Autor: Sebastian Pich

Moduł 1

Przestępstwo i przestępczość w ujęciu kryminologicznym i penitencjarnym

1. Pojęcie kryminologii

Czysto leksykalne określenie terminu kryminologia pochodzącego od greckich słów crimen

(przestępstwo, zbrodnia) oraz logos (nauka), czyli nauka o przestępstwie jest niewystarczające

i niezadowalające dla jasnego i precyzyjnego wskazania przedmiotu i zakresu zainteresowań tej

dyscypliny

1

.

Zaproponowana definicja kryminologii według B. Hołysta to nauka o przestępstwie i przestępcy,

o objawach i przyczynach przestępczości i innych związanych z nią zjawiskach patologii społecznej

oraz o ich zapobieganiu, a także o funkcjonowaniu systemu sprawiedliwości karnej

2

.

Inną definicję dla dalszych rozważań proponują J. Błachut, A. Gaberle i K. Krajewski wskazując, że

kryminologia to nauka społeczna zajmująca się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na

temat przestępstwa jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego, przestępczości jako

pewnego zjawiska społecznego, a także osoby sprawcy przestępstwa jak również ofiary przestępstwa,

a także instytucji i mechanizmów kontrolnych, jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania

i zwalczania przestępczości.

2. Przedmiot badań kryminologii

Pierwszym elementem znajdującym się w polu zainteresowań badawczych kryminologii jest

przestępstwo

3

.

Drugi element badań to osoba sprawcy przestępstwa, człowiek który narusza normy prawne, który jest

zagrożony demoralizacją, oraz niedostosowany społecznie (przestępca, alkoholik, prostytutka)

4

.

Kolejny element stanowiący przedmiot zainteresowań kryminologii to ofiara przestępstwa.

1

Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2001, s.18

2

Hołyst B. „Kryminologia", Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, s. 28

3

Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2001, s.19

4

Dudek U., Jedrzejak K., Kaczmarek A., Mareriały pomocnicze do nauczania kryminologii, COSSW, Kalisz 1993, s. 6

Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej

ul. Wrocławska 193–195, 62-800 Kalisz, tel. [phone]

edu.cossw.pl

strona 1

Ostatnim elementem jest kontrola społeczna i reakcja na przestępczość. W ramach tych badań mamy

do czynienia z próbami ustalenia, jak w rzeczywistości funkcjonują poszczególne instytucje i normy

prawa karnego materialnego, procesowego oraz wykonawczego. Przedmiotem takich badań jest

również skuteczność i społeczne oddziaływanie sankcji karnych stosowanych wobec sprawców

przestępstw

5

.

Nadrzędnym zadaniem kryminologii, które przyczyniło się do powstania i rozwoju tej nauki jest

zapobieganie przestępczości. Realizowane jest ono między innymi poprzez eliminacje, zwalczanie

przyczyn tego zjawiska oraz poznanie i ograniczenie objawów przestępczości.

Definicja przestępstwa w Kodeksie karnym określa czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę,

obowiązującą w czasie jego popełnienia

6

. Natomiast B. Hołyst wskazuje, że przez przestępczość

rozumie się w kryminologii zbiór czynów zabronionych przez ustawę pod groźbą kary, które to czyny

popełnione zostały na obszarze danej jednostki terytorialnej w danym czasie

7

.

3. Tendencje i zmiany zachodzące w przestępczości oraz ich wpływ na funkcjonowanie

więziennictwa

Zapoczątkowany w 1998 roku proces transformacji w Polsce przyczynił się do przemian

gospodarczych, ekonomicznych, politycznych oraz społecznych. Doprowadziło to do zmian

zachodzących w przestępczości, które w istotny sposób wpłynęły na funkcjonowanie więziennictwa.

Według A. Siemaszko, B. Gruszczyńskiej i M. Marczewskiego nasilenie przestępczości w latach

2000-2007 było o 50% większe niż w latach dziewięćdziesiątych. Biorąc pod uwagę wzrost

ujawnionych przestępstw wpłynęło to na zwiększenie się liczby osób uwięzionych. W 1990 roku

w zakładach karnych i aresztach śledczych przebywało 50 165 osadzonych natomiast w 2007 roku ich

liczba wynosiła 87 776 więźniów. Sytuacja ta doprowadziła do przeludnienia w polskich aresztach

śledczych i zakładach karnych

8

.

