­

dawcy. Natomiast przypadki jednostronnej zmiany tej umowy wiążą się z reguły
z naruszeniem interesów drugiej strony. Toteż uregulowanie ustawowe tej kwe­
stii ma na celu określenie zakresu i warunków dopuszczalności zmiany analizo­
wanej umowy.

Umowy w turystyce • rekreacji

231

Przede wszystkim możliwa jest zmiana stron umowy o imprezę turystyczną.

Zmiana organizatora turystyki jako dłużnika zobowiązanego do wykonania pa­
kietu usług turystycznych jest sytuacją nader rzadką. W tym zakresie wystarcza
odesłanie do ogólnych ustaleń k . c które uzależniają tzw. przejęcie długu przez
osobę trzecią od zgody wierzyciela. Z reguły jednak nie ma potrzeby odwoły­

wania się do tej instytucji prawnej, gdyż organizator turystyki może wykonywać
swoje obowiązki posługując się podwykonawcami, za których działania ponosi
oczywiście pełną odpowiedzialność.

Znacznie większe znaczenie praktyczne ma możliwość zmiany klienta jako

strony umowy o imprezę turystyczną. Po nowelizacji ustawy o usługach tury­

stycznych w 2000 r. gwarantuje ona klientowi i to bez zgody organizatora tu­
rystyki możliwość przeniesienia na osobę trzecią wszystkich uprawnień przy­
sługujących z tytułu zawartej umowy. Warunkiem jest jednak jednoczesne prze­

jęcie przez te osobę wszystkich obowiązków wynikających z danej umowy.

Skuteczność wobec organizatora turystyki takiego wstąpienia osoby trzeciej
w prawa i obowiązki uczestnika imprezy turystycznej jest przy tym uzależniona
od zawiadomienia o tym fakcie organizatora przed rozpoczęciem danej impre­

zy w terminie określonym w umowie. W omawianej sytuacji dotychczasowy

klient i osoba przejmująca jego uprawnienia i obowiązki odpowiadają solidar­
nie za nieuiszczoną część ceny imprezy turystycznej oraz dodatkowe koszty

poniesione przez organizatora w wyniku zmiany uczestnika danej imprezy. Or­

ganizator może podać w warunkach uczestnictwa orientacyjną wysokość tych

kosztów. Niedozwoloną klauzulę stanowi jednak zobowiązanie w tej sytuacji
klienta odstępującego od umowy do zapłaty tzw. opłaty manipulacyjnej.

Zmiana umowy o imprezę turystyczną dosyć często dotyczy podwyższenia

ustalonej ceny imprezy turystycznej. Jest to sytuacja, która stawia klientów

w trudnym położeniu. Toteż polski ustawodawca za wzorem ustaleń dyrektywy
90/314/EWG wprowadził do ustawy o usługach turystycznych szereg ograni­
czeń co do możliwości podwyższenia ceny ustalonej w umowie, ale nie zakazał

możliwości jej obniżenia, co nic godzi w interesy klientów i jest sytuacją raczej
tylko teoretyczną. Zgodnie z ustaleniem powołanej ustawy podstawowym wa­
runkiem jest zastrzeżenie w umowie o imprezę turystyczną możliwości pod­
wyższenia ceny. Brak tego rodzaju ustalenia umownego definitywnie pozbawia
organizatora turystyki możliwości podwyższenia ceny danej imprezy turystycz­
nej. Ponadto podwyższenie ceny jest uzależnione od wykazania nań wpływu

jednej z następujących okoliczności:

• wzrostu kosztów transportu.
• wzrostu opłat urzędowych, podatków lub opłat za usługi lotniskowe, zała­

dunkowe lub przeładunkowe w portach morskich i lotniczych,

• wzrostu kursów walut.

232

Rozdział 9

Nie jest to niestety ścisłe sformułowanie ustawowe. W konkretnej sytuacji

nie tylko jedna, ale nawet wszystkie wymienione okoliczności mogą uzasadniać

podwyższenie ceny danej imprezy turystycznej. Jednak nawet najbardziej uza­

sadniona podwyżka ceny ustalonej w umowie nie może nastąpić w okresie

20 dni przed datą wyjazdu. W praktyce jednak zdarza się, że organizator tury­

styki wymusza czasem w ostatniej chwili dopłaty od uczestników imprezy tury­

stycznej pod groźbąjej odwołania.

Ustawa o usługach turystycznych przewiduje wyjątkową sytuację, w której

może nastąpić zmiana umowy o imprezę turystyczną. Mianowicie chodzi tutaj

o przyczyny niezależne od organizatora turystyki, zmuszające go do zmiany

istotnych warunków umowy z klientem, ale nie może to dotyczyć podwyższe­

nia ceny imprezy turystycznej. W tej ostatniej kwestii powołana ustawa jest

bardziej rygorystyczna od ustaleń dyrektywy 90/314/EWG, która takiego wyłą­

czenia nie przewiduje. Należy podkreślić, że w razie konieczności zmiany istot­

nych warunków umowy z przyczyn niezależnych od organizatora turystyki (np.

zmiany trasy imprezy turystycznej z powodu wybuchu konfliktu zbrojnego,

epidemii lub powodzi) powinien on niezwłocznie zawiadomić o tym klienta.

W takiej sytuacji klient również bez nieuzasadnionej zwłoki, co nic znaczy, że

natychmiast, powinien udzielić odpowiedzi, czy przyjmuje proponowaną zmia­

nę umowy, czy odstępuje od umowy za natychmiastowym zwrotem wszystkich

wniesionych świadczeń i bez obowiązku zapłaty kary umownej. Jeśli zatem taka

wymuszona zmiana umowy o imprezę turystyczną zostaje zaakceptowana przez

klienta, to tym samym nie jest to zmiana jednostronna.

Zgodnie z zasadą swobody kontraktowej strony umowy mogą porozumieć się

co

do jej rozwiązania. Tego rodzaju zgodna wola stron prowadzi do wygaśnię­

cia zobowiązania. Nie jest to jednak częste zjawisko, gdyż z reguły rozwiązanie

umowy leży w interesie tylko jednej strony. Obowiązujące prawo określa konse­

kwencje prawne takiego jednostronnego zerwania umowy, ale przewiduje też, że

w oznaczonych okolicznościach jednej lub obu stronom może przysługiwać

prawo odstąpienia od umowy.

W celu ochrony klienta ustawa o usługach turystycznych gwarantuje wspo­

mnianą już wyżej możliwość odstąpienia klienta od umowy o imprezę tury­

styczną w razie dokonania istotnych zmian warunków tej umowy z przyczyn

niezależnych od organizatora turystyki. W takiej sytuacji klientowi przysługu­

je prawo wyboru żądania natychmiastowego zwrotu wszystkich wniesionych

świadczeń albo uczestnictwa w imprezie zastępczej o tym samym lub wyższym

standardzie. Klient może się też zgodzić na imprezę zastępczą o niższym stan­

dardzie za zwrotem różnicy w cenie. Przysługuje mu też prawo dochodzenia

odszkodowania z tytuły niewykonania umowy, chyba że było ono spowodowane

siłą wyższą lub zgłoszeniem się mniejszej liczby uczestników niż określona

w umowie liczba minimalna, o czym organizator turystyki powiadomił klienta

Umowy w turystyce i rekreacji

233

na piśmie w uzgodnionym terminie. To prawo klienta do odszkodowania zostało

sformułowane w omawianej ustawie w sposób wywołujący istotne wątpliwości.

Generalnie analizowana ustawa za wzorem dyrektywy 90/314/EWG umożli­

wia organizatorom turystyki odwołanie każdej imprezy turystycznej z powodu

niezgłoszenia się wymaganej liczby uczestników. Warunkiem jest tylko

wspomniane wyżej poinformowanie o tym klientów na piśmie w uzgodnionym

terminie. Rozwiązanie umowy następuje wówczas z przyczyn niezależnych od

klienta. Powodem odwołania imprezy turystycznej mogą być jednak również

okoliczności zależne od organizatora turystyki (np. niezałatwienie na czas dla

uczestników wycieczki biletów wstępu na mecz, który jest najważniejszym

punktem jej programu) albo okoliczności niezależne (np. wystąpienie klęski

żywiołowej). Jak z tych uwag wynika, przyczyny rozwiązania umowy niezależ­

ne od klienta to w części inne okoliczności niż wyżej wspomniane przyczyny

niezależne od organizatora turystyki. Niestety ustawa o usługach turystycz­

nych nie odróżnia wyraźnie tych sytuacji i reguluje je łącznie, co czyni te usta­

lenia mało przejrzystymi. Trzeba więc podkreślić, że odwołanie imprezy tury­

stycznej przez organizatora turystyki z jakiejkolwiek przyczyny niezależnej od

klienta daje temu ostatniemu przede wszystkim prawo żądania natychmiasto­

wego zwrotu uiszczonych opłat bądź zamiast lego prawo skorzystania z udzia­

łu w imprezie zastępczej bez żadnych dopłat lub nawet z jednoczesnym zwro­

tem części pieniędzy w razie różnicy w cenie imprez. W razie zaś wykazania

przez klienta poniesienia szkody z powodu rozwiązania umowy może on ponad­

to dochodzić roszczeń odszkodowawczych na ogólnych zasadach k.c. Roszcze­

nia te nie przysługują jedynie wówczas, gdy odwołanie imprezy turystycznej

przez organizatora turystyki nastąpiło z powodu siły wyższej lub niezgłoszenia

się wymaganej liczby uczestników oraz powiadomienia o tym klientów na

piśmie w uzgodnionym terminie.

Ponadto ustawa o usługach turystycznych po zmianach z 2000 r. przyznaje

klientom prawo odstąpienia od umowy w trakcie jej wykonywania, gdy orga­

nizator turystyki nie spełnia usług stanowiących istotną część programu danej

imprezy turystycznej (np. nie zapewnia noclegów). Klientowi przysługuje takie

prawo odstąpienia, jeżeli niemożliwe jest wykonanie świadczeń zastępczych

albo klient z uzasadnionych powodów (np. ze względu na wiek lub stan zdro­

wia) nie wyraził na nie zgody. W razie powyższego odstąpienia od umowy

klient może dochodzić naprawienia szkody wynikłej z niewykonania umowy.

Natomiast organizator turystyki nie może żądać od klienta żadnych dodatko­

wych świadczeń w związku z odstąpieniem od umowy, a zwłaszcza nie może

domagać się zapłacenia przez klienta kary umownej.

9.2.4. Wykonanie umowy

Wykonanie każdej umowy oznacza, ściśle mówiąc, wykonanie powstałego

z niej zobowiązania. W wyniku zawarcia umowy o imprezę turystyczną powsta-

234

Rozdział 9

je zobowiązanie charakteryzujące się szczególnymi cechami, które mają wpływ

na jego wykonanie. Takie znaczenie ma jego wyjątkowo złożony charakter

wynikający ze stanowiącego całość pakietu różnych usług turystycznych, do
których świadczenia zobowiązuje się organizator turystyki. Wykonanie tych

usług musi nastąpić w ściśle oznaczonych terminach, gdyż potem staje się
bezprzedmiotowe i przestaje mieć znaczenie dla klienta. Co więcej, treść po­
szczególnych umów o imprezę turystyczną jest znacznie zróżnicowana w związ­
ku z koniecznością zaspokajania rozmaitych potrzeb osób. na rzecz których
usługi turystyczne są świadczone. Przy tym w celu ochrony klientów następuje

ingerencja ustawodawcy nie tylko co do kwestii zawierania umów o imprezę
turystyczną, ale również w zakresie ich wykonywania przez organizatorów tury­
styki oraz ich podwykonawców. Ta ingerencja jest uzasadniona wieloma czyn­
nikami, w tym m.in. kosztownością usług turystycznych, pobieraniem z góry za

nie opłat, wykonywaniem tych usług najczęściej z dala od miejsca zamieszkania

klienta, co powoduje uzależnienie klienta od organizatora turystyki i jego pod­

wykonawców.

Wykonanie umowy o imprezę turystyczną podlega kodeksowym przepisom

o wykonywaniu zobowiązań umownych oraz przepisom o wykonywaniu
zobowiązań i skutkach ich niewykonania. Dla organizatorów turystyki ma
szczególne znaczenie przepis dopuszczający zwolnienie się przez dłużnika
z zobowiązania przez spełnienie w tym celu za zgodą wierzyciela innego świad­
czenia. Przepis ten jest ogólną podstawą prawną wykonywania tzw. świadczeń
zastępczych. Dla klienta zaś szczególnie istotny jest przepis kodeksowy przewi­

dujący, że dłużnik spełniając świadczenie może żądać od wierzyciela pokwito­

wania. W wypadku więc uiszczania należności za imprezę turystyczną klient ma
prawo domagać się wydania stosownego pokwitowania.

Do wykonania umowy o imprezę turystyczną znajdują poza tym zastosowa­

nie kodeksowe przepisy o wykonaniu i skutkach niewykonania zobowiązań
z umów wzajemnych. Umowa tego typu jest przecież umową wzajemną. Jed­
nak w odróżnieniu od kodeksowej zasady jednoczesności spełnienia świadczeń
wzajemnych w przypadku umowy o imprezę turystyczną mamy do czynienia

z umownie ustalanym obowiązkiem klienta wcześniejszego spełnienia świad­
czenia pieniężnego. Jest to oczywiście dopuszczalny wyjątek od wskazanej
zasady. Ważne znaczenie dla omawianej umowy ma ustalenie kodeksowe doty­

czące sytuacji, gdy jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowią­

zania z umowy wzajemnej. Wówczas powstaje uprawnienie do odstąpienia od
umowy, jak też możliwość żądania wykonania zobowiązania i naprawienia

szkody wynikłej ze zwłoki.

Oprócz kodeksowych przepisów o wykonywaniu zobowiązań umownych do

wykonania umowy o imprezę turystyczną należy oczywiście stosować też prze­
pisy szczególne ustawy o usługach turystycznych dotyczące tych kwestii. Taki

Umowy w turystyce i rekreacji

235

szczególny przepis tej ustawy zobowiązuje organizatora turystyki do wydania
klientowi pisemnego potwierdzenia posiadania wymaganej gwarancji ban­
kowej lub ubezpieczeniowej albo pisemnego potwierdzenia zawarcia umowy
ubezpieczenia na rzecz klientów. Tego rodzaju potwierdzenie powinno być
wydane każdemu klientowi, który uiścił zaliczkę przekraczającą 10% należno­
ści za daną imprezę turystyczną. Tym bardziej musi być ono wydane klientowi
wpłacającemu całą należność za imprezę turystyczną. Dodatkowo w wydawa­

nym potwierdzeniu powinien być wskazany sposób ubiegania się przez klienta

o wypłatę środków z danej gwarancji lub umowy ubezpieczenia w sytuacjach
określonych przez tę ustawę.

Ochronie klienta służy również - nałożony na organizatora turystyki przez

omawianą ustawę - obowiązek informowania klienta o okolicznościach istot­
nych dla wykonania umowy. Jeszcze przed rozpoczęciem imprezy turystycz­

nej jej organizator powinien we właściwym czasie podać klientom:

• kto jest jego lokalnym przedstawicielem, aby w razie trudności klient mógł

się do niego zgłosić pod podany adres lub numer telefonu;

• planowany czas przejazdu, jak też miejsca i czas trwania postojów;
• szczegółowe informacje dotyczące połączeń komunikacyjnych oraz miej­

sca, jakie klient będzie zajmował w środku transportowym (określenie

zwłaszcza kabiny na statku lub przedziału sypialnego w pociągu);

• informację o możliwości bezpośredniego kontaktu z dzieckiem lub osobą

odpowiedzialną w miejscu pobytu dziecka, jeśli chodzi o imprezy turystycz­
ne dla dzieci.
Powyższe informacje powinny być podane klientowi na piśmie. Ich udziele­

nie wcale nie zwalnia organizatora turystyki od obowiązku sprawowania opieki

nad turystami. Ustalenia ustawy o usługach turystycznych podkreślają, że udzie­
lane klientom przez organizatora turystyki wyjaśnienia i wiadomości związane
z imprezą turystyczną nie mogą powodować zmniejszenia zakresu obowiązku
pieczy nad uczestnikami danej imprezy turystycznej. Oczywiście organizator
turystyki ponosi odpowiedzialność za treść informacji udzielanych w jego imie­
niu przez agentów turystycznych.

Do czasu nowelizacji ustawy o usługach turystycznych w 2000 r. akt ten

w ogóle nie regulował tak istotnych zagadnień, jak świadczenia zastępcze. Po­
zostawało to w sprzeczności z wymaganiami dyrektywy 90/314/EWG. Obecnie
powołana ustawa nakłada na organizatora turystyki obowiązek wykonania od­
powiednich świadczeń zastępczych w sytuacji, gdy podczas imprezy turystycz­
nej nie wykonuje usług przewidzianych w umowie, stanowiących istotną część
programu danej imprezy. Przy tym klient nie może być obciążony z lego tytułu

dodatkowymi kosztami. Wręcz przeciwnie, może on żądać odpowiedniego ob­

niżenia ceny imprezy turystycznej, jeśli jakość świadczenia zastępczego jest

niższa od jakości usługi określonej w programie imprezy. Jeżeli zaś świadczenie

zastępcze okaże się niemożliwe do wykonania albo klient z uzasadnionych po-

236

Rozdział 9

wodów nie wyrazi na nie zgody, to organizator turystyki jest zobowiązany za­

pewnić klientowi powrót do miejsca rozpoczęcia imprezy turystycznej lub do

innego uzgodnionego miejsca w warunkach nie gorszych niż określone w umo­

wie i to bez obciążania klienta dodatkowymi kosztami z tego tytułu. Należy też
podkreślić, że w razie wspomnianej wyżej niemożności wykonania świadczenia
zastępczego klient może żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania
umowy. Takie roszczenie odszkodowawcze nic przysługuje klientowi w sytu­

acji, gdy niemożność wykonania świadczenia zastępczego jest spowodowana

wyłącznie siłą wyższą albo działaniami lub zaniechaniami osób trzecich, nie-
uczestniczących w wykonywaniu świadczenia zastępczego, jeżeli takich zacho­

wań nie można było przewidzieć ani uniknąć.

