15

Sieci wspó³pracy, grona i terytorialne systemy produkcyjne jako koncepcja ...

STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU

Roczniki Naukowe

l

tom IX

l

zeszyt 2

Mieczys³aw Adamowicz

Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

SIECI WSPÓ£PRACY, GRONA I TERYTORIALNE SYSTEMY

PRODUKCYJNE JAKO KONCEPCJA ROZWOJU OBSZARÓW

WIEJSKICH

NETWORKS, CLUSTERS AND TERRITORIAL PRODUCTION SYSTEMS

AS A CONCEPT FOR RURAL AREAS DEVELOPMENT

S³owa kluczowe: dystrykt przemys³owy, grono, klaster, terytorialny system produkcyjny,

rozwój wsi

Key words: industrial district, cluster, territorial production systems, rural development

Synopsis. Tworzenie dystryktów przemys³owych, klastrów, gron, sieci i terytorialnych systemów wspó³pracy

wprowadzaj¹c równoleg³e do zjawisk konkurencji formy wspó³pracy i wspó³dzia³ania przyczynia siê do tworzenia

kapita³u spo³ecznego i mo¿e byæ traktowane jako sposób pobudzania rozwoju obszarów wiejskich.

Wstêp

Niezale¿nie od kryteriów wyró¿niania obszary wiejskie stanowi¹ przestrzeñ mniej zaludnion¹ i

s³abiej rozwiniêt¹ pod wzglêdem gospodarczym ni¿ miasta. Zajmuj¹c oko³o 90% terytorium kraju,

na którym zamieszkuje niespe³na 40% ludnoœci reprezentuj¹ problemy rozwojowe bêd¹ce przed-

miotem zainteresowania ró¿nych dziedzin nauki, polityki gospodarczej i polityki spo³ecznej. W

skali kraju objête s¹ te¿ polityk¹ regionaln¹, której czêœæ intraregionalna mo¿e byæ silnie zró¿nico-

wana. To zró¿nicowanie jest przedmiotem szczególnego zainteresowania w³adz lokalnych, które

maj¹ pe³n¹ autonomiê w okreœlaniu kierunków i polityki rozwoju oraz zadanie sprawnego admini-

strowania i zarz¹dzania rozwojem lokalnym. Okreœlone terytorium charakteryzuje siê konkretn¹

struktur¹ przedmiotow¹ i podmiotow¹ gospodarki, która tworzy z³o¿ony system powi¹zañ i inte-

rakcji wewnêtrznych i zewnêtrznych, zale¿ny od struktury instytucjonalnej, uznawanych wartoœci

i kultury. W modelu pañstwa demokratycznego opartego na zasadach gospodarki rynkowej,

indywidualne podmioty gospodaruj¹ce – gospodarstwa domowe i przedsiêbiorstwa, ale tak¿e

organizacje publiczne i pozarz¹dowe nie nastawione na zysk, rywalizuj¹ o korzyœci ekonomiczne

na rynkach lokalnych i zewnêtrznych. Sprawnoœæ mechanizmu funkcjonowania spo³eczno-ekono-

micznych uk³adów lokalnych czy regionalnych i osi¹gane efekty przez poszczególne podmioty

gospodaruj¹ce zale¿¹ nie tylko od konkurencji i zdolnoœci wygrywania rywalizacji, ale tak¿e od

wspó³dzia³ania i wspó³pracy. Pogodzenie obiektywnie wystêpuj¹cej konkurencji miêdzy podmio-

tami z potrzeb¹ wspó³dzia³ania i wspó³pracy jest mo¿liwe przy obecnoœci w uk³adach lokalnych

organizacji zdolnych pe³niæ funkcje koordynacyjne i kontrolne. Zdolnoœæ i umiejêtnoœæ wspó³-

pracy stanowi podstawê niematerialnej formy kapita³u jak¹ jest kapita³ spo³eczny, a formami

zapewniaj¹cymi realizacjê tej wspó³pracy s¹ m.in. sieci wspó³pracy i kooperacji, sieci obywatel-

skiego zaanga¿owania, dystrykty lub grona (klastry) przemys³owe, terytorialne systemy produk-

cyjne czy instytucje poœrednicz¹ce i wspieraj¹ce przedsiêbiorczoœæ takie jak inkubatory innowacji,

centra innowacyjnoœci, parki naukowe itp. Opracowanie ma na celu przedstawienie koncepcji

terytorialnych systemów produkcyjnych i jej zastosowanie dla rozwoju obszarów wiejskich.

Istota i charakter rozwoju wsi w skali lokalnej

Przestrzeñ przyrodnicza, gospodarcza i spo³eczna stwarza mniej lub bardziej dogodne warunki

dla osiedlania siê ludnoœci i prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej. Te niejednorodne cechy

16

M. Adamowicz

otoczenia i naturalne sk³onnoœci ludzi do ¿ycia i dzia³ania w zbiorowoœci kreuj¹ zró¿nicowane

warunki lokalizacji i wp³ywaj¹ na powstawanie oœrodków i regionów szybszego rozwoju, które

przyci¹gaj¹ ludzi i przedsiêbiorstwa z regionów s³abiej rozwiniêtych. Rozwój œrodowisk i oœrodków

dogodniejszego ¿ycia i prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej mo¿e byæ wzmagany przez odpo-

wiedni¹ politykê regionaln¹ i lokaln¹ kreowan¹ przez w³adze krajowe, regionalne i lokalne.

