BARIERY

I

MOŻLIWOŚCI

ROZWOJU 0BSZARÓW

WIEJSKICH

WSTĘP

Podjęcie przez Polskę, jako pierwszego państwa we Wschodniej i Środkowej Europie, całościowego przekształcania systemu gospodarki planowanej centralnie w system gospodarki rynkowej, nie znajduje żadnej analogii zarówno pod względem głębokości realizowanych przemian jak i zakresu występowania zaburzeń wynikających z istoty samego procesu transformacji. Powstające zjawiska natury chaotycznej są znamienną i naturalną cechą procesu transformacji gospodarki planowanej centralnie w gospodarkę rynkową. Dlatego tworzenie podstaw zdrowego systemu rynkowego prowadzącego w konsekwencji do wzrostu gospodarczego i minimalizującego stan bezrobocia, jest procesem koniecznym aczkolwiek złożonym i trudnym oraz wymagającym sporych nakładów. Zwłaszcza dotyczy to wsi i rolnictwa. Transformacja systemowa polskich obszarów wiejskich jest bardzo złożona ekonomicznie społecznie i technologiczno -technicznie. Jednym z najważniejszych obecnie problemów wsi nie jest wzrost produkcji rolniczej ale rozwój wszelkich form przedsiębiorczości na wsi, prowadzący do tworzenia nowych miejsc pracy oraz kreowania dodatkowych źródeł dochodów ludności lokalnej. Przezwyciężenie gospodarczej recesji, społecznej bierności oraz degradacji pod każdym względem obszarów wiejskich. Spośród licznych zagadnień dotyczących restrukturyzacji rolnictwa i obszarów wiejskich, jednym - z najważniejszych problemów jest zagospodarowanie zasobów pracy, w ostatnich latach właśnie wieś i rolnictwo łagodziły negatywne skutki transformacji systemowej pozostałych gałęzi gospodarki. Jednakże możliwości buforowe rolnictwa wyczerpały się. Bez zmniejszenia zatrudnienia w tej gałęzi gospodarki narodowej istotne zmiany strukturalne, niezbędne dla procesów integracyjnych z UE, nie będą możliwe.

Sukces firmy zależy przede wszystkim od tego, jak szybko jest ona w stanie dostosowywać się do warunków wciąż zmieniającego się otoczenia. Chodzi przy tym nie tylko o szybkie reagowanie na już zaistniałe zmiany w otoczeniu, ale przede wszystkim o przewidywanie przyszłych zmian i wyprzedzające przygotowanie się do nich. Sprawne zarządzanie przedsiębiorstwem polega zatem nie tylko na umiejętności właściwego odczytywania bieżących sygnałów płynących z otoczenia, ale przede wszystkim staje się sztuką trafnego myślenia o przyszłości i przygotowywania przedsiębiorstwa do wymogów przyszłego otoczenia.

W dobie wzrastającej roli wiedzy i technologii, coraz ostrzejszej konkurencji, rosnącej roli motywacji i stosunków z pracownikami i klientami, rozwiązania dobre wczoraj, dziś okazują się nierzadko głównym hamulcem rozwoju przedsiębiorstwa. Spostrzeżenia te odnoszą się również do przedsiębiorstw rolniczych. Przewidywanie przyszłych możliwych stanów otoczenia i wynikających z tego wymogów dla rolniczego gospodarowania nie jest łatwe. Istnieje jednak szereg przesłanek, pozwalających określić przyszłe bariery i możliwości rozwoju dużych przedsiębiorstw rolnych. Wynikają one z obserwacji ogólnych tendencji rozwojowych gospodarki i rolnictwa, kierunków zmian w polityce rolnej i strukturalnej Unii Europejskiej, czy z oceny wewnętrznych problemów polskiego rolnictwa i przedsiębiorstw rolnych.

Z obserwacji dotychczasowych tendencji rozwojowych gospodarki i rolnictwa światowego wynika, że sytuacja zarówno europejskiego, jak i polskiego rolnictwa będzie coraz trudniejsza. Wynika to z rosnącej konkurencji na światowych rynkach, liberalizacji światowego handlu produktami rolno-żywnościowymi, spadającego przyrostu naturalnego i zmian modelu odżywiania się ludności. Wszystko to sprawia, że narastać będą problemy nadprodukcji rolniczej i zaostrzać się będzie walka konkurencyjna tak na światowym, jak i europejskim rynku. Unia Europejska już dziś - nawet przy występujących barierach celnych - wykazuje przewagę eksportu nad importem produktów rolno-spożywczych w wymianie handlowej z krajami pretendującymi do członkostwa w UE, mimo, że średnio posiadają one ponad 0,5 ha UR na jednego mieszkańca.