Kwestie świadczeń zastępczych wywołują wiele problemów w praktyce. Nie­

raz świadczenia te są przedstawiane myląco jako specjalna gwarancja danego
organizatora turystyki, co oznacza wykorzystywanie w celach promocyjnych

działań, do których organizator jest ustawowo zobowiązany- Zdarza się, że wa­

runki uczestnictwa w imprezach turystycznych zawierają sformułowania przy­

znające organizatorowi zupełną swobodę w zakresie zmiany poszczególnych
świadczeń- co musi być traktowane jako niedozwolone postanowienie umowne.

Dla kwestii wykonania umowy o imprezę turystyczną niezmiernie istotne

znaczenie ma dodany w 2000 r. przepis ustawy o usługach turystycznych, który
zobowiązuje klienta stwierdzającego wadliwe wykonywanie umowy do nie­

zwłocznego zawiadomienia o tym zarówno wykonawcy danej usługi, jak też
organizatora turystyki. Sposób tego zawiadomienia powinien być odpowiedni

dla rodzaju usługi. Ustawa przy tym wymaga, aby umowa o imprezę turystycz­

ną jednoznacznie określała omawiany obowiązek klienta. Trzeba podkreślić, że

niezależnie od brzmienia postanowień umownych w tej kwestii klient powinien
pamiętać o celowości zapewnienia sobie odpowiednich dowodów na piśmie
spełnienia przezeń tego obowiązku. Wyraźnie wskazują to ustalenia dyrektywy
90/314/EWG, nakładające na konsumenta obowiązek zawiadomienia usługo­
dawcy i organizatora turystyki o zauważonym na miejscu jakimkolwiek zanie­

dbaniu w wykonaniu umowy, co powinno być dokonane przy najbliższej spo­
sobności na piśmie lub w innej właściwej formie. Warto dodać, że brak zastrze­
żeń do usług turystycznych świadczonych w trakcie imprezy turystycznej oraz
niezgłoszenie żadnego zażalenia lub reklamacji w czasie trwania danej imprezy
ani bezpośrednio po powrocie wcale nie pozbawia klienta możliwości docho­

dzenia roszczeń na drodze sądowej.

9.3. Umowa o pojedynczą usługę turystyczną

Organizatorzy turystyki oraz pośrednicy turystyczni podejmują się świadcze­

nia na rzecz swoich klientów nie tylko pakietów usług turystycznych, ale rów-

Umowy w turystyce i rekreacji

ćor

nież pojedynczych usług turystycznych. Umowa o świadczenie pojedynczej
usługi turystycznej może przy tym pozostawać w faktycznym związku z jakąś

umową o imprezę turystyczną, ale nie ma to istotnego znaczenia prawnego. Naj­

częściej zresztą taka pojedyncza usługa turystyczna dotyczy turystyki indywi­
dualnej. Usługa tego rodzaju może polegać na rezerwacji pokoju hotelowego
albo miejsca w samolocie, autobusie lub pociągu, nabyciu biletów wstępu na

imprezy sportowe, na wystawy, czy do teatru, najmie samochodu osobowego lub

autokaru, miejsca parkingowego, czy sprzętu turystycznego, różnych działaniach
związanych z uzyskaniem paszportu lub wizy. rozmaitych czynnościach infor­
macyjnych związanych z korzystaniem z usług turystycznych, jak też na zawie­

raniu na rzecz klienta, choć nie zawsze bezpośrednio w jego imieniu, różnych
umów o usługi turystyczne, w tym o usługi przewozowe, przewodnickie lub

gastronomiczne. Taka pojedyncza usługa turystyczna może też dotyczyć pobytu
na kempingu zagranicznym lub krajowym. Jako pojedynczą usługę turystyczną
trzeba także zakwalifikować zorganizowanie przez biuro podróży wyjazdu na

kurs językowy.

Powszechnie uważa się, że w przypadku pojedynczych usług turystycznych

biuro podróży najczęściej występuje w roli zleceniobiorcy podejmującego się
zawarcia umowy w imieniu i na rzecz klienta z danym usługodawcą. W praktyce
biuro podróży występuje w takich sytuacjach w bardzo różnym charakterze.
Nieraz jest agentem lub pełnomocnikiem innego przedsiębiorcy, jak też może
działać jako zleceniobiorca klienta w charakterze pośrednika turystycznego.

Nierzadko w ramach umów o pojedyncze usługi turystyczne biuro podróży samo
podejmuje się również wykonania określonej usługi turystycznej. Gdy jest to
usługa przewozowa, to wówczas biuro podróży zawiera z klientem umowę
przewozu osób, działając w charakterze przewoźnika, czego dotyczy następny

punkt tego rozdziału podręcznika. Jeśli zaś biuro podróży zarazem utrzymuje

hotel lub inny obiekt hotelarski, to pojedyncze usługi hotelarskie są przezeń

świadczone na podstawie umowy hotelowej. Świadczone zaś przez biura podró­
ży usługi informacyjne w zakresie tras turystycznych, dostępnych imprez tury­
stycznych, walorów turystycznych określonej miejscowości, regionu, czy kraju.

możliwości zakwaterowania, taryf lotniczych, cen biletów kolejowych lub auto­
busowych, czy rozkładów jazdy, rejsów lub lotów, zazwyczaj są nieodpłatne
i nie mają żadnych podstaw umownych. Nie ma wtedy między stronami woli
kontraktowania i na ogół żaden stosunek prawny wówczas nie powstaje. Nie

wyklucza to jednak ewentualnej odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwo­

lonych określonego biura podróży, którego niekompetentny pracownik spowo­

dował szkodę przez udzielone klientowi błędne informacje turystyczne. Wyka­
zanie jednak przez poszkodowanego klienta przesłanek odpowiedzialności de-
liktowej jest w tego rodzaju sytuacjach sprawą nader trudną. Konsekwencje tych
trudności dowodowych obciążająz natury rzeczy klientów zgodnie z kodeksową

238

Rozdział 9

zasadą, że ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego

wywodzi skutki prawne.

Przepisy ustawy o usługach turystycznych zawierają nieliczne ustalenia wy­

raźnie odnoszące się do umów o pojedyncze usługi turystyczne. Przepisy te zo­
bowiązują organizatorów turystyki i pośredników turystycznych proponujących
klientom pojedyncze usługi turystyczne - przez udostępnianie odpowiednich
informacji pisemnych, a w szczególności broszur, folderów i katalogów - do
wskazywania w tych materiałach w sposób dokładny i zrozumiały ceny danej
usługi turystycznej albo przynajmniej sposobu ustalenia tej ceny. wysokości

zaliczki i terminu zapłaty całej ceny, jak też terminu powiadomienia klienta
o ewentualnym odwołaniu usługi turystycznej z powodu niewystarczającej licz­
by zgłoszeń. To ostatnie ustalenie może odnosić się do sytuacji, gdy biuro po­

dróży działa w charakterze przewoźnika i uzależnia realizację oznaczonego

przewozu od określonej minimalnej liczby zgłoszeń. Co do proponowanej usługi

przewozowej ważne jest ustawowe wymaganie określenia w udostępnianych
klientom materiałach pisemnych rodzaju, klasy, kategorii lub charakterystyki
środka transportu.

W odniesieniu do poszczególnych usług turystycznych oferowanych przez

organizatorów turystyki lub pośredników turystycznych trzeba podkreślić, że
udostępniane przez nich informacje o pojedynczych usługach turystycznych nie
mogą oczywiście wprowadzać klientów w błąd. Należy zauważyć, że zgodnie
z omawianą ustawą wskazania zawarte w tego rodzaju informacjach pisem­
nych stają się z mocy prawa elementem umowy o pojedynczą usługę turystycz­

ną, jeżeli dana umowa nie zawiera odmiennych postanowień. Warto zaznaczyć,
że z przepisów ustawy o usługach turystycznych nie wynika obowiązek zawar­

cia umowy o pojedynczą usługę turystyczną w formie pisemnej. W praktyce

jednak umowy o pojedyncze usługi turystyczne są często zawierane na piśmie.

co zależy od charakteru i przedmiotu tego rodzaju umowy oraz ma na celu

względy dowodowe.

Oprócz wskazanych przepisów ustawy o usługach turystycznych do umów

o pojedyncze usługi turystyczne zawieranych z klientami przez biura podróży
w zakresie nieuregulowanym tą ustawą stosować oczywiście należy przepisy
kodeksu cywilnego. Całkiem wyraźnie wynika to ze zmienionych w 2000 r.
ustaleń powołanej ustawy. Obecnie te ustalenia odnoszą się do wszelkich umów

zawieranych z klientami zarówno przez organizatorów turystyki, jak i pośredni­
ków turystycznych. Tylko zresztą na podstawie przepisów kodeksu cywilnego

można dokonać kwalifikacji prawnej konkretnych umów o pojedyncze usługi

turystyczne.

Omawiane umowy mają z reguły za przedmiot dokonanie określonej czynno­

ści prawnej łub czynności faktycznej na zlecenie klienta biura podróży. Do ta­

kich zlecanych czynności prawnych należy zwłaszcza zawarcie na rzecz klienta

Umowy w turystyce i rekreacji

239

umowy przewozu osób (przez nabycie biletu na przejazd połączone nieraz
z nabyciem biletu na miejsce siedzące, do leżenia lub do spania), umowy najmu
pokoju gościnnego, umowy najmu sprzętu turystycznego lub sportowego (np.
żaglówki), umowy o korzystanie z kempingu (głównie w turystyce zagranicz­
nej), umowy o usługi przewodnickie, umowy ubezpieczenia, czy dokonanie re­
zerwacji pokoju hotelowego. Skoro biuro podróży zobowiązuje się wówczas do
dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie, to taką umowę
trzeba zakwalifikować jako zlecenie w rozumieniu kodeksowym. W lego typu
umowie biuro podróży działa jako przyjmujący zlecenie, a klient jako dający
zlecenie. W braku odmiennych ustaleń umownych takie zlecenie obejmuje
umocowanie do wykonania czynności w imieniu dającego zlecenie.

Uregulowanie zlecenia w

r

kodeksie cywilnym powoduje, że mamy wówczas

do czynienia z umową nazwaną. Jest to z natury rzeczy umowa konsensualna,
gdyż do jej zawarcia wystarcza samo porozumienie się stron. Musi być ona zali­
czona do umów starannego działania, gdyż przyjmujący zlecenie podejmuje
się tylko dołożenia należytej staranności, nie gwarantując osiągnięcia oznaczo­
nego rezultatu, tj. zwłaszcza zawarcia określonej umowy o usługę turystyczną.
Oczywiście ta staranność biura podróży jako przyjmującego zlecenie musi być
oceniana z uwzględnieniem zawodowego charakteru wykonywanej przezeń
działalności, co oznacza podwyższoną staranność. Jego pracownicy powinni
być odpowiednio wykwalifikowani i dysponować pogłębioną wiedzą oraz od­

powiednimi umiejętnościami w zakresie posługiwania się dostępnymi środkami

technicznymi oraz komputerowymi systemami informacji, mającymi bezpośred­

nie lub choćby tylko pośrednie znaczenie dla zakresu działania danego biura

podróży.

Chociaż z reguły biuro podróży otrzymuje wynagrodzenie od klienta za wy­

konaną na jego zlecenie czynność prawną, to do cech charakterystycznych

omawianego typu umowy nie należy odpłatność. Z umowy bowiem lub z oko­

liczności może wynikać, że przyjmujący zlecenie zobowiązał się wykonać je

bez wynagrodzenia. Odpłatność może zresztą wynikać z faktu, że biuro podró­
ży działa zarazem jako agent przewoźnika lub innego przedsiębiorcy, od którego
otrzymuje odpowiednią prowizję. Tak jest w przypadku sprzedaży biletów kole­

jowych lub lotniczych przez biura podróży. Warto dodać, że zgodnie z ustale­

niami kodeksowymi dający zlecenie powinien zwrócić przyjmującemu zlecenie
wydatki poniesione w związku z wykonaniem zlecenia (np. koszty rozmów tele­
fonicznych, ale w praktyce nie ma takiej reguły).

Umowa zlecenia jest oparta na zaufaniu dającego zlecenie do zleceniobior­

cy. Toteż przyjmujący zlecenie może powierzyć wykonanie zlecenia osobie

trzeciej tylko wtedy, gdy to wynika z umowy lub ze zwyczaju albo z konieczno­

ści wymuszonej przez okoliczności. Tej treści ustalenie kodeksowe zobowiązuje

przy tym zleceniobiorcę do niezwłocznego powiadomienia dającego zlecenie

240

Rozdział 9

o osobie i miejscu zamieszkania zastępcy, który ponosi odpowiedzialność za

wykonanie zlecenia względem zleceniodawcy. Konsekwencją istnienia niezbęd­

nego zaufania dającego zlecenie do przyjmującego zlecenie jest uprawnienie

tego pierwszego do wypowiedzenia umowy w każdym czasie.

W ujęciu kodeksowym zlecenie jest ograniczone do wykonywania wyłącznie

czynności prawnych. W związku z tym w wypadkach wykonywania przez biuro

podróży na zlecenie klientów czynności faktycznych zawarta umowa nie może

być zakwalifikowana jako umowa zlecenia. Z taką sytuacją mamy do czynienia,

gdy przyjmujący zlecenie np. świadczy usługi paszportowe, podejmuje się zała­

twienia wizy, czy rezerwacji miejsca w samolocie. Są to usługi, które nie są

uregulowane odrębnymi przepisami i do tego typu umów o świadczenie usług,

niemających unormowania prawnego innymi przepisami, znajduje zastosowanie

art. 750 k.c. Nakazuje on odpowiednie stosowanie kodeksowych przepisów

o zleceniu. Jest to tzw. zlecenie w szerokim znaczeniu tego pojęcia, potocznie

nieściśle utożsamiane z kodeksowym zleceniem. Ściślej należy mówić o umo­

wie o usługi podobne (zbliżone) do zlecenia. Zob. w tej kwestii również punkt

8 tego rozdziału podręcznika.

9.4. Umowa przewozu osób

Turystyka wiąże się z reguły z transportem, który jest jednak od niej zdecy­

dowanie starszy. Te ścisłe związki działalności transportowej i turystycznej

znajdują obecnie wyraz w regulacjach prawnych tych dziedzin działalności.

Usługi przewozowe stanowią jeden z rodzajów usług turystycznych. Organizator

turystyki zazwyczaj posługuje się podwykonawcami świadczącymi usługi prze­

wozowe, ale może tez osobiście podejmować się realizacji tych usług. Gdy sam

dokonuje przewiezienia podróżnego lub grupy osób, to jego działania w charak­

terze przewoźnika trzeba oceniać w świetle kodeksowych przepisów o umowie

przewozu. Zgodnie z kodeksową definicją przez tego typu umowę przewoźnik

zobowiązuje się w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa do przewie­

zienia za wynagrodzeniem osób lub rzeczy. Jest to oczywiście umowa nazwa­

na. Można ją zaliczyć do złożonej grupy umów o usługi transportowe (prze­

wozowe), zwanych też po prostu umowami transportowymi (przewozowymi).

Grupę tę tworzy kilkanaście rodzajów umów, przy czym charakter podstawowy

ma umowa przewozu oraz umowa najmu (czarteru) środka transportowego

z obsługą, omówiona w punkcie 5 tego rozdziału podręcznika.

Unormowanie umowy przewozu w kodeksie cywilnym ma charakter ramo­

wy, gdyż do przewozu w zakresie poszczególnych rodzajów transportu stosuje

się tylko o tyle, o ile przewóz ten nie jest uregulowany odrębnymi przepisami.

Przepisy kodeksowe o umowie przewozu mają więc jedynie posiłkowe zasto­

sowanie, gdyż dla podstawowych rodzajów transportu zostały ustalone przepisy

Umowy w turystyce i rekreacji

241

przewozowe szczególne. Takie właśnie przepisy szczególne zawiera przede

wszystkim ustawa - Prawo przewozowe z 1984 r., która reguluje przewóz osób

i rzeczy wykonywany odpłatnie na podstawie umowy przez uprawnionych do

tego przewoźników. Ustawa ta znajduje zastosowanie do przewozów kolejo­

wych, drogowych (wraz z komunikacją miejską, ale bez przewozu konnego)

oraz w żegludze śródlądowej. Natomiast wyłączony jest przewóz morski podle­

gający w zakresie przewozu pasażerów unormowaniom kodeksu morskiego

z 2001 r. Zgodnie z ustaleniami tego kodeksu przez umowę przewozu pasażera

przewoźnik podejmuje się za opłatą przewieźć drogą morską pasażera i jego

bagaż. Wyłączony jest także przewóz lotniczy podlegający prawu lotniczemu

z 2002 r., które przewiduje stosowanie przepisów prawa cywilnego do umowy

przewozu lotniczego w sprawach nieuregulowanych przepisami prawa lotnicze­

go i umowami międzynarodowymi. Ponadto z zakresu prawa przewozowego

z 1984 r. jest wyłączony wspomniany przewóz konny, który ze względu na swój

zanikający charakter nie wymaga odrębnych unormowań prawnych i w pełni

podlega regulacjom kodeksu cywilnego. Trzeba podkreślić, że przepisy prawa

przewozowego z 1984 r. stosuje się do przewozów międzynarodowych, jeżeli

umowa międzynarodowa nie stanowi inaczej. Takie zaś umowy międzynarodo­

we ratyfikowane przez Polskę, regulujące w sposób szczególny przewozy pasa­

żerskie, można wskazać dla podstawowych rodzajów przewozów pasażerskich

w transporcie międzynarodowym. Jest to Konwencja Warszawska z 1929 r. oraz

Konwencję Montrealską z 1999 r. w odniesieniu do transportu lotniczego, tzw.

przepisy ujednolicone o umowie międzynarodowego przewozu osób kolejami

(CIV) z 1980 r., zmienione protokołem z 1999 r., oraz Konwencja Ateńska

z 1974 r. dotyczącą przewozu morzem pasażerów i ich bagażu. Każda z tych

konwencji międzynarodowych reguluje w sposób szczególny zawieranie i wy­

konywanie umów przewozu pasażerskiego we wskazanych gałęziach transportu

międzynarodowego.