Istnieje wiele teorii wyjaœniaj¹cych podstawy, czynniki i bariery rozwoju regionalnego i lokal-

nego. Tradycyjne teorie lokalizacji dzia³alnoœci gospodarczej zwraca³y uwagê na czynniki zasobo-

we oraz korzyœci i koszty aglomeracji czy rynki zbytu, które decydowa³y o kszta³towaniu siê oœrod-

ków centralnych czy przestrzennym rozmieszczeniu produkcji. Koncepcja biegunów wzrostu oraz

modele potencja³u i grawitacji wyjaœnia³y zjawiska przyci¹gania i skupiania siê przemys³u i innych

dzia³alnoœci gospodarczych w oœrodkach, rdzeniach czy biegunach wzrostu, a zjawisko rozprze-

strzeniania siê ich wp³ywu na otoczenie ujawnia³o siê skutkami zmian w przestrzeni g³ównie w

postaci polaryzacji.

Wiele ze wskazanych koncepcji ogranicza³o siê do okreœlenia stanu gospodarki w przestrzeni,

jej struktury, czynników i skutków powstania oœrodków silniej rozwiniêtych i ró¿nicowania siê

przestrzeni. Nie wyjaœniaj¹ one bezpoœrednio, maj¹cych kluczowe znaczenie, zjawisk wzrostu i

rozwoju regionów i uk³adów lokalnych. Problematyka wzrostu regionów i ró¿nicowania dynamiki

rozwojowej oraz sposobów oddzia³ywania na regionalne procesy rozwojowe, zw³aszcza pod k¹-

tem ograniczenia dysproporcji rozwojowych, doganiania i konwergencji regionalnej jest przedmio-

tem zainteresowania wspó³czesnych nauk ekonomicznych i regionalnych, w którym kluczowe

miejsce zajmuje postêp technologiczny, wiedza i innowacje oraz zadania i procesy zwi¹zane z

wykorzystaniem tych czynników sprawczych do poprawy ogólnego poziomu dobrobytu ludno-

œci. Podnoszenie ogólnego poziomu dobrobytu mieszkañców uzale¿nione jest zawsze od wzrostu

gospodarczego i stanu œrodowiska oraz kszta³towania siê stosunków spo³ecznych na okreœlonym

terytorium. Zapewnienie równowagi celów ekonomicznych, spo³ecznych i œrodowiskowych ukie-

runkowanych na rozwój w d³ugim horyzoncie czasu oznacza oparcie funkcjonowania uk³adów

lokalnych i regionalnych na zasadzie rozwoju trwa³ego i zrównowa¿onego.

Rozwój regionalny i lokalny ma charakter wielop³aszczyznowy i wyra¿a siê w poprawie wskaŸ-

ników wzrostu gospodarczego, jak te¿ mo¿e byæ mierzony kryteriami spo³ecznymi albo te¿ jako-

œciowymi parametrami poziomu ¿ycia mieszkañców. Rozwój ten polega na racjonalnym wykorzy-

staniu zarówno wewnêtrznych czynników, jak te¿ zewnêtrznych uwarunkowañ i czynników rozwoju

danego terytorium. Rozwój regionalny czy lokalny jest procesem spo³ecznym polegaj¹cym na

uaktywnianiu spo³ecznoœci danego terytorium, wykorzystaniu w³asnych zasobów i œrodków ze-

wnêtrznych oraz rozwijaniu wspó³pracy miêdzy jednostkami tworz¹cymi dan¹ spo³ecznoœæ i dany

uk³ad gospodarczy.

Obszary wiejskie charakteryzuj¹ siê rozproszeniem osadnictwa, ma³¹ gêstoœci¹ zaludnienia,

dominacj¹ przestrzennych form gospodarowania, g³ównie rolnictwa i leœnictwa, tradycyjn¹ struk-

tur¹ gospodarki z niewielkim udzia³em przemys³u i us³ug wystêpuj¹cych g³ównie w formie ma³ych

i œrednich przedsiêbiorstw. Obszary wiejskie, to dominacja specyficznych form kultury i wystêpo-

wania silnych wiêzi spo³ecznych oraz du¿e uzale¿nienie warunków produkcji i ¿ycia od œrodowiska

przyrodniczego. Te specyficzne cechy stwarzaj¹ okreœlone uwarunkowania rozwojowe, ró¿ni¹ce je

znacznie od obszarów miejskich, gdzie wa¿n¹ rolê odgrywa bliskoœæ przestrzenna podmiotów

gospodarczych, bogactwo rodzajów i form wytwórczoœci, z³o¿ona struktura gospodarcza, spo³ecz-

na i kulturowa oraz wielofunkcyjnoœæ gospodarcza i spo³eczna. Obszary wiejskie nie stwarzaj¹