Zmiany w polityce rolnej UE polegające m.in. na obniżaniu cen produktów rolnych, co rekompensowane jest wzrostem dopłat bezpośrednich, rosnących wymaganiach w zakresie jakości produktów rolnych i ochrony środowiska, a także niejasne stanowisko UE wobec rolnictwa krajów kandydujących dotyczące dopłat bezpośrednich zdają się potwierdzać niełatwą przyszłą sytuację polskich gospodarstw i przedsiębiorstw rolnych, szczególnie jeżeli uwzględni się dodatkowo niekorzystne uwarunkowania. Do nich należy zaliczyć problemy strukturalne polskiego rolnictwa, ograniczony popyt na żywność, niski poziom dochodów ludności, w tym szczególnie ludności rolniczej, wysoki koszt kredytów, mocny polski złoty (opłacalny import a nie eksport), niską efektywność produkcji rolniczej, czy słabe zorganizowanie się producentów rolnych i ich słabą pozycję rynkową.

Fakty te w większości nie mają charakteru przejściowego, a występująca przewaga podaży nad popytem na rynku żywnościowym, oznacza, że podstawową metodą zapewnienia przedsiębiorstwu rolnemu trwałych zdolności rozwojowych jest szeroko rozumiana poprawa efektywności gospodarowania. Dobrze zorganizowane i dobrze prowadzone jednostki będą się skuteczniej przeciwstawiać występującym trudnościom, niż jednostki pozostałe. System gospodarki rynkowej eliminuje z rynku podmioty słabe, źle zarządzane, podnosząc tym samym poprzeczkę efektywnościową dla pozostałych. Zmusza to producentów do poszukiwania coraz sprawniejszych oraz efektywniejszych technik i technologii wytwarzania, niezależnie od tego, czy i kiedy znajdziemy się w strukturach UE. Trudność wyboru właściwych rozwiązań polega na tym, że nie ma jednej prostej recepty, rozwiązania mogą być różne, w zależności od konkretnych warunków. Jednak każde z nich mieści się w pewnych wspólnych ramach i scenariuszach postępowania, które wyznaczane są przez zobiektywizowane trendy.

1. CHARAKTERYSTYKA POLSKIEGO ROLNICTWA

Pozycję polskiego rolnictwa i wsi wyznaczają następujące fakty:

• Istniejący stan zapóźnienia rolnictwa i wsi w stosunku do ogólnego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego i cywilizacyjnego. Stanowi to skutek nikłego postępu w rozwiązywaniu kwestii agrarnej w przeszłości, ale też jest wynikiem obiektywnych trudności dostosowawczych w zakresie struktur gospodarczych;

• Gwałtowne zwiększenie dystansu pomiędzy rozwojem rolnictwa oraz innych sektorów. W wyniku tego dysparytetu wieś jest nadmiernie obciążona kosztami transformacji gospodarki, a w minimalnym stopniu korzysta z jego owoców;

• Ogromne wyzwania cywilizacyjne, wobec których znalazła się ludność rolnicza i wiejska. W dostępie do dóbr konsumpcyjnych oraz informacji ludność wiejska jest upośledzona, co opóźnia jej awans cywilizacyjny;

• Uwarunkowania makroekonomiczne w polskim rolnictwie nie układają się korzystnie. Możliwości przemian blokowane są przez bariery popytu na produkty rolne, zatrudnienia ludności rolniczej i wiejskiej oraz uzyskiwanych dochodów. Hamują one przeobrażenia strukturalne;

• Pospieszne otwieranie gospodarki rolno-żywnościowej na świat poprzez ogólną liberalizację obrotów towarowych nie jest dostosowane ani do sprawności polskiego sektora rolno-żywnościowego, ani możliwości wsparcia instytucjonalnego i ekonomicznego, co stawia polskie rolnictwo oraz cały kompleks rolno-żywnościowy w niezwykle trudnej sytuacji;

• Perspektywa szybkiej integracji Polski z UE, aczkolwiek jest kusząca dla polskiej gospodarki, to możliwości dostosowania polskiego rolnictwa w tak krótkim czasie nie współgrają z przewidzianą projekcją środków finansowych w polskim stanowisku negocjacyjnym, złożonym w Brukseli tego roku oraz z niezbędnymi kosztami jakie musi ponieść polska wieś na modernizację i polskie rolnictwo w okresie dostosowawczym;

• Ważne przesłanki dla porozumienia ponad podziałami w kwestii wyboru dróg rozwoju wsi i rolnictwa tkwią w potencjale naturalnym (przyrodniczym), ludzkim i technicznym. Obszary wiejskie, obejmujące około 93% terytorium kraju, decydują o sprawności funkcjonowania ekosystemów, tworzą podstawy przyrodnicze dla życia mieszkańców kraju, przesądzają o absorpcji ujemnych skutków działań człowieka, stanowią ogromny zasób produkcyjny i majątek narodowy. Wykorzystanie tego potencjału wymaga jednak przezwyciężenia wyżej wymienionych barier;

• Na wsi istnieje ogromny potencjał ludzki, który w przyszłości może przesądzać o rozwoju całego kraju. Udział wsi w przyszłych zasobach pracy będzie znacząco większy niż jest obecnie. Będzie to miało ogromne znaczenie za kilka lat, gdy Polska wejdzie w fazę zmniejszających się zasobów pracy. Nie do przecenienia jest zatem dobre przygotowanie młodego pokolenia wsi do podołania wyzwaniom współczesności poprzez solidne wykształcenie;

