Średniowiecze

Motyw śmierci

:

motywy

-

,

„ars moriendi” sztuka umierania

-

,

„memento mori” pamiętaj o śmierci

-

.

„dance macabre” taniec śmierci

DIALOG MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ

.

Tekst dialogu zapisany został ok

1463

roku w

,

.

rękopisie Biblioteki Seminaryjnej w Płocku zaginionym podczas ostatniej wojny

Jest to

najdłuższy ze znanych średniowiecznych wierszy polskich

,

.

wzorowany na łacińskim utworze prozaicznym z XIV wieku Polski autor korzystał

,

jednak z tego źródła dość swobodnie w wyniku czego powstało dzieło oryginalne i znacznie przewyższające pierwowzór pod względem wartości

.

:

artystycznej Dialog obrazuje podstawowe idee chrześcijańskiej eschatologii

•

,

-

powszechność śmierci równość wobec niej wszystkich ludzi od papieża po żebraka

•

.

ulotność i marność dóbr doczesnych

•

Jest przy tym społeczną

,

.

satyrą na różne stany zwłaszcza na duchowieństwo

•

,

.

Komizm postaci ich zachowań i wypowiedzi należy do głównych zalet literackich utworu

80

500

Prawie

procent spośród niemal

wersów Dialogu to ośmiozgłoskowce

.

,

W rękopisie płockim brakuje zakończenia które znamy dzięki późniejszym przekładom ruskim

.

Zwraca uwagę silny związek Rozmowy ze średniowieczną

ikonografią śmierci

,

.

zwłaszcza z tzw

tańcami śmierc

,

i wyrażającymi podobne treści

.

ideowe

.

1

DE MORTE PROLOGUS

2

,

Gospodzinie wszechmogący

,

Nade wszytko stworzenie więcszy

3

,

Pomoży mi to działo słożyć

4

Bych je mogł pilnie wyłożyć

5

,

Ku twej fały rozmnożeniu

!

Ku ludzkiemu polepszeniu

,

,

Wszytcy ludzie posłuchajcie

! -

Okrutność śmirci poznajcie

,

6

,

Wy co jej nizacz nie macie

.

Przy skonaniu ją poznacie

,

Bądź to stary albo młody

;

Żadny nie ujdzie śmiertelnej szkody

7

,

Kogo koli śmierć udusi

;

Każdy w jej szkole być musi

,

Dziwno się swym żakom stawi

.

Każdego żywota zbawi

8

,

Przykład o tem chcę powiedzieć

,

!

Słuchaj tego kto chce wiedzieć

,

9,

Polikarpus tak wezwany

,

10,

Mędrzec wieliki mistrz wybrany

11,

Prosił Boga o to prawie

12.

By uźrzał śmierć w jej postawie

,

Gdy się moglił Bogu wiele

13,

Ostał wszech ludzi w kościele

,

Uźrzał człowieka nagiego

14

,

Przyrodzenia

niewieściego

15,

Obraza wielmi skaradego

16

.

Łoktuszą

przepasanego

,

,

Chuda blada żołte lice

17;

Łszczy się jako miednica

,

Upadł ci jej koniec nosa

;

Z oczu płynie krwawa rosa

Przewiązała głowę chustą

18

;

Jako samojedź

krzywousta

,

Nie było warg u jej gęby

;

Poziewając skrżyta zęby

19,

Miece oczy zawracając

;

Groźną kosę w ręku mając

,

,

Goła głowa przykra mowa

-

Ze wszech stron skarada postawa

,

Wypięła żebra i kości

20.

Groźno siecze przez lutości

,

Mistrz widząc obraz skarady

,

21

,

Żołte oczy żywot

blady

,

Groźno się tego przelęknął

,

22

.

Padł na ziemię eże

stęknął

23,

Gdy leżał wznak jako wiła

.

Śmierć do niego przemowiła

<

:>24

Mors dicit

?

Czemu się tako barzo lękasz

,

25

!

Wrzekomoś zdrow a wżdy

stękasz

26,

Pan Bog tę rzecz tako nosił

,

Iżeś go o to barzo prosił

,

Abych ci się ukazała

;

Wszytkę swą moc wzjawiła

,

Otoż ci przed tobą stoję

:

Oględaj postawę moję

,

Każdemu się tak ukażę

.

Gdy go żywota zbawię

,

Nie lękaj się mie tym razem

27.

Iż mię widzisz przed obrazem

,

,

,

Gdy przydę namilejszy k tobie

28:

Tedy barzo zeckniesz sobie

29,

Zableszczysz na strony oczy

30;

Eż ci z ciała pot poskoczy

,

Rzucęć się jako kot na myszy

31.

Aż twe sirce ciężko wdyszy

32,

Otchoceć się z miodem tarnek

-

Gdyć przyniosę jadu garnek

33;

Musisz ji pić przez dzięki

34

,

Gdy pożywiesz

wielikiej męki

35,

Będziesz mieć dosyć tesnice

36.

Odbędziesz swej miłośnice

,

37,

Ostań tego wszech tobie wielę

.

Przez dzięki cię z nią rozdzielę

,

38,

Mow se mną boć mam działo

;

Gdyć się se mną mowić chciało

,

-

Widzisz iżem ci robotnica

?

Czemu cię wzięła taka tesnica

39,

,

Ma kosa wisz

trawę siecze

.

Przed nią nikt nie uciecze

,

,

,

!

Wstań mistrzu odpowiedz jestli umiesz

40

?

Za

po polsku nie rozumiesz

41,

Snać ci Sortes nie pomoże

,

!

Przelęknąłeś się nieboże

,

,

Już odetchni nieboraku

,

,

Mow ze mną ubogi żaku

,

Nie boj się dziś mojej szkoły

42.