W świetle ustaleń zarówno kodeksu cywilnego, jak i przepisów przewozo­

wych szczególnych umowa przewozu ma charakter kwalifikowany. Oznacza to,

że zarobkowego świadczenia usług przewozowych może podejmować się jedy­

nie podmiot mający status prawny przewoźnika, tj. spełniający warunki okre­

ślone przez normy prawa administracyjnego. Takie wymagania w odniesieniu do

poszczególnych gałęzi transportu ustalają ustawy: o transporcie drogowym

z 2001 r., o transporcie kolejowym z 2003 r., o żegludze śródlądowej z 2000 r.,

kodeks morski z 2001 r. i prawo lotnicze z 2002 r., jak też rozporządzenia wy­

dane na podstawie wymienionych ustaw. Przy tym przewoźnicy lotniczy mają

szczególny status prawny przesądzony przez prawo UE. Należy powołać zwłaszcza

rozporządzenie nr 2407/92/EWG o koncesjonowaniu przewoźników lotniczych

z 1992 r.

Jeśli przewiezienia podejmuje się osoba fizyczna lub prawna niemająca sta­

tusu prawnego przewoźnika, to nie mamy wówczas do czynienia z umową

242

Rozdział 9

przewozu, jeśli nawet przemieszczenie osób lub rzeczy następuje za odpłatno­

ścią. Podobnie w wypadku przewozu nieodpłatnego wykonywanego przez

przewoźnika to nie umowa przewozu jest zawierana, lecz umowa o zbliżonym

charakterze, która musi być zaliczona do umów nienazwanych. Do takiego

przewozu prawo przewozowe z 1984 r. znajduje tylko odpowiednie zastosowa­

nie. Osoby przewożone nieodpłatnie przez przewoźnika powinny być traktowa­

ne jak inni podróżni, a nie jak osoby przewożone „z grzeczności".

Natomiast druga strona umowy przewozu osób w ogóle nie jest wymieniona

w kodeksowej definicji tej umowy. Stroną tą jest z reguły podróżny, nazywany

w niektórych rodzajach transportu pasażerem. Coraz częściej jednak kontrahen­

tem przewoźnika jest organizator przewozu grupowego, którym może być np.

szkoła, uczelnia, zakład pracy, stowarzyszenie, inna jednostka organizacyjna,

czy osoba fizyczna. Wówczas jest zawierana umowa grupowego przewozu

osób, do której przepisy prawa przewozowego z 1984 r. stosuje się z odpowied­

nimi zmianami. Powołane przepisy nakładają na takiego organizatora szczególne

obowiązki, zobowiązując go m.in. do nadzoru nad przestrzeganiem przepisów

porządkowych przez uczestników przewozu grupowego. Mamy tutaj do czynie­

nia z umową o świadczenie na rzecz osoby trzeciej.

Jedną z cech charakterystycznych umowy przewozu osób jest odpłatność.

Jest ona traktowana przez strony jako ekwiwalent świadczenia przewozowego.

Omawiana umowa ma więc charakter wzajemny. Jest to umowa tradycyjnie

zaliczana do umów adhezyjnych, gdyż jest zawierana w trybie przystąpienia

podróżnego lub organizatora przewozu grupowego do warunków ustalanych jedno-

nostronnie przez przewoźnika. Takie narzucane drugiej stronie klauzule o cha­

rakterze nienormatywnym są w szczególności wprowadzane w postaci regula­

minów określających warunki obsługi i przewozu podróżnych, jak też poprzez

rozkłady jazdy środków transportowych. Zgodnie z ustaleniami prawa przewo­

zowego z 1984 r. przewoźnik może wydawać wskazane regulaminy. Jest on

ponadto zobowiązany do podania do wiadomości publicznej rozkładów jazdy

dotyczących regularnej komunikacji publicznej.

W nauce prawa M. Stec wyraził pogląd, że umowę przewozu należy trakto­

wać jako zawieraną w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego

i w konsekwencji tego stanowiska wzorce umowne w postaci regulaminów prze­

woźników zwykle będą oddziaływały na jej treść bez konieczności doręczenia

przy zawarciu umowy. Wtedy wystarczy powołanie się na przepis kodeksowy

wymagający tylko łatwości dowiedzenia się o ich treści ze względu na zwycza­

jowe posługiwanie się tego rodzaju wzorcami. Można zgodzić się z tym sta­

nowiskiem, które częściowo rozwiązuje problem kwalifikowanych wzorców

umownych, regulowanych przez przepisy pozakodeksowe w oderwaniu od usta­

leń k.c. w sprawie wzorców umów. Jednak umowę o przewóz lotniczy trudno

jest zakwalifikować do umów zawieranych powszechnie w drobnych, bieżących

Umowy w turystyce i rekreacji

243

sprawach życia codziennego. Mamy tutaj do czynienia z odrębnym unormowa­

niem prawa lotniczego z 2002 r„ które przewiduje wydawanie przez przewoźni­

ków lotniczych regulaminów zawierających typowe warunki przewozu lotni­

czego pasażerów, bagażu oraz ładunków. Taki regulamin musi być przedstawio­

ny do wiadomości Prezesa ULC, który w drodze decyzji administracyjnej może

nakazać dostosowanie danego wzorca do wymagań obowiązującego prawa.

Przy tym w zakresie sprzecznym z prawem regulamin nie obowiązuje kontra­

hentów przewoźnika lotniczego. Wskazane regulacje prawa lotniczego wydają

się lepiej chronić interesy pasażerów jako konsumentów niż unormowania ko­

deksowe w sprawie wzorców umów. Ponadto przepisy prawa lotniczego zobo­

wiązują przewoźników lotniczych do podawania do publicznej wiadomości

w sposób zwyczajowo przyjęty rozkładów lotów regularnych.

Adhezyjny charakter umowy przewozu osób znajduje wyraz w ustaleniach

ustawy - Prawo przewozowe z 1984 r. Przewidują one, że umowa ta jest zawie­

rana przez nabycie biletu na przejazd lub spełnienie innych określonych przez

przewoźnika warunków dostępu do środka transportowego, a w razie ich nie-

ustalenia - przez samo zajęcie miejsca w środku transportowym. Można zatem

stwierdzić, że w dziedzinie przewozów pasażerskich znajduje zastosowanie

uproszczony tryb ofertowy zawierania umów. Negocjacje występują jedynie

w odniesieniu do komunikacji nieregularnej. Istotne jest to, że w zakresie poda­

nym do wiadomości publicznej przewoźnik jest obowiązany do przewozu osób.

Ten tzw. obowiązek przewozu może być ograniczony jedynie w ściśle ozna­

czonych ustawowo okolicznościach (zwłaszcza w razie klęski żywiołowej). Po­

dobnie sformułowany obowiązek ciąży na przewoźniku lotniczym oferującym

publicznie swoje usługi, co ustala prawo lotnicze z 2002 r.

Umowa przewozu osób ma z natury rzeczy charakter konsensualny. Docho­

dzi ona do skutku w razie ustalenia przez strony w sposób wyraźny lub dorozu­

miany przynajmniej postanowień przedmiotowo istotnych. Do takich posta­

nowień zalicza się:
• określenie przedmiotu przewozu,
• oznaczenie trasy przewozu,

• ustalenie wynagrodzenia przewoźnika lub przynajmniej wskazanie podstaw

jego wyliczenia (np. przez odwołanie się do wskazań taksometru).

W tej ostatniej kwestii postanowienia omawianej umowy odwołują się za­

zwyczaj do taryf lub cenników ustalonych lub stosowanych przez danego

przewoźnika. Prawo przewozowe z 1984 r. zobowiązuje przewoźników do po­

dawania do publicznej wiadomości tych taryf i cenników w sposób zwyczajowo

przyjęty. W konsekwencji są one traktowane jako znane osobom zainteresowa­

nym, a ich ustalenia znajdują wyraz w treści biletów na przejazd. Z kolei zgod­

nie z ustaleniami prawa lotniczego z 2002 r. taryfy przewozu lotniczego powin­

ny być ustalane przez przewoźników lotniczych według zasad rynkowych oraz

244

Rozdział 9

podawane do publicznej wiadomości w sposób zwyczajowy przyjęty. Takie

taryfy dotyczące przewozu wykonywanego między portami lotniczymi położo­

nymi na terytorium UE muszą być ustalane zgodnie z rozporządzeniem Rady nr

2409/92/EWG w sprawie taryf i stawek za usługi lotnicze z 1992 r. Taryfy te

podlegają nadzorowi Prezesa ULC.

W odniesieniu do określenia przedmiotu przewozu trzeba dodać, że jest nim

nie tylko dany podróżny lub przewożona grupa osób, ale również rzeczy zabra­

ne przez nich ze sobą do środka transportowego. W tym zakresie występują

daleko idące ograniczenia w transporcie lotniczym ze względu na bezpieczeń­

stwo lotów i oznaczonych rzeczy nie można przewozić jako bagaż kabinowy,

a z powodu zagrożenia terrorystycznego w ostatnim czasie wprowadzono nowe

zasady ochrony w portach lotniczych.

Ponadto oznaczone rzeczy mogą być nadane do przewozu przez podróżnego

lub organizatora przewozu grupowego jako przesyłka bagażowa. Następuje to

na podstawie odrębnie zawartej umowy przewozu przesyłki bagażowej, która

jest umową związaną z umową przewozu osób. W odróżnieniu od tej ostatniej

jest to umowa realna. Zgodnie bowiem z ustaleniami prawa przewozowego

z 1984 r. umowa przewozu przesyłki bagażowej jest uważana za zawartą dopie­

ro z chwilą przekazania przesyłki przewoźnikowi i przyjęcia przez podróżnego

kwitu bagażowego. Oprócz zgodnych oświadczeń woli stron konieczne jest

więc objęcie faktycznego władztwa nad daną przesyłką bagażową przez prze­

woźnika oraz wydanie przezeń kwitu bagażowego i przyjęcie tego kwitu przez

podróżnego.

Możliwość zabrania ze sobą bagażu podręcznego oraz nadania przesyłki ba­

gażowej to dodatkowe uprawnienia podróżnego lub grupy podróżnych prze­

wożonych na podstawie umowy przewozu grupowego. Głównym uprawnie­

niem każdego podróżnego jest prawo domagania się przewiezienia określoną

trasą do miejsca docelowego, przy czym zgodnie z ustaleniami k.c. powinno to

nastąpić w warunkach bezpieczeństwa i higieny odpowiadających rodzajowi

transportu oraz z zapewnieniem niezbędnych wygód. W tych zasadniczych

kwestiach uściślenia wprowadzają przepisy prawa przewozowego z 1984 r.,

które zobowiązują przewoźnika do zapewnienia podróżnym odpowiednich wa­

runków bezpieczeństwa i higieny oraz wygody i należytej obsługi, a także do

podejmowania działań ułatwiających korzystanie z przewozu osobom niepeł­

nosprawnym. Regulacje te mają fundamentalne znaczenie dla problematyki

odpowiedzialności odszkodowawczej przewoźników, omówionej w punkcie 7

rozdziału 10 podręcznika. Wiążą się one z obowiązkami podróżnych w zakresie

przestrzegania ustalonych regulaminów przewozu oraz obowiązujących

przepisów porządkowych, jak również zarządzeń porządkowych wydawa­

nych przez załogę środka transportowego. W tych kwestiach prawo przewozowe

z 1984 r. ustala, że osoby zagrażające bezpieczeństwu lub porządkowi w trans-

Umowy w turystyce i rekreacji

245

porcie mogą być nie dopuszczone do przewozu lub usunięte ze środka transpor­

towego. Podobne w skutkach unormowania są zawarte w przepisach kodeksu

morskiego z 2001 r. oraz prawa lotniczego z 2002 r.

Znaczącym uprawnieniem podróżnego jest możliwość zmiany zawartej

umowy przewozu- Prawo przewozowe z 1984 r. przewiduje, że zmiana tej

umowy może dotyczyć terminu odjazdu, miejscowości przeznaczenia oraz klasy

środka transportowego. Ponadto podróżny może również odstąpić od umowy

przewozu osób przed rozpoczęciem podróży lub w miejscu zatrzymania środka

transportowego na drodze przewozu. Szczególną formą odstąpienia przez

przewoźnika od omawianej umowy są wspomniane wyżej przypadki niedo­

puszczenia do przewozu lub usunięcia ze środka transportowego osób zagrażają­

cych bezpieczeństwu lub porządkowi w transporcie. Ponadto zgodnie z ustale­

niami prawa przewozowego z 1984 r. także osoby uciążliwe dla podróżnych lub

odmawiające zapłacenia należności za przejazd mogą być usunięte ze środka

transportowego, chyba że naruszałoby to zasady współżycia społecznego. Usta­

wa ta przyznaje podróżnemu w wyżej wymienionych sytuacjach prawo do żąda­

nia zwrotu należności stosownie do niewykorzystanego świadczenia przewozo­

wego po potrąceniu części należności. Jednak tego odstępnego nie pobiera się,

jeżeli podróżny odstąpił od umowy z przyczyn leżących po stronie przewoźnika.

Szczególnym uprawnieniem podróżnego jest możliwość domagania się

przewozu zastępczego w razie wystąpienia okoliczności uniemożliwiających

wykonanie przewozu zgodnie z treścią umowy. Takie uprawnienie przewidują

ustalenia prawa przewozowego z 1984 r. oraz kodeksu morskiego z 2001 r.

W transporcie lotniczym zaś jest wprowadzony cały system ochrony praw pa­

sażerów w przypadku odmowy przyjęcia na pokład albo odwołania lub duże­

go opóźnienia lotów, co reguluje rozporządzenie nr 261/2004/WE ustanawiają­

ce wspólne zasady odszkodowania i pomocy dla pasażerów w przypadku od­

mowy przyjęcia na pokład albo odwołania lub dużego opóźnienia lotów, omó­

wione bliżej w punkcie 8 rozdziału 10 podręcznika. Kontrolą przestrzegania

w Polsce przepisów tego rozporządzenia zajmuje się Prezes ULC. Zadania

w tym zakresie wykonuje wyodrębniona komórka organizacyjna tego urzędu,

jaką jest Komisja Ochrony Praw Pasażerów, do której wpływają skargi na

naruszenia praw pasażerów przez przewoźników lotniczych. Rosnąca liczba tych

skarg świadczy nie tylko o rosnącej skali nieprawidłowości w omawianej dzie­

dzinie, ale i o wzroście świadomości swoich praw wśród pasażerów linii lotni­

czych.

Podróżnemu przysługują ponadto liczne inne uprawnienia wynikające z za­

wartej umowy przewozu, mające zróżnicowaną treść w zależności od gałęzi

transportu, którym odpowiadają określone obowiązki przewoźnika. Można wy­

mienić zwłaszcza uprawnienie do zabrania ze sobą bez dodatkowej opłaty

dziecka, które nie ukończyło określonego wieku i nic zajmuje oddzielnego miej-

246

Rozdział 9

sca, czy zawarcia umowy dodatkowej o korzystanie z miejsca sypialnego lub

do leźeuia.

Najważniejszym obowiązkiem podróżnego jest uiszczenie należności za

przejazd w wysokości określonej w taryfie przewozowej lub uzgodnionej

z przewoźnikiem- Zasadą jest zapłata tej należności z góry, co nie jest stosowa­

ne właściwie tylko przy przewozie taksówką. Dokonywanie bowiem zapłaty

dopiero z chwilą wykonania usługi przewozowej byłoby rozwiązaniem nieprak­

tycznym ze względu na masowość przewozów pasażerskich i będącą regułą

anonimowość kontrahenta przewoźnika.

9.5. Umowa najmu środka transportowego bez obsługi

oraz z obsługą

Potrzeby przewozowe mogą być zaspokojone w różny sposób, niekoniecznie

przez zawarcie umowy przewozu osób, omówionej w powyżej. Równie dobrze

może to nastąpić w drodze najmu środka transportowego. Przy tym może to być

zarówno najem środka transportowego bez obsługi (tzw. najem czysty), jak też

wynajęcie danego środka transportowego może łączyć się z zapewnieniem jego

obsługi. W wypadku indywidualnej turystyki przyjazdowej - zwłaszcza bizne­

sowej - coraz częściej to mamy do czynienia z wynajęciem samochodu osobo­

wego wykorzystywanego do podróżowania po Polsce. Ten rodzaj najmu jest

określany angielskim terminem „rent a car". Wskazaną działalnością zajmują

się wyspecjalizowani przedsiębiorcy, mający swoje placówki lub agentów

zwłaszcza na lotniskach oraz działający za pośrednictwem recepcji hotelowych.

Zawierana w takiej sytuacji umowa najmu samochodu podlega przepisom ko­

deksu cywilnego o najmie.

