• Wstęp
•
Motyw śmierci jest tematem często pojawiającym się w literaturze
i sztuce. Już w średniowieczu głoszono hasło „memento mori” (łac.
pamiętaj o śmierci). Możemy przytoczyć wiele przykładów śmierci
bohaterskiej, męczeńskiej, a także śmierci z miłości.
•
Danse macabre to alegoryczny motyw obecny w literaturze i
sztuce późnośredniowiecznej i barokowej. Przedstawiał taneczny
korowód ludzi wszystkich stanów prowadzony przez Śmierć (zazwyczaj w
postaci kościotrupa).Miał on podkreślać równość wobec śmierci
wszystkich, bez względu na zajmowaną pozycję w hierarchi społecznej.
2. Przykłady z literatury:
1) Śmierć męczeńska:
•
Chrystus w Bibli
W Bibli została opisana śmierć Chrystusa, Syna Bożego. Jego męczeństwo
ma dla chrześcijan wymiar symboliczny - jest to złożenie ofiary za grzechy wszystkich ludzi.
•
„Legenda o świętym Aleksym”
"Legenda o świętym Aleksym" to przykład hagiografi średniowiecznej.
Opisana w niej została droga świętego- ascety do zrozumienia Tajemnicy Bożej. Jego
śmierci towarzyszą cuda - dotknięcie jego ciała powoduje uzdrowienie chorych, a w całym
mieście zaczynają bić dzwony. Tekst ten ma nauczać, jak powinno wyglądać życie
chrześcijańskie i śmierć w wierze.
2) Śmierć heroiczna, bohaterska:
•
„Pieśń o Rolandzie”
W "Pieśni o Rolandzie" opisana jest bohaterska śmierć rycerza. Na miejsce
swego odejścia wybiera on szczyt wzgórza (co może być nawiązaniem do Golgoty).
Wyciąga rękawicę w kierunku nieba, co ma być symbolem całkowitego oddania się Bogu,
tak jak wasal oddawał się pod opiekę seniora. Przez pewien czas ma twarz zwróconą w
kierunku pogan, widocznych z góry, jednak potem pochylony ku ziemi bije się w piersi -
pokutuje za swe grzechy. Przed samą śmiercią towarzyszą mu myśli przepełnione miłością
do ojczyzny i swego władcy, a po jego duszę przybywają anioły pod przewodnictwem
•
„Grażyna” Adam Mickiewicz
W tej powieści poetyckiej ukazane są losy dzielnej kobiety - Grażyny. Była
ona żoną księcia Litawora, który, chcąc zakończyć spory z Witoldem o Lidę - ziemię
należącą dziedzicznie do jego małżonki, planuje sprzymierzyć się z Krzyżakami i uderzyć na
władcę Litwy. Grażyna jednak, pod wpływem uczuć patriotycznych, odprawia posłów
zakonnych bez wiedzy męża. Staje się to przyczyną napaści rycerzy zakonnych, podczas
której bohaterka staje na czele armi odpierającej atak. W wyniku odniesionych obrażeń
ginie, jednak jej śmierć nie jest przegraną, ale zwycięstwem - oddała bowiem swe życie w
imię honoru męża i dobra ojczyzny. To przykład kobiety – bohatera.
„Reduta Ordona” Adam Mickiewicz
W utworze tym opisane jest zmaganie się wojsk polskich z rosyjskimi. Gdy
żołnierze Rzeczpospolitej pod dowództwem Ordona zorientowali się, że nie mają już
amunicji, a reduta może zostać zdobyta, podjęli decyzję o wysadzeniu się w powietrze.
Śmierć ich była heroiczna, woleli zginąć za ojczyznę i ocalić swój honor niż oddać się w
ręce wroga i żyć w hańbie.
Utwór ma wymowę symboliczną: walka Polaków z Rosjanami to walka sił dobra i zła.
Po tronie Polaków stoi Bóg, a wojska rosyjskie walczą, bo tak każe im car ( „szatan
złośliwy”)
W wierszu wdać wyraźny kontrast między polskimi obrońcami, a wojskami rosyjskimi.