Nie dam ci czyść epistoły

Objaśnienia

1

.

( .) -

.

De morte Prologus łac

O Śmierci

.

Prolog

2

-

(

Gospodzinie Panie w odniesieniu do

).

Boga

3

-

.

działo dzieło

4

-

,

.

wyłożyć wytłumaczyć objaśnić

5

-

.

fały chwały

6

- .

nizacz za nic

7

-

.

Kogo koli kogokolwiek

8

- .

.

Przykład łac exemplum

9

-

wezwany nazwany

10

-

,

.

wybrany wyborny znakomity

11

-

,

.

prawie prawdziwie szczerze

12

-

,

w jej postawie w jej postaci

.

wyglądzie

13

-

Ostał wszech ludzi w kościele został

,

.

sam w kościele bez innych ludzi

14

-

.

Przyrodzenia płci

15

-

Obraza wielmi skaradego wyglądu

,

.

wielce szkaradnego wstrętnego

16

-

,

.

Łoktuszą białą płachtą chustką

17

-

Łszczy się jako miednica lśni jak

, .

.

miednica tj naczynie z miedzi

18

(

.

.) -

.

samojedź rzecz zbior

ludożercy

19

-

Miece oczy zawracając przewraca

(

).

oczami na wszystkie strony

20

-

.

przez lutości bez litości

21

-

,

.

żywot brzuch łono

22

- .

eże aż

23

-

,

.

wiła błazen głupiec

24

( .) -

.

Mors dicit łac

Śmierć mówi

25

-

,

.

wżdy a jednak a przecież

26

- :

.

tę rzecz tako nosił tu sprawił to

27

-

przed obrazem pod postacią widzialnej

.

zjawy

28

-

.

zeckniesz sobie uprzykszysz sobie

29

-

Zableszczysz na strony oczy

.

przewrócisz oczyma

30

-

.

poskoczy wystąpi

31

-

.

wdyszy westchnie

32

- :

z miodem tarnek tu nalewki z

.

owoców tarniny

33

-

.

przez dzięki z musu

34

-

,

.

pożywiesz zakosztujesz zaznasz

35

-

,

.

tesnice udręki smutku

36

-

Odbędziesz swej miłośnice porzucisz

.

swą kochankę

37

,

-

Ostań tego wszech tobie wielę

,

.

dlatego porzuć wszystkich rozkazuję ci

38

-

.

.

działo pracę zajęcie

39

-

,

.

wisz sitowie szuwar

40 - .

Za czy

41

-

Snać ci Sortes nie pomoże wszak

.

nawet Sokrates ci nie pomoże

42

-

"

" -

czyść epistoły czytać listu

w

znaczeniu tekstu szkolnego lub urywka z

.

Listów apostolskich

DIALOG MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ

43

Magister respondit

:

Mistrz przemowił wielmi skromnie

,

44.

Lęknąłem się eż nic po mnie

45

,

Ta mi rzecz

barzo niemiła

;

Iżeś mię tako postraszyła

,

By była co przykrego przemowiła

;

Zerwałaby się we mnie każda żyła

Nagle by mię umorzyła

.

I duszę by wypędziła

,

46,

Proszę ciebie ostęp mało

,

:

Boć nie wiem coć mi się stało

,

Mgleję wszytek i bladzieję

.

Straciłem zdrowie i nadzieję

,

Racz rzucić ot siebie kosę

47

!

Ać

swoję głowę podniosę

:

Mors dicit

,

,

,

Darma mistrzu twoja mowa

.

Tegom ci uczynić nie gotowa

48,

Dzirżę kosę na rejistrze

,

Siekę doktory i mistrze

,

Zawżdy ją gotową noszę

< >

.

Przez dzi ę ki noclegu proszę

,

,

Wstań ku mnie możesz mi wierzać

49!

Nie chcęć się dzisia zniewierzać

50,

Wstał mistrz jedwo lelejąc się

,

.

Drżą mu nogi przelęknął się

:51

Magister dicit

,

,

Miła Śmierci gdzieś się wzięła

-

?

Dawno liś się urodziła

52,

Rad bych wiedział do ostatka

.

Gdzie twoj ociec albo matka

:

Mors dicit

,

Gdy stworzył Bog człowieka

53,

Iżby był żyw eż do wieka

Stworzył Bog Jewę z kości

.

Adamowi ku radości

,

Dał jemu moc nad źwierzęty

;

By panował jako święty

54

Podał

jemu ryby s morza

55;

Chcąc go zbawić wszego gorza

Polecił mu rajskie sady

.

Chcąc ji zbawić wszej biady

,

To wszytko w jego moc dał

,

Jedno mu drzewo zakazał

56

By go owszejki

nie ruszał

57,

Ani się na nie pokuszał

: "

,

Rzeknąc jemu Jedno ruszysz

58

!"

Tedy pewno

umrzeć musisz

,

Ale zły duch Jewę zdradził

.

Gdy jej owoc ruszyć radził

,

Ewa się ułakomiła

59

.

Śmiałość

uczyniła

,

W ten czas się ja poczęła

,

Gdy Ewa jabłko ruszyła

,

Adamowi jebłka dała

.

A ja w onem jebłku była

60,

Adam mie w jebłce ukusił

-

Przeto przez mię umrzeć musił

W tem Boga barzo obraził

.

I wszytko swe plemię zaraził

:

Magister dicit

,

61,

Miła Śmirci racz mi wzjewić

62

63,

Przecz

chcesz ludzie żywota zbawić

,

Czemu twą łaskę stracili

64

?

Zać

co złego uczynili

65

,

Chcem do ciebie poczty

nosić

;

Aby się dała przeprosić

,

Dałbych dobry kołacz upiec

.