Kolejną zmianą jaką można wskazać jest obniżający się wiek nieletnich przestępców, którzy wykazują

znaczny stopień demoralizacji i wykolejenia społecznego. A. Siemaszko, B. Gruszczyńska

i M. Marczewski w IV Atlasie Przestępczości w Polsce wskazują, że w 2007 roku co trzeci podejrzany

był w wieku 13-24 lat

9

. Podejrzanych nieletnich o spowodowanie uszczerbku na zdrowiu w 2007 roku

było czteroipółkrotnie więcej niż w roku 1990. Biorąc pod uwagę udział w bójce lub pobiciu w latach

1990-2007 współczynnik podejrzanych wśród nieletnich na 100 tys. ludności zwiększył się

5

Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2001, s.20-21

6

Kodeks Karny, Wydanie III, Stan prawny na 8 września 2007 r., Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2007, s. 9

7

Hołyst B. „Kryminologia", Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, s. 51

8

Siemaszko A., Gruczyńska B., Marczewski M. Atlas przestępczości w Polsce cz. 4, Oficyna Naukowa, Warszawa 2009,
s. 167

9

Tamże, s.57

Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej

ul. Wrocławska 193–195, 62-800 Kalisz, tel. [phone]

edu.cossw.pl

strona 2

dwudziestotrzykrotnie

10

. W 2007 roku w warunkach izolacji więziennej (nie uwzględniając ukaranych)

33% populacji osadzonych to osoby, które nie przekroczyły 27 roku życia. Natomiast co piąty

uwięziony mężczyzna i co szósta kobieta to osoby w wieku do 24 lat

11

. Wszyscy praktycy więzienni

zdają sobie sprawę, że praca z jednostkami młodymi jest znacznie cięższa niż z populacją

osadzonych starszych wiekiem recydywistów. Więźniowie młodociani chcąc zaistnieć w środowisku

grupy nieformalnej popełniają przewinienia oraz bardzo często czyny karalne (znęcanie się nad

współwięźniem, bójki, pobicia, napaści na funkcjonariuszy).

Na początku lat dziewięćdziesiątych w Polsce pojawiło się zjawisko przestępczości zorganizowanej

jako tej najbardziej wyspecjalizowanej

12

, a tym samym wystąpił wzrost ilości takich grup. W efekcie

międzynarodowej współpracy i działań policji zmierzających do zatrzymania osób uczestniczących

w takich strukturach w zakładach karnych i aresztach śledczych pojawiła się nowa populacja więźniów

wywodzących się z grup zorganizowanych

13

.

Wystąpił wzrost udziału obcokrajowców w polskich grupach przestępczych zwłaszcza za wschodniej

granicy. Spowodowane to było przede wszystkim tym, że przestępcy ci byli lepiej wyszkoleni, bardziej

brutalni i bezwzględni, tańsi oraz po dokonaniu przestępstwa wracali do swego kraju będąc trudniej

uchwytnym.

Przestępcy coraz częściej posługiwali się bronią palną oraz materiałami wybuchowymi. Nasiliły się

przestępstwa o charakterze porachunkowym. Doprowadziło to do powstania nowej, nie znanej

wcześniej kategorii przestępczości zorganizowanej. Na tym właśnie tle pojawił się tzw. terroryzm

kryminalny.

Wysoce niebezpieczni przestępcy, którzy zaczęli trafiać w warunki izolacji to więźniowie

zakwalifikowani do kategorii wymagających osadzenia w wyznaczonym oddziale lub celi tzw.

„niebezpieczni”. Z uwagi na zagrożenie wynikające z ich strony umieszczani są w wyznaczonych

zakładach karnych typu zamkniętego lub w wyznaczonych aresztach śledczych. W związku

z narastającą liczbą osadzonych „niebezpiecznych” w jednostkach penitencjarnych zaczęto

wyznaczać cele oraz budować oddziały spełniające określone kryteria dla tej kategorii więźniów.

Funkcjonariusze mający kontakt z takimi osadzonymi pozostają w ciągłym zagrożeniu bezpieczeństwa

nie tylko w miejscu pracy, ale również poza nim. Na niebezpieczeństwo narażone są także osoby

z rodzin funkcjonariuszy.

Z uwagi na dostrzeżone zagrożenia ze strony osadzonych wywodzących się ze zorganizowanych grup

przestępczych programy szkoleń dla funkcjonariuszy Służby Więziennej uległy zmianom.

Wprowadzono kurs specjalistyczny dla grup konwojowych, szkolenia dla wyselekcjonowanej grupy

10 Tamże, s. 66-68
11 Tamże, s. 177
12 Rau Z.,Przestępczość zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie, Kantor Wydawniczy Zamykacze, Kraków 2002, s. 61
13 Szczygieł G., Przestępczość zorganizowana – aspekt penitencjarny, [w:]E. Pływaczewski, Przestępczość zorganizowana,

świadek koronny, terroryzm, Kantor Wydawniczy Zamykacze, Kraków 2005, s. 616

Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej

ul. Wrocławska 193–195, 62-800 Kalisz, tel. [phone]

edu.cossw.pl

strona 3

funkcjonariuszy skierowanej do realizacji zadań w bezpośrednim kontakcie z osadzonymi tzw.

„niebezpiecznymi”.