Służy temu choćby operowanie kolorystyką. Przypisany wojskom rosyjskim kolor to czerń
(„lawa błota”). Przywołuje on negatywne skojarzenia: zło, ciemność. Polacy przedstawieni
są na zasadzie kontrastu: „Przeciw nim sterczy biała, wąska, zaostrzona,/jak głaz bodzący
morze”. Skojarzenia wywołane przez biel są pozytywne: dobro, świętość, czystość,
niewinność. Ordon ginie jak święty męczennik na ołtarzu ojczyzny „ patron szańców”
( warto pamiętać, że Mickiewicz dokonuje mistyfikacji histori , gdyż Ordon tak naprawdę
nie ginie podczas obrony reduty)
„Sowiński w okopach Woli” Juliusz Słowacki
Generał Józef Longin Sowiński był jednym z Polaków, którzy w 1812 roku
odpierali natarcia rosyjskie na Rzeczpospolitą. W trakcie jednej z bitew stracił on nogę i od
tej pory był zmuszony używać drewnianej protezy. W wierszu Słowackiego ukazane są
przeżycia generała po bohaterskiej obronie Woli (dzielnicy Warszawy). Stoi on w Kościele
wśród ciał zamordowanych żołnierzy, czekając na rychłą śmierć. Zostaje przebity
mieczem. Ginie z poczuciem spełnionego obowiązku wobec ojczyzny i narodu.
„Pan Wołodyjowski” Henryk Sienkiewicz
W "Panu Wołodyjowskim" została przedstawiona postać heroicznego żołnierza
polskiego - wielkiego patrioty. Pułkownik Michał Wołodyjowski, nie chcąc, aby zamek
dostał się w ręce wrogich wojsk tureckich i wypełniając złożoną przysięgę, nie wahał się
umrzeć pod gruzami wysadzonej przez siebie twierdzy Kamieniec Podolski. Honorowa
śmierć stała się świadectwem jego bohaterstwa - po odejściu zyskał zaszczytny tytuł
Hektora Kamienieckiego.
„Kamienie na szaniec” Aleksander Kamiński
Losy i śmierć trojga przyjaciół - Alka, Rudego i Zośki- mają być świadectwem
heroicznej walki młodzieży polskiej o niepodległość. Odejście każdego z nich było tragiczne
- pierwszy z bohaterów został ciężko zraniony w czasie akcji pod Arsenałem, drugiego
skatowali Niemcy, trzeciego postrzelono podczas ataku na hitlerowską strażnicę. Chłopcy
ginęli za przyszłą wolność swej ojczyzny, którą kochali jak rodzoną matkę. Wiedzieli, że
umierają po to, aby następne pokolenia mogły żyć w wyzwolonym kraju.
„Siłaczka” Stefan Żeromski
Stanisława Bozowska, tytułowa "Siłaczka" z noweli Stefana Żeromskiego,
była młodą kobietą o wielkich marzeniach. Chciała ona nieść światło wiedzy biednym i
niewykształconym mieszkańcom wsi. Nie udało jej się jednak doprowadzić swego dzieła
do końca - zmarła. Przyczyną jej przedwczesnego odejścia była choroba - tyfus, na którą
zapadła z powodu złych warunków bytowych i nie dbania o swe zdrowie. Stasia jednak nie
przegrała, lecz zwyciężyła, gdyż starała się być dobra dla innych i żyć w zgodzie ze sobą i
własnymi przekonaniami.
"Pan Tadeusz" Adam Mickiewicz
W "Panu Tadeuszu" została przedstawiona śmierć Jacka Soplicy alias
księdza Robaka. Umiera on w zgodzie ze sobą, przed śmiercią wyjaśniając motywy swego
postępowania klucznikowi Gerwazemu, który dotychczas chciał zemścić się na nim za
śmierć swego pana - Stolnika. Po wysłuchaniu opowieści bernardyna Rębajło przebacza
mu. Dzięki temu Jacek może odejść w spokoju, w świadomości odpokutowania i
odpuszczenia swych win. Jego śmierć zostaje uwznioślona, umiera jako narodowy
męczennik, polski święty.