Bych mogł przed tobą uciec

Objaśnienia

43

( .) -

Magister respondit łac

Mistrz

.

odpowiedział

44

-

.

eż nic po mnie że jestem zgubiony

45

- :

,

.

rzecz tu sytuacja wydarzenie

46

-

.

ostęp mało odsuń się trochę

47 -

.

Ać niech

48

-

Dzirżę kosę na rejistrze trzymam kosę

.

w pogotowiu

49

-

.

zniewierzać sprzeniewierzać

50

-

.

jedwo lelejąc się ledwie się chwiejąc

51

( .) -

.

Magister dicit łac

Mistrz mówi

52

-

,

.

do ostatka do końca dokładnie

53

-

.

do wieka wiecznie

54

-

,

.

Podał powierzył przekazał

55

-

zbawić wszego gorza uchronić od

.

wszelkiej nędzy

56

-

,

.

owszejki wcale w ogóle

57

-

,

.

pokuszał próbował usiłował

58

-

.

pewno na pewno

59

-

.

Śmiałość zuchwałość

60

-

,

.

ukusił ugryzł zjadł

61

-

,

.

wzjewić wyjawić powiedzieć

62

-

.

Przecz dlaczego

63

-

.

zbawić pozbawić

64

- .

Zać czy ci

65

-

,

.

poczty dary upominki

:

Mors dicit

66

,

Chowaj

sobie poczty swoje

67!

Rozdraźnisz mię tyle dwoje

68,

W pocztach ci ja nie korzyszczę

69.

Wszytki w żywocie zaniszczę

-

70,

Chcesz li wiedzieć statecznie

71:

Powiem tobie przespiecznie

Stworzyciel wszego stworzenia

72

,

Pożyczył

mi takiej mocy

.

Bych morzyła we dnie i w nocy

,

,

Morzę na wschod na południe

73.

A umiem to działo cudnie

Od połnocy do zachodu

74.

Chodzę nie pytając brodu

,

Toć me nawięcsze wiesiele

:

Gdy mam morzyć żywych wiele

75

,

Gdy się jimę

z kosą plęsać

.

Chcę jich tysiąc pokęsać

76 -

Toć jest mojej mocy znamię

:

Morzę wszytko ludzskie plemię

,

Morzę mądre i też wiły

77

;

W tym skazuję

swoje siły

,

,

I chorego i zdrowego

;

Zbawię żywota każdego

78

,

,

Lubo

stary lubo młody

79;

Każdemu ma kosa zgodzi

,

Bądź ubodzy i bogaci

80

;

Szwytki

ma kosa potraci

81,

Wojewody i czestniki

82,

Wszytki świecskie miłostniki

83,

Bądź książęta albo grabie

.

Wszytki ja pobierzę k sobie

84,

Ja s krola koronę semknę

85;

Za włosy ji pod kosę wemknę

86,

Też bywam w cesarskiej sieni

87,

.

Zimie

lecie i w jesieni

88,

Filozofy i gwiazdarze

89;

Wszytki na swej stawiam sparze

,

,

Rzemieślniki kupce i oracze

;

Każdy przed mą kosą skacze

90

Wszytki zdradźce i lifniki

.

Zostawię je nieboszczyki

,

91,

Karczmarze co źle piwa dają

;

Nieczęsto na mię wspominają

92,

Jako swe miechy natkają

:

W ten czas mą kosę poznają

,

Kiedy nawiedzą mą szkołę

.

Będę jem lać w gardlo smołę

93

,

Jedno

się poruszę

94

:

Wszytki nagle zdawić

muszę

,

,

Naprzod zdawię dziewki chłopce

95.

Aż się chłop po sircu smekce

96,

Ja zabiła Golijasza

,

Annasza i Kajifasza

97

Ja Judasza obiesiła

98;

I dwu łotru na krzyż wbiła

99,

Alem kosy naruszyła

,

Gdym Krystusa umorzyła

.

Bo w niem była Boska siła

,

Ten jeden mą kosę zwyciężył

;

Iż trzeciego dnia ożył

,

Z tegom się żywotem biedziła

.

Potem jużem wszytkę moc straciła

,

Mam moc nad ludźmi dobremi

;

Ale więcej nade złemi

,

Kto nawięcej czyni złości

.

W tem słamię kości

-

,

100

,

Chcesz li jeszcze wzjawię

tobie

101:

Jedno bierz na rozum sobie

,

Powiem ci o mej kosie

,

Jedno jej powąchaj w nosie

-

102,

-

Chcesz li spatrzać

jako ostra

,

Zapłacze nad tobą siostra

103

,

Mistrzostwać

nic nie pomogą

104;

W ocemgnieniu wezdrzysz nogą

105

,

Jedno wyjmę z puzdra

kosy

106.

Natychmiast smienisz głosy

,

Dał ci mi to Wszechmogący

107.

Bych morzyła lud żywiący

108

,

Zawżdy wsłynie

moja siła

109

:

Jam obrzymy

pomorzyła

,

Salomona tak mądrego

110

,

Absolona

nadobnego

111

Sampsona

wielmi mocnego

112.

I Wietrzycha obrzymskiego

,

Ja się nad niemi pomściła

.

A swą kosę ucieszyła

113,

Jać też dziwy poczynam

,

.

Jedny wieszam drugie ścinam

Objaśnienia

66

-

,

Chowaj zachowaj zatrzymaj

67

-

.

tyle dwoje dwa razy bardziej

68

-

.

nie korzyszczę nie pragnę

69

-

.

zaniszczę zgładzę

70

- :

.

statecznie tu dokładnie

71

- :

.

przespiecznie tu otwarcie

72

-

.