• Gospodarka polska, w tym także rolnictwo, stają wobec problemów globalizacji, która niesie ze sobą korzyści w postaci przepływu technologii i kapitału, ale rodzi też niebezpieczeństwa, zwłaszcza dla słabszych partnerów, którzy nie mogą podołać nasilającej się konkurencji na światowym rynku. Proces ten nie omija gospodarki rolno-żywnościowej, czego widoczne oznaki obserwujemy w Polsce w postaci inwestycji zagranicznych skutecznie wypierających nasz rodzimy przemysł, nie zawsze korzystnej dla sektora rolno-spożywczego i otoczenia rolnictwa prywatyzacji przetwórstwa, budowy hipermarketów i supermarketów, wzmożonego importu produktów rolno-spożywczych itd.;

• Przy tych uwarunkowaniach zewnętrznych państwo ma ciągle do odegrania ważną rolę. Mechanizmy rynkowe, zwłaszcza w sytuacji niedorozwoju infrastruktury instytucjonalnej, mogą prowadzić do braku optymalności w świetle kryteriów makroekonomicznych i społecznych. Rozwijanie gospodarki rynkowej wymaga budowy wielu instytucji eliminujących niesprawności rynku oraz wdrażających zasady solidaryzmu społecznego.

2. PRIORYTETY POLITYKI ROLNEJ

Propozycja rozwoju rolnictwa stanowi element strategii wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich i łączy się z wieloma czynnikami, których działanie wywiera istotny wpływ na rozwój wsi, a w tym rolnictwa.

Priorytety polityki rolnej są następujące:

1. Tworzenie warunków do osiągania dochodów ludności wiejskiej-rolniczej na poziomie cywilizacyjnym ludności w Polsce. Ludność wiejska stanowi 38%, a ludność rolnicza 23% ludności w Polsce. Rolnictwo musi być traktowane podmiotowo. Rolnicy i ich rodziny mają swoje cele i chcą je realizować, muszą mieć szanse ich realizacji. Podmiotem polityki rolnej - nie mogą być tylko gospodarstwa stabilne. Poza tą grupą jest olbrzymia część gospodarstw i ludzi, którzy muszą mieć szanse nie tylko egzystencji ale bytowania na społecznie akceptowanym poziomie. Obok funkcji socjalno-bytowej dochodów istnieje funkcja gospodarcza, której konsekwencją może być bariera rozwoju. Dochody rolnicze nie rosną w takim tempie jak produkt krajowy czy dochody innych grup. Dlatego rolnictwo wymaga tzw. dochodów transferowych tj. środków z budżetu i systemu bankowego. Takie mechanizmy istnieją i stanowią ważny instrument polityki rolnej. Polska wieś jest biedna. Owszem powstają na wsi różne firmy, ale wiele z nich szybko upada bo brak popytu.

2. Kierunki rozwoju rolnictwa powinny odpowiadać obiektywnym potrzebom rozwoju rolnictwa. Rolnictwo ma autonomiczny mechanizm rozwoju, który trzeba bardzo szanować. Rolnictwo nie jest dziedziną, w której z dnia na dzień można dokonywać mniejszych lub większych zmian. Nie tylko dlatego, że cykl produkcyjny trwa długo ale głównie dlatego, że mamy do czynienia z producentami rolnymi, którzy reagują inaczej aniżeli biznesmeni. Nie kierują się zyskiem, kierują się dochodem. Obok dochodów równorzędnych celem jest zapewnienie trwałości gospodarstwa. Bez względu na to czy mamy gospodarkę rynkową, czy regulowaną. Restrukturyzacja i modernizacja rolnictwa to permanentny proces przystosowania się rolnictwa do zmieniającego się otoczenia krajowego i światowego, nowych technologii, struktur społecznych oraz wymagań w sferze zarządzania. Na restrukturyzację składają się postęp technologiczny, wiedza i zarządzanie, rozwój infrastruktury technicznej i społecznej. Nową jakość strukturalną rolnictwa można osiągnąć tylko przez wzrost nakładów na nowoczesne technologie i konw-how, ale przekracza to zdolności finansowe
   rolników i wymaga dużego wsparcia finansowego państwa. Głównym kierunkiem zmian technologicznych w rolnictwie w najbliższych latach będzie postęp biologiczny, który nie ma ograniczeń w strukturze agrarnej, jest stosunkowo tani i nie niszczy środowiska naturalnego. Z analiz prognostycznych wynika, że w rolnictwie następuje stopniowa poprawa struktury agrarnej i mechanizmy rynkowe będą ten proces przyspieszać. Dla gospodarstw tradycyjnych należałoby stworzyć warunki dla prowadzenia pracochłonnych rodzajów produkcji rolnej np. rolnictwa ekologicznego i integrowanego. Szczególną preferencją dla tych gospodarstw powinny być pożyczki bądź kredyty na podejmowanie pozarolniczej działalności gospodarczej np. w zakresie usług dla rolnictwa. W najbliższych latach powinna nastąpić zmiana spojrzenia na rolnictwo i wieś z rozłączonego rozpatrywania rolnictwa i wsi na podejście globalne. Proces rozwoju gospodarczego będzie zmierzał do powstania nowoczesnych struktur społeczno- ekonomicznych na wsi. Doświadczenia wysoko rozwiniętych krajów wskazują, iż bogate rolnictwo jest skutkiem rozwoju pozarolniczego sektora na wsi. Dlatego rozwój działalności pozarolniczej staje się siła napędową rozwoju ekonomicznego wsi stwarzającą szansę:

- na zmianę struktury społeczno-zawodowej tj. przechodzenia
ludności rolniczej do pracy poza rolnictwem;

- na proces uprzemysłowienia rolnictwa wynikający ze stosowania
przemysłowych środków produkcji i przemysłowych technologii
wytwarzania żywności;

- na zmianę struktury agrarnej wskutek powiększenia gospodarstw
przez użytkowników pozostających w rolnictwie i zmniejszeniu bądź likwidacji gospodarstw przez podejmujących zajęcia pozarolnicze;

- na wchłanianie zasobów pracy z rolnictwa przez działy
pozarolnicze;

- na urbanizację wsi, wynikającą z tworzenia na obszarach wiejskich struktury o charakterze miejskim.

Nowa filozofia rozwoju łączy oba sprzężone ze sobą procesy:
modernizację rolnictwa i wielofunkcyjny rozwój wsi. Przyjęcie tej filozofii jest koniecznością przy jednoczeniu się ze wspólnotami europejskimi. Jeśli bowiem nie będziemy mogli stworzyć nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich i dać szans alternatywnego zarobkowania ludności rolniczej - niemożliwe stanie się wprowadzenie postępu, obniżka kosztów produkcji, podniesienie jakości produktów i sprostowanie wymogom konkurencji międzynarodowej. Musimy realnie oceniać skalę zacofania gospodarki żywnościowej w Polsce. Jeden zatrudniony w rolnictwie polskim wytwarza żywność dla niespełna 9-ciu osób, natomiast w krajach Unii Europejskiej dla 50 osób. Udział potencjału wytwórczego kraju, zaangażowanego w procesie wytwarzania żywności dochodzi w Polsce do 35%, a w krajach Unii Europejskiej - nie przekracza 15%. W tej sytuacji interwencjonizm państwa będzie zmierzał do pomocy dla rolnictwa przyszłości i do przyspieszenia pozytywnych tendencji potęgujących przemiany strukturalne w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Ograniczeniu natomiast ulegną te formy pomocy, które jedynie konserwują niesprawny system produkcji, utrwalają stare struktury i odwlekają w czasie proces niezbędnych przemian. Wśród czynników sprawczych rozwoju jest przedsiębiorczość. Jak w każdej grupie społecznej, tak i w zawodowej grupie rolników znajduje się znaczna liczba osób obdarzonych cechą przedsiębiorczości, zdolnościami odejmowania inicjatyw, gotowych do podnoszenia ryzyka i odważnego działania. Trzeba tej grupie stworzyć warunki materialne i organizacyjno-prawne dla także możliwości nabywania wiedzy, przedstawiania sposobu myślenia oraz zapewnienia stałej informacji ekonomicznej, rynkowej, technicznej i naukowej. W grupie gospodarstw aktywnych częściej występują rolnicy młodzi, lepiej wykształceni, dysponujący większymi gospodarstwami. Gospodarstwa wycofujące się z produkcji rolnej charakteryzuje relatywnie mały obszar gospodarstwa i podeszły wiek rolników, a także pozyskiwanie dochodów z innych źródeł. Znaczna liczba gospodarstw biernie oczekujących wskazuje na to, że rolnicy mają trudności przestawieniem swojego sposobu myślenia na nowe zasady gospodarowania. Powszechny brak wiedzy z zakresu podstaw ekonomiki rynku, marketingu, organizacji i zarządzania stawia poważne wyzwanie przed doradztwem rolniczym jako bardzo ważnym czynnikiem przebudowy wsi i rolnictwa. Włączenie się doradztwa w problematykę przekształcania monofunkcyjnej wsi w wieś wielozawodową i wielofunkcyjną to właśnie nowy etap doradztwa. Doradztwo rolnicze musi przyjąć na siebie nowe, inne niż technologia funkcje, związane z poszukiwaniem alternatywnych dochodów z rozwojem różnych form przedsiębiorczości oraz szukaniem i kształceniem wiejskich liderów życia społeczno- gospodarczego zdolnych kreować inicjatywy i aktywizować środowiska lokalne. Rozwój gospodarczy i społeczny wsi, aktualny stan gospodarki żywnościowej i zachodzące przeobrażenia na wsi oraz nieprzygotowanie mieszkańców wsi do nowych warunków społeczno-gospodarczych, określają funkcję doradztwa w tym złożonym procesie. Podstawową instytucją w systemie doradztwa rolniczego są Krajowe Centra Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich oraz Ośrodki Doradztwa Rolniczego.