"Śmierć pułkownika" Adam Mickiewicz
Emilia Plater, sławna uczestniczka powstania listopadowego, umierała śmiercią
godną bohatera. Wokół niej gromadzili się ludzie, w tym także żołnierze pamiętający
jeszcze insurekcję kościuszkowską. W ostatnich minutach życia poprosiła o przyniesienie
jej rynsztunku i przyprowadzenie konia - chciała, jak Czarniecki, odejść, pożegnawszy się z
tym, co przysporzyło jej chwały za życia. Dopiero pod koniec utworu czytelnik dowiaduje
się, iż na łożu śmierci leży nie mężczyzna, lecz kobieta, a podmiot liryczny okrzykuje ją
"dziewicą-bohaterem".
Inny przykład kobiety-bohatera to Grażyna, tytułowa bohaterka „Grażyny” A. Mickiewicza
3) Śmierć kochanków:
„Tristan i Izolda”
Kochankowie ci umierają z miłości i tęsknoty. Wiedzą, że to uczucie nie powinno
ich łączyć. Izolda jest przeznaczona na żonę dla króla Marka, a Tristan jest jego
siostrzeńcem i najwierniejszym rycerzem. Tristan umiera, gdy dowiaduje się o tym, że
Izolda Jasnowłosa nie chciała go odwiedzić na łożu śmierci (co jednak nie było prawdą - to
Izolda o Białych Dłoniach, zaślepiona zazdrością, okłamała go), natomiast Izolda - z
rozpaczy po śmierci ukochanego. Moc wypitego przez nich napoju była tak wielka, że
woleli umrzeć, niż żyć oddzielnie. Choć wielokrotne próbowali się rozstać, zawsze do
siebie wracali. Świadectwem ich wielkiej miłości stał się krzak głogu łączący ich groby.
„Romeo i Julia” Wil iam Shakespeare
W dramacie tym mamy do czynienia ze śmiercią dwojga kochanków.
Pochodzili oni z wrogich sobie rodów, które od lat toczyły wojnę. Związek młodych ludzi
nie miał prawa bytu, ponieważ byłby on zdradą całej rodziny. Zakochani postanowili
jednak związać się ze sobą w tajemnicy. Wskutek tragicznego splotu wydarzeń Romeo i
Julia umierają. Dopiero po ich śmierci konflikt pomiędzy ich bliskimi zostaje zażegnany.
Pokazuje to bolesną prawdę - iż czasami ktoś musi złożyć ofiarę z życia, aby komuś innemu
otworzyły się oczy.
4) Śmierć młodych ludzi lub dzieci:
Mit o Dedalu i Ikarze
Dedal był rzemieślnikiem na dworze władcy Krety - Minosa. Nie był tam jednak
szczęśliwy, tęsknił bowiem za swoją ojczyzną, czyli Atenami. Wraz z synem postanowił
więc uciec. Skonstruował skrzydła i przestrzegł syna, aby nie leciał zbyt wysoko, ponieważ
wosk scalający konstrukcję mógłby się stopić. Ikar nie posłuchał nakazu ojca -
zafascynowany lotem zaczął wzbijać się coraz bliżej słońca. Spadł i utopił się. Jest to
przykład osoby, która poniosła śmierć za swe marzenia.
„Treny” Jan Kochanowski
Jan Kochanowski po śmierci swej córki Urszulki napisał cykl 19 trenów (czyli
utworów o tematyce żałobnej) mających być świadectwem jego przeżyć po stracie
ukochanej osoby. Możemy w nich znaleźć żal, boleść ,rozpacz ojca opłakującego śmierć
córk,i ale także pokorę i chęć ukojenia w bólu. Śmierć dziecka jest całkowicie pozbawiona
sensu, jest też zaprzeczeniem naturalnego porządku świata.