Przez umowę najmu wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy rzecz do

używania przez czas oznaczony lub nie oznaczony, a najemca zobowiązuje się

płacić wynajmującemu umówiony czynsz. Jest to umowa konscnsualna, wza­

jemna i odpłatna. Wynajmujący powinien wydać rzecz najemcy w stanie przy­

datnym do umówionego użytku i utrzymywać ją w takim stanie przez cały czas

trwania najmu. Drobne nakłady połączone ze zwykłym używaniem przedmiotu

najmu obciążają najemcę (np. umycie samochodu). Przez cały czas trwania naj­

mu najemca powinien używać rzeczy najętej w sposób w umowie określony.

Uiszczana za najem samochodu opłata zależy od klasy wynajętego pojazdu,

okresu trwania najmu oraz przejechanych kilometrów. Do opłaty tej jest wlicza­

ne ubezpieczenie wynajętego samochodu.

Oczywiście przedmiotem umowy najmu może być też np. rower lub żaglów­

ka wynajmowane nieraz od przedsiębiorców hotelarskich lub innych przedsię­
biorców. Niewątpliwie taka umowa najmu ma mniej złożoną treść i nie wymaga

Umowy w turystyce i rekreacji

247

ustalania specjalnych zabezpieczeń, które są stosowane w wypadku najmu sa­

mochodu.

Inny charakter ma umowa najmu pojazdu samochodowego wraz z kie­

rowcą. Organizatorzy turystyki bardzo często wynajmują autokary wraz z kie­

rowcą. W takiej sytuacji dysponowanie danym pojazdem przechodzi na najem­

cę, który staje się wówczas organizatorem przewozu. Wynajmujący jednak nie

przestaje sprawować władztwa fizycznego nad wynajętym pojazdem i nadal jest

jego posiadaczem, realizującym to władztwo przez działania kierowcy. Nie do­

chodzi wtedy do przeniesienia posiadania na najemcę i nie można tu mówić

o oddaniu najemcy przedmiotu najmu do używania. Przepisy kodeksowe o umo­

wie najmu nie znajdują zastosowania do tego typu umowy. Także ustawa - Pra­

wo przewozowe z 1984 r. obecnie nie zawiera żadnych ustaleń odnoszących się

óo

najmu pojazdów samochodowych z obsługą. W konsekwencji trzeba stwier­

dzić, że jest to umowa nienazwana, mająca mieszany charakter i cechy pośred­

nie między najmem a przewozem. Zakres odpowiedzialności wynajmującego

jest w tej sytuacji ograniczony do przypadków złego stanu technicznego wynaję­

tego pojazdu oraz ewentualnego zawinionego postępowania kierowcy, które

spowodowało szkodę.

Odrębny typ umowy najmu środka transportowego występuje w transporcie

lotniczym. Jest to tzw. czarter lotniczy, podlegający unormowaniom prawa

lotniczego z 2002 r. W tzw. słowniczku tej ustawy przewóz czarterowy jest

określony jako przewóz lotniczy dokonywany na podstawie umowy czarteru

lotniczego, w której przewoźnik lotniczy oddaje do dyspozycji czarterującego

określoną liczbę miejsc lub pojemność statku powietrznego w celu wykonania

określonego przewozu pasażerów, bagażu lub poczty, wskazanych przez czarte­

rującego. Przy tym prawo lotnicze z 2002 r. nakazuje do tej umowy stosować -

w zakresie nieuregulowanym przez tę ustawę oraz umowy międzynarodowe -

przepisy prawa cywilnego.

Warto przypomnieć, że w transporcie lotniczym nastąpił po II wojnie świa­

towej gwałtowny wzrost liczby czarterów, co wiązało się z rozwojem turystyki

międzynarodowej. Wykształciły się liczne odmiany tego typu umowy. Do naj­

bardziej rozpowszechnionych należy czarter w ramach wycieczki o pełnym

zakresie usług turystycznych (Jnclusive tour charter" - ITC), polegający na

wyczarterowaniu przez organizatora turystyki samolotu w celu organizacji wy­

cieczki trwającej co najmniej 7 dni, mającej w programie zwiedzanie nie mniej

niż 3 miejscowości i gwarantującej uczestnikom za ustaloną opłatą oprócz prze­

lotu czarterowego także noclegi, wyżywienie, zwiedzanie i inne ustalone usługi.

Uproszczoną odmianą tego rodzaju czarteru jest czarter w ramach wycieczki

pobytowej {„one stop iuclusive tour charter" - OTC), w którym nie ma warun­

ku trzykrotnego przemieszczania się. Taki czarter lotniczy jest wykorzystywany

w celu organizacji podróży do jednego tylko miejsca pobytu wypoczynkowego.

248

Rozdział 9

Z kolei czarter na specjalne okazje {„chat ter for special events" - SEC) ma na
celu zapewnienie uczestnikom udziału w takich specjalnych wydarzeniach, jak
impreza sportowa, festiwal, wystawa, koncert, targi itp., charakteryzujących się
specjalnym charakterem, pewnego rodzaju niepowtarzalnością oraz krótkotrwa-
łością. Natomiast pod różnymi względami odrębny jest tzw. czarter o wspól­
nym celu („common purpose charter" - CPC), który nie jest nastawiony na

przynoszenie zysku organizatorowi, gdyż zmierza do realizacji pewnych szcze­
gólnych celów, jak wyjazd do kraju rodzinnego lub pielgrzymka do miejsc kultu
wyznawców określonej religii. Na podstawie tego rodzaju czarteru organizacje
polonijne od końca lat siedemdziesiątych organizowały przyloty amerykańskiej
Polonii do kraju. Taki czarter ma pewne cechy wspólne z dawniej często wystę­
pującym czarterem dla grup stowarzyszonych („charter for affinity group"),
mającym niehandlowy charakter i wykorzystywanym zwłaszcza dla przewozu

grup studenckich w celu odbycia podróży poznawczych lub rekreacyjnych. Ge­

neralnie w nauce prawa wskazuje się, że czartery pasażerskie można podzielić

na ogólnie dostępne oraz z ograniczoną dostępnością. Są to czartery typu
przewozowego, a ich szczególną odmianą jest umowa o lotniczy przewóz tak-
sówkowy, stosowana zwykle do przewozów wykonywanych małymi samolota­
mi na zamówienie zgłaszane z niewielkim wyprzedzeniem. Należy je odróżnić

od czarterów typu najmu.

We wszystkich rodzajach lotniczych czarterów pasażerskich mamy do czy­

nienia z zawarciem umowy między przewoźnikiem lotniczym a czarterującym,
którym najczęściej jest organizator turystyki. W tego typu umowie przewoźnik
lotniczy, będący oddającym w czarter, zobowiązuje się do uzyskania nie­

zbędnych zezwoleń wymaganych w lotach czarterowych, udostępnienia czarte­

rującemu z reguły całej przestrzeni użytkowej samolotu, a niekiedy tylko jej

części, jak również do wydania uczestnikom czarteru - za pośrednictwem czar­
terującego - standardowych dokumentów przewozowych ze wzmianką „czar­
ter*' oraz do podstawienia samolotu w uzgodnionym porcie lotniczym. Z kolei
czarterujący zobowiązuje się do dostarczenia oddającemu w czarter wymaga­
nych dokumentów' i informacji koniecznych do wypełnienia dokumentów prze­
wozowych, zapewnienia gotowości wszystkich pasażerów do odprawy w porcie
lotniczym w uzgodnionym czasie oraz do uiszczenia opłaty czarterowej.
Umowa czarteru lotniczego ponadto z reguły zawiera ustalenia dotyczące kar

umownych („demurage ratę"), należnych w przypadkach zmian rozkładu lotu
spowodowanych przez czarterującego, oraz określające opłaty za dodatkowe
usługi oddającego w czarter.

Należy podkreślić, że stroną umowy czarteru lotniczego nie są pasażerowie

będący uczestnikami danego czarteru. Uczestników nie wiąże żaden stosunek
umowny z oddającym samolot w czarter. Są oni związani węzłem prawnym

tylko z czarterującym. Gdy jest nim organizator turystyki, to jego stosunki

Umowy w turystyce i rekreacji

249

umowne z uczestnikami czarteru określa zawarta umowa o imprezę turystyczną,

obejmująca czarterowy przewóz lotniczy. Jednakże taki organizator turystyki nie

może być uznany za przewoźnika umownego w rozumieniu konwencji z Gu-

adalajara z 1961 r., uzupełniającej Konwencję Warszawską w zakresie regulacji
dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego wykonywanego przez
osobę inną niż przewoźnik umowny. Konwencja ta bowiem dotyczy sytuacji,
gdy przewoźnik lotniczy zawierający umowę przewozu (tzw. przewoźnik umow­

ny) korzysta przy wykonaniu przewozu z samolotów, personelu oraz usług in­
nych przewoźników lotniczych, będących przewoźnikami faktycznymi na części
lub nawet całej trasie przewozu. Tylko gdyby organizator turystyki sprzedawał
bilety lotnicze oraz zawierał umowę przewozu lotniczego we własnym imieniu,
miałby on status prawny przewoźnika umownego. Taka wyjątkowa sytuacja nie
występuje w wypadku pasażerskiego czarteru lotniczego.

Pewne podobieństwa, ale i znaczne różnice, w porównaniu z czarterem lotni­

czym posiada czarter na czas zawierany w żegludze morskiej. Jest to umowa
unormowana w kodeksie morskim z 2001 r. Mamy zatem do czynienia z umową
nazwaną. Przez tę umowę armator zobowiązuje się za wynagrodzeniem oddać
czarterującemu do dysponowania statek obsadzony załogą na oznaczony
czas albo na okres jednej lub kilku następujących po sobie podróży w celu
określonym umową. Celem tym może być w szczególności przewóz pasażerów
morzem. Kodeks morski nie wymaga zachowania formy pisemnej dla zawarcia
omawianej umowy. Każda strona może żądać potwierdzenia na piśmie umowy
czarteru na czas. W praktyce stosuje się wzorcowe formularze tej umowy.

Czarter na czas zobowiązuje armatora do oddania do dysponowania czarte­

rującemu w umówionym terminie statku w stanie zdatnym do żeglugi, należy­

cie wyposażonego, obsadzonego odpowiednią załogą oraz przystosowanego
do celów przewidzianych umową. W zakresie eksploatacji statku kapitan jest

z mocy prawa przedstawicielem czarterującego i powinien stosować się do jego
poleceń. Jednakże to prawo dysponowania statkiem przez czarterującego nie
oznacza, że staje się on posiadaczem wyczarterowanego statku. Armator za­

chowuje w tym zakresie swoje uprawnienia władcze. Kapitan wraz z załogą

pozostają podwładnymi armatora i mają obowiązek stosowania się do jego
wskazówek. W sprawach nautycznych kapitan statku nie podlega czarterują­

cemu. W razie więc wyrządzenia szkody przez ruch statku morskiego odpowie­
dzialność ponosi armator czyli ten, kto we własnym imieniu uprawia żeglugę

statkiem morskim własnym lub cudzym.

Należy podkreślić, że od umowy czarteru na czas w żegludze morskiej należy

odróżnić umowę o wycieczkę morską. Tego typu umowę organizator turystyki
zawiera z poszczególnymi uczestnikami wycieczki morskiej i mogą wtedy wy­
stąpić dwie odmienne sytuacje. Pierwsza ma miejsce wtedy, gdy klient organi­
zatora turystyki dodatkowo staje się stroną umowy przewozu zawartej odrębnie

250

Rozdział 9

z przewoźnikiem morskim, który wystawia bilety uprawniające do wejścia na

statek i uczestnictwa w danym rejsie. W zakresie przewozu morskiego taki or­

ganizator jest tutaj tylko zleceniobiorcą klienta pośredniczącym co do zawarcia

umowy przewozu pasażera. Wtedy klienta biura podróży łączą dwa stosunki

prawne: jeden powstały w wyniku zawarcia umowy o wycieczkę z biurem po­

dróży będącym jej organizatorem, a drugi w rezultacie zawarcia umowy prze­

wozu z przewoźnikiem morskim. Taka właśnie sytuacja wystąpiła zdaniem czę­

ści przedstawicieli nauki i niektórych sądów orzekających w głośnej przed laty

sprawie wyczarterowania w 1955 r. statku s/s „Batory" na wycieczkę morską

przez francuską agencję podróży „Transtours", rozpatrywanej w sądach przez

kilka lat. Większość jednak sądów orzekających w tej sprawie oraz część przed­

stawicieli nauki prawa stanęła na stanowisku, że biuro podróży jako czarterujący

było tutaj przewoźnikiem i mogło dysponować wymienionym statkiem, pono­

sząc w konsekwencji pełną odpowiedzialność wobec uczestników wycieczki.

Trzeba podkreślić, że czarterujący na czas statek morski w celu organizacji

przewozów pasażerskich sam staje się tzw. przewoźnikiem umownym w ro­

zumieniu Konwencji Ateńskiej z 1974 r. W praktyce niestety nie jest łatwo od­

różnić te dwie sytuacje, a skoro nawet sądy mają z tym duże problemy, to co

dopiero można powiedzieć o uczestnikach wycieczek morskich.

Należy dodać, że zgodnie z ustaleniami ustawy - Prawo przewozowe z 1984 r.

omówiona regulacja czarteru na czas w żegludze morskiej znajduje odpowied­

nie zastosowanie do przewozów międzynarodowych w żegludze śródlądowej.

Natomiast najem statku żeglugi śródlądowej wraz z załogą w celu dokonania

przewozów pasażerskich po krajowych śródlądowych drogach wodnych nie jest

obecnie uregulowany w drodze ustawowej. Kwestie te pominęła ustawa o żeglu­

dze śródlądowej z 2000 r., która dotyczy wyłącznie zagadnień administracyj­

nych.

Powyższe rozważania uświadamiają trudności w sformułowaniu postano­

wień przedmiotowo istotnych umowy czarteru środka transportowego, ro­

zumianej szeroko jako najem środka transportowego wraz z kierowcą lub

załogą, niezależnie od rodzaju transportu, w którym to następuje. Należy przy­

chylić się do przekonujących wywodów znawcy tej problematyki M Steca, że

tego rodzaju ustalenia obejmują:

• określenie przedmiotu czarteru;
• określenie wynagrodzenia należnego oddającemu w czarter;

• oznaczenie czasu trwania czarteru.

Przedmiotem czarteru jest nie sam środek transportowy, ani jego powierzch­

nia użytkowa, ale funkcjonalne połączenie powierzchni użytkowej (przewozo­

wej) środka transportowego udostępnianej na potrzeby czarterującego oraz

zdolności przemieszczania się danego środka transportowego, która zależy od

stanu technicznego pojazdu i zaopatrzenia go w paliwo, fachowej załogi, przy-

Umowy w turystyce i rekreacjj

251

gotowanej do wykonywania oznaczonych zadań, a także od możliwości korzy­

stania z niezbędnych usług naziemnych (np. radiolokacyjnych), a w transporcie

lotniczym i morskim także od możliwości odpowiednio lądowania w portach

lotniczych lub wpłynięcia do portów morskich. Pierwszy z tych elementów ma

charakter statyczny, a drugi dynamiczny i dopiero łącznie wyznaczają one

przedmiot czarteru. Jeśli chodzi o wynagrodzenie należne za oddanie w czarter

środka transportowego, to regułą jest jego każdorazowe uzgadnianie przez stro­

ny, chyba że oddający w czarter posługuje się w tym zakresie odpowiednią tary­

fą. Co do wyznaczenia zaś czasu trwania czarteru, to następuje to przez wskaza­

nie określonego terminu, bądź oznaczenie jednej lub więcej podróży, które

mają być zrealizowane wyczarterowanym środkiem transportowym.

9.6. Umowa leasingu środka transportowego

Przedsiębiorcy świadczący usługi przewozowe lub wynajmujący środki

transportowe z obsługą lub bez niej często nie mają środków finansowych na

zakup autokarów, innych pojazdów samochodowych, statków powietrznych, czy

morskich. Nieraz zaś wolą przeznaczyć posiadane środki finansowe na inne cele.

Właśnie leasing jest w takich sytuacjach instytucją prawną, która stwarza moż­

liwości używania różnych rzeczy, w tym środków transportowych, jak też pobie­

rania przynoszonych przez nie pożytków i to bez konieczności wydatkowania od

razu znacznych środków finansowych. Jest to forma zewnętrznego finansowa­

nia, umożliwiająca eksploatowanie przedmiotu leasingu i uzyskiwanie dzięki

temu dochodów, będących źródłem spłaty rat kredytu.

Umowa tego typu występuje w polskiej praktyce gospodarczej od początku

lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku i szybko rozwinęła się na znaczną ska­

łę, stając się jedną z najczęściej zawieranych umów nienazwanych. Nic więc

dziwnego, że za wzorem innych ustawodawstw, w których umowa leasingu

została ustawowo uregulowana, również polski ustawodawca zdecydował się na

wprowadzenie tego typu umowy do kodeksu cywilnego. Nie było to proste, gdyż

w praktyce wykształciło się wiele rodzajów leasingu. Polska regulacja umowy

leasingu odwołuje się do standardów międzynarodowych, jakie stanowią ustalenia

Konwencji UNIDROIT o międzynarodowym leasingu finansowym z 1988 r.

Prawo UE nie zawiera w odniesieniu do leasingu specjalnych rozwiązań, wyma­

gających uwzględnienia w procesie harmonizacji prawa polskiego z prawem

wspólnotowym.

Uregulowanie umowy leasingu nastąpiło w wyniku zmiany kodeksu cywil­

nego w 2000 r. przez dodanie w księdze trzeciej nowego tytułu bezpośrednio po

przepisach dotyczących najmu i dzierżawy, gdyż we wszystkich tych przypad­

kach chodzi o umowy o korzystanie z cudzych rzeczy. Została przy tym za­

chowana utrwalona przez lata angielska nazwa tej umowy, gdyż brak jest dobre-

252

Rozdział 9

go odpowiednika polskiego. Ta kodeksowa regulacja umowy leasingu ma gene­

ralnie charakter dyspozytywny, co umożliwia dalszą ewolucję leasingu zgodnie

z potrzebami praktyki gospodarczej.