Pożyczył użyczył

73

- :

umiem to działo cudnie tu znam się

.

na tym fachu doskonale

74

- :

nie pytając brodu tu nie szukając

.

łatwiejszej drogi

75

-

.

Gdy się jimę kiedy zacznę

76

-

,

.

znamię znak dowód

77

-

.

skazuję okazuję

78

- .

Lubo czy to

79

-

.

zgodzi dogodzi

80

-

.

Szwytki wszystkich

81

-

(

czestniki cześników urzędników

).

dworskich

82

- :

świecskie miłostniki tu rozmiłowanych

.

w dobrach doczesnych

83

-

.

grabie hrabiów

84

-

,

.

semknę ściągnę zdejmę

85

-

,

.

wemknę wsunę wsadzę

86 ...

- : ...

.

w

sieni tu w

pałacu

87

-

.

Zimie w zimie

88

-

,

gwiazdarze astrologów badaczy

.

gwiazd

89

- :

na swej stawiam sparze tu łowię w

(

-

)

swą pułapkę spara potrzask na ptaki

90

-

.

lifniki lichwiarzy

91

- :

źle piwa dają tu oszukują przy

.

nalewaniu piwa

92

-

Jako swe miechy natkają skoro tylko

.

napełnią swe sakiewki

93

-

.

Jedno skoro tylko

94

-

,

.

zdawić zdławić udusić

95

- :

,

po sircu smekce tu rozciera serce

(

-

czując w nim ból smektać się głaskać

).

się

96

-

.

Golijasza Goliata

97

-

.

obiesiła powiesiłam

98

-

.

na krzyż wbiła ukrzyżowalam

99

-

.

naruszyła uszkodziła

100

-

.

wzjawię wyjawię

101

-

Jedno bierz na rozum sobie tylko to

.

rozważ w rozumie

102

-

,

.

spatrzać zobaczyć sprawdzić

103

-

,

:

Mistrzostwać umiejętności także

,

.

spryt sztuczki

104

-

W ocemgnieniu wezdrzysz nogą w

( .

).

okamgnieniu zadrzesz nogę tj umrzesz

105

-

,

.

z puzdra z pudła z futerału

106

- :

.

smienisz głosy tu spuścisz z tonu

107

-

.

żywiący żyjący

108

-

.

wsłynie zasłynie

109

- :

,

obrzymy tu herosów wielkich tego

.

swiata

110

-

(

).

Absolona Absaloma postać biblijna

111

-

(

).

Sampsona Samsona postać biblijna

112

-

Wietrzycha obrzymskiego

zniekształcona forma imienia Dietricha z

(

),

.

Bernu z Werony króla Ostrogotów

113

-

dziwy poczynam dokonuję

.

niezwykłych czynów

:

Magister respondit

,

114,

Jać nie wiem s kim się ty zbracisz

,

Gdy wszytki ludzie potracisz

-

Gdy wszytki ludzie posieczesz

?

A gdzież sama ucieczesz

,

Wszędyć trzeba ludzkiej przyjaźni

115

,

By cię zgrzeli

w swojej łaźni

,

Aby się w niej napociła

-

Gdyby się urobiła

<

>.

A potem lepiej czyniła

:

Mors dicit

116,

,

Owa

ja tu ciebie smyję

.

W ocemgnieniu zetnę szyję

117,

Czemu się tako z rzeczą wciekasz

!

Snać tu jutra nie doczekasz

,

Mowisz mi to tako śmiele

!

Utnęć szyję i w kościele

,

,

,

Otoś mistrzu barzo głupi

118:

Nie rozumiesz o tej kupi

Nie korzyszczęć ja w odzieniu

119,

Ani w nawięcszem jimieniu

Twe rozynki i migdały

,

Zawżdyć mi za mało stały

120 -

Eksamity i postawce

.

Tych się mnie nigdy nie chce

,

W grzechu się ludzkiem kocham

121.

A tego nigdy nie przeniecham

,

Duchownego i świecskiego

,

Zbawię żywota każdego

,

,

A każdego morzę łupię

122:

O to nigdy nie pokupię

Kanonicy i proboszcze

,

Będą w mojej szkole jeszcze

123

,

I plebani s miąszą

szyją

124

Jiżto

barzo piwo piją

125

;

I podgardłki

na pirsiach wieszają

,

126,

Dobre kupce roztocharze

;

Wszytki moja kosa skarze

,

Panie i tłuste niewiasty

127,

Co sobie czynią rozpasty

128

,

Mordarze

i okrutniki

129;

Ty posiekę niebożczyki

,

Dziewki wdowy i mężatki

130.

Posiekę je za jich niestatki

131,

132,

Szlachcicom bierzę szypy

tulce

133

;

A ostawiam je w jenej

koszulce

,

Żaki i dworaki

;

Ty posiekę nieboraki

,

134,

Wszytki co na ostre gonią

;

Biegam za nimi s pogonią

135,

Kto się rad ku bitwie miece

136,

Utnę mu rękę i plece

[ ]

,

Rozdzielę ji s swoją miłą

;

A ostawię ji prawym wiłą

137,

Chcę mu sama trafić włosy

.

Iże smieni głosy

:

Majister dicit

,

By mię chciała trochę słuchać

:

Chciałbych cię nieco pytać

138,

Czemu się lekarze stają

,

Gdy z twej mocy nie wybawiają

,

I też powiedają

?

Eże wieliką moc zioła mają

Objaśnienia

114

-

.

zbracisz zaprzyjaźnisz

115

-

.

zgrzeli rozgrzali

116

-

.