Zadania doradcze koncentrują się na następujących zagadnieniach:

• wdrażanie polityki państwa wobec wsi i rolnictwa oraz realizacja
  zadań wynikających z priorytetów NPPC;

• współudział w przygotowaniu do absorbcji środków pomocowych Unii Europejskiej;

• modernizacja rolnictwa zintegrowana z pozarolniczą działalnością
  gospodarczą;

• zmiany struktury agrarnej, uprzemysłowienie rolnictwa, urbanizacja wsi;

• samoorganizacja społeczności wiejskiej w tworzeniu struktur
  gospodarczych;

• edukacja producentów rolnych, rodzin wiejskich, kreowanie
  liderów przedsiębiorczości, zmiana sposobów myślenia;

• regionalny rozwój obszarów wiejskich;

• kreatywna funkcja w procesie rozwoju obszarów wiejskich;

• proces zharmonizowanego rozwoju obszarów wiejskich w wielu
  płaszczyznach, w których rolnictwo jest jedną z nich;

• program przestrzennego zagospodarowania i rozwoju wsi, gminy, województwa, regionu.

Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że proces restrukturyzacji i modernizacji będzie powodował wzrost bezrobocia na wsi. Nie można zrestrukturyzować polskiego rolnictwa jeśli rolnikom, członkom ich rodzin, którzy z różnych powodów będą musieli odejść z rolnictwa nic się nie oferuje. Im trzeba przedstawić ofertę. Centralnym, największym zagrożeniem co do skutków społecznych i ekonomicznych jest zagrożenie strukturalnym bezrobociem. procesy restrukturyzacyjne będą wywoływały wzrost bezrobocia na wsi. Jednym z zasadniczych rozwiązań jest tworzenie nowych miejsc pracy na wsi. Z drugiej strony musimy szukać szansy na zwiększenie zatrudnienia w samym rolnictwie. Jest koncepcja, która już się sprawdziła na świecie, na przykład w krajach Dalekiego Wschodu - też przeludnionych agrarnie. Jest to model dualnego rolnictwa. W skrócie polega on na tym, że w fazach produkcji surowcowej pracochłonnej angażuje się możliwie dużą ilość nisko opłacalnej siły roboczej w sektorach, które są pracochłonne jak warzywnictwo, kwiaciarstwo, uprawa ziół, drobiarstwo, trzoda chlewna. W fazach przetwórstwa, nisko pracochłonnych musimy preferować nowoczesne technologie, bo tylko one gwarantują wysoką jakość. To podejście nie jest zamiast wielofunkcyjnego rozwoju tylko obok. Te dwie koncepcje mogą współistnieć.

3) Jednym z priorytetów jest rozwój rolnictwa w związku ze środowiskiem naturalnym. Czyli tworzenie warunków trwałego rozwoju rolnictwa, które trwale współistnieje ze środowiskiem naturalnym, tworząc warunki dla rozwoju w przyszłości. W związku z tym, że rolnicy są mandatariuszami największej ilości zasobów naturalnych to ich decyzje produkcyjne są niezwykle ważne dla standardów jakościowych żywności. Nie tylko ze względu na naszą konsumpcją krajową, ale także szanse eksportowe.

3. ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH.

Doświadczenia rolnictwa w wysoko rozwiniętych krajach świata wskazują, iż w procesie rozwoju dadzą się zaobserwować prawidłowości związane nie tylko z wpływem postępu na techniki wytwarzania, ale i zależnościami pomiędzy rolnictwem a rozwojem wsi. Realizacja polityki społeczno-gospodarczej wobec wsi i rolnictwa wymaga nowej filozofii rozwoju polegającej na zrozumieniu, że dla wsi równie ważne jak dotychczas rolnictwo jest rozwój innych działalności:

• tworzenie nowych miejsc pracy w zawodach pozarolniczych, ale związanych z rolnictwem bądź jego otoczeniem.

• tworzenie warunków takich, aby te zamierzenia mogły być realizowane, poprzez: rozwój infrastruktury technicznej i społecznej pobudzenie aktywności i środowisk lokalnych decentralizację decyzji system instytucji porządkowych itp.

Problemy wsi i rolnictwa muszą być traktowane kompleksowo, gdyż istnieje ścisła zależność między modernizacją rolnictwa i zharmonizowanym z nią rozwojem obszarów wiejskich. Modernizacja zwalnia siłę roboczą, która musi być wykorzystana w innych niż rolnicze zawodach. Wieś w tej sytuacji przejmuje inne wyspecjalizowane funkcje i przyspiesza przemiany strukturalne w rolnictwie, stwarzając przymus stałego lub częściowego odchodzenia ludzi z rolnictwa. Jeśli nie będziemy mogli stworzyć nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich i dać szansę alternatywnego zarobkowania ludności rolniczej, niemożliwe stanie się wprowadzenie postępu w rolnictwie, obniżka kosztów produkcji, podniesienie jakości produktów, sprostanie wymogom konkurencji międzynarodowej. Do tego zdolne będą tylko zmodernizowane gospodarstwa.