Zgodnie z kodeksową definicją przez umowę leasingu finansujący zobo­

wiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, nabyć rzecz od

oznaczonego zbywcy na warunkach określonych w tej umowie i oddać tę rzecz

korzystającemu do używania albo używania i pobierania pożytków przez

czas oznaczony, a korzystający zobowiązuje się zapłacić finansującemu

w uzgodnionych ratach wynagrodzenie pieniężne, równe co najmniej cenie lub

wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego. Jedną stroną tej

umowy jest finansujący, zwany powszechnie leasingodawcą, a drugą stroną jest

korzystający, nazywany w praktyce leasingobiorcą. Po postanowień przed­

miotowo istotnych tego typu umowy należą:
• określenie rzeczy, którą finansujący zobowiązuje się nabyć od oznaczonego

zbywcy;

• oznaczenie czasu, na jaki rzecz zostanie wydana korzystającemu w celu

używania;

• określenie rat wynagrodzenia pieniężnego, które korzystający ma zapłacić

w wysokości łącznej nie niższej od ceny nabycia rzeczy przez finansującego

od zbywcy.
Jest to umowa nazwana, konsensuałna, dwustronnie zobowiązująca, wza­

jemna i odpłatna. Powinna być zawarta w formie pisemnej i to pod rygorem

nieważności.

Wydanie rzeczy korzystającemu powinno nastąpić w ustalonym terminie.

Finansujący ma przy tym obowiązek wydania wraz z rzeczą odpisu umowy ze

zbywcą, co jest istotne, gdyż z chwilą zawarcia umowy ze zbywcą z mocy prawa

przechodzą na korzystającego uprawnienia z tytułu wad rzeczy przysługujące

finansującemu w stosunku do zbywcy. Korzystający nie może sam odstąpić od

umowy ze zbywcą z powodu wad rzeczy, lecz może tylko żądać takiego odstą­

pienia od finansującego. Ten ostatni nie odpowiada wobec korzystającego za

wady rzeczy, chyba że powstały one wskutek okoliczności, za które właśnie

finansujący ponosi odpowiedzialność. W tej kwestii postanowienia umowne

mniej korzystne dla korzystającego są nieważne z mocy prawa.

Do obowiązków korzystającego należy utrzymywanie rzeczy w należytym

stanie, co obejmuje dokonywanie konserwacji i niezbędnych napraw. Musi on

ponosić ciężary związane z własnością lub posiadaniem danej rzeczy (np. uiścić

podatek). Umowa leasingu może zobowiązywać korzystającego do pokrywania

kosztów ubezpieczenia rzeczy od jej utraty w czasie trwania leasingu. Używa­

nie rzeczy wziętej w leasing i pobieranie jej pożytków powinno następować

w sposób określony w umowie leasingu, a gdy umownie tego nie określono

- w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu rzeczy. Bez zgody

Umowy w turystyce i rekreacji

253

finansującego korzystający nie może dokonywać zmian w rzeczy, chyba że wy­

nikają one z przeznaczenia rzeczy. Podobnie zakazane jest oddanie bez uzgod­

nienia rzeczy do używania osobie trzeciej. Naruszenie przez korzystającego

obowiązków co do utrzymywania rzeczy w należytym stanie, sposobu jej uży­

wania i pobierania pożytków oraz niedokonywania bez uzgodnienia zmian

i oddania osobie trzeciej do używania danej rzeczy upoważnia finansującego -

po uprzednim upomnieniu na piśmie - do wypowiedzenia umowy ze skutkiem

natychmiastowym. Umowa może jednak przewidywać w takich sytuacjach ter­

min wypowiedzenia.

Szczególnie ważnym obowiązkiem korzystającego jest płacenie rat w termi­

nach umówionych. W razie zwłoki z zapłatą co najmniej jednej raty i nieuisz-

czenia zaległości w odpowiednim terminie dodatkowym wyznaczonym na pi­

śmie finansujący może wypowiedzieć umowę leasingu ze skutkiem natychmia­

stowym. Strony mogą jednak w umowie uzgodnić termin wypowiedzenia.

Ewentualne postanowienia umowne w tych kwestiach mniej korzystne dla ko­

rzystającego są z mocy prawa nieważne. Należy podkreślić, że we wszystkich

wypadkach wypowiedzenia przez finansującego umowy leasingu wskutek oko­

liczności, za które korzystający ponosi odpowiedzialność, finansujący może

żądać natychmiastowego zapłacenia wszystkich niezapłaconych rat przewi­

dzianych umową. Uiszczana wówczas kwota podlega jednak pomniejszeniu

o korzyści uzyskane przez finansującego dzięki wcześniejszemu zapłaceniu

należności z powodu rozwiązania umowy leasingu. Generalnie kodeksowa regu­

lacja umowy leasingu przewiduje, że do zapłaty rat przed terminem płatności

stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży na raty. W kwestiach zaś zwią­

zanych z dochodzeniem wzajemnych roszczeń przez strony lej umowy stosuje

się odpowiednio przepisy o najmie.

W umowie leasingu może być zamieszczone dodatkowe zastrzeżenie zobo­

wiązujące finansującego do przeniesienia na korzystającego własności rzeczy

po upływie oznaczonego w umowie czasu trwania leasingu i spłaceniu wszyst­

kich rat, bez dodatkowego świadczenia. Wtedy finansujący nie jest z reguły

zainteresowany w odzyskaniu rzeczy, która straciła już wartość rynkową, a mo­

że się jeszcze przydać korzystającemu. Z takim żądaniem przeniesienia własno­

ści rzeczy korzystający może wystąpić w terminie miesiąca od zakończenia le­

asingu, ale strony mogą w umowie uzgodnić inny termin. To ustawowe określe­

nie terminu sprzyja pewności obrotu.

Trzeba też zaznaczyć, że kodeksowa regulacja umowy leasingu znajduje od­

powiednie zastosowanie do umowy podobnej, polegającej na zobowiązaniu

strony do oddania rzeczy stanowiącej jej własność do używania drugiej stronie

albo do używania i pobierania pożytków, z jednoczesnym zobowiązaniem się tej

drugiej strony do zapłaty właścicielowi rzeczy wynagrodzenia pieniężnego rów­

nego co najmniej wartości tej rzeczy w chwili zawarcia danej umowy, płatnego

254

Rozdział 9

w umówionych ratach. Taka umowa nic jest odmianą leasingu, ale wykazuje

wiele cech podobnych do tego typu umowy. Sytuacje tego rodzaju mogą doty­

czyć w szczególności oddawania do używania na wskazanych zasadach wła­

snych środków transportowych, np. samolotów.

9.7. Umowa hotelowa

Podmioty świadczące za odpłatnością usługi hotelarskie czynią to zwykle na

podstawie umowy, którą określa się mianem umowy hotelowej. Tego typu

umowa zmierza do zaspokojenia zarówno potrzeb noclegowych (a właściwie

w zakresie czasowego zamieszkania) gości hotelowych, jak też potrzeb w za­

kresie bezpieczeństwa, wyżywienia, odpoczynku, rekreacji, rozrywki, a nie­

kiedy także potrzeb związanych z pracą, nauką, opieką nad dziećmi i szczegól­

nych wymagań ze względu na stan zdrowia osób niepełnosprawnych- Świadczo­

ne usługi hotelarskie muszą charakteryzować się złożonym i różnorodnym

charakterem, przy jednoczesnym wzajemnym uzupełnianiu się poszczególnych

składników tych usług. W konsekwencji zawierana wówczas umowa ma kom­

pleksowy charakter i nie da się zakwalifikować jako jeden z typów umów

unormowanych w kodeksie cywilnym. Obowiązujące obecnie w Polsce regula­

cje ustawowe usług hotelarskich nie wprowadzają definicji umowy hotelowej

jako odrębnego typu umowy. W nauce prawa z reguły stwierdza się za M. Ne-

sterowiczem, że jest to umowa o mieszanym charakterze, zawierająca elementy

różnych umów nazwanych, a w szczególności: najmu, sprzedaży, przechowania,

umowy o dzieło, jak również umów nienazwanych, w tym umowy o usługi po­

dobne do zlecenia. Wskazany autor podkreśla, że są to umowy stopione w jedną

całość, do której wchodzi także obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa go­

ściowi hotelowemu. Zgadzając się co do zasady z tym stanowiskiem, należy

więc stwierdzić, że skoro mamy tutaj do czynienia z typem umowy nic miesz­

czącym się w żadnym z ustawowych typów umów nazwanych, to jest to umowa

nienazwana o wyjątkowo złożonym charakterze.

Do umowy hotelowej znajdują zastosowanie zarówno przepisy części ogólnej

kodeksu cywilnego i części ogólnej zobowiązań, zawarte w księdze trzeciej tego

kodeksu, jak również przepisy dotyczące niektórych umów nazwanych uregulo­

wanych w tej księdze. Powszechnie uważa się, że te ostatnie przepisy należy

stosować wprost lub w pewnych wypadkach w drodze analogii. Ustawa o usłu­

gach turystycznych z 1997 r. w zasadzie nie zawiera takich przepisów, które

bezpośrednio znajdowałyby zastosowanie do umowy hotelowej. Jednakże prze­

pisy tej ustawy odnoszące się do usług hotelarskich wpływają na zakres praw

i obowiązków stron umowy hotelowej i pośrednie znaczenie tych przepisów jest

niemałe.

To właśnie z ustawy o usługach turystycznych wynika, że umowa hotelowa

jest umową kwalifikowaną. Wszak zarobkowego świadczenia usług hotelar-

Umowy w turystyce i rekreacji

255

skich może podejmować się jedynie podmiot, który spełnił warunki ustalone

w powołanej ustawie. Podmiotem tym jest przedsiębiorca prowadzący hotel

lub inny obiekt hotelarski bądź przedsiębiorca lub rolnik świadczący usługi

hotelarskie w innym obiekcie spełniającym ustalone wymagania. Podmioty te

są coraz częściej określane mianem hotelarzy zwłaszcza przez samo środowisko

hotelarskie. Spotkać też można określenie „przedsiębiorstwa hotelowe" lub
..przedsiębiorcy hotelarscy".

Podmiotem świadczącym usługi hotelarskie na podstawie umowy hotelowej

nie jest podmiot prowadzący kemping lub pole biwakowe, gdyż korzystanie ze

wskazanych rodzajów obiektów hotelarskich ma miejsce na podstawie innego

typu umowy, omówionej w punktach 9 i 10 tego rozdziału podręcznika. W zasa­

dzie nie jest nim także prowadzący dom wczasowy, gdyż wówczas jest z reguły

zawierana umowa o wczasy, będąca swoistą odmianą umowy o świadczenie

usług turystycznych. Coraz częściej jednak w takim domu można zamieszkać

jak w hotelu choćby na jeden dzień na podstawie umowy hotelowej. Z kolei

podmioty prowadzące zakłady opieki zdrowotnej (poczynając od szpitali, przez

szpitale uzdrowiskowe, sanatoria aż po prewentoria włącznie) mają za cel do­

starczanie świadczeń zdrowotnych, w stosunku do których zapewnienie za­

mieszkania i wyżywienia stanowi tylko konieczne uzupełnienie. Takie podmioty

nic świadczą usług hotelarskich, ale trzeba zauważyć tendencję zbliżania się

sanatoriów do domów wczasowych. Ponadto nie świadczą usług hotelarskich

podmioty prowadzące domy studenckie, internaty, hotele pracownicze i tym

podobne obiekty nastawione nie na krótkotrwały lecz wielomiesięczny, a nawet

wieloletni pobyt w nich mieszkańców. Wówczas jest zawierana nie umowa hote­

lowa lecz umowa najmu pomieszczenia. Również umowa najmu jest podstawą

korzystania z pokoju gościnnego. Także szkoły nie są podmiotami świadczą­

cymi usługi hotelarskie, jeśli udostępniają część swych pomieszczeń w celu

organizacji kolonii albo obozu sportowego lub wypoczynkowego dla młodzieży

szkolnej. W takiej sytuacji jest zawierana umowa najmu lub umowa użyczenia.

Nie sposób również dostrzec istnienia umowy hotelowej w razie korzystania

z noclegowni, przytułków lub schronisk charytatywnych. Miejsca w tego typu

obiektach są udostępniane na podstawie umowy użyczenia, umowy najmu lub

nawet bez jakiejkolwiek umowy. Nie można też w ogóle mówić o umowie

w wypadkach umieszczenia określonych osób w koszarach lub izbach wytrzeź­

wień, gdyż z reguły następuje to wbrew woli zainteresowanych i ma podstawy

administracyjne.

Należy podkreślić, że nie każda umowa zawierana przez przedsiębiorcę hote­

larskiego i mająca za przedmiot korzystanie z pokojów hotelowych jest w kon­

sekwencji umową hotelową. Wciąż zdarzają się bowiem takie sytuacje, że

przedsiębiorcy hotelarscy udostępniają część pomieszczeń, którymi dysponują

w obiektach hotelarskich, do wykorzystania ich w celach biurowych. Takie

256

Rozdział 9

pomieszczenia są oddawane w najem na okres z reguły nic krótszy od roku

i z zastrzeżeniem, że nie mogą być one wykorzystywane w innych celach. Pod­

stawą stosunku prawnego jest wówczas umowa najmu pomieszczeń użytko­

wych zawarta zasadniczo na czas oznaczony i podlegająca przepisom kodeksu

cywilnego dotyczącym najmu. Ze względu na konieczność podporządkowania

się najemcy pokojów hotelowych do celów biurowych zasadom obowiązującym

w hotelach i innych obiektach hotelarskich taka umowa zawiera najczęściej sze­

reg ograniczeń dotyczących godzin przebywania pracowników najemcy w wy­

najętych pomieszczeniach, maksymalnej liczby interesantów odwiedzających te

lokale, zachowania ciszy, porządku i bezpieczeństwa na terenie całego obiektu,

jak też organizowania spotkań przez najemcę dla więcej niż kilkunastu osób.

Jest to uzasadnione głównymi funkcjami hoteli i podobnych obiektów, które są

nastawione na zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych osób fizycznych podczas

krótkotrwałego pobytu w określonej miejscowości.

Drugą stroną umowy hotelowej jest z reguły gość hotelowy. Może nim być

każda osoba fizyczna, w tym także niemająca zdolności do czynności prawnych

lub mająca tylko ograniczoną zdolność do czynności prawnych. W takich wy­

padkach umowa jest zawierana przez przedstawicieli ustawowych danej osoby,

w tym w szczególności rodziców, pod których władzą rodzicielską dana osoba

pozostaje. Umowa tego typu może być również zawarta przez osoby trzecie na

rzecz określonej osoby fizycznej lub grupy osób. W takim charakterze umowa

hotelowa jest zawierana przez osoby fizyczne działające na rzecz swoich bli­

skich, podopiecznych, czy wychowanków, jak również w wypadkach działania

osób prawnych, jakimi są organizatorzy turystyki, zakłady pracy, organizatorzy

konferencji oraz inne jednostki organizacyjne działające na rzecz osób fizycz­

nych, które mają korzystać z określonych usług hotelarskich. Jak z tego wynika,

omawiana umowa może mieć charakter umowy o świadczenie na rzecz osoby

trzeciej. Należy podkreślić, że nie są jednak gośćmi hotelowymi osoby, które

korzystają z noclegów w danym obiekcie hotelarskim w związku z zatrudnie­

niem w nim, ani też nocujące w takim obiekcie osoby należące do rodziny hote­

larza lub będące jego gośćmi prywatnymi. Nie jest także stroną umowy hotelo­

wej z wszystkimi tego konsekwencjami osoba przebywająca w obiekcie hotelar­

skim lub innym obiekcie, w którym są świadczone usługi hotelarskie, bez wie­

dzy podmiotu świadczącego takie usługi lub reprezentujących go osób z obsługi

hotelowej. Takiej osoby nie łączy z hotelarzem żaden stosunek prawny.

Do postanowień przedmiotowo istotnych umowy hotelowej należy zaliczyć:

• określenie osoby fizycznej lub grupy osób, na rzecz których usługi hotelar­

skie mają być świadczone;

• określenie pokoju hotelowego (pomieszczenia hotelowego) lub miejsca

(łóżka hotelowego) w takim pokoju, które ma być udostępnione danemu go­

ściowi;

•

Umowy w turystyce i rekreacji

257

• oznaczenie wynagrodzenia za świadczone usługi hotelarskie lub przynajm­

niej wskazanie podstaw jego wyliczenia.

Taką podstawą jest przede wszystkim cennik usług ustalony przez podmiot

świadczący usługi hotelarskie w danym obiekcie. Dodatkowe podstawy stano­

wią ustalenia między stronami dotyczące udzielonych zniżek opłat za świad­

czone usługi.

Z powyższego wynika, że umowa hotelowa jest umową odpłatną, czego nie

zmienia fakt, iż nieraz to nie gość hotelowy lecz podmiot działający na jego

rzecz dokonuje zapłaty należności. Odpłatność ta jest traktowana przez strony

jako ekwiwalent usług hotelarskich świadczonych na rzecz danego gościa hote­

lowego lub grupy osób. Toteż omawiana umowa ma zawsze charakter umowy

wzajemnej niezależnie od zasad płatności za świadczone usługi hotelarskie.