Owa otóż

117

- :

.

z rzeczą wciekasz tu wtrącasz

118

-

Nie rozumiesz o tej kupi nie znasz się

(

-

na tych sprawach kupia transakcja

).

handlowa

119

-

,

.

jimieniu majątku bogactwie

120

-

,

.

postawce kosztowne barwne tkaniny

121

-

nie przeniecham nie zaniecham

122

-

O to nigdy nie pokupię z tego

.

powodu nigdy nie zapłacę kary

123

-

.

s miąszą z grubą

124

-

.

Jiżto którzy

125

-

.

podgardłki podbródki

126

-

,

roztocharze roztocharzy handlarzy

.

końmi

127

-

,

,

.

rospasty rozpusty swawole biesiady

128

-

,

.

Mordarze morderców zabójców

129

-

Ty posiekę niebożczyki tych posiekę

.

nieboraków

130

-

.

niestatki złe prowadzenie się

131

-

.

szypy strzały

132

-

.

tulce kołczany

133

-

.

w jenej w jednej

134

-

co na ostre gonią którzy biorą udział

.

w turniejach

135

-

.

miece garnie

136

-

.

plece bark

137

-

.

trafić włosy układać fryzurę

138

-

.

stają pojawiają

:

Mors respondit

139,

Otoć każdy lekarz faści

;

Nie pomogą jego maści

140,

Pożywają mistrzostwa swego

141,

Poki nietu czasu mego

,

A poki jest wola Boża

142.

Poty człowiek praw niezboża

143,

Nie pomogą apoteki

-

Przeciw mnie żadne leki

144

,

A wżdy

umrzeć każdy musi

145;

Kto jich lekarstwa zakusi

,

Na mały czas mogą pomoc

146.

Iż niemocny weźmie swą moc

,

A wżdy koniec temu będzie

147,

Gdy lekarz w mej szkole siędzie

Bowiem przeciw śmirtelnej szkodzie

.

Nie najdzie ziela na ogrodzie

148,

Darmo pożywasz lubieszczka

149;

Już ci zgotowana deszczka

150,

Nie pomoże kurzenie piołyna

;

Gdy przydzie moja godzina

151 -

Nie pomogą i szełwije

152.

Wszytko śmirć przez ługu smyje

,

Jać nie dbam o żadne ziele

,

A wżdy już lat przeszło wiele

153,

Gdy pożywam swego państwa

;

A nie dbam o żadne lekarstwa

154,

Swe poczwy nad ludźmi stroję

155.

A wżdy w jenej mierze stoję

156,

Morzę sędzie i podsędki

.

Zadam jim wielikie smętki

,

Gdy swą rodzinę sądzą

157 -

Często na skazaniu błądzą

,

Ale gdy przydzie Sąd Boży

158:

Sędzia w miech piszczeli włoży

159,

Już nie pojedzie na roki

160,

Czyniąc niesprawie otwłoki

161,

Co przewracał sądy wierne

162,

Bierząc winy nieumiernie

163

,

Bierząc od złostnikow

dary

164 -

Sprawiając jich niewiery

To wszytko będzie wzjawiono

.

I ciężko pomszczono

:

Majister dicit

,

,

Proszę ciebie słuchaj tego

165

.

A niechaj

mowienia swego

,

Twoja kosa wszytki siecze

,

;

Tako szlachtę jako kmiecie

166

,

Dawisz

wszytki prze lutości

167.

Nie czyniąc żadnej miłości

168

:

Chciałbych otmowić

z tobą

-

,

Mogł li bych się skryć przed tobą

Gdybych się w ziemi chował

?

Albo twardo zamurował

169

,

Zali

bych uszedł twej mocy

170

?

Gdybych strzegł

we dnie i w nocy

171

Temu bych uczynił wrożą

.

I postawił dobrą strożą

Objaśnienia

139

-

,

.

faści oszukuje przechwala się

140

-

Pożywają mistrzostwa swego używają

.

swej sztuki

141

-

Poki nietu czasu mego dopóki nie

.

przyjdzie mój czas

142

-

.

praw niezboża wolny od nieszczęścia

143

-

,

.

apoteki apteki składy ziół

144

-

.

wżdy przecież

145

-

.

zakusi zażyje

146

-

niemocny weźmie swą moc chory

.

wzmocni się

147

- :

.

siędzie tu znajdzie się

148

-

.

lubieszczka lubczyku

149

-

(

).

deszczka deska trumna

150

-

kurzenie piołyna okadzanie dymem z

.

piołunu

151

-

.

szełwije szałwie

152

- :

przez ługu smyje tu zabije bez

,

.

litości bez ceregieli

153

...

-

...

pożywam

państwa zażywam

.

wladzy

154

-

poczwy nad ludźmi stroję wyprawiam

.

z ludźmi figle

155

- :

wżdy w jenej mierze stoję tu zawsze

.

jestem taka sama

156

-

(

podsędki podsędków urzędników w

).

sądach ziemskich

157

-

na skazaniu błądzą wydają niezgodne

.

z prawem wyroki

158

- :

miech piszczeli włoży tu spuści z

(

).

tonu przysłowie

159

-

.

na roki na posiedzenia sądu

160

-

Czyniąc niesprawie otwłoki

.

bezprawnie odraczając terminy

161

-

Co przewracał sądy wierne że

.

fałszował rzetelne wyroki

162

-

winy nieumiernie nazbyt wysokie

,

.

kary grzywny

163

-

.

od złostnikow od niegodziwców

164

-

Sprawiając jich niewiery

.

usprawiedliwiając ich występki

165

-

.

niechaj zaniechaj

166

-

,

.

Dawisz dławisz dusisz

167

-

Nie czyniąc żadnej miłości nie

.

okazując żadnej łaski

168

-

.

otmowić omówić

169

- .

