1

Dr inż. Marcin Krause

Ocena ryzyka zawodowego

Podstawowe wymagania prawne dotyczące oceny ryzyka zawodowego to m.in.:

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U.98.21.94; z poźn. zm.).

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie
ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.03.169.1650; z poźn. zm.).

Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia
w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.04.180.1860; z poźn. zm.).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie
przeprowadzania badań lekarskich pracowników z zakresu profilaktycznej opieki
zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów
przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U.96.69.332; z poźn. zm.).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów
czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U.05.73.645;
Dz.U.07.241.1772).

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w
sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla
zdrowia w środowisku pracy (Dz.U.02.217.1833; z późn. zm).

Najczęściej cytowane definicje związane z ryzykiem zawodowym według polskiej

normy PN-N-18001:1999 i PN-N-18002:2000 to m.in.:
 zagrożenie – stan środowiska pracy mogący spowodować wypadek lub chorobę;
 ryzyko – kombinacja częstości lub prawdopodobieństwa wystąpienia określonego

zdarzenia wywołującego zagrożenie i konsekwencji związanych z tym zdarzeniem;

 ryzyko zawodowe – prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych

z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników
niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w
środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy;

 analiza ryzyka – proces obejmujący zebranie informacji, identyfikację zagrożenia i

oszacowanie ryzyka;

 ocena ryzyka – proces analizowania ryzyka i wyznaczania jego dopuszczalności;
 zarządzanie ryzykiem – obejmuje ocenę ryzyka (zebranie informacji, identyfikacja

zagrożenia, oszacowanie ryzyka, wyznaczenie dopuszczalności ryzyka) oraz działania
wynikające z oceny ryzyka (opracowanie planu działań profilaktycznych, realizacja planu
działań profilaktycznych, okresowe przeprowadzanie oceny ryzyka).

Podstawowe zasady planowania działań związanych z oceną ryzyka zawodowego

określone zostały w dyrektywie ramowej 89/391/EWG według następującej kolejności:
 unikanie ryzyka;
 ocena ryzyka, którego nie można uniknąć;
 zapobieganie ryzyku u źródła;
 dostosowanie pracy do pojedynczego człowieka, szczególnie odnośnie projektowania

stanowisk pracy, wyboru wyposażenia roboczego oraz metod produkcyjnych i metod
pracy;

 stosowanie nowych rozwiązań technicznych;
 zastępowanie środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;
 prowadzenie spójnej i całościowej polityki zapobiegawczej obejmującej technikę,

organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne i wpływ czynników związanych ze
środowiskiem pracy;

2

 nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;
 właściwe instruowanie pracowników.

Podstawowe zasady organizacji działań związanych z oceną ryzyka zawodowego

określone zostały w polskiej normy PN-N-18002:2000 według następującej kolejności:
 wyznaczenie osoby odpowiedzialnej za planowanie i koordynowanie działań związanych

z oceną ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie;

 opracowanie aktualnego wykazu stanowisk pracy;
 wyznaczenie osób do przeprowadzenia oceny ryzyka;
 określenie potrzeb szkoleniowych oraz zapewnienie specjalistycznego szkolenia osobom

przeprowadzającym ocenę ryzyka;

 zapewnienie osobom przeprowadzającym ocenę ryzyka odpowiednich informacji, np.

dotyczących potrzebnych konsultacji i usług;

 określenie sposobu dokumentowania wyników oceny ryzyka;
 zapewnienie uczestnictwa pracowników w ocenie ryzyka;
 określenie sposobu informowania pracowników o ryzyku.

Aktualne wymagania prawne zobowiązują każdego pracodawcę do podejmowania

działań związanych z ryzykiem zawodowym, w tym obejmujących w szczególności m.in.
obowiązek identyfikacji zagrożeń, oszacowania ryzyka, wyznaczenia dopuszczalności ryzyka,
dokumentowania wyników oceny, informowania pracowników o zagrożeniach i ryzyku.

Podstawowe wymagania prawne w zakresie czynników szkodliwych dla zdrowia

zawiera rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i
pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U.05.73.645;
Dz.U.07.241.1772) oraz rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29
listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników
szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U.02.217.1833; z późn. zm).