"Elegia o...[chłopcu polskim]" Krzysztof Kamil Baczyński
To przejmujący wiersz przedstawiający dramat dzieci i młodych ludzi,
których dorastanie przypadło na czas wojny. Podmiot liryczny - matka zwraca się do synka
– żołnierza, skarżąc się na jego tragiczny los. Wie ona, iż widział on obrazy, do których
jeszcze nie dojrzał i musiał robić rzeczy, na które nie był przygotowany, a które zostawiły
trwały ślad na jego dziecięcej psychice. Został "odkarmiony bochnem trwóg". Wojna
doprowadziła także do jego śmierci. Podmiot liryczny zastanawia się - czy bohater utworu
zmarł od kuli, czy może to serce przepełnione przerażeniem i żalem pękło z bólu?
Bezimienność młodego żołnierza wskazuje, że jest on tylko jednym z wielu,
przedstawicielem całego swojego pokolenia.
"Ikar" Jarosław Iwaszkiewicz
Inspiracją do napisania tego opowiadania był obraz Bruegla pt. "Ikar".
Opisywana sytuacja miała miejsce naprawdę, a jej bezpośrednim świadkiem był sam
narrator. Akcja dopowiadania dzieje się w czasie II wojny światowej w Warszawie. Idąc
pewnego dnia ulicą, narrator obserwował ludzi. Wśród nich jego uwagę przykuł młody
chłopiec w wieku około piętnastu lat. Szedł on ulicą, cały czas wpatrzony w książkę, którą
zapamiętale czytał. Gdy wkroczył na jezdnię, rozległ się dźwięk klaksonu i pisk opon -
Michaś przez pomyłkę wszedł wprost pod koła nadjeżdżającego samochodu. Na jego
nieszczęście z auta wyskoczył gestapowiec. Zażądał dokumentów i, nie słuchając wyjaśnień
chłopca, wepchnął go do auta. Co się z nim dalej stało? Czym przewinił? Nad tym
zastanawia się tylko narrator. Ludzie spieszący się do swych spraw nie zauważają dramatu
bohatera. Opowiadanie podkreśla samotność Michasia, tak jak samotnie, niezauważony
przez nikogo tonął Ikar.
3. Przykłady ze sztuki.
1) Przykłady z malarstwa.
„Śmierć Marata” Jacques-Louis David
Obraz ten namalowany jest w wyjątkowo statyczny sposób. Na
pierwszym planie możemy zaobserwować zmarłego człowieka, leżącego w wannie. W
jednej dłoni trzyma on list, a w drugiej pióro - możemy się więc domyślać, iż zbrodnia
została dokonana przed chwilą. Kolorystyka jest raczej ciemna, mroczna, jedynym jasnym
punktem jest oświetlone ciało Marata. Ma to dać efekt melancholi , pokazać, że skończyło
się coś ważnego - a mianowicie życie człowieka.
„Rozstrzelanie powstańców madryckich 3 maja 1808 roku” Francisco Jose Goya
Obraz ten należy do cyklu "Okropności wojny", namalowanego przed Goyę.
Przedstawia sytuację, która miała miejsce na początku XIX wieku, gdy Napoleon
Bonaparte wkroczył do Hiszpani , aby podporządkować sobie jej władze. Ludność stawiła
opór żołnierzom cesarskim, jednak ich powstanie zostało krwawo stłumione, a osoby w
nie zamieszane zostały skazane na rozstrzelanie. Umierały jednak z honorem, co artysta
przedstawił na płótnie - powstańcy są przedstawieni w jasnych barwach, ukazane są ich
emocje (np. jeden z nich klęczy i wyciąga ręce do nieba, co może być aktem zawierzenia
się Bogu), natomiast egzekutorzy stoją w mroku, nie widzimy ich twarzy. Obraz ten jest
uniwersalnym świadectwem okrucieństwa wojny i sprzeciwu wobec bezprawnego
zabijania.
W epoce baroku w Polsce popularny stał się motyw tańca śmierci. Obrazy o tej właśnie
tematyce, przedstawiające korowód ludzi wszystkich stanów, prowadzony przez śmierć,
możemy znaleźć np. w kościele bernardynów w Krakowie (XVII w.) oraz w Kalwari
Pacławskiej koło Przemyśla (również XVII w.). Obrazy te miały za zadanie utwierdzać ludzi
w przekonaniu, iż wobec śmierci wszyscy są równi i mają takie same szanse na zbawienie.