Nie sposób zgodzić się ze stanowiskiem, które do postanowień przedmioto­

wo istotnych umowy hotelowej zalicza ponadto ustalenie czasu wykonania

usług hotelarskich oraz cech charakterystycznych tych usług w postaci określe­

nia typu pokoju lub apartamentu. Czas ten może być oznaczony lub nieoznaczo­

ny, ale w założeniu zawsze krótkotrwały, co wynika z ustawowej definicji usług

hotelarskich. Okres korzystania z tych usług jest często ściśle oznaczany tylko

co do daty początkowej, podczas gdy tzw. zwolnienie pokoju może nastąpić

wcześniej lub później w zależności od potrzeb gościa hotelowego. Oznaczenie

więc czasu wykonywania usług hotelarskich stanowi postanowienie podmio­

towo istotne. Taki właśnie charakter ma również określenie w umowie hotelo­

wej cech charakterystycznych wynajmowanego pokoju hotelowego.

Umowa hotelowa ma z natury rzeczy charakter konsensualny. Może być

zawarta w dowolnej formie i często jest to forma ustna. Do jej zawarcia coraz

częściej dochodzi w drodze uprzedniego zarezerwowania miejsca w danym

obiekcie hotelarskim lub innym obiekcie świadczącym usługi hotelarskie, co

zwłaszcza jest konieczne w wypadku turystyki grupowej i kongresowej. Taka

potwierdzona rezerwacja nie zawsze ma miejsce w formie pisemnej i zwłaszcza

w stałych stosunkach z określonym gościem często wystarcza telefoniczne zare­

zerwowanie pokoju hotelowego. Wydaje się, że w przypadku potwierdzonej

rezerwacji mamy do czynienia z umową przedwstępną w rozumieniu k.c, gdyż

są wtedy uzgodnione istotne postanowienia umowy hotelowej, która ma być

zawarta. W tej sytuacji jest z reguły oznaczany termin ewentualnego anulowania

złożonego zamówienia. W razie nieodwołania rezerwacji w ustalonych termi­

nach, wynikających z regulaminu hotelowego doręczonego składającemu za­

mówienie, bądź uzgodnionych przez strony, trzeba uznać umowę hotelową za

zawartą na jedną dobę hotelową. Inne ustalenia mogą w tej kwestii być uzgod­

nione przez strony przy składaniu zamówienia lub wynikać z regulaminu hote­

lowego, o ile oczywiście został on wcześniej doręczony składającemu zamó­

wienie. W praktyce hotelarskiej formalizacja w postaci doręczenia regulaminu

258

Rozdział 9

klientowi przed lub przy zawarciu umowy prawie nie występuje. Regulaminy

hotelowe są wywieszane w obiektach hotelarskich oraz często wykładane w po­

kojach hotelowych, ale to nie to samo, co doręczenie.

Oprócz wyżej już wskazanych postanowień podmiotowo istotnych można

wymienić wiele innych tego właśnie rodzaju ustaleń umowy hotelowej, bez któ­

rych uwzględnienia gość hotelowy lub podmiot działający na jego rzecz może

nie być zainteresowany zawarciem określonej umowy. Do tego typu ustaleń

należy w szczególności również określenie, czy pokój hotelowy jest ze śniada­

niem, na którym piętrze jest położony, jaki jest widok z okna. Niekiedy gość

hotelowy jest zainteresowany jedynie możliwością zamieszkania w konkretnym

apartamencie czy pokoju. Także ewentualne specjalne wyposażenie pokoju,

w tym zwłaszcza uwzględniające potrzeby osoby niepełnosprawnej, może sta­

nowić tego rodzaju istotne postanowienie umowy. Ponadto rozmaite dodatkowe

świadczenia, do których spełnienia może zobowiązać się w umowie podmiot

świadczący usługi hotelarskie, mogą mieć właśnie charakter podmiotowo istotny

i to często dla obydwu stron umowy hotelowej. W wypadku jednak zawierania

umowy dotyczącej zamieszkania w hotelu lub innym obiekcie hotelarskim nie

zawsze występuje potrzeba wprowadzenia do treści umowy tego rodzaju ustaleń,

gdyż konieczność zapewnienia określonych świadczeń dodatkowych wynika

już z samego zaszeregowania danego obiektu hotelarskiego do określonego

rodzaju i nadania mu odpowiedniej kategorii.

Powszechnie uważa się, że podmiot świadczący usługi hotelarskie nie może

bez ważnego powodu odmówić zawarcia umowy hotelowej. Obowiązek w tym

zakresie jest wywodzony z zawodowego charakteru prowadzonej działalności

hotelarskiej. Jednak trzeba zauważyć, że z jednej z naczelnych zasad prawa

cywilnego, jaką jest zasada swobody kontraktowej, wynika m.in. właśnie swo­

boda decydowania przez podmioty prawa cywilnego o tym, czy i z kim za­

wrzeć umowę. Wyjątki od tej zasady wprowadzają niekiedy przepisy ustawowe,

jak jest w przypadku prawa przewozowego z 1984 r. Jednak obowiązku zawar­

cia umowy hotelowej nie wprowadziła ustawa o usługach turystycznych z 1997 r.

Toteż co do umów hotelowych nie można mówić o wynikającym z obowiązują­

cego prawa obowiązku ich zawierania przez podmioty świadczące usługi hote­

larskie. Jednak z drugiej strony wobec naturalnego w gospodarce rynkowej dą­

żenia do maksymalizacji zysku trudno sobie wyobrazić sytuacje występowania

odmowy zawarcia tego typu umowy bez naprawdę istotnego powodu.

Należy podkreślić, że prawa i obowiązki stron umowy hotelowej są przesą­

dzone nie tylko przez jej postanowienia. Wynikają one także z doręczonego

kontrahentowi przy zawarciu umowy regulaminu hotelowego, którego skutecz­

ność w tym zakresie zależy - jak już zasygnalizowano - od spełnienia warun­

ków ustalonych w k.c. dla wzorców umów. Ponadto te prawa i obowiązki są

w części przesądzone przez obowiązujące prawo, w tym przede wszystkim prze-

Umowy w turystyce i rekreacji

259

pisy kodeksu cywilnego, ustawy o usługach turystycznych z 1997 r. oraz wyda­

nego na jej podstawie rozporządzenia z 2004 r. w sprawie obiektów hotelarskich

i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie. Uogólniając te

wszystkie ustalenia, można stwierdzić, że podmiot zobowiązujący się na pod­

stawie umowy hotelowej do świadczenia usług hotelarskich ma następujące

podstawowe obowiązki:
• udostępnienie gościowi hotelowemu odpowiednio wyposażonego wynajętego

przezeń pokoju hotelowego lub miejsca noclegowego, a niekiedy apartamen­

tu lub całego domu;

• utrzymywanie w należytym stanic przedmiotu najmu i wszystkich urządzeń

niezbędnych do normalnego zeń korzystania przez cały okres obowiązywania

umowy;

• umożliwienie korzystania przez gościa hotelowego z ogólnodostępnych po­

mieszczeń i urządzeń danego obiektu hotelarskiego lub innego obiektu,

w którym są świadczone usługi hotelarskie;

• zapewnienie gościowi hotelowemu ochrony jego prywatności oraz bezpiecz­

nych warunków pobytu w obiekcie hotelarskim lub innym obiekcie, w któ­

rym są świadczone usługi hotelarskie;

• umożliwienie gościowi hotelowemu korzystania ze świadczeń w ramach tzw.

usług podstawowych oraz uzupełniających, których gama zależy od rodzaju

obiektu hotelarskiego i jego kategorii, a w przypadku świadczenia usług ho­

telarskich w innym obiekcie - których zakres wynika z postanowień umow­

nych;

• dostarczenie gościowi hotelowemu niezbędnych informacji o świadczonych

usługach hotelarskich i usługach towarzyszących oraz informacji turystycz­

nej, a na żądanie również pełnego cennika usług oraz wykazu wymagań dla

obiektów hotelarskich odpowiadającego rodzajowi i kategorii danego obiektu.

Powyższe obowiązki hotelarza stanowią zarazem uprawnienia, których reali­

zacji może domagać się gość hotelowy. Z kolei obowiązki gościa hotelowego

z natury rzeczy rodzą uprawnienia po stronie podmiotu świadczącego usługi

hotelarskie. Do podstawowych obowiązków gościa hotelowego należy zaliczyć

przede wszystkim:

• spełnienie obowiązku meldunkowego;

• przestrzeganie ustaleń regulaminu porządkowego;
• dostosowanie się do ustaleń regulaminu hotelowego doręczonego przy za­

warciu umowy hotelowej;

• korzystanie z przedmiotu najmu oraz z ogólnodostępnych pomieszczeń i urzą­

dzeń obiektu hotelarskiego lub innego obiektu, w którym są świadczone

usługi hotelarskie, w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu

tych pomieszczeń i urządzeń oraz przestrzegając zakazu dokonywania w nich

zmian bez zgody podmiotu świadczącego usługi hotelarskie;

260

Rozdział 9

• uiszczenie należności za usługi hotelarskie oraz usługi uzupełniające, chyba

że opłaty z tych tytułów jest zobowiązany pokryć podmiot, który zawarł

umowę hotelową na rzecz danego gościa hotelowego;

• niezwłoczne zawiadomienie utrzymującego hotel lub podobny zakład o szko­

dzie w postaci utraty lub uszkodzenia rzeczy wniesionych do tego rodzaju

obiektu przez gościa hotelowego.

9.8. Umowa o świadczenie usług nieuregulowanych odrębnie

w zastosowaniu do działalności hotelarskiej

W działalności hotelarskiej występują, nieraz takie sytuacje, gdy na rzecz go­

ści hotelowych są świadczone usługi polegających na dokonaniu czynności fak­

tycznych, co nie podlega bezpośrednio pod przepisy kodeksowe o zleceniu ani

przepisy dotyczące innych określonych ustawowo typów umów o świadczenie

usług. Jako przykłady tego rodzaju usług można podać zorganizowanie opieki

nad dziećmi gości hotelowych, budzenie, zamówienie taksówki, udzielanie in­

formacji turystycznych, czy zorganizowanie rozgrywek sportowych lub imprez

rekreacyjnych dla gości hotelowych.

Wydaje się, że do omawianej grupy usług należy też zaliczyć usługi hotelo­

wej centrali telefonicznej, umożliwiające gościom hotelowym korzystanie

z zamiejscowych i miejscowych rozmów telefonicznych, połączeń faksowych,

czy internetowych. Takie pośrednictwo wiąże się zazwyczaj z doliczaniem

zwłaszcza przez hotele wyższych kategorii marży przekraczającej często nawet

o J00 lub 200% wysokość opłat pobieranych przez operatorów telekomunika­

cyjnych. Charakter działania przedsiębiorcy hotelarskiego jako takiego pośred­

nika, a tym bardziej wysokość i samo stosowanie tego rodzaju marż to sprawy

dyskusyjne. Problemy te są pomijane w specjalistycznych opracowaniach z tej

dziedziny. Straciły one na znaczeniu w wyniku rozwoju telefonii komórkowej

oraz coraz częstszego udostępniania gościom hotelowym nieodpłatnego dostępu

do Internetu, co ma znaczenie marketingowe.

Wskazane wyżej usługi polegające na określonych czynnościach faktycznych

mogą być świadczone w ramach umowy hotelowej albo na podstawie odręb­

nie zawartych umów. Zgodnie z art. 750 k.c. znajdują wówczas odpowiednie

zastosowanie przepisy kodeksowe o zleceniu. Oznacza to konieczność uwzględ­

nienia cech specyficznych sytuacji, w których takie czynności faktyczne są wy­

konywane. Zawierane wówczas umowy są określane jako umowy o usługi po­

dobne (zbliżone) do zlecenia i mogą mieć charakter zarówno odpłatny, jak też

nieodpłatny. Stosowanie do nich przepisów o zleceniu wywołuje nieraz wątpli­

wości, gdyż czasem taka umowa o usługi ma więcej cech analogicznych do

określonej umowy nazwanej innej niż zlecenie.

Umowy w turystyce i rekreacji

261

Do omawianych umów o świadczenie usług nieuregulowanych odrębnie

znajduje odpowiednie zastosowanie przepis kodeksowy przewidujący, że zlece­

nie obejmuje umocowanie do wykonania czynności w imieniu dającego zlece­

nie. Umowa może w tej kwestii stanowić inaczej. Właśnie z umowy lub z oko­

liczności wynika najczęściej, że takie umowy zawierane przez przedsiębiorców

hotelarskich są nieodpłatne, chociaż kodeksowe zlecenie jest z reguły odpłatne.

Skoro forma umowy zlecenia może być dowolna i w praktyce często dochodzi

do jej zawarcia w sposób dorozumiany, to ten brak szczególnych wymagań

w tym zakresie odnosi się również do formy umów o świadczenie usług nieure­

gulowanych odrębnie.

Również analogicznie przy tego typu umowach występuje element koniecz­

nego zaufania do rzetelności i racjonalności działania zleceniobiorcy. Zasadą

jest. że przyjmujący zlecenie tylko wyjątkowo może powierzyć jego wykonanie

osobie trzeciej. Odstępstwa od tej reguły może przewidywać umowa albo też

mogą one być skutkiem istniejącego zwyczaju lub konieczności spowodowanej

przez okoliczności. Wiąże się z tym obowiązek przyjmującego zlecenie infor­

mowania zleceniodawcy o przebiegu sprawy i złożenia sprawozdania po wyko­

naniu zlecenia.

Warto też wspomnieć o przepisie kodeksowym, który może posłużyć przyj­

mującemu zlecenie do domagania się zwrotu wydatków poczynionych w celu

należytego wykonania zlecenia. Jednak w praktyce hotelarskiej raczej nie ma

takiego zwyczaju domagania się zwrotu wskazanych wydatków i np. z reguły

nie żąda się zwrotu kosztów rozmów telefonicznych związanych z zamówieniem

taksówki na życzenie gościa hotelowego. Ponadto trzeba zaznaczyć, że dający

zlecenie może je wypowiedzieć w każdym czasie. Odwołanie przez gościa ho­

telowego budzenia, czy zamówionej przezeń taksówki może posłużyć za dobry

przykład takiego wypowiedzenia omawianej umowy o usługi zbliżone do zlece­

nia.

9.9. Umowa o korzystanie z kempingu

Kemping to jeden z rodzajów obiektów hotelarskich. Nowelizacja ustawy

o usługach turystycznych dodała w 2004 r. angielską nazwę „camping" do usta­

wowej definicji takiego obiektu. Było to całkiem zbędne, gdyż termin „kem­

ping" jest od dawna przyjęty w Polsce. Niezbyt wielu cudzoziemców korzysta

z polskich kempingów, które zresztą i bez zmiany ustawy mogły być oznaczane

dodatkowo nazwą „camping".

Kemping jest szczególnym obiektem hotelarskim. Definicja ustawowa zawie­

ra ustalenie, że jest to obiekt strzeżony, umożliwiający nocleg w namiotach

i przyczepach samochodowych, domkach turystycznych lub innych obiektach

stałych, oraz przyrządzanie posiłków i parkowanie samochodów. Oparte na

262

Rozdział 9

tych ustaleniach ustawowych jest określenie kempingu jako jednego z rodzajów

obiektów noclegowych turystyki, stosowane przez GUS do celów statystycz­

nych. W tym ujęciu kemping to teren zwykle zadrzewiony, strzeżony, oświetlo­

ny, mający stalą obsługę recepcyjną i wyposażony w urządzenia sanitarne, ga­

stronomiczne i rekreacyjne umożliwiające turystom nocleg w namiotach, miesz­

kalnych przyczepach samochodowych, a także przyrządzanie posiłków oraz

parkowanie pojazdów samochodowych. Ta ostatnia definicja uwzględnia tylko

część wymagań co do wyposażenia kempingu oraz zakresu świadczonych w nim

usług, ustalonych w załączniku nr 3 do rozporządzenia Ministra Gospodarki

i Pracy w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świad­

czone usługi hotelarskie z 2004 r.

Kempingi są nastawione na zaspokajanie przede wszystkim potrzeb turystów

indywidualnych i to w zakresie zdecydowanie ograniczonym. Według danych

GUS w 2006 r. było w Polsce tylko 128 kempingów, z których skorzystało po­

nad 220 tys. osób. w tym aż ponad 77,6 tys. stanowili turyści zagraniczni, pod­

czas gdy w 2000 r. było jeszcze 171 kempingów, z których skorzystało ponad

182,5 tys. osób, w tym ponad 34,7 tys. turystów zagranicznych. Liczba turystów,

w tym zagranicznych, korzystających z kempingów wzrosła więc i to mimo

mniejszej liczby kempingów. Jednak generalnie występuje zauważalny spadek

zainteresowania kempingami, gdyż obecnie turyści rzadziej zadowalają się moż­

liwością zaspokojenia tylko podstawowych potrzeb występujących podczas po­

dróży. Tak jest właśnie w przypadku części kempingów, choć trzeba przyznać,

że w ostatnich latach standard wielu z nich został podniesiony. Mamy tutaj do

czynienia z dosyć znacznie zróżnicowanymi obiektami. Ustawa o usługach tury­

stycznych z 1997 r. wyróżnia cztery kategorie kempingów oznaczane gwiazd­

kami.

We wszystkich kempingach teren musi być ogrodzony i oświetlony, powi­

nien być zapewniony całodobowy dozór, recepcja powinna znajdować się

w odrębnym pomieszczeniu, a parking przy recepcji powinien mieć minimalną

powierzchnię zależną od kategorii danego kempingu (od 50 m

2

do 150 m

2

). Mu­

szą być osobne umywalnie oraz toalety dla kobiet i mężczyzn, przy czym wy­

maga się, aby urządzenia sanitarne były zlokalizowane nie dalej niż 100 m od

stanowisk obozowania. Wymagane są także punkty poboru wody do picia, sta­

nowiska do zmywania naczyń i punkt pomocy medycznej czynny całą dobę,

prowadzony przez przeszkolonego pracownika i zapewniający łączność z pogo­

towiem. Ze względów bezpieczeństwa wszystkie kempingi powinny być wypo­

sażone w sprzęt przeciwpożarowy oraz instrukcje bezpieczeństwa przeciwpoża­

rowego, określające konieczne tryby postępowania w razie pożaru, jak również

działania zapobiegające jego powstawaniu. Wszystkie też kategorie kempingów

objęte są obowiązkiem posiadania przechowalni bagażu, pieniędzy i rzeczy

wartościowych.