dobrych warunków do koncentracji dzia³alnoœci, a w systemach uk³adów przestrzennych wyka-

zuj¹ cechy peryferyjnoœci, pe³ni¹c funkcje s³u¿ebne wobec wiêkszych dynamicznych oœrodków

gospodarczych rozwijaj¹ siê wolniej. Poziom rozwoju tych obszarów zale¿y od stopnia przekszta³-

cenia i dynamiki zmian tradycyjnej struktury gospodarczej i spo³ecznej, od wykszta³towania siê

pozarolniczych funkcji i zdolnoœci ich zaoferowania nabywcom zewnêtrznym i zdolnoœci koopero-

wania z oœrodkami centralnymi z obszarami bardziej rozwiniêtymi, st¹d dla rozwoju obszarów wiej-

skich istotne znaczenie maj¹ te koncepcje, które u³atwiaj¹ przep³yw wiedzy, technologii, dyfuzjê

innowacji, adaptacjê i dostosowanie do zmieniaj¹cych siê uwarunkowañ oraz wspieraj¹ ró¿ne

formy wspó³pracy i kooperacji.

17

Sieci wspó³pracy, grona i terytorialne systemy produkcyjne jako koncepcja ...

Rozwój wsi w uk³adach lokalnych i regionalnych obejmuje z³o¿one procesy, na które nak³adaj¹

siê ró¿ne cele i partykularne interesy wielu podmiotów gospodarczych. Istot¹ rozwoju jest osi¹-

gniêcie zgodnoœci miêdzy celami indywidualnymi a ogólnym celem rozwoju jednostki terytorial-

nej. Poniewa¿ w proces rozwoju zaanga¿owani s¹ ró¿ni aktorzy spo³ecznoœci lokalnej czy regional-

nej, których cele mog¹ mieæ charakter konkurencyjny czy przeciwstawny wa¿n¹ rolê w tym procesie

spe³nia samorz¹d terytorialny, który mo¿e koordynowaæ dzia³alnoœæ poszczególnych grup pod-

miotów i aktywizowaæ do dzia³ania ca³¹ spo³ecznoœæ tworz¹c funkcjonalno-przestrzenne sieci wspó³-

pracy i interakcji.

Marshallowskie i w³oskie okrêgi przemys³owe

Rozwój gospodarczy w skali lokalnej i regionalnej przy wykorzystaniu wewnêtrznych si³ i

czynników rozwoju sta³ siê przedmiotem badañ ró¿nych dyscyplin naukowych. Oprócz geografii

ekonomicznej, studiów regionalnych i przestrzennych t¹ problematyk¹ zainteresowa³a siê tak¿e

ekonomia, socjologia i zarz¹dzanie. W wyniku tego zainteresowania powsta³o wiele koncepcji i

ujêæ teoretycznych zbli¿onych do siebie, ale naœwietlaj¹cych zagadnienie z ró¿nych punktów

widzenia. Wszystkie one maj¹ wspólny przedmiot badañ oraz wspólne podstawy i elementy, takie

jak: podkreœlenie roli koncentracji dzia³alnoœci w przestrzeni, specjalizacji i elastycznoœci produkcji,

powi¹zañ sieciowych oraz ró¿nych form wspó³pracy miêdzy przedsiêbiorstwami i instytucjami, roli

wiedzy i innowacji, kapita³u ludzkiego i spo³ecznego oraz otoczenia kulturowego.

Pierwsz¹ wa¿n¹ podbudowê teoretyczn¹ dla takiego rozumienia rozwoju w uk³adach prze-

strzennych stworzy³ jeszcze w latach dwudziestych XX wieku Marshall, proponuj¹c koncepcjê

„okrêgu przemys³owego”. Ten ekonomista zauwa¿y³, ¿e zachodz¹ wyraŸne procesy koncentracji

ga³êzi przemys³u w dogodnych miejscach w przestrzeni [Marshall 1925]. Zw³aszcza w miastach

powstawa³y skupiska firm z ró¿nych sektorów pokrewnych, szczególnie ma³ych, wyspecjalizowa-

nych warsztatów rzemieœlniczych oferuj¹cych ró¿ne produkty, wokó³ których funkcjonuj¹ ró¿nego

rodzaju instytucje us³ugowe tworz¹ce specyficzne œrodowisko lokalne, które charakteryzuj¹ siê

szybkim rozwojem. W tych œrodowiskach lokalnych Marshall zauwa¿y³ wystêpowanie tzw. „efek-

tów zewnêtrznych” pozytywnie oddzia³ywuj¹cych na rozwój regionu w postaci tzw. korzyœci skali

i aglomeracji. W okrêgach (dystryktach) przemys³owych, obserwowanych g³ównie w Anglii przy-

biera³y one formê specyficznej atmosfery przemys³owej promuj¹cej etos pracy, przedsiêbiorczoœæ

i okreœlone zachowania i zwyczaje, efekty rozlewania siê wiedzy i umiejêtnoœci na lokalnym rynku

pracy, rozwoju pokrewnych i kompleksowych ga³êzi wytwórczoœci, ³atwiejszego dostêpu do spe-

cjalistycznej wiedzy i specjalistycznego sprzêtu, wyspecjalizowanego rynku pracy itp. Na powo-

dzenie tych okrêgów przemys³owych wp³ywa³y czynniki zarówno natury ekonomicznej, jak te¿

socjologicznej i antropologicznej. Funkcjonowanie dystryktów przemys³owych opiera³o siê na

obowi¹zuj¹cych wartoœciach spo³ecznych oraz stabilnej wspólnocie lokalnej.