Kolejną zmianą jaka wystąpiła w przestępczości to jej umiędzynarodowienie

14

. Najbardziej zauważalny

wpływ tendencji światowych w zakresie przestępczości zorganizowanej związany był z handlem

narkotykami. To właśnie w Polsce wytwarzano najczystszą amfetaminę, a cały szlak przemytu

narkotyków ze wschodu na zachód odbywał się przez nasz kraj. W latach dziewięćdziesiątych

problem narkotyków pojawił się również w warunkach izolacji więziennej. Problem ten jest

spotęgowany tym, że wśród populacji osadzonych znajdują się osoby, które w środowisku otwartym

substancje odurzające zażywały oraz osoby, które zajmowały się ich dystrybucją.

4. Działy kryminologii

Etiologia kryminalna – koncentruje się na badaniu przyczyn przestępczości. Obejmuje ona także

swoim badaniem uwarunkowania biologiczne, psychiczne i społeczne przestępczych i dewiacyjnych

zachowań poszczególnych osób, dążąc do ustalenia indywidualnych czynników, które doprowadziły

do niezgodnego z przepisami prawa lub normami społecznymi zachowania konkretnego człowieka.

Etiologia stara się odpowiedzieć na pytanie: dlaczego człowiek stał się przestępcą, alkoholikiem,

prostytutką. Przedmiotem badań będzie człowiek, czynniki kryminogenne.

Symptomatologia kryminalna (fenomenologia) – przedmiotem badań jest czyn człowieka. Zajmuje

się objawami, a więc cechami, które towarzyszą przestępczości oraz przestępczym i dewiacyjnym

zachowaniom osób. Stara się odpowiedzieć na pytania: co, jak, gdzie i kiedy zaistniało? Sposób

działania przestępcy? Jakimi narzędziami czyn popełniono? Symptomatologia zajmuje się strukturą

i dynamiką przestępczości. Dzięki symptomatologii poznajemy struktury grup przestępczych,

symbolikę tatuaży, gwarę przestępczą.

Wiktymologia kryminalna – zajmuje się ofiarami przestępstw. Analizuje związki łączące sprawcę

z ofiarą. Dokonuje charakterystyk osób najbardziej narażonych na stawanie się ofiarą. Zajmuje się rolą

ofiary w genezie przestępstwa.

Diagnoza kryminologiczna – zadaniem tego działu jest stan przeszłej i aktualnej sytuacji

w dziedzinie zagrożenia przestępczością i aspołecznymi zachowaniami osób. Poznanie pewnych

praw, które są uwarunkowane zmianą nowych przestępstw, chodzi tu o sposoby, przyczyny.

Prognoza kryminologiczna – zadaniem tego działu jest przewidywanie objawów i przyczyn

zachowań jednostki i przestępczości, jak również przyszłych zachowań ofiar przestępstw i wiktymizacji

społeczeństwa lub określonych środowisk czy grup społecznych.

14 Bułat K., Czarniak P., Gorzelak A., Kryminologia, Oficyna, Kraków 2007, s. 89

Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej

ul. Wrocławska 193–195, 62-800 Kalisz, tel. [phone]

edu.cossw.pl

strona 4

Profilaktyka kryminologiczna – działania prognozy muszą być aktualne. Profilaktyka w oparciu

o diagnozę i prognozę będzie starała się wprowadzić skuteczne środki w przeciwdziałaniu

przestępczości dla konkretnego człowieka, grupy społecznej, organizacji, czy instytucji. Profilaktyka

będzie zajmować się symptomatologią, wiktymologią

15

.

Bibliografia

1. Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche,

Gdańsk 2001.

2. Bułat K., Czarniak P., Gorzelak A., Kryminologia, Oficyna,

Kraków 2007.

3. Dudek U., Jędrzejak K., Kaczmarek A., Materiały

pomocnicze do nauczania kryminologii, COSSW, Kalisz
1993.

4. Hołyst B., Kryminologia, Państwowe Wydawnictwo

Naukowe, Warszawa 1986.

5. Lernell L., Zarys kryminologii ogólnej, PWN, Warszawa

1973.

6. Rau Z., Przestępczość zorganizowana w Polsce i jej

zwalczanie, Kantor Wydawniczy Zamykacze, Kraków
2002.

7. Siemaszko A., Gruczyńska B., Marczewski M., Atlas

przestępczości w Polsce cz. 4, Oficyna Naukowa,
Warszawa 2009.

8. Szczygieł G., Przestępczość zorganizowana – aspekt

penitencjarny, [w:]E. Pływaczewski, Przestępczość
zorganizowana, świadek koronny, terroryzm, Kantor
Wydawniczy Zamykacze, Kraków 2005.

9. Kodeks Karny, Wydanie III, Stan prawny na 8 września

2007 r., Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa

2007.

15 Dudek U., Jedrzejak K., Kaczmarek A., Materiały pomocnicze do nauczania kryminologii, COSSW, Kalisz 1993, s. 6-9

Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej

ul. Wrocławska 193–195, 62-800 Kalisz, tel. [phone]

edu.cossw.pl

strona 5