4. ZAŁOŻENIA POLITYKI RESTRUKTURYZACJI WSI I ROLNICTWA

Chociaż w gospodarce rynkowej główny ciężar inwestycyjny i decyzje rozwojowe spoczywają na samodzielnych podmiotach gospodarczych (w rolnictwie - na gospodarstwach rolnych), odpowiedzialność za restrukturyzację wsi i rolnictwa ponieść musi państwo:

- państwo uruchamia zespół instrumentów adresowanych do poszczególnych podmiotów czy segmentów gospodarki,

- dysponuje środkami finansowymi na realizację programów restrukturyzacyjnych,

- ustala kryteria i warunki pomocy i interwencji. Państwo określa także cele i zadania programów, które będą realizowane przy pomocy środków interwencyjnych (np. programu mleczarskiego, zalesiania gruntów, poprawy jakości surowców rolnych, łagodzenia bezrobocia, modernizacji gospodarstw, itd.).

W polityce restrukturyzacji wsi i rolnictwa założyć należy rozróżnienie instrumentów interwencji:

a)wspierających kierunki i tendencje rozwojowe rolnictwa ( gospodarstwa rolne rozwojowe zdolne do konkurowania na rynku krajowym i międzynarodowym);

b)wspierających tendencje odchodzenia od rolnictwa;

c)łagodzących problemy socjalne - ubóstwa na wsi.

W każdym przypadku instrumenty interwencji kierowane muszą być na konkretne projekty i programy adresowane do poszczególnych grup.

Wykorzystanie szans, jakie stwarza reforma administracyjna i decentralizacja uprawnień decyzyjnych - zasada subsydiarności ( partnerstwo w realizacji zadań samorządów i władz lokalnych, systemu instytucji, sektorów gospodarczych, podmiotów i społeczności lokalnych; realizacja uprawnień na możliwie najniższym - zgodnym z kompetencjami - szczeblu decyzyjnym).

Polityka restrukturyzacji musi być zgodna z rokowaniami akcesyjnymi, oznaczającymi włączenie rolnictwa w system Jednolitego Rynku i rozwój wsi zgodnie z regionalną polityką strukturalną UE, a także z postanowieniami GATT-WTO, co oznacza, że zasady polityki eksportowej wyznaczone są przez umowy międzynarodowe. Zgodnie z wymogami UE Polska ma obowiązek przygotować:

• rejestr gospodarstw rolnych ( konieczność zdefiniowania kryteriów gospodarstwa rolnego : stopień powiązań z rynkiem; włączenie w system stosunków finansowych takich jak: podatki, VAT, rachunkowość rolna, ubezpieczenia; licencja uprawniająca do prowadzenia gospodarstwa);

• rejestr ludności rolniczej ( kto jest rolnikiem, kryteria uprawniające do korzystania z interwencyjnej pomocy na rozwój);

• rejestr zwierząt gospodarskich ( każda sztuka musi być ewidencjonowana w systemie komputerowym, podobnie obrót stadem).

Polityka restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa skorelowana musi być z polityką wspierającą rozwój obszarów wiejskich, a w szczególności z programami:

• łagodzenia bezrobocia i przygotowania ludności wiejskiej na rynki pracy

• rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, umożliwiających odchodzenie od rolnictwa

• rozwoju różnych form kształcenia, oświaty, doradztwa rolniczego i socjalno-bytowego dla wsi

• rozwoju infrastruktury, dającej zachęty do inwestowania

• rozwoju systemu instytucji obsługujących wieś i rolnictwo

• systemu socjalnego bezpieczeństwa dla wsi

• przestrzennego zagospodarowania i rozwoju regionalnego

• ochrony środowiska, umożliwiającej wykorzystanie dla rozwoju niekonwencjonalnych walorów wsi

• rozwoju samorządności i samodzielności władz lokalnych (decentralizacja decyzyjna i gospodarki finansami publicznymi zgodnie z zasadą subsydiarności).

5. KIERUNEK ZMIAN W SEKTORZE

Z sytuacji polskiego rolnictwa wynika, że są gospodarstwa, które zmieszczą się w przyjętych kryteriach gospodarstwa rolniczego rozwojowego i takie, które w tych kryteriach się nie zmieszczą.

Stworzyć należy formalnie kategorie gospodarstw rolnych rozwojowych i gospodarstw socjalnych, z rolnictwem przydomowym. Proponuje się, aby kryterium zaliczania gospodarstwa rolnego do kategorii rozwojowych stanowił stopień powiązania gospodarstwa z rynkiem - rozmiary produkcji sprzedanej, wielkość jednorazowej dostawy, prowadzenia współpracy na zasadach umów z zakładami przemysłu przetwórczego, instytucjami skupującymi produkty rolne, obsługującymi gospodarstwo bądź włączenia się w -grupy producenckie.