Na podstawie koncepcji Marshalla w latach osiemdziesi¹tych rozwinê³y siê badania nad nowy-

mi dystryktami przemys³owymi, których rozwój zaobserwowano g³ównie na obszarach œrodko-

wych W³och (Emilia – Ramagna). Badania Becottioniego i innych wykaza³y, ¿e niektóre regiony

w³oskie charakteryzuj¹ siê skoncentrowanym wystêpowaniem wyspecjalizowanych w pewnej

dziedzinie ma³ych i œrednich firm, czêsto komplementarnych wobec siebie powi¹zanych ró¿nymi

relacjami, rodzinnymi i handlowymi, które silnie ze sob¹ wspó³pracuj¹ [Pietrzyk 2000]. Tworzona w

ten sposób sieæ wspó³pracy opiera siê na wiêzach rodzinnych, tradycjach historycznych, nor-

mach spo³ecznych i kulturowych. Funkcjonuj¹ce w obrêbie dystryktu wyspecjalizowane firmy s¹

elastyczne i otwarte na szybko zmieniaj¹cy siê popyt rynku lokalnego i globalnego. Podstaw¹

wystêpuj¹cych wiêzi i interakcji jest wzajemne zaufanie.

Drobne przedsiêbiorstwa by³y zdolne skoncentrowaæ siê na inwestowaniu w wiedzê i umiejêt-

noœci dotycz¹ce wytwarzania konkretnej fazy produkcji lub dziedziny kompetencji i tworzy³y

porozumienia i alianse albo sieci wspó³pracy z ró¿nymi firmami, kreuj¹c w ten sposób du¿¹ zdol-

noœæ zaspokajania szerszego, bardziej kompleksowego popytu. Du¿a koncentracja tych ma³ych

firm zachêca³a inne firmy do rozwijania us³ug specjalistycznych, wdra¿ania innowacji, co z id¹c¹ na

ogó³ w parze popraw¹ infrastruktury tworzy³o, mimo rozdrobnienia firm, zewnêtrzne efekty skali,

które pozwala³y na konkurowanie z wiêkszymi przedsiêbiorstwami.

18

M. Adamowicz

Zas³ug¹ Marshalla by³o wykazanie korzyœci zewnêtrznych wynikaj¹cych z aglomeracji firm

powi¹zanych kooperacja pionow¹, a jednoczeœnie konkuruj¹cych w ramach tych samych sekto-

rów. Korzyœci zewnêtrzne wynikaj¹ce z aglomeracji przybiera³y formy wiêkszej specjalizacji, wy-

¿szych kompetencji, efektów skali produkcji, lepszej informacji i komunikacji, lepszego dostêpu do

wykwalifikowanych kadr i inne [Gancarczyk, Gancarczyk 2002]. Korzyœci jakie zaobserwowano

przy rozwoju dystryktów przemys³owych we W³oszech by³y w znacznej czêœci podobne do tych,

na które wskazywa³ Marshall, regiony w³oskie jednak¿e mia³y tê przewagê, ¿e agresywnie wcho-

dzi³y na rynki zewnêtrzne, szybko modernizowa³y swoj¹ dzia³alnoœæ, prowadzi³y wspólny marke-

ting i dzia³alnoœæ eksportow¹. Wa¿nym czynnikiem ich sukcesu jest nie tylko wspó³praca miêdzy

firmami, ale te¿ wspó³praca firm z lokalnymi w³adzami publicznymi, które usilnie wspieraj¹ rozwój

gospodarki regionu. Firmy rozwijaj¹c bardziej z³o¿one formy kooperacji osi¹gaj¹ mo¿liwoœæ spe-

cjalizacji i skali produkcji. Wspó³praca i bliskoœæ przestrzenna oraz ruchliwoœæ zatrudnionych pro-

wadz¹ do wysokiej innowacyjnoœci.

Sukces w³oskich okrêgów przemys³owych, które rozwija³y siê g³ównie na obszarach wiejskich

wzbudzi³y du¿e zainteresowanie zarówno naukowców, jak i polityków zajmuj¹cych siê rozwojem

obszarów wiejskich zarówno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych. W drugiej po³owie lat

osiemdziesi¹tych rz¹dy niektórych pañstw i samorz¹dy regionalne œwiadomie zaczê³y wprowadzaæ

politykê wspierania kooperacji, aliansów i sieci wspó³pracy miêdzy podmiotami gospodarczymi i

ró¿nymi organizacjami dzia³aj¹cymi na rzecz rozwoju lokalnego.