Umowy w turystyce i rekreacji

263

Poczynając od obiektów z dwoma gwiazdkami, wymaga się utwardzonych

ścieżek pieszych oraz wewnętrznych dróg głównych o nawierzchni utwardzonej,

stanowiska zaś obozowania powinny być położone na płaskim, trawiastym tere­

nie i być wydzielone. Już właśnie w obiekcie dwugwiazdkowym powinny być

także wydzielone stanowiska do spożywania posiłków. Z kolei w kempingach

dwóch najwyższych kategorii musi być zadrzewienie, zieleń powinna odgra­

dzać stanowiska obozowania lub ich grupy, muszą być również urządzenia do

prania i prasowania oraz pomieszczenie do suszenia bielizny. Tylko zaś w kem­

pingu czterogwiazdkowym wymaga się, aby był w nim zakład gastronomiczny.

Natomiast wymóg, aby na terenie kempingu trzy i czterogwiazdkowego był

sklepik spożywczy i z artykułami higieniczno-sanitarnymi, nie obowiązuje,

jeżeli tego rodzaju sklep znajduje się bliżej niż 500 m.

Od 2002 r. kempingi zostały objęte dodatkowymi wymaganiami w zakresie

potrzeb osób niepełnosprawnych. Obecnie reguluje to załącznik nr 8 do powo­

łanego rozporządzenia z 2004 r. Przewiduje on, że niezależnie od wymagań dla

budynków usytuowanych na terenie kempingów, muszą być w tego rodzaju

obiektach hotelarskich zapewnione utwardzone ciągi komunikacyjne o szeroko­

ści co najmniej 180 cm, umożliwiające dostęp ze stanowisk dla osób niepełno­

sprawnych do wszystkich urządzeń ogólnodostępnych. Stanowiska obozowania

dla osób niepełnosprawnych powinny dysponować dojazdem dla samochodów,

przy czym należy zapewnić co najmniej dwa takie stanowiska położone w naj­

bliższej odległości od urządzeń ogólnodostępnych. Musi być również co naj­

mniej jeden ustęp dostępny dla osoby na wózku.

Z powyższych cech charakterystycznych kempingów oraz istoty ich funkcjo­

nowania wynika, że w tym wypadku nie może być mowy o zawieraniu umowy

hotelowej między prowadzącym kemping a osobami korzystającymi z kempin­

gu. Prowadzącym kemping może być każdy przedsiębiorca, w tym oczywiście

również będący osobą fizyczną. Korzystającym zaś z kempingu jest z reguły

osoba podróżująca samochodem oraz inne osoby razem z nią odbywające po­

dróż. Przez przyjęcie turystów na teren kempingu połączone zasadniczo ze speł­

nieniem obowiązku meldunkowego w recepcji zostaje zawarta umowa o korzy­

stanie z kempingu, upoważniająca za określoną odpłatnością do przebywania

na terenie danego kempingu, zajęcia oznaczonego stanowiska obozowania oraz

korzystania z urządzeń, instalacji i ogólnie dostępnych pomieszczeń oraz usług

świadczonych na terenie kempingu. Zasady tego korzystania określają postano­

wienia regulaminu danego kempingu, który powinien być doręczony przy za­

warciu umowy. Tak jak w innych obiektach hotelarskich może być poza tym

ustalony przez prowadzącego kemping regulamin porządkowy, przewidziany

przez ustawę o usługach turystycznych w celu stworzenia możliwości zapewnie­

nia porządku oraz bezpieczeństwa klientów i ich mienia.

Omawiana umowa nie jest uregulowana ani w kodeksie cywilnym, ani

w ustawie o usługach turystycznych, ani w żadnej innej ustawie. Jest to więc

264

Rozdział 9

umowa nienazwana, należąca do grupy umów o świadczenie usług, do której

należy stosować odpowiednio przepisy o zleceniu na podstawie art. 750 k.c.

Jako właśnie umowę nienazwaną kwalifikuje umowę o kemping również M. Ne-
sterowicz, ale zalicza ją przy tym do umów o pojedyncze świadczenie turystycz­
ne, zawieranych w indywidualnej turystyce zagranicznej przez biura podróży,
zobowiązujące się do umożliwienia turyście pobytu na kempingu zagranicznym
lub krajowym w określonym miejscu i czasie. Autor ten dowodzi, że jedynym

świadczeniem biura podróży jest wtedy „udostępnienie turyście pola kempingo­
wego (namiotowego), które biuro podróży otrzymuje do dyspozycji zgodnie

z umową zawartą z prowadzącym kemping". Nie sposób zgodzić się z tym sta­
nowiskiem, bo stroną umowy o korzystanie z kempingu jest zawsze prowadzący

dany kemping i biuro podróży występuje jako jego agent w stosunkach z tury­
stami zainteresowanymi pobytem na określonym kempingu.

Mimo powyższych rozbieżności ocen w sprawach wręcz zasadniczych, warto

pokusić się o sformułowanie postanowień przedmiotowo istotnych umowy

o korzystanie z kempingu. Postanowienia te są zbliżone treściowo do analogicz­
nych postanowień umowy hotelowej i należy do nich zaliczyć:
• określenie osoby fizycznej lub grupy osób, którym pole kempingowe ma

być udostępnione,

• zapewnienie stanowiska obozowania na polu kempingowym, które ma być

oddane do dyspozycji;

• oznaczenie wynagrodzenia za pobyt na polu kempingowym, składającego

z opłaty pobytowej, opłaty za ustawienie samochodu, przyczepy kempingo­

wej lub namiotu oraz opłaty za podłączenie elektryczne przyczepy, albo przy­
najmniej wskazanie podstaw wyliczenia tego wynagrodzenia. Taką podsta­
wą jest cennik usług ustalony przez prowadzącego kemping.
Inne postanowienia umowy o korzystanie z kempingu mają charakter posta­

nowień podmiotowo istotnych. Należy do nich określenie terminu pobytu na
kempingu. Tego rodzaju postanowieniem jest też wskazanie konkretnego stano­
wiska obozowania na kempingu, co niekiedy może być istotne dla turysty. Obo­
wiązujące przepisy przewidują, że tylko na kempingach czterogwiazdkowych

stanowiska obozowania muszą być numerowane. Trzeba ponadto zaznaczyć, że
turysta przebywający na kempingu może też zawierać innego typu umowy, jak

umowa o usługi gastronomiczne, umowa sprzedaży różnych drobnych rzeczy
w sklepiku działającym na kempingu z trzema lub czterema gwiazdkami, czy
umowa o wypożyczenie sprzętu turystycznego lub sportowego, która najczęściej

jest umową najmu.

Szczególna sytuacja występuje wtedy, gdy na terenie kempingu znajdują się

domki turystyczne, pawilony lub inne obiekty stałe przystosowane do zamiesz­
kania, które mogą być udostępnione grupom turystycznym lub indywidualnym
turystom nie dysponującym namiotami lub przyczepami kempingowymi. Wów-

Umowy w turystyce i rekreacji ^°°

czas jest zawierana umowa najmu uregulowana w kodeksie cywilnym. Na jej

podstawie prowadzący kemping zobowiązuje się wydać określonym turystom
jako najemcom oznaczone pomieszczenie do czasowego korzystania za ustaloną
opłatą, co upodabnia tę umowę do najmu pokoju gościnnego. Korzystanie
z takiej stałej bazy noclegowej określa z reguły regulamin ustalony przez pro­
wadzącego kemping. Wymagania co do wyposażenia pokojów lub domków
tworzących taką stałą bazę określa wyżej wskazany załącznik nr 3 do obowiązu­

jącego rozporządzenia z 2004 r.

W 2001 r. zostały wprowadzone istotne zmiany wymagań prawnych doty­

czących stałej bazy noclegowej na kempingach. Obecnie w tego rodzaju obiek­
tach z czterema gwiazdkami w każdym pokoju mogą być zakwaterowane mak­
symalnie dwie osoby, w obiektach trzy- i dwugwiazdkowych - cztery osoby,
a w odniesieniu do kempingu z jedną gwiazdką ta największa dopuszczalna licz­
ba osób w jednym pokoju wynosi teraz osiem. Obowiązuje też warunek, aby
łóżka w pokojach stałej bazy noclegowej miały wymiary nic mniejsze niż 90 x
200 cm. Zwiększone są wymagania dotyczące kempingów z jedną gwiazdką
w zakresie wyposażenia łóżek. Obecnie musi być zapewniona pościel na każde
łóżko lub co najmniej zdejmowany pokrowiec na materac, nadający się do pra­
nia. Należy zauważyć elastyczne podejście co do wyposażenia pokojów stano­
wiących stałą bazę noclegową na kempingach. Zamiast krzeseł dopuszcza się
różne inne meble do siedzenia, byle ich było po jednym na osobę i nie mniej niż

dwa na pokój. Telewizor jest wymagany tylko w pokoju stałej bazy na kempingu
czterogwiazdkowym, a możliwość odbioru programów radiowych powinna być
zapewniona także w pokoju kempingu z trzema gwiazdkami. Łazienki Z WC
oraz natryskiem z ciepłą i zimną wodą można oczekiwać tylko w stałej bazie

noclegowej kempingów dwóch najwyższych kategorii. W pokoju na kempingu

dwugwiazdkowym trzeba zadowolić się umywalką z ciepłą i zimną wodą,
a obiekt jednogwiazdkowy i tego nie musi zapewniać.

W razie pozostawienia samochodu na parkingu przy recepcji kempingu

dochodzi do zawarcia umowy przechowania i przejęcia przez prowadzącego

kemping pieczy nad danym pojazdem oraz rzeczami zazwyczaj przewożonymi
przez turystów, jak zwłaszcza rzeczy osobiste, żywność, sprzęt turystyczny, czy
sportowy. Rzeczy wartościowe i pieniądze powinny być odrębnie oddane na

przechowanie i obowiązek przyjmowania tego rodzaju tzw. depozytów dotyczy
obecnie wszystkich kempingów. Skorzystanie z przechowalni bagażu na kem­
pingu również prowadzi do zawarcia umowy przechowania, bliżej omówionej

w punkcie 18 tego rozdziału podręcznika.

Poza powyższymi szczególnymi sytuacjami oddania rzeczy na przechowanie

prowadzącemu kemping jest on zobowiązany jedynie do sprawowania ogólnego
nadzoru nad bezpieczeństwem rzeczy należących do osób korzystających
z kempingu. Niewykonanie tego obowiązku może wystąpić np. w razie braku

266

Rozdział 9

należytego oświetlenia terenu kempingu, nienaprawienia uszkodzonego ogro­

dzenia kempingu, czy nieprawidłowej pracy osób zatrudnionych w recepcji,

które nie reagowały na przebywanie osób postronnych na terenie kempingu lub

nie zamknęły na noc bramy prowadzącej do kempingu. Jeśli tego rodzaju sytu­

acje doprowadziłyby do kradzieży lub uszkodzenia rzeczy należących do osób

korzystających z kempingu, to prowadzący kemping może być pociągnięty do

odpowiedzialności kontraktowej z powodu nienależytego wykonania zobo­

wiązania. Nie jest też wykluczona jego odpowiedzialność deliktowa na ogólnej

podstawie winy. Jednak pomijając te szczególne sytuacje, trzeba stwierdzić, że

odpowiedzialność cywilna prowadzącego kemping za szkody, które może po­

nieść osoba korzystająca z kempingu, jest zdecydowanie ograniczona w porów­

naniu z kodeksową odpowiedzialnością za rzeczy wniesione, ponoszoną przez

utrzymujących hotele i podobne zakłady. Kemping bowiem nie jest takim zakła­

dem. Prowadzący kemping może w regulaminie lub umowie wyłączyć swoją

odpowiedzialność za rzeczy osób korzystających z kempingu. W szczególności

może to dotyczyć pieniędzy, kosztowności oraz innych cennych rzeczy.

9.10. Umowa o korzystanie z pola biwakowego

Pole biwakowe w porównaniu z kempingiem jest jeszcze bardziej specyficz­

nym rodzajem obiektów hotelarskich. Te cechy są na tyle szczególne, że przygo­

towana w 2002 r. jedna z wersji nowelizacji ustawy o usługach turystycznych

przewidywała skreślenie pól biwakowych z listy obiektów hotelarskich, do cze­

go jednak nie doszło.

Ustawa o usługach turystycznych z 1997 r. definiuje pole biwakowe jako

obiekt niestrzeżony, umożliwiający nocleg w namiotach. Oparte na tej defini­

cji ustawowej określenie stosowane przez GUS do celów statystycznych nazy­

wa polem biwakowym wydzielone miejsce w terenie zadrzewionym, nie strze­

żone, oznakowane i ogrodzone prowizorycznie, umożliwiające turystom nocleg

w namiotach. Przy tym dodaje się, że na polu biwakowym znajdują się punkty

poboru wody pitnej, podstawowe urządzenia sanitarne i tereny rekreacyjne. To

określenie rozmija się z obowiązującym prawem i rzeczywistością, gdyż wyma­

gania co do wyposażenia pola biwakowego, zawarte w wyżej wspomnianym

załączniku nr 3 do rozporządzenia z 2004 r., nic nie mówią o konieczności za­

drzewienia takiego obiektu, ani o jego walorach rekreacyjnych. W praktyce pola

biwakowe są zwykle niezadrzewione oraz pozbawione urządzeń rekreacyjnych.

Według danych GUS w 2006 r. było w Polsce tylko 247 pól biwakowych,

skorzystało z nich 112 tys. osób, w tym prawie 9,5 tys. stanowili turyści zagra­

niczni, podczas gdy w 2000 r. tego rodzaju obiektów hotelarskich było w Polsce

339, skorzystało z nich ok. 170 tys. osób, w tym niewiele ponad 7 tys. stanowili

turyści zagraniczni. Nie może dziwić wyraźny spadek zainteresowania polami

Umowy w turystyce i rekreacji

267

biwakowymi, choć zastanawia zdecydowany wzrost liczby turystów zagranicz­

nych korzystających z takich obiektów. Przecież zapewniają one jedynie mini­

malny poziom zaspokojenia podstawowych potrzeb ludzkich zwłaszcza w dzie­

dzinie higieny. Zamiast osobnych umywalni dla kobiet i mężczyzn mogą być na

polach biwakowych zbiorowe, niezadaszone umywalnie typu rynnowego. Jest

postęp w zakresie wymagań co do osobnych toalet dla kobiet i mężczyzn w tego

rodzaju obiektach hotelarskich, gdyż warunkiem są bioloalety na terenach nie-

skanalizowanych. Ponadto minimalne wymagania dla pól biwakowych przewi­

dują konieczność istnienia na terenie obozowiska punktów poboru wody do

picia oraz pojemników na śmieci. Sam teren takiego pola może być tylko prowi­

zorycznie ogrodzony i nieoświetlony, a przecież z definicji jest on pozbawiony

dozoru. Trzeba być młodym człowiekiem ciekawym świata, żeby w takich wa­

runkach chcieć poznawać Polskę. Zapewne wejście Polski do UE spowodowało,

że więcej młodych ludzi przyjeżdża teraz do naszego kraju i zatrzymuje się wła­

śnie na polach biwakowych.

Należy podkreślić, że powołane rozporządzenie z 2004 r. dopuszcza możli­

wość zaszeregowania jako pola biwakowego obiektu zlokalizowanego w obrę­

bie gospodarstwa rolnego pomimo niespełnienia części wymagań, jeśli dane

gospodarstwo zapewnia możliwość korzystania z wody do picia i urządzeń

sanitarnych. Jest to dobrym rozwiązaniem, gdyż takie przyzagrodowe pole

biwakowe jest w stanie zapewnić w sumie lepsze, bardziej higieniczne i bez­

pieczne warunki pobytu turystów.

Z przedstawionych charakterystycznych cech pól biwakowych wynika pod­

stawowy wniosek, że korzystanie z nich odbywa się na nader uproszczonych

zasadach. Przez zajęcie miejsca na takim polu, czyli przez tzw. czynności do­

rozumiane, dochodzi najczęściej do zawarcia umowy o korzystanie z pola

biwakowego. Oczywiście jest to umowa nienazwana, nie mająca żadnej regu­

lacji ustawowej. Może mieć ona charakter odpłatny lub nieodpłatny. Brak od­

płatności za korzystanie z pola biwakowego wynika zazwyczaj z faktu, że wła­

ścicielami i utrzymującymi pola biwakowe są często gminy zainteresowane

rozwojem turystyki na swoim terenie. Takimi podmiotami prowadzącymi pola

biwakowe bywają też przedsiębiorcy turystyczni, niektóre organizacje społeczne

i osoby fizyczne, w tym rolnicy. Regulaminy korzystania z pól biwakowych

ustalane przez podmioty je prowadzące jest trudno wyegzekwować w praktyce

z powodu braku całodobowego nadzoru nad tego rodzaju obiektami hotelarskimi.