Ogólne przepisy prawne dotyczące ryzyka zawodowego pracy określa ustawa Kodeks

pracy (Dz.U.98.21.94; z poźn. zm.) w art. 226 Działu X „Bezpieczeństwo i higiena pracy”,
który określa, że pracodawca:
 ocenia i dokumentuje ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosuje

niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko,

 informuje pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz

o zasadach ochrony przed zagrożeniami.

Podstawowe wymagania prawne dotyczące obowiązków pracodawcy związanych z

ryzykiem zawodowym zawiera § 39 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia
26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
(Dz.U.03.169.1650; z poźn. zm.), który określa m.in.:
 Pracodawca realizuje obowiązek zapewnienia pracownikom bezpieczeństwo i higienę

pracy, w szczególności przez zapobieganie zagrożeniom związanym z wykonywaną
pracą, właściwą organizację pracy, stosowanie koniecznych środków profilaktycznych
oraz informowanie i szkolenie pracowników.

 Działania profilaktyczne powinny być realizowane na podstawie ogólnych zasad

dotyczących zapobiegania wypadkom i chorobom związanym z pracą, w tym przez:

zapobieganie zagrożeniom;

przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego związanego z zagrożeniami, które nie mogą
być wykluczone;

likwidowanie zagrożeń u źródeł ich powstawania;

dostosowanie warunków i procesów pracy do możliwości pracownika, w szczególności
przez odpowiednie projektowanie i organizowanie stanowisk pracy, dobór maszyn i
innych urządzeń technicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji i pracy – z

3

uwzględnieniem zmniejszenia uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w
ustalonym z góry tempie, oraz ograniczenia negatywnego wpływu takiej pracy na zdrowie
pracowników;

stosowanie nowych rozwiązań technicznych;

zastępowanie niebezpiecznych procesów technologicznych, urządzeń, substancji i innych
materiałów – bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;

nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;

instruowanie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.

 Pracodawca ocenia ryzyko zawodowe występujące przy wykonywanych pracach, w

szczególności przy doborze wyposażenia stanowisk i miejsc pracy, stosowanych
substancji i preparatów chemicznych, biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych
oraz zmianie organizacji pracy. Podczas oceny ryzyka zawodowego uwzględnia się
wszystkie czynniki środowiska pracy występujące przy wykonywanych pracach oraz
sposoby wykonywania prac.

 Stosowane w następstwie oceny ryzyka zawodowego środki profilaktyczne, metody oraz

organizacja pracy powinny zapewniać zwiększenie poziomu bezpieczeństwa i ochrony
zdrowia pracowników oraz być zintegrowane z działalnością prowadzoną przez
pracodawcę na wszystkich poziomach struktury organizacyjnej zakładu pracy.

 Pracodawca prowadzi dokumentację oceny ryzyka zawodowego oraz zastosowanych

niezbędnych środków profilaktycznych. Dokument potwierdzający dokonanie oceny
ryzyka zawodowego powinien uwzględniać w szczególności:

opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie: stosowanych maszyn,
narzędzi i materiałów, wykonywanych zadań, występujących na stanowisku
niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników środowiska pracy, stosowanych
środków ochrony zbiorowej i indywidualnej, osób pracujących na tym stanowisku;

wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każdego z czynników środowiska

pracy oraz niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko;

datę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny.

Do oceny ryzyka zawodowego można wykorzystać m.in. następujące metody:

 metoda jakościowa wg PN-N-18002:2000 dla czynników niemierzalnych (dla których

nie wyznaczono wartości dopuszczalnych – tab. 1÷4), w której poziom ryzyka jest
kombinacją: prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia P i ciężkości następstw
zagrożenia S, a ryzyko można ocenić w skali trójstopniowej lub pięciostopniowej;

 metoda ilościowa wg PN-N-18002:2000 dla czynników mierzalnych (dla których

wyznaczono wartości dopuszczalne – tab. 5), w której porównuje się wartość wielkości
charakteryzującej zagrożenie P (stężenie lub natężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia)
z wartością dopuszczalną P

max

lub P

prog

, (normy higieniczne), np. dla hałasu słyszalnego,

drgań mechanicznych, czynników chemicznych, pyłów szkodliwych dla zdrowia;

 metoda wskaźnikowa Score Risk lub Risk Score, w której poziom ryzyka jest

kombinacją: prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia P, ekspozycji człowieka na
zagrożenie E i potencjalnych skutków zagrożenia S, w literaturze występuje kilka odmian
tej metody, ponadto jest wykorzystywana w programach komputerowych.