Rozróżnienie pomiędzy gospodarstwem rolnym rozwojowym a socjalnym jest zasadne tylko wówczas, gdy każda z grup korzystać będzie tylko z jednego systemu rozwiązań interwencyjnych a grupa gospodarstw socjalnych zachowa faktycznie tylko taki potencjał produkcyjny, który pozwoli na zaspokojenie potrzeb własnych bez psucia rynku i kierowania nań produktów rolnych, które podlegają interwencji. Aby skutecznie realizować zamierzoną koncepcję restrukturyzacji wsi i rolnictwa sami rolnicy muszą dokonać wyboru jakie chcą mieć gospodarstwo. Rolnicy muszą w tym celu dokładnie wiedzieć ( i to właśnie zdecydować musi rząd):

• jakie są uprawnienia (nie przywileje) a jakie obowiązki gospodarstw rozwojowych;

• jakie są formy wspierania preferencyjnego poszczególnych kierunków produkcji rolnej, szczegółowe warunki udzielania pomocy kredytowej, (np. kredyty na wybrane kierunki produkcji, skup interwencyjny, regulacje cenowe); jaka jest pomoc na modernizację gospodarstwa;

• jakie są formy preferencyjnego wspierania odchodzenia od rolnictwa;

• jaka jest pomoc państwa na doradztwo rolnicze, podnoszenie kwalifikacji rolników, na przeszkolenie i odejście do innego zawodu, na prowadzenie ksiąg rachunkowości rolnej, opracowywanie planów i programów małych przedsięwzięć gospodarczych itp.;

• jakie obowiązki na gospodarstwo rolne nakłada przynależność do kategorii gospodarstw rozwojowych ( prawo do korzystania z pomocy interwencyjnej na rozwój) co do konieczności zawierania umów o zbyt produktów rolnych, tworzenia grup producenckich (obowiązkowo rynek chmielu, owoców i warzyw), zaostrzonych rygorów jakościowych (których bezwzględnie należy przestrzegać), prowadzenia rachunkowości rolnej, odprowadzania podatków (także dochodowego), płacenia składek ubezpieczeniowych (ubezpieczenia majątkowe i socjalne), odliczania VAT itp.;

• z jakimi instytucjami gospodarstwo rolne musi mieć kontakt, jakie instytucje mogą mu służyć pomocą, a względem jakich ma obowiązki ;

• kto ma prawo i na jakich warunkach do korzystania z pomocy socjalnej. (pomoc socjalna powinna być bezwzględnie ograniczona do tych przypadków, w których ludzie nie mogą już być aktywni zawodowo;).

• jakie są warunki i zachęty do wcześniejszego przechodzenia rolników na emeryturę i przekazywania gospodarstw następcom (powinny być bardzo atrakcyjne, żeby przyspieszyć przemiany strukturalne)..

Gospodarstwa rozwojowe, w przeciwieństwie do gospodarstw socjalnych powinny korzystać z instrumentów przewidzianych dla innych podmiotów gospodarczych, w tym m.in.: odliczać podatek VAT na ogólnych zasadach, płacić podatek dochodowy, korzystać z systemu ubezpieczeń społecznych przewidzianych dla innych grup społecznych (co wymaga reformy KRUS), korzystać z instrumentów interwencji, wpływających na obniżkę kosztów produkcji, takich jak ulgi w cenach paliwa rolniczego, kredyty preferencyjne dla rolnictwa i podnoszących dochody rolnicze, takich jak interwencyjne ceny skupu, ,inwestycyjne ulgi podatkowe .Z kategorią gospodarstwa socjalnego (z rolnictwem przydomowym) wiążą się następujące rozwiązania:

a)dla gospodarstw, które wskutek pomocy państwa odejdą do innych zawodów :

• uprawnienia do korzystania z różnych form (kredyty, pożyczki preferencyjne) pomocy na tworzenie i wyposażenie miejsc pracy poza rolnictwem, przekwalifikowanie się, przyuczenie do zawodu pozarolniczego, podnoszenie kwalifikacji pozarolniczych itp.; podejmowanie pracy najemnej;

• korzystanie z systemu emerytalno - rentowego na warunkach ogólnie obowiązujących

• ponieważ gospodarstwa te nie rozwijają żadnego kierunku produkcji rolnej ( ze względu na standardy jakościowe, brak umów o zbyt surowca,) nie będą uprawnione do korzystania z preferencyjnej pomocy na rozwój produkcji rolnej.

b)dla gospodarstw , których właściciele nie będą mogli być aktywni na żadnym rynku pracy (inwalidztwo, podeszły wiek itd.) :

• fakultatywną pomoc z budżetu.

6. KIERUNKI RESTRUKTURYZACJI OTOCZENIA ROLNICTWA

Polityką restrukturyzacyjna proponuje się objąć otoczenie rolnictwa. Polityka ta powinna oznaczać:

• szybką prywatyzację sfery otoczenia rolnictwa i podmiotów tam, gdzie tego jeszcze nie uczyniono;

• przyjęcie stosownych regulacji prawnych oraz zadań i kompetencji podmiotów w kierunku partnerstwa na rzecz usprawnienie funkcjonowania rynku i podniesienia konkurencyjności;

• zdefiniowania zakresu pomocy interwencyjnej: jakie ogniwa i podmioty otoczenia rolnictwa tą pomocą powinny być objęte i na jakich warunkach, aby przyspieszyć modernizację i rozwój rolnictwa.