Zali czy

170

-

.

strzegł czuwał

171

-

(

wrożą wróżbą być może pomyłka

;

).

kopisty bardziej logicznie byłoby wieżą

:

Mors dicit

-

,

Chcesz li tego skosztować

172

Dam ci się w żelezie skować

-

I też w ziemi zakopać

,

Ale cię pewno potrzepię

.

Jedno sobie kosę sklepię

,

,

Uwijaj się jako umiesz

173

.

Aza

mej mocy ujdziesz

,

Jużem ci naostrzyła kosę

,

A darmo jej nie podnoszę

174

.

Ciebie ją podgolić

muszę

:

Majister dicit

,

,

Miła Śmierci nie mow mi tego

;

Zbawisz mię żywota mego

,

:

Już ci nie wiem coć mi się złego stało

175,

Głowa mi się wkoło toczy

.

S niej chcą wypaść oczy

:

Mors dicit

176,

Czemu się tak wiele przeciwiasz

177!

Mirziączki se mną nabywasz

,

Nikt się przede mną nie skryje

:

Wszytkiem żywem utnę szyje

,

Sama w lisie jamy łażę

178

179;

Wszytki liszki

w zdrowiu każę

180,

Za kunami łażę w dzienie

181

;

Łupieże

dam na odzienie

Ja dawię gronostaje

;

I wiewiorkam się dostaje

,

Jać też kosą siekę wilki

182;

Sarny łapam drugiej filki

Przez płoty chłopie

;

Gonię żorawie i dropie

<

>183,

Z gęsi też wypędzam kruszki

-

Pierze dawam na poduszki

Źwierzęta i wszytki ptaki

,

.

Ja posiekę nieboraki

184

,

Cokoli martwym

niosą

.

Ci byli pod mą kosą

,

Przetoć ten przykład przywodzę

:

Każdego w żywocie szkodzę

185

,

By

się podnosił na powietrze

186;

Musisz płacić świętopietrze

,

Jen ma grody i pałace

;

Każdy przed mą kosą skacze

,

By też miał żelazna wrota

.

Nie udzie se mną kłopota

,

Wszytki sobie za nic ważę

187:

Z każdego duszę wydłabię

188

Stojić za mało

papież

,

I naliszszy żebrak takież

-

Kardynali i biskupi

189,

Zadam jim wielikie łupy

,

Pogniatam ci kanoniki

,

,

Proboszcze sufragany

;

Ani mam o to przygany

Wszytki mnichy i opaty

190.

Posiekę przez zapłaty

,

Dobrzy mniszy się nie boją

,

Ktorzy żywot dobry mają

191

,

Acz

mą kosę poznają

.

Ale się jej nie lękają

192 -

To wszytkim dobrem pospolno

,

Jidą przed mą kosą rowno

193,

Bo dobremu mało płaci

,

:

Acz umrze nic nie straci

,

Pozbędzie świecskiej żałości

.

Pojdzie w niebieskie radości

194

,

Prostynią

w niebo ciągnie

195;

A żadny mu nie przeciągnie

,

Wziął ot wszytkich wzgardzenie

196

,

Świecszczy

mu się naśmiewali

-

Za prawego ji wiłę mieli

,

Ale gdy przydzie dzień sądny

,

Gdzie się nie skryje żadny

,

Uźrzą mądrzy tego świata

;

Iż dobra Boska otpłata

197,

Chowali tu żywot swoj ciasno

198

;

Alić

jich sirca nad słońce jasno

,

Jidą w niebieskie radości

.

A nie w piekielne żałości

Co nam pomogło odzienie

199,

Albo obłudne jimienie

,

Cośmy się w niem kochali

?

A swe dusze za nie dali

,

Przeminęło jak obłoki

200.

A my jidziem przez otwłoki

Objaśnienia

172

-

.

skować zakuć

173

- .

Aza czy

174

- :

.

podgolić

tu poderżnąć gardło

175

-

Głowa mi się wkoło toczy być może

.

chodzi o zawroty głowy

176

-

.

przeciwiasz spierasz

177

- :

Mirziączki se mną nabywasz tu

.

szukasz ze mną zwady

178

- .

liszki lisy

179

-

;

w zdrowiu każę szkodzę na zdrowiu

:

.

tu zabijam

180

-

.

w dzienie w dziuple

181

-

.

Łupieże skóry

182

-

.

drugiej filki w innej chwili

183

<

> -

wypędzam kruszki

wyrzucam

,

.

wnętrzności patroszę

184

-

.

Cokoli martwym cokolwiek martwego

185 -

.

By choćby

186

-

:

płacić świętopietrze tu przenośnie

.

poddać się wyrokom Śmierci

187

-

,

.

wydłabię wydłubię wyłuskam

188

- :

.

Stojić za mało tu niewiele znaczy

189

-

Zadam jim wielikie łupy dam im

.

wielkiego łupnia

190

-

.

przez zapłaty darmo

191

-

.

Acz choć

192

-

wszytkim dobrem pospolno dotyczy

.

wszystkich dobrych

193

-

dobremu mało płaci dla dobrego

.

mało znaczy

194

-

.

Prostynią prostą drogą

195

-

(?).

nie przeciągnie nie przeszkodzi

196

-

.

Świecszczy świeccy

197

-

Chowali tu żywot swoj ciasno wiedli

.

tu swe życie surowo

198

- .

Alić i oto

199

-

obłudne jimienie zwodnicze

.

bogactwo

200

-

.

przez otwłoki bez zwłoki

201

,

Jinako

morzę złe mnichy

202,

Ktorzy mają zakon lichy

,

Co z klasztora uciekają

203.

A swej wolej pożywają

204,

Gdy mnich pocznie dziwy strojić

;

Nikt go nie może ukojić

,

Kto chce czynić co na świecie

205.