Kryteria oceny ryzyka zawodowego według polskiej normy PN-N-18002:2000

Metoda jakościowa według polskiej normy PN-N-18002:2000 oparta jest na ocenie:

 prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia (tab. 1) – prawdopodobieństwo mało

prawdopodobne (M), prawdopodobne (Ś) lub wysoce prawdopodobne (D);

 ciężkości szkodliwych następstw zagrożenia (tab. 2) – następstwa małe (M), średnie (Ś)

lub duże (D).

Wielkość ryzyka zawodowego odczytuje się dla dwóch skali:

4

 skala trójstopniowa (tab. 3) – ryzyko małe (M), średnie (Ś) lub duże (D);
 skala pięciostopniowa (tab. 4) – ryzyko bardzo małe (BM), małe (M), średnie (Ś), duże

(D) lub bardzo duże (BD).

Tab. 1. Prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia wg PN-N-18002:2000.

Kategoria prawdopodobieństwa

Opis prawdopodobieństwa

mało prawdopodobne (M)

następstwa zagrożeń, które nie powinny wystąpić podczas
całego okresu aktywności zawodowej pracownika

prawdopodobne (Ś)

następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić nie więcej niż
kilkakrotnie podczas całego okresu aktywności zawodowej
pracownika

wysoce prawdopodobne (D)

następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić wielokrotnie
podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika

Tab. 2. Ciężkość szkodliwych następstw zagrożenia wg PN-N-18002:2000.

Kategoria ciężkości szkodliwych następstw

Opis ciężkości szkodliwych następstw

małe (M)

urazy i choroby, które nie powodują długotrwałych
dolegliwości i absencji w pracy; są to czasowe pogorszenia
stanu zdrowia takie jak niewielkie stłuczenia i zranienia,
podrażnienia oczu, objawy niewielkiego zatrucia, bóle głowy
itp.

średnie (Ś)

zalicza się te urazy i choroby, które powodują niewielkie, ale
długotrwałe lub nawracające okresowo dolegliwości i są
związane z krótkimi okresami absencji; są to np. zranienia,
oparzenia II st. na niewielkiej powierzchni ciała, alergie
skórne, nieskomplikowane złamania, zespoły przeciążeniowe
układu mięśniowo-szkieletowego (np. zapalenia ścięgna) itp.

duże (D)

zalicza się te urazy i choroby, które powodują ciężkie i stałe
dolegliwości i/lub śmierć; są to np. oparzenia III st.,
oparzenia II st. dużej powierzchni ciała, amputacje,
skomplikowane złamania z następową dysfunkcją, choroby
nowotworowe,

toksyczne

uszkodzenia

narządów

wewnętrznych i układu nerwowego w wyniku narażenia na
czynniki

chemiczne,

zespół wibracyjny, zawodowe

uszkodzenie słuchu, astma, zaćma itp.

Tab. 3. Ocena ryzyka dla skali trójstopniowej wg PN-N-18002:2000.

Prawdopodobieństwo

Ciężkość szkodliwych następstw

mała (M)

średnia (Ś)

duża (D)

mało prawdopodobne (M)

ryzyko małe (M)

ryzyko małe (M)

ryzyko średnie (Ś)

prawdopodobne (Ś)

ryzyko małe (M)

ryzyko średnie (Ś)

ryzyko duże (D)

wysoce prawdopodobne (D)

ryzyko średnie (Ś)

ryzyko duże (D)

ryzyko duże (D)

Tab. 4. Ocena ryzyka dla skali pięciostopniowej wg PN-N-18002:2000.

Prawdopodobieństwo

Ciężkość szkodliwych następstw

mała (M)

średnia (Ś)

duża (D)

mało prawdopodobne (M)

ryzyko bardzo małe (BM)

ryzyko małe (M)

ryzyko średnie (Ś)

prawdopodobne (Ś)

ryzyko małe (M)

ryzyko średnie (Ś)

ryzyko duże (D)

wysoce prawdopodobne (D)

ryzyko średnie (Ś)

ryzyko duże (D)

ryzyko bardzo duże (BD)

Tab. 5. Ocena ryzyka dla skali trójstopniowej wg PN-N-18002:2000 na podstawie
porównania wartości wielkości charakteryzującej zagrożenie P z wartością dopuszczalną P

max

.