Sieci wspó³pracy

Sukces rozwojowy w³oskich okrêgów przemys³owych stanowi³ przes³ankê do praktycznego

wspierania tej koncepcji wspó³pracy miêdzy firmami w programach rozwoju, zw³aszcza obszarów

wiejskich i s³abiej rozwiniêtych w Danii, Stanach Zjednoczonych i innych krajach.

Trzyletni projekt wprowadzony w 1989 roku w Danii obejmowa³ intensywny program szkolenia

ludzi okreœlanych brokerami (poœrednikami, agentami) w celu tworzenia sieci wspó³pracy zw³aszcza

ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw, a nastêpnie stopniowego finansowego wspierania dzia³añ w

sferze tworzenia koncepcji, planowania i wdra¿ania programu. Popierano zw³aszcza takie dzia³alnoœci

sieciowe, jak: wspólny marketing, produkcja, inwestowanie w innowacje i rozstrzyganie problemów,

prowadzenie prac badawczych i rozwojowych oraz skup i obrót produktami [Rosenfeld 2001].

Poza szkoleniami i finansowym wsparciem ró¿nych form aktywnoœci przeprowadzono szerok¹

kampaniê informacyjn¹ w mediach. W tworzeniu sieci wspó³pracy wykorzystano doœwiadczenia

w³oskich dystryktów przemys³owych, amerykañskich programów wspierania innowacji i ma³ego

biznesu oraz krajowe doœwiadczenia spó³dzielczoœci, a tak¿e wspó³pracê z wyspecjalizowanymi

instytucjami, oœrodkami rz¹dowymi, organizacjami pozarz¹dowymi i innymi formami samorz¹du,

które wspólnie tworzy³y sieæ i udziela³y w niej niezbêdnych us³ug.

Strategie rozwoju wspó³pracy miêdzy firmami zosta³y zaadaptowane w Stanach Zjednoczo-

nych, gdzie sta³y siê istotnym podejœciem do rozwoju, zw³aszcza s³abiej rozwiniêtych obszarów

wiejskich. Tutaj tak¿e istotnym czynnikiem przewodnim tej koncepcji by³y tradycyjne wspó³dzia³a-

nia w formach spó³dzielczych. Tworzenie sieci wspó³pracy na obszarach wiejskich dotyczy³o nie

tylko dzia³añ zwi¹zanych z rolnictwem, ale ró¿nymi sektorami gospodarki wykorzystuj¹cymi zw³aszcza

lokalne surowce i zasoby. Cech¹ amerykañskich programów budowy sieci wspó³pracy by³o nie-

wielkie wsparcie finansowe ze strony programów rz¹dowych, a podkreœlenie efektywnej przedsiê-

biorczoœci we wspó³dzia³aniu z ró¿nymi fundacjami i instytucjami. Prowadzenie wielu lokalnych i

regionalnych sieci sta³o siê przes³ank¹ do zainicjowania w 1993 roku programu pod nazw¹ USNET,

wspierania sieci modernizowania przemys³u i adaptacji nowych technologii obejmuj¹cych 12

stanów w USA. Chocia¿ nie by³a to inicjatywa skierowana na obszary wiejskie, w rzeczywistoœci

wiêkszoœæ z przyjêtych projektów realizowana by³a na wsi.

Wiejskie sieci wspó³pracy rozwoju zw³aszcza w Stanach Zjednoczonych mia³y dwie charaktery-

styczne cechy wyró¿niaj¹ce je od sieci powstaj¹cych w miastach. Po pierwsze reprezentowa³y one

koncepcje tzw. „miêkkiego” podejœcia odró¿niaj¹ce je od „twardych”, czyli trudnych problemów

rozwojowych spo³ecznoœci miejskich. Ta „miêkkoœæ” wyra¿a³a siê w rozprzestrzenianiu sieci na wiêk-

szym obszarze, skupieniu wiêkszej liczby uczestników sieci, mniejszym nacisku na efekty finansowe,

19

Sieci wspó³pracy, grona i terytorialne systemy produkcyjne jako koncepcja ...

a wiêkszym zwracaniu uwagi na charakter i jakoœæ wspó³pracy. Oznacza to, ¿e wiejskie sieci wspó³pra-

cy wyrasta³y g³ównie nie z chêci pomna¿ania zysku, ale z potrzeby zapobiegania degradacji czy

wyst¹pieniu sytuacji kryzysowych. W tych tzw. miêkkich sieciach przedsiêbiorstwa równie¿ kieruj¹

siê zyskiem, ale niekoniecznie zysk jest g³ównym motorem dzia³ania. Wa¿ne jest wspólne dzia³anie z

innymi podmiotami, dostêp do informacji, obni¿ka kosztów, dostêp do nowych technologii i rynków.