Zły mnich we wszytko się miece

206,

Jestli wsiędzie na szkapicę

207,

Wetknie za nadrę kapicę

208

,

Zawodem

na koniu wraca

209.

A często kozielce przewraca

,

Kiedy mnich na koniu skacze

;

Nie weźrzałby na nalepsze kołacze

210

,

Umaże się

jako wiła

.

A wżdy mu ta rzecz barzo miła

,

Gdy piechotą jimie biegać

.

Muszę mu naprzod zabiegać

211

,

Azaż

ci ji czarci niosą

!

Jedwo ji pogonię z kosą

,

,

Nie dba iż go kijem biją

212

;

Zawod biega

z krzywą szyją

213

,

A drugdy

mu zbiją plece

214 -

A wżdy się w niem coś złego miece

,

A wżdy za niem biegać muszę

.

Aż s niego wypędzę duszę

215,

Mowię to przez kłamu wierę

.

Dam ji czartom na ofierę

216

Kustosza

i przeora

;

Wezmę je do swego dwora

217

,

Z opata sejmę

kapicę

;

Dam komu na nogawicę

218,

Z kaplerza będą pilśnianki

219;

Suknia będzie pachołkom na lanki

220

,

Odejmę mu torłop

kuni

,

221;

A nie wiem gdzie się okuni

Odejmę mu kożuch lisi

,

;

I płaszcz co nazbyt wisi

222

Koniecznie

mu sejmę infułę

223.

I dam za szyję poczpułę

:

Majister dicit

,

,

Chcę cię pytać Śmirci miła

:

By mię tego nauczyła

,

,

Panie co czystość chowają

?

Jako się u Boga mają

:224

Mors respondit

,

Azaś nie czytał świętych żywota

?

Co mieli ciężkie kłopoty

,

Jako panny mordowano

,

Sieczono i biczowano

,

225

Nago zwłoczono ciało żżono

-

I pirsi rzezano

,

Potem do ciemnice wiedziono

,

Niektore głodem morzono

,

Potem na powrozie wodzono

,

Okrutnemi dręcząc mękami

226.

Targano je osękami

,

Ja się temu dziwowała

-

Gdym w nich tę śmiałość widziała

,

Dziwno jest nie dbać okrutności

.

Cirzpiąc tako ciężkie boleści

<..........>

<

>

w rękopisie brak zakończenia

Objaśnienia

201

-

.

Jinako inaczej

202

-

mają zakon lichy nie przestrzegają

.

reguł zakonnych

203

-

swej wolej pożywają zażywają

,

.

zbytniej wolności zażywają swawoli

204

-

,

dziwy strojić dokazywać wyprawiać

.

szaleństwa

205

-

we wszytko się miece we wszystkim

.

chce brać udział

206

-

,

.

na szkapicę na kobyłę na szkapę

207

-

Wetknie za nadrę kapicę schowa

(

)

.

habit kaptur za pazuchę

208

-

,

.

Zawodem

cwałem galopem

209

-

; :

kozielce przewraca fika kozły tu

.

spada z konia

210

-

.

Umaże się ubłoci się

211

-

.

Azaż czyż

212

-

,

Zawod biega biega w zawody ściga

.

się

213

-

.

drugdy kiedy indziej

214

-

w niem coś złego miece miota się w

.

nim zły duch

215

-

.

przez kłamu wierę bez żartów zaiste

216

-

Kustosza przełożonego nad kilkoma

.

klasztorami

217

-

.

sejmę ściągnę

218

-

Z kaplerza będą pilśnianki ze

(

).

szkaplerza będą buty filcowe z pilśni

219

-

.

na lanki na koszule

220

-

.

torłop futro

221

-

.

okuni odzieje w futro

222

-

.

Koniecznie na koniec

223

-

.

dam za szyję poczpułę rąbnę w kark

224

( .) -

Mors respondit łac

Śmierć

.

odpowiedziała

225

,

-

Nago zwłoczono ciało żżono

,

.

rozbierano do naga ciało palono

226

-

osękami drągami zakończonymi

.

hakiem

:

Wg wydania Polska poezja świecka XV

,

. .

,

-

wieku oprac M Włodarski Wrocław

-

1997.

Warszawa Kraków

SKARGA UMIERAJĄCEGO

,

Utwór ten znany z

:

dwóch średniowiecznych przekazów

•

(1463)

płockiego

•

(1461-1470)

i wrocławskiego

jest prawdopodobnie

przekładem czeskiej pieśn

( 1422).

i O rozdzieleniu duszy z ciałem po

:

Tematem jest

•

narzekanie konającego człowieka na źle spełnione życie

•

lęk przed potępieniem

•

-

.

(

).

prośba o Boskie miłosierdzie motywy znane z popularnych w średniowieczu tzw sztuk dobrego umierania ars bene moriendi

22

Przekaz płocki jest wierszowaną pieśnią składającą się z

zwrotek ułożonych w kolejności abecedarnej

-

pierwsze litery

.

pierwszych wierszy poszczególnych zwrotek zaczynają się od kolejnych liter alfabetu

(

,

),

Przekaz wrocławski natomiast posiada formę scenicznego widowiska rozbicie tekstu na kwestie dialogowe didaskalia

.

wiążącego się zapewne z obrzędami pogrzebowymi

Do tekstu Skargi umierającego dołączono tu k

rótką pieśń w formie dialogu

o

,

.

duszy opuszczającej ciało znaną z późniejszych przekazów ludowych Poniżej zamieszczamy płocki przekaz Skargi umierającego oraz wrocławski

wiersza

.

Dusza z ciała wyleciała

A

!

,

!

Ach Moj smętku ma żałości

,

Nie mogę się dowiedzieci

,

Gdzie mam pirwy nocleg mieci

.