"Na pobojowisku" Artur Grottger
Rysunek ten należy do cyklu "Polonia" namalowanego przez Grottgera w 1863 roku.
Przedstawia on poległych ludzi, zapewne uczestników powstania styczniowego. Nad nimi
pochylają się z żalem kobiety w ciemnych strojach. Wznoszą one oczy do nieba, co może
być metaforą prośby Boga o opiekę nad duszami żołnierzy. Kobiety wiedzą , iż oddali oni
życie za wolność ojczyzny, którą miłowali ponad wszystko.
„Kochanowski u zwłok Urszulki” Jan Matejko
Obraz ten przedstawia ojca zrozpaczonego po stracie ukochanej córki. Kochanowski z
żalem pochyla się nad dzieckiem, całując jego główkę, a rękami obejmuje bezbronne, małe
ciałko. W kompozycji bardzo ważne są szczegóły – mandolina leżąca w prawym dolnym
rogu może być metaforą sztuki, poezji, którą tak uwielbiał Kochanowski i w którą uciekł
pogrążony w żalu po śmierci Urszulki, natomiast obraz Matki Boskiej symbolizuje boską
opiekę, jaką na pewno Stwórca roztoczył na dziewczynką. Obraz namalowany jest w
ciemnych barwach, jaśniejszymi kolorami została namalowana tylko Uszulka. To rozświetla
jej postać, nadając jej wyraz niewinności, czystości.
„Śmierć El enai” Jacek Malczewski
Na płótnie przedstawiona jest postać młodej, zmarłej kobiety. Leży ona na stogu siana,
okryta futrami. Jej biały strój jest symbolem niewinności i czystości bohaterki. Długie złote
włosy rozsypały się w nieładzie dookoła. Faktura tkanin jest przedstawiona bardzo
realistycznie. Niedaleko kobiety siedzi mężczyzna, pogrążony w smutku i w zadumie.
Malarz, poprzez pokazanie tej sytuacji, chciał przekazać nam, iż każda śmierć, nie tylko
heroiczna, jest ważna, bowiem każdy z nas ma kogoś, kto będzie za nim tęsknił i go
opłakiwał.
2) Przykład z filmu.
W filmie tym przedstawione zostały losy wziętych do niewoli podczas II wojny
światowej polskich oficerów. Zostali oni podstępnie zgładzeni przez Sowietów w Lesie
Katyńskim. Obraz ten pokazuje okrucieństwo i bezwzględność ludzi w stosunku do
bliźnich.
4. Przykłady z histori .
Holocaust
Holocaust był najbrutalniejszym w histori przypadkiem zabójstwa tak wielkiej
grupy ludzi, którzy zawinili jedynie tym, iż mieli inne obyczaje i religię. Żydzi byli brutalnie
mordowani w specjalnych obozach koncentracyjnych. Ten straszny element histori
pokazuje, do czego może doprowadzić nieuzasadniona niczym nienawiść, jeśli głosi ją ktoś
(w tym przypadku Hitler), kto umie przekonać do swych racji całe rzesze ludzi.
Spalenie na stosie Jana Husa – śmierć za poglądy religijne.
Jan Hus był twórcą ruchu protestanckiego w Czechach - husytyzmu. Jednak jego
poglądy religijne nie spotkały się z uznaniem Kościoła katolickiego. Za odstąpienie od
obowiązujących doktryn zapłacił wysoką karę - został spalony na stosie podczas Soboru w
Konstancji (1414-1418). Czyn ten ze strony duchowieństwa był wyrazem niezrozumienia i
nietolerancji.
5. Zakończenie. Wnioski.
Jak widać, temat śmierci był wielokrotnie podejmowany przez pisarzy, malarzy,
reżyserów. Jest bowiem głęboko zakorzeniony w świadomości społecznej. Historia zna
wiele przypadków śmierci nie tylko pojedynczych ludzi, ale także masowych zagład, śmierci
za głoszone poglądy religijne czy polityczne. W końcu śmierć dotyczy każdego człowieka –
nic więc dziwnego, że każdy próbuje pojąć jej sens.