Porównanie wartości P z P

max

Kategoria ryzyka

P > P

max

duże

0,5 P

max

P P

max

średnie

P < 0,5 P

max

małe

5

Kryteria oceny ryzyka zawodowego według wskaźnikowej metody Score Risk

Metoda Score Risk lub Risk Score, czyli metoda wskaźnika ryzyka lub ryzyka

czasowego, jest popularną wskaźnikową metodą oceny ryzyka zawodowego, zaproponowaną
przez G.F. Kinney’a i A.D. Wiruth’a, występującą w kilku odmianach, opisaną w literaturze
przez wielu autorów.

W metodzie tej wielkość ryzyka wyznacza się przez określenie trzech wskaźników ocen

cząstkowych ryzyka, które obejmują prawdopodobieństwo P, ekspozycję E i potencjalne
skutki S, a następnie obliczenie wskaźnika końcowego ryzyka WR według wzoru 1:

S

E

P

WR

(1)

gdzie:

P – prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia (tab. 6),
E – ekspozycja człowieka na zagrożenie (tab. 7),
S – potencjalne skutki wystąpienia zagrożenia (tab. 8).

Interpretację wskaźnika ryzyka WR można odczytać następująco:

 wariant I (tab. 9) – zakres oceny ryzyka skrócony (wartości progowe 20 i 400) i opis

zaleceń decyzyjnych skrócony;

 wariant II (tab. 10) – zakres oceny ryzyka rozszerzony (wartości progowe 1,5 i 1440) i

opis zaleceń decyzyjnych skrócony;

 wariant III (tab. 11) – zakres oceny ryzyka rozszerzony (wartości progowe 1,5 i 1440) i

opis zaleceń decyzyjnych rozszerzony.

Tab. 6. Prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia (P) wg metody Score Risk.

Kategoria prawdopodobieństwa

Opis prawdopodobieństwa

Ranga prawdopodobieństwa (P)

bardzo prawdopodobne

0,5 = 1:2

10

całkiem możliwe

10

-1

= 1:10

6

praktycznie możliwe

10

-2

= 1:100

3

mało prawdopodobne,

ale możliwe

10

-3

= 1:1000

1

tylko sporadycznie możliwe

10

-4

= 1:10.000

0,5

możliwe do pomyślenia

10

-5

= 1:100.000

0,2

tylko teoretycznie możliwe

10

-6

= 1:1000.000

0,1

Tab. 7. Ekspozycja człowieka na zagrożenie (E) wg metody Score Risk.

Kategoria ekspozycji

Opis ekspozycji

Ranga ekspozycji (E)

stała

cały czas pracy

10

częsta

codziennie

6

sporadyczna

raz na tydzień

3

okazjonalna

raz na miesiąc

2

minimalna

kilka razy rocznie

1

znikoma

raz do roku

0,5

Tab. 8. Potencjalne skutki wystąpienia zagrożenia (S) wg metody Score Risk.

Kategoria skutków

Opis skutków

Ranga skutków (S)

poważna katastrofa

wiele ofiar śmiertelnych

100

katastrofa

kilka ofiar śmiertelnych

40

bardzo duża

ofiara śmiertelna

15

duża

ciężkie uszkodzenie ciała

7

średnia

absencja

3

mała

udzielenie pierwszej pomocy

1

6

Tab. 9. Interpretacja wskaźnika ryzyka wg metody Score Risk (wariant I).

Wartość ryzyka

Kategoria ryzyka

Zalecenia decyzyjne

WR 20

akceptowalne

Wskazana kontrola.

20<WR 70

małe

Potrzebna kontrola.

70<WR 200

istotne

Potrzebna poprawa.

200<WR 400

duże

Potrzebna natychmiastowa poprawa.

WR>400

bardzo duże

Wskazane wstrzymanie pracy.

Tab. 10. Interpretacja wskaźnika ryzyka wg metody Score Risk (wariant II).

Wartość ryzyka

Kategoria ryzyka

Zalecenia decyzyjne

WR 1,5

zaniedbywalne

Wskazana kontrola.

1,5<WR 48

akceptowalne

Potrzebna kontrola.