Oczywiście ochrona rzeczy należących do osób korzystających z pól biwa­

kowych należy do samych zainteresowanych. Pozostawienie więc bez dozoru

namiotu postawionego na polu biwakowym kończy się często szkodą, za którą

prowadzący pole biwakowe nie ponosi odpowiedzialności. Jego obowiązki

sprowadzają się przede wszystkim do zapewnienia czystości na terenie danego

pola biwakowego i utrzymania jego urządzeń w bezpiecznym stanie. Kwestie

te reguluje ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach z 1996 r. Do-

268

Rozdział 9

chodzenie roszczeń przez turystę korzystającego z pola biwakowego, który po­

niósł w związku z tym jakieś szkody osobowe czy majątkowe, może mieć ogól­

ną podstawę deliktową opartą na winie. W wypadku gminy jej odpowiedzialność

może być oparta na przepisie kodeksowym ustalającym odpowiedzialność jed­

nostki samorządu terytorialnego za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza

danej jednostki przy wykonywaniu powierzonej mu czynności.

9.11. Umowa darowizny w działalności hotelarskiej

Chociaż z omówionej powyżej umowy hotelowej wynikają zobowiązania

podmiotów świadczących usługi hotelarskie do spełnienia różnych świadczeń

uzupełniających, to oczywiście nie stoi to na przeszkodzie podejmowaniu przez

te podmioty rozmaitych działań wykraczających poza standardowe obowiązki

w celu pozyskania dobrej opinii klientów oraz uczynienia z nich stałych gości

danego hotelu lub innego obiektu hotelarskiego, czy też innego obiektu, w któ­

rym są świadczone usługi hotelarskie. Tego rodzaju działania podejmują w szcze­

gólności przedsiębiorcy prowadzący hotele wyższych kategorii, zwłaszcza na­

stawione na turystykę biznesową i kongresową, realizujące specjalne programy

lojalnościowe dla stałych gości, takie jak np. program „Starwood Preferred Gu-

est" obejmujący ponad 550 hoteli w kilkudziesięciu państwach. Programy te

stwarzają przywileje dla określonych klientów w celu związania ich z danym

hotelem, czy z określoną siecią hotelową. W tym celu wykorzystywane są różne

typy umów znanych prawu cywilnemu. Jedną z umów spełniających wskazane

funkcje jest umowa darowizny uregulowana w kodeksie cywilnym. Niestety

tego gospodarczego znaczenia darowizny nic dostrzega się zarówno w pod­

ręcznikach prawa cywilnego i gospodarczego, jaki i w specjalistycznych opra­

cowaniach z zakresu hotelarstwa.

Regulacja darowizny w kodeksie cywilnym nie traktuje jej jako jednostron­

nego oświadczenia woli darczyńcy i w konsekwencji nikt nie może być obdaro­

wany wbrew swej woli. Zgodnie z ustaleniami kodeksowymi przez umowę da­

rowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz ob­

darowanego kosztem swego majątku. Jedną ze stron tej umowy nazwanej jest

darczyńca, którym może być każda osoba fizyczna lub prawna, jak też jednost­

ka organizacyjna niebędąca osobą prawną, ale posiadająca zdolność prawną

przyznaną przez ustawę. Tą stroną umowy darowizny może więc być każdy

podmiot świadczący usługi hotelarskie. Drugą stroną tej umowy, zwaną obda­

rowanym, również może być każdy podmiot prawa cywilnego. W przypadku

darowizny związanej z umową hotelową obdarowanym jest gość hotelowy,

którego podmiot świadczący usługi hotelarskie pragnie uhonorować w sposób

wyjątkowy, bądź u którego chce spowodować wrażenie szczególnego trakto­

wania, czy też którego potrzeby związane z czasowym zamieszkaniem poza

Umowy w turystyce i rekreacji

269

domem zamierza zaspokoić w większym stopniu niż można standardowo ocze­

kiwać. Prowadzi to do różnicowania gości hotelowych na cztery grupy, przy

czym granice między nimi są płynne.

Pierwszą grupę stanowią standardowi goście hotelowi, czyli wszyscy inni

poza zaliczonymi do pozostałych grup. Jest to grupa największa, którą tworzą

goście przyjeżdżający do hotelu w celach wypoczynkowych, biznesowych lub

jakichkolwiek innych. W ramach tej grupy odróżnia się czasem turystów indy­

widualnych oraz gości zakwaterowanych w ramach turystyki grupowej- Jeśli

niekiedy wiąże się to odróżnienie z gorszym traktowaniem tych ostatnich

w zakresie obdarowywania drobnymi upominkami umieszczanymi w pokojach

hotelowych, to z punktu widzenia marketingowego trudno uznać takie postępo­

wanie za uzasadnione i właściwe.

Drugą grupę tworzą stali goście hotelowi i nie sposób kwestionować potrze­

by ich szczególnego traktowania pod każdym względem. Grupa ta składa się

głównie z gości często korzystających z usług danego hotelu lub innego obiektu

hotelarskiego i przez to wpływających na jego renomę. Wewnętrzne ustalenia

typu regulaminowego określają warunki uznania gościa hotelowego za należą­

cego do lej kategorii gości (Izw. regular guests) przez określenie minimalnej

liczby zwykle od 30 do 50 gwarantowanych rezerwacji lub noclegów przypada­

jących na danego gościa w ciągu roku. Takie tzw. częste pobyty mają miejsce

np. w przypadku pracowników dużych koncernów przyjeżdżających w celu

tworzenia oddziałów, wykonywania zadań nadzorczych, szkoleniowych, marke­

tingowych, czy wdrażania nowych technologii. Właśnie takie dosyć krótkie, ale

powtarzające się pobyły gości hotelowych są źródłem znacznych dochodów

hoteli także poza sezonem i ułatwiają im racjonalne planowanie działalności.

Wskazane wewnętrzne ustalenia mogą też zaliczać do stałych gości tzw. rezy­

dentów (dong staying guests"), o ile ta kategoria gości występuje w określo­

nym hotelu. Przyjęte jest przy tym traktowanie jako rezydenta gościa przebywa­

jącego nieprzerwanie w danym hotelu nie krócej niż przez trzy tygodnie lub

jeden miesiąc.

Podobnie uzasadnione jest, choć głównie z innych względów, wyjątkowe

traktowanie trzeciej grupy gości hotelowych, którą tworzą tzw. bardzo ważne

osoby (VL?s - Very Important Persons). Zalicza się do nich znanych polityków,

biznesmenów, dziennikarzy, wybitnych twórców nauki, gwiazdy filmowe, zna­

nych piosenkarzy, śpiewaków, członków grup muzycznych i innych artystów

oraz wybitnych, bądź tylko znanych sportowców, trenerów lub działaczy spor­

towych. Jest to bardzo umownie określona kategoria gości hotelowych, do której

bywają zaliczani również goście przebywający na zaproszenie właściciela lub

zarządcy hotelu, przedstawiciele współpracujących z hotelem biur podróży,

a nawet goście będący w podróży poślubnej, czy po prostu obchodzący imieniny

lub urodziny podczas pobytu w hotelu. Tego rodzaju goście wcale nie muszą

270

Rozdział 9

przysparzać znaczących wpływów przedsiębiorcy hotelarskiemu. Wystarcza, że

mogą oni mieć jako z reguły tzw. osoby publiczne duży wpływ na reklamę da­

nego obiektu hotelarskiego, powodując zainteresowanie nim przedstawicieli

prasy, radia i telewizji, co w konsekwencji wpływa na markę obiektu.

W niektórych hotelach wyróżniana jest ponadto czwarta grupa gości hotelo­

wych, których cechą szczególną jest posiadanie tzw. karty lojalnościowej.

Warunki danego programu lojalnościowego określają, kto może otrzymać tego

rodzaju kartę oraz jakie przywileje się z tym wiążą. Może to być karta wręczana

jako upominek stałemu gościowi hotelu lub nabywana przez osoby zaintereso­

wane korzyściami z niej wynikającymi. Najczęściej mamy wtedy do czynienia

z kartą rabatową, uprawniającą posiadacza do oznaczonych zniżek w opłatach

za usługi hotelarskie, jak również do określonych dalszych przywilejów po ze­

braniu wskazanej liczby punktów, przyznawanych za wydatki poczynione

w danym hotelu lub sieci hotelowej. Nieraz takie karty mają dodatkowo znacze­

nie prestiżowe dla ich posiadaczy, co podkreślane jest w ich nazwach: srebrna,

złota i platynowa.

Wymienione kategorie gości hotelowych zawierają umowę darowizny w spo­

sób nie zawsze do końca uświadomiony, gdyż nieraz poszczególni goście traktu­

ją upominki otrzymane od hotelu jako spełnienie świadczenia wynikającego

z zawartej umowy hotelowej. Warto więc zauważyć, że zobowiązanie powstałe

z umowy hotelowej nie obejmuje obowiązku dokonania żadnego bezpłatnego

przysporzenia na rzecz gościa hotelowego. Analizowane przypadki bezpłatnych

świadczeń dokonywanych przez przedsiębiorców hotelarskich na rzecz gości

hotelowych nie wynikają z zawartej umowy hotelowej, chociaż niewątpliwie

ściśle się z nią wiążą. Nie znajduje tutaj zastosowania przepis kodeksowy, który

nie uznaje za darowiznę takiego bezpłatnego przysporzenia, gdy zobowiązanie

do bezpłatnego świadczenia wynika z umowy uregulowanej innymi przepisami

kodeksu. Przecież nie z obowiązku przedsiębiorca hotelarski obdarowuje swoich

gości, lecz z chęci przypodobania się im, lepszego zaspokojenia ich potrzeb,

zatrzymania u siebie i uczynienia swoimi klientami także w przyszłości.

Umowa darowizny należy do grupy umów rozporządzających, gdyż daro­

wizna prowadzi do przeniesienia prawa podmiotowego, jakim jest prawo wła­

sności. Jest to zarazem umowa przysparzająca, jako że rozporządzenie w po­

staci darowizny określonej rzeczy powoduje jednocześnie osiągnięcie korzyści

majątkowej po stronie obdarowanego. Takie przysporzenie kosztem majątku

darczyńcy ma z natury rzeczy charakter nieodpłatny. Toteż umowę darowizny

zalicza się do tzw. umów pod tytułem darmym.

Przedmiotem darowizny mogą być różne prawa majątkowe. Jednak w świe­

tle regulacji kodeksowych nie jest darowizną bezpłatne przysporzenie wynikają­

ce z zawartej umowy użyczenia, jak też w razie bezpłatnego przechowania. Tego

rodzaju sytuacje występują nieraz w stosunkach hotelarzy z gośćmi hotelowymi,

co jest omówione odpowiednio w punktach 12 i 18 tego rozdziału podręcznika.

Umowy w turystyce i rekreacji

271

Przedmiotem darowizny na rzecz gości hotelowych są rozmaite drobne rze­

czy specjalnie umieszczane w pokojach hotelowych - z przeznaczeniem do zu­

życia lub zabrania przez gościa hotelowego - właśnie w celu dokonania sto­

sunkowo niewielkiego przysporzenia kosztem majątku podmiotu świadczącego

usługi hotelarskie. W odniesieniu do gości standardowych są to zwykle zesta­

wy podstawowych kosmetyków, obejmujące dodatkowe mydełko toaletowe.

szampon, płyn do kąpieli, balsam do ciała, a niekiedy także jeszcze inne rzeczy

służące do utrzymania higieny osobistej. Dla gości stałych oraz bardzo waż­

nych osobistości zestawy kosmetyków bywają zazwyczaj wzbogacone o inne

przedmioty, jak zwłaszcza flakoniki perfum, dezodoranty, przybory do golenia

itp. Ponadto regułą jest w obiektach hotelarskich wyższych kategorii obdaro­

wywanie wszystkich gości hotelowych różnymi przedmiotami reklamowymi,

jak np. długopisami, notesami i papeterią z firmowymi nadrukami, planami

miast, mapami okolicznych terenów, różnymi informatorami itp. Dla gości sta­

łych i bardzo ważnych osobistości wśród tego rodzaju darowanych przedmiotów

znajdują się wizytowniki, portfele, wieczne pióra, notesy elektroniczne, zegary,

kubki i podobne, nieraz dość kosztowne rzeczy, opatrzone najczęściej logo

hotelu.

Ponadto w hotelach najwyższych kategorii dla wskazanych dwóch grup go­

ści, mających szczególne znaczenie dla marki danego hotelu, zwłaszcza nasta­

wionego na gości biznesowych i kongresowych, praktykuje się specjalne pro­

gramy promocyjne. Obejmują one bezpłatny transport z lotniska lub innego

dworca do hotelu, prezenty na powitanie w hotelu (zwłaszcza kwiaty dla pań,

a butelka markowego wina dla panów), wyroby kulinarne i alkohole umieszcza­

ne promocyjnie w pokojach hotelowych, obok kawy i herbaty ze specjalnie uży­

czonymi przyborami do ich przyrządzania, a ponadto często praktykuje się za­

praszanie do udziału w specjalnie organizowanych koktajlach i degustacjach.

Ponadto przedmiotem darowizny w hotelach jest często prasa codzienna, która

zwykle jest wykładana przy recepcji, a dla VlP-ów nawet dostarczana do pokoju

hotelowego.

W hotelach najwyższych kategorii bardzo ważne osobistości zatrzymujące

się w apartamentach zazwyczaj mają do swojej dyspozycji barek z wysokoga­

tunkowymi alkoholami. Butelki z takimi alkoholami również stanowią wtedy

przedmiot darowizny, z której zresztą nie wszyscy tacy goście korzystają. Nie

można tego powiedzieć o analogicznych mini-barkach z alkoholami i różnymi

napojami, znajdujących się często w typowych pokojach hoteli wyższych kate­

gorii. Wyraźne wskazówki zawarte w materiałach informacyjnych umieszcza­

nych w tych pokojach nie pozostawiają wówczas wątpliwości, że korzystanie

z takiego barku następuje za odpłatnością. Nie mamy w tej sytuacji do czynienia

z darowizną, ale ze sprzedażą.

Umowa darowizny jest najczęściej zawierana w bardzo uproszczony sposób.

Wynika to stąd, że obowiązujące prawo umożliwia przyjęcie darowizny w za-

272

Rozdział 9

sadzie w dowolnej formie, w tym przez milczące zaakceptowanie dokonanego

przysporzenia majątkowego. Właśnie darowizna dokonywana na rzecz gościa

hotelowego przez podmiot świadczący usługi hotelarskie ma miejsce na podsta­

wie umowy zawieranej w sposób dorozumiany przez tzw. czynności konklu-

dentne, prowadzące do spełnienia świadczenia, tj. przez zużycie lub zabranie

danej rzeczy. Powoduje to, że dana umowa staje się ważna. W konsekwencji nie

ma w tej sytuacji znaczenia, że oświadczenie darczyńcy nic zostało złożone

w formie aktu notarialnego, czego generalnie wymaga k.c.

Darowizny dokonane na rzecz gości hotelowych przez podmioty świadczące

usługi hotelarskie nie podlegają odwołaniu. Chociaż trudno tu się powołać na

zasady współżycia społecznego, ale niewielka wartość materialna tego rodzaju

darowizn oraz ewidentne korzyści materialne, jakie przedsiębiorcy hotelarscy

czerpią z dokonywania tych darowizn w celach promocyjnych na rzecz gości

hotelowych, przemawiają za takim stanowiskiem. Nie bez znaczenia są też po

prostu dobre obyczaje i stare porzekadło, że kto daje i odbiera, ten się w piekle

poniewiera...

9.12. Umowa użyczenia w turystyce i rekreacji

Znaczenie gospodarcze użyczenia nie jest doceniane, podobnie jak darowi­

zny. Uregulowana w kodeksie cywilnym umowa użyczenia jest czynnością

prawną wykorzystywaną w celach marketingowych zwłaszcza przez podmioty

świadczące usługi hotelarskie, ale również coraz częściej przez podmioty świad­

czące usługi rekreacyjne. Podmioty te podejmują różne ponadstandardowe dzia­

łania zmierzające do zaspokojenia potrzeb i oczekiwań gości hotelowych, czy

uczestników rekreacji. Dotyczy to w szczególności uprzyjemnienia i uatrakcyj­

nienia pobytu w obiekcie hotelarskim lub innym obiekcie, w którym są świad­

czone usługi hotelarskie, bądź usługi rekreacyjne. Dobrze to oddaje używana

czasem w praktyce na określenie użyczenia nazwa „wygodzenie", mająca swoje

uzasadnienie etymologiczne i historyczne. Następuje rozszerzenie tradycyjnych

funkcji spełnianych przez tę umowę, które ograniczały się do różnych form

pomocy, czy przysługi sąsiedzkiej, rodzinnej lub koleżeńskiej w codziennym

życiu, o niewielkiej wartości materialnej, nazywanych często nieściśle „pożycz­

ką", bądź występowały w sytuacjach nieodpłatnego udostępniania lokali miesz­

kalnych osobom bliskim, zaprzyjaźnionym, czy wymagającym takiego wsparcia

w życiu. Trzeba zaznaczyć, że sam pokój hotelowy tylko wyjątkowo może być

przedmiotem użyczenia.

Użyczenie jest umową nazwaną, przez którą użyczający zobowiązuje się

zezwolić biorącemu, przez czas oznaczony lub nieoznaczony, na bezpłatne

używanie oddanej mu w tym celu rzeczy. Biorącym może być oczywiście każ­

dy. Użyczający zaś jako strona umowy wcale nie musi być właścicielem ozna-

Umowy w turystyce i rekreacji

273

czonej rzeczy, ani nie musi mu przysługiwać inne prawo rzeczowe do użyczonej

rzeczy. W praktyce zazwyczaj ma on prawo własności rzeczy oddawanej innej

osobie do bezpłatnego używania, ale wystarcza, że może tą rzeczą dysponować

w zakresie stosunków zobowiązaniowych.

Przedmiotem użyczenia może być każda rzecz, o ile nadaje się do używania

przez kogoś innego. Mogą to być