Gdy dusza z ciała wyleci

B

,

Byłżem s młodości w rozkoszy

,

Nie usłałem swojej duszy

,

,

Już stękam już mi umrzeci

,

1.

Dusza nie wie gdzie się dzieci

C

2

,

Com miał jimienia na dworze

,

Com miał w skrzyni i w komorze

,

To mi wszytko opuścici

.

Na wieki się nie wrocici

D

,

Dziatki s matką narzekają

3

,

Bracia mię w rzkomo żałują

,

Ku jimieniu przymierzają

.

Na mą duszę nic nie dbają

E

, ,

,

Eja eja dusza moja

,

,

Ocuci się długoś spała

,

Nie masz wierniejszego k sobie

!

Uczyń dobrze sama w sobie

F

,

Fałszywy mi świat powiedał

,

Bych ja długo żyw byci miał

,

Wczora mi tego nie powiedał

.

Bych ja długo żyw byci miał

G

,

,

Gdzie ma siła ma robota

:

Głupiem robił po ty lata

,

,

Ośm miar płotna sidm stop w grobie

.

Tom tylo wyrobił sobie

H

4

,

Halerzem łakomo zbierał

5:

Swoj żywot rozpustnie chował

Prze ty dwa bogi przeklęta

.

Nie czciłem żadnego święta

I

,

Jałmużnym nędznem nie dawał

,

Ofierym Bogu nie czynił

,

6

Ni z pirwiny ni z nowiny

.

Bogum nie dał z siebie winy

K

,

Kaki to moj rozum głupi

,

:

Sobiem był szczodr Bogu skąpy

,

Com kiedy Bogu poślubił

.

Tegom nigdy nie uczynił

L

,

,

Leży ciało barzo stęka

,

Duszyca się barzo lęka

7,

Bog się z liczby upomina

.

Diabeł na grzechy wspomina

M

,

Młotem moje pirzsi biją

8

;

Dusza nie śmie wynić szyją

9,

Widzi niebo zatworzone

.

Widzi piekło otworzone

N

,

Nie gdzie się przed Bogiem skryci

10;

Dusza nie śmie przed sąd jici

,

Widzi niebo zatworzone

.

Widzi piekło otworzone

O

,

,

O duszyco drogi kwiecie

,

Nic droszego na tem świecie

,

Tanieś się diabłu przedała

.

Iżeś się w grzeszech kochała

P

,

Pamiętaj coś na chrzcie ślubowała

,

Gdyś się diabła otrzekała

,

11 -

Jego pychy jego działa

.

Toś wszytko przestępowała

Q

,

Kwap się rychło ku spowiedzi

,

Kapłany w swoj dom powiedzi

,

,

Płacz za grzechy przymi świątość

,

!

Boże Ciało święty olej

R

,

Rolą z domem dziatkam podaj

12

,

Coś urobił

za duszę daj

,

S jimienia przyjacioł nabywaj

.

Coć przyłączą twą duszę w raj

S

,

Zbierz gniewliwe i dłużniki

,

:

Odproś zapłać pieniądz wszelki

-

Za jeden pieniądz w piekle być

13.

Na wieki stamtąd nie wyniść

T

14,

Tam sam oczy moje głądzą

,

Toć już trzy złe duchy widzą

15,

Na mię me grzechy wzjawiają

.

Mej duszy sidła stawiają

V

,

,

Wircę się wołam pomocy

,

Nikt za mię nie chce umrzeci

,

Nikt przyjaciel na tym świecie

16

.

Jedno w Bodze

nadzieję mieci

X

,

,

Kryste przez twe umęczenie

,

Rozprosz diable obstąpienie

17,

Daj duszycy przeżegnanie

!

Daj ciału dobre skonanie

Y

,

Ja twoj synek marnotrawny

,

Tyś moj ociec miłosierny

,

,

Żal mi tego iżem cię gniewał

.

Ale ciem się nie otrzekał

Z

- 18

,

Zażżycie ż

mi świeczkę ale

!

Moji mili przyjaciele

19

;

Dusza jidzie z krawym

potem

,

.

Co mnie dzisia to wam potem

.

Amen

,

Dusza z cieła wylecieła

20

.

Na zielone łące

stałe

,

,

.

Stawszy silno barzo rzewno zapłekałe

21:

K nie przyszedł Święty Piotr a rzeknęcy

,

,

?

Czemu duszo rzewno płaczesz

:

Ona rzekłe

,

Nie wola mi rzewno płakać

,

.

A ja nie wiem kam sie podzieć

:

Rzekł święty Piotr je

,

!

Podzi duszo moje miła

,

Powiedę cie do rejskiego

.

Do krolestwe niebieskiego

Do ktorego krolestwa dowiedzie nas

,

.

Ociec Bog Syn i Duch Święty

.

Amen

Objaśnienia

1

; 2

,

; 3

; 4

(

-

podziać się

mienia majątku

rzekomo

pieniądze halerz

1/12

); 5

; 6

,

grosza praskiego

wiódł

ani z pierwszych płodów ani z

(

); 7

gruntu wziętego po raz pierwszy w uprawę nowizna

żąda

; 8

; 9

; 10 ; 11

,

;

zdania rachunku

wyjść

zamknięte

iść

dzieła spraw

12

,

; 13

zarobił dorobił się

zwrotki oznaczonej literą S brak w

;

przekazie płockim tu została uzupełniona w oparciu o źródło

; 14

,

; 15

,

; 16

późniejsze

patrzą spoglądają

wyjawiają obwieszczają

w

; 17

; 18

; 19

; 20

Bogu

błogosławieństwo

zapalcie

z krwawym

w tradycji

ludowej zielona łąka symbolizowała miejsce pobytu dusz bez

; 21

.

pośmiertnego wyroku

mówiąc