Miêkkie sieci powstaj¹ce w Stanach Zjednoczonych na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych obejmowa-

³y przeciêtnie 30 ró¿nego rodzaju organizacji. Liczba organizacji tworz¹cych tzw. twarde sieci wspó³-

pracy, maj¹ce bardziej formalny zakres, nastawione na zysk by³a na ogó³ mniejsza i rzadko dochodzi³a

do kilkunastu. Miêkkie sieci nie wymagaj¹ce sztywnych regu³ wspó³pracy, sta³ych formalnych struk-

tur zarz¹dzania i bezwzglêdnej lojalnoœci maj¹ wiêksze szanse na przetrwanie i kontynuacjê dzia³ania

na obszarach wiejskich ni¿ twarde formy dzia³alnoœci i wspó³pracy.

Formy, zakres i efekty funkcjonowania wiejskich sieci wspó³pracy w Stanach Zjednoczonych

ró¿ni¹ siê znacznie, gdy¿ na terenie tego wielkiego kraju wystêpuje wielkie zró¿nicowanie warun-

ków oraz problemów rozwojowych. Przeprowadzone oceny funkcjonowania sieci wspó³pracy po-

zwalaj¹ na pewne stwierdzenia natury ogólnej [Rosenfeld 2001]:

–

rozwój sieci wspó³pracy wzmocni³ pozycjê i spo³eczne znaczenie ma³ych i œrednich przedsiê-

biorstw na obszarach wiejskich, nawet w stosunkowo dobrze rozwiniêtych i uprzemys³owio-

nych regionach kraju.

–

istotn¹ cech¹ wiejskich sieci wspó³pracy jest integrowanie rozproszonych zasobów, tak by

wspólnie osi¹gn¹æ korzystne efekty skali produkcji; to osi¹gane jest przez tworzenie efektyw-

nego systemu przep³ywu informacji oraz dostêpu do innowacji, specjalistycznych us³ug oraz

doradztwo; oznacza to, ¿e funkcjonowanie w sieci obni¿a koszty jednostkowe i mo¿e zapewniæ

osi¹gniêcie korzystniejszych cen na wytwarzane produkty; wzmacnia siê si³a przetargowa i

pozycja konkurencyjna podmiotów uczestnicz¹cych w sieci,

–

sieci wspó³pracy stanowi¹ dobry start dla dalszych przedsiêwziêæ i rozwoju ró¿nych pozarolni-

czych funkcji na obszarach wiejskich, us³ug turystycznych, przetwórstwa rolniczego, prze-

twórstwa drewna i innych; sieci stwarzaj¹ wiêc podstawy do rozwoju pozarolniczej przedsiê-

biorczoœci na obszarach wiejskich zwi¹zanej z ich podstawowymi zasobami naturalnymi i

rzeczowymi,

–

programy wspó³pracy w wiejskich sieciach stwarzaj¹ szansê uczestniczenia ma³ych i œrednich

przedsiêbiorstw na rynkach globalnych, dostêp do informacji, stworzenie nowoczesnych sys-

temów komunikacji, sprawne komunikowanie, wspóln¹ sprzeda¿, u³atwione wchodzenie na

nowe rynki itp.,

–

sieci u³atwiaj¹ dostêp do nowych technologii, usprawniaj¹ wdra¿anie innowacji i gotowych

systemów jakoœci; podnosi siê ogólna sprawnoœæ i efektywnoœæ systemów produkcji i dystry-

bucji towarów,

–

dzia³alnoœæ wiejskich podmiotów gospodarczych cechuje siê na ogó³ i ma³¹ skal¹ i du¿ym

zró¿nicowaniem dzia³alnoœci. Sieci wspó³pracy umo¿liwiaj¹ stowarzyszanie siê poszczególnych

podmiotów w grupy zainteresowane osi¹ganiem okreœlonych celów, nawet bez powo³ywania

formalnych stowarzyszeñ i instytucji. Wszystkie sieci wspó³pracy stwarzaj¹ wiêc swoistego

rodzaju samorz¹d osób wykonuj¹cych nowe zawody i funkcje.

Powi¹zania sieciowe s¹ na ogó³ zwi¹zane z okreœlon¹ przestrzeni¹ geograficzn¹, chocia¿ mog¹

istnieæ tak¿e sieci ponadregionalne. Czêstoœæ i intensywnoœæ powi¹zañ sieciowych wewn¹trz re-

gionu ma podstawowe znaczenie dla konkurencyjnoœci regionu i funkcjonuj¹cych w jego obrêbie

podmiotów gospodarczych. Powi¹zania sieciowe zapewniaj¹ce wystêpowanie ró¿nego rodzaju

relacji (pionowych i poziomych) tworz¹ ³añcuchy dodanej wartoœci u³o¿one w okreœlonej sekwen-

cji oraz konstelacje (koalicje) tworzenia wartoœci, w których powi¹zania mog¹ nie podlegaæ jedno-

kierunkowej sekwencji. To wymaga wzajemnego zaufania, wspó³dzia³ania i solidarnoœci, które

przejawiaj¹ siê w postaci kapita³u spo³ecznego. Stworzona przez Colemana i Putmana koncepcja

kapita³u spo³ecznego wspólnot regionalnych i obywatelskich, charakteryzuj¹cych siê wysokim

poziomem wzajemnego zaufania, normami zaanga¿owania na rzecz dobra publicznego i gêst¹

sieci¹ stowarzyszeñ publicznych, sprzyja wzrostowi gospodarczemu regionu i przynosi korzyœci

firmom uczestnicz¹cym w sieciach wspó³pracy. W krajach pozaeuropejskich nieformalne formy

20

M. Adamowicz

powi¹zañ w sieciach, tworz¹c kapita³ dzia³alnoœci na rzecz dobra wspólnego, zastêpowane s¹

czêsto bardziej pragmatycznymi i bardziej formalnymi formami kooperacji ekonomicznej i aliansami

strategicznymi zawieranymi dla osi¹gania wspólnego interesu

[Putmann 1995, Coleman 1998].