48<WR 270

średnie

Potrzebna poprawa.

270<WR 1440

poważne

Potrzebna natychmiastowa poprawa.

WR>1440

nieakceptowalne Wskazane wstrzymanie pracy.

Tab. 11. Interpretacja wskaźnika ryzyka wg metody Score Risk (wariant III).

Wartość ryzyka

Kategoria ryzyka

Zalecenia decyzyjne

WR 1,5

minimalne

Żadne działania nie są potrzebne.

1,5<WR 48

akceptowalne

Działania profilaktyczne nie są potrzebne.

48<WR 270

istotne

Działania profilaktyczne są wskazane, ale należy wziąć pod uwagę
koszty i uzyskane efekty (powinno zostać ograniczone lub
kontrolowane w okresie 3-6 miesięcy). Należy dążyć do
zredukowania ryzyka do poziomu akceptowalnego.

270<WR 1440

niepożądane

W

tej

sytuacji

praca

nie

może

zostać

rozpoczęta.

W przypadku prac już wykonywanych ryzyko powinno zostać
ograniczone lub kontrolowane w okresie zredukowane w przeciągu
1-3 miesięcy w zależności od liczby osób narażonych. Należy
dążyć do zredukowania ryzyka do poziomu akceptowalnego.

WR>1440

nieakceptowalne

Praca nie może zostać rozpoczęta ani kontynuowana, dopóki
ryzyko nie zostanie zredukowane.

Proces oceny ryzyka zawodowego powinien odpowiedzieć na następujące pytania:

 Cel i zakres – jaki jest przyjęty cel i zakres oceny ryzyka?
 Zespół oceniający – kto ma uczestniczyć w ocenie ryzyka?
 Kryteria – jakie są przyjęte kryteria oceny i akceptacji ryzyka?
 Definicje – jakie są przyjęte definicje związane z oceną ryzyka?
 Informacje – jakie są potrzebne informacje do oceny ryzyka?
 Realizacja – co należy dokładnie wykonać w ocenie ryzyka?
 Dokumentacja – jak dokumentować wyniki oceny ryzyka?
 Aktualizacja – kiedy aktualizować wyniki oceny ryzyka?

Według normy PN-N-18002:2000 (rys. 1) można wyróżnić ocenę ryzyka (zebranie

informacji, identyfikacja zagrożeń, oszacowanie ryzyka, wyznaczenie dopuszczalności
ryzyka) oraz wynikające z niej działania (opracowanie planu działań profilaktycznych,
realizacja planu działań profilaktycznych, okresowe przeprowadzenie oceny ryzyka).

Przykładowa propozycja etapów decyzyjnych dotyczących oceny ryzyka (rys. 2)

obejmuje przygotowanie oceny ryzyka (wybór osób przeprowadzających ocenę ryzyka,
wybór metody oceny ryzyka, identyfikacja stanowiska pracy), przeprowadzenie oceny ryzyka
(identyfikacja zagrożenia, oszacowanie ryzyka, wyznaczenie dopuszczalności ryzyka) i
działania wynikające z oceny ryzyka (planowanie i realizacja działań profilaktycznych,
informowanie pracowników o ryzyku, aktualizacja wyników oceny ryzyka).

7

Rys. 1. Ocena ryzyka zawodowego oraz wynikające z niej działania według PN-N-18002:2000.

Rys. 2. Przykładowa propozycja etapów decyzyjnych dotyczących oceny ryzyka zawodowego.

zebranie informacji

identyfikacja zagrożeń

oszacowanie ryzyka

wyznaczanie dopuszczalności ryzyka

opracowanie planu działań profilaktycznych

realizacja planu działań profilaktycznych

okresowe przeprowadzenie oceny ryzyka

ocena ryzyka
zawodowego

wybór osób przeprowadzających ocenę ryzyka

wybór metody oceny ryzyka

identyfikacja stanowiska pracy

identyfikacja zagrożenia

planowanie i realizacja działań profilaktycznych

informowanie pracowników o ryzyku

aktualizacja wyników oceny

przygotowanie
oceny ryzyka
zawodowego

oszacowanie ryzyka

wyznaczenie dopuszczalności ryzyka

przeprowadzenie
oceny ryzyka
zawodowego

działania wynikające
z oceny ryzyka
zawodowego

działania wynikające
z oceny ryzyka

zawodowego