Korzyœci tworzenia gron i lokalnych systemów produkcyjnych

Zwrócenie uwagi na rozwój gron i lokalnych systemów produkcyjnych wynika miêdzy innymi z

korzyœci jakie one mog¹ przynieœæ dla rozwoju okreœlonych regionów czy uk³adów lokalnych. Kon-

cepcja ta ma zastosowanie zarówno w kreowaniu konkurencyjnoœci miêdzynarodowej, jak i w skali

lokalnej, tym samym dotyczy ró¿nych dziedzin gospodarki, w tym rolnictwa i agrobiznesu, które

stanowi¹ podstawowy trzon gospodarki wiejskiej i wszelkich uk³adów lokalnych i regionalnych.

Wydaje siê, ¿e koncepcje dystryktów, uk³adów sieciowych, klastrów i lokalnych (terytorial-

nych) systemów produkcyjnych mog¹ mieæ szerokie zastosowanie do rozwoju rolnictwa i obsza-

rów wiejskich. Rozwój tych koncepcji wi¹¿e siê ze skupieniem na okreœlonym obszarze firm produk-

cyjnych i us³ugowych, instytucji i organizacji wspomagaj¹cych oraz rozwoju form wspó³pracy i

wspó³dzia³ania miêdzy nimi, tworzeniem nowych form kapita³u spo³ecznego, podnoszeniem zdol-

noœci innowacyjnych, podwy¿szaniem poziomu konkurencyjnoœci i osi¹ganiem korzystnych para-

metrów rozwoju ekonomiczno-spo³ecznego. Istniej¹ce i organizowane spó³dzielnie oraz grupy pro-

ducenckie na wsi s¹ jednak dopiero zacz¹tkiem tworzenia form lokalnych systemów produkcyjnych.

Niezbêdne jest wielostronne dzia³anie i odpowiednia polityka wspierania rozwoju tej koncepcji.

Wa¿n¹ rolê mog¹ w tym wzglêdzie odgrywaæ samorz¹dowe w³adze terytorialne (regionalne i

lokalne), samorz¹d zawodowy, organizacje pozarz¹dowe oraz sfera naukowo-badawcza.

W niektórych regionach kraju powsta³y zacz¹tki lokalnych systemów produkcyjnych w takich

bran¿ach, jak: sadownictwo, warzywnictwo czy mleczarstwo. Pomocna w rozwijaniu koncepcji

lokalnych systemów produkcyjnych mo¿e byæ analiza ³añcuchów produkcyjnych (³añcuchów

dostaw), w których wszystkie organizacje gospodarcze dzia³aj¹ce na danym terytorium, niezale¿-

nie jakie s¹, organizacje publiczne, przedsiêbiorstwa, samorz¹dy gospodarcze i pojedyncze pod-

mioty realizuj¹ce swoj¹ misjê i swoje cele przez obs³ugê nabywców, klientów, dostawców, udzia-

³owców i innych interesariuszy. Dzia³anie danej organizacji zale¿y od dzia³ania innych organizacji,

które tworz¹ ³añcuch produkcyjny. £añcuch taki mo¿na organizowaæ, mo¿na te¿ nim zarz¹dzaæ.

Istot¹ ³añcucha dostaw jest wspó³praca miêdzy organizacjami tworz¹cymi ten ³añcuch, a konku-

rencja przenosi siê na sferê zewnêtrzn¹. Konkurencja wzmaga siê miêdzy ³añcuchami dostaw.

Jednym z warunków powstania i rozwoju terytorialnych systemów produkcyjnych w rolnictwie

jest znaczna koncentracja podmiotów zajmuj¹cych siê produkcj¹ podobnych lub komplementar-

nych produktów (np. producentów owoców, warzyw, przetwórstwa itp.) W wielu regionach kraju

wystêpuje ponadprzeciêtna koncentracja produkcji niektórych produktów rolnych.

Obok koncentracji podmiotów gospodarczych specjalizuj¹cych siê w produkcji podobnych lub

komplementarnych produktów niezbêdnym warunkiem rozwoju terytorialnych systemów produkcyj-

nych jest istnienie wzajemnych relacji powi¹zañ pomiêdzy trzema kluczowymi grupami aktorów lokalne-

go systemu gospodarczego: przedsiêbiorstwami, œwiatem nauki (uniwersytety i instytucje naukowo-

badawcze) oraz w³adzami rz¹dowymi i samorz¹dowymi szczebla regionalnego lub lokalnego.

Bardzo wa¿n¹ p³aszczyzn¹ interakcji w systemach powinna byæ wspó³praca instytucji naukowych

z podmiotami gospodarczymi, tj. gospodarstwami rolnymi oraz firmami przetwórstwa spo¿ywczego.

Jednostki naukowe i naukowo-badawcze powinny byæ cennym Ÿród³em innowacji w zakresie postêpu

biologicznego, technicznego i organizacyjnego wprowadzanego w podmiotach gospodarczych.

Wspó³praca z w³adzami rz¹dowymi oraz samorz¹dowymi powinna polegaæ na komunikowaniu

problemów dotycz¹cych funkcjonowania systemów przez ich uczestników oraz na podejmowaniu

dzia³añ wspieraj¹cych ich rozwój. Na szczeblu centralnym polega to g³ównie na tworzeniu ram

prawnych, stymuluj¹cych grupow¹ przedsiêbiorczoœæ. Jednak wa¿niejsz¹ rolê do odegrania w

procesie powstawania i rozwoju gron maj¹ w³adze samorz¹dowe na szczeblu wojewódzkim, powia-

towym i gminnym. Ich zadaniem jest podejmowanie dzia³añ usuwaj¹cych bariery konkurencji,

organizowanie forum spotkañ potencjalnych uczestników grona, wspieranie prac badawczo-roz-

wojowych nad technologiami zwi¹zanymi z obszarem funkcjonowania systemu oraz organizowa-

nie wyspecjalizowanych programów oœwiatowych i szkoleniowych.

21

Sieci wspó³pracy, grona i terytorialne systemy produkcyjne jako koncepcja ...

Terytorialne systemy produkcyjne nie mog¹ siê trwale ukszta³towaæ, je¿eli nie ma woli i umiejêt-

noœci wspó³pracy. Nie wystarczy sama koncentracja przestrzenna przedsiêbiorstw, bowiem rozwój

systemów zale¿y od zdolnoœci lokalnych aktorów do organizowania relacji partnerskich, od umie-

jêtnoœci zarz¹dzania uk³adem: kooperacja – konkurencja.

Literatura

A Governor’s Guide to Cluster-Based Economic Development 2002: Washington.

Brodzicki T., Szulika S. 2002: Koncepcje klastrów a konkurencyjnoœæ przedsiêbiorstw. Organizacja i Kierowa-

nie Nr 4 (110), Warszawa.

Christopulos D.C., Kukliñski A. 2001: Globalization, Experiences and Prospects. Friedrich Ebert Etiffung

and The Polish Association for the Club of Rome. Warshaw.

Coleman J.S. 1998: Social Capital In the creating of human capital. American Yournal of Sociologists 94.

Gancarczyk J., Gancarczyk M. 2002: Konkurencyjnoœæ skupisk przemys³u (clusters) – od korzyœci zewnêtrz-

nych do korzyœci w sieci. Studia Regionalne i Lokalne Nr 2-3, s. 78, 86.

Grycuk A. 2003: Koncepcja gron w teorii i praktyce zarz¹dzania. Organizacja i Kierowanie Nr 3 (113) s. 3-16.

Kukliñski (red). 2001: Globalization. Experiences and Prospects, Fridrich Ebert Stittung, Warszawa.

Rosenfeld M.A. 1925: Principles of Economics, London Macmillan.

Marshall P. 1925: Principles of Economics. London Mc Millan.

Olejniczak K. 2003: „Apetyt na grona?” Koncepcja gron oraz koncepcje bliskoznaczne w teorii i praktyce

rozwoju regionalnego. Studia Regionalne i Lokalne Nr 2(12) s.55-76.

Pietrzyk I. 2000: Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w pañstwach cz³onkowskich. PWN, Warsza-

wa, s. 44-45.

Porter M. 1998: Clusters and the New Economics of Competition. Harward Business Review, listopad-grudzieñ.

Porter M.E. 1990: The Cooperative Adventage of Nations. Free Press, Nowy Jork.

Porter M.E. 2001: „Porter o konkurencyjnoœci”. PWE Warszawa, s. 248-261.

Putmann P. 1995: Demokracja w dzia³aniu. Znak, Kraków.

Rosenfeld S. 2001: Networks and Clusters: The Yin and Yang Rural Development [Jn:] Smart Firms In Small

Town. The Aspen Institute State Policy Programmes s. 103-119.

Szymoniuk B. 2003: „Klastry wiejskie na LubelszczyŸnie – praktyka grupowej przedsiêbiorczoœci. Organizacja

i Kierowanie Nr 2(12) s. 113-124.

Summary

The aim of the paper is to present different concepts of territorial production systems including such as

Marschalls and new industrial districts, cooperation networks, clusters etc. which could be applied in rural

development programmes. The key elements of local clusters are presented. Advantages for actors operating in

territorial production systems are discussed.

Adres do korespondencji:

prof. dr hab. Mieczy³aw Adamowicz

Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

ul. Nowoursynowska166

02-787 Warszawa

tel. [phone]

e-mail: [e-mail]