Tak rozumianą polityką powinny być objęte:

1. Zakłady przetwórstwa rolno - spożywczego, aby odegrały aktywną rolę w organizacji bazy surowcowej (trwałe więzi z rozwojowymi gospodarstwami rolnymi):

• pomoc na doradztwo surowcowe (produkcja surowców o wysokich standardach jakościowych), na materiał genetyczny, obrotowe środki produkcji, itd.;

• kredyty skupowe na kontraktowane ilości i jakość surowca. (z rygorem zachowania terminu dostawy).

2. Supermarkety i inne organizacje skupujące produkty rolne w sposób zorganizowany - na zasadach jak wyżej.

3. Instytucje (np. banki), które są w stanie zawierać kontrakty menedżerskie z zarządcami lub właścicielami gospodarstw rozwojowych, gwarantujące powrót do rentowności gospodarstwa .

4. Inwestorów, którzy z własnych środków (przy gwarancji państwa) będą mogli udzielać finansowej pomocy na modernizację rolnictwa lub tworzenie nowych miejsc pracy poza rolnictwem.

5. Samorządy, które mogą organizować drobne przedsięwzięcia w ramach lokalnych programów rozwoju gospodarczego ( organizacja programów żywnościowych - zdjęcie nadwyżek z rynku bez psucia rynku itp.). łagodzenie bezrobocia na szczeblu lokalnym.

6. Organizacje rolnicze, w tym - grupy producenckie - na organizację rynku, poprawę jakości surowca, marketing i promocje.

7. Zakłady uspołecznione produkujące środki produkcji dla rolnictwa - należy objąć je restrukturyzacją, prywatyzacją na ogólnych zasadach, aby umożliwić rolnikom obniżkę kosztów i uzdrowić konkurencyjność na rynku środków produkcji.

7. INFRASTRUKTURA I EDUKACJA NA WSI

Szczególne miejsce w polityce restrukturyzacji musi przypaść infrastrukturze i edukacji. Liczyć należy się z tym, że infrastruktura i edukacja - obok doradztwa - w dużej mierze muszą być finansowane ze środków publicznych. Jednakże w skali lokalnej bądź regionalnej wykorzystać należy instytucję transakcji wiązanej: udzielenia pozwolenia lub zgody na duże inwestycje pod warunkiem jednoczesnego zainwestowania przez starającego się o wejście z inwestycją - w infrastrukturę (np. kolektor, węzeł komunikacyjny, most, wiadukt, wspólny wodociąg, oczyszczalnia, siec telefoniczna itp.), partycypowania w nakładach na rozwój oświaty i kultury. Istota polega na możliwości przejęcia przez różne firmy puli zasiłków dla bezrobotnych do 40 roku życia i przekształceniu ich w system fundowanych stypendiów dla bezrobotnych zatrudnianych w charakterze stażystów przez te firmy. Zaletą tego rozwiązania jest poczucie świadczenia pracy i przyuczenie się do zawodu przez bezrobotnych, korzyścią dla zakładu pracy jest dodatkowa siła robocza opłacana przez państwo, korzyścią dla budżetu - brak dodatkowych obciążeń, gdyż realizacja tego programu oznacza jedynie przesunięcie środków; w skali społecznej - zmniejszenie patologii, wynikającej z istnienia bezrobotnych i ograniczenie szarej strefy. Jednocześnie proponuje się zmiany form kształcenia:

• w edukacji szkolnej upowszechnianie programów treści kształcenia związanych z kształtowaniem postaw przedsiębiorczych, znajomością podstaw ekonomii, zarządzania, marketingu, prowadzeniem działalności gospodarczej na własny rachunek, znajomością języków obcych (obecni uczniowie podejmą prace w UE);

• w edukacji pozaszkolnej - upowszechnienie konieczności permanentnego kształcenia w formie krótkookresowych kursów, szkoleń, seminariów, spotkań informacyjnych itp..

Rolnicy kierownicy gospodarstw rolnych powinni mieć certyfikat i obowiązek stałego (np. co 3 lata) podnoszenia kwalifikacji w zakresie zarządzania gospodarstwem rolnym (o odpowiednim kierunku produkcji) i przedłużania certyfikatów , dających uprawnienia do korzystania z pomocy interwencyjnej na rozwój gospodarstwa.

Ludność wiejska do lat 40 bez stałego miejsca pracy powinna być objęta obowiązkiem (nawet wielokrotnym) szkoleń, przyuczających do różnych zawodów; rozważyć należy możliwość uruchomienia kilkuletnich szkół wieczorowych, dających szerokoprofilowe przyuczenie do zawodu (stwarza taką szansę reforma oświaty oraz obecny niż demograficzny); na wzór innych krajów (RFN, Szwecja) proponuje się wiązanie wypłat zasiłków dla bezrobotnych z obowiązkiem kształcenia, którego koszty pokrywa państwo.

Ludność w wieku powyżej 40 lat, nie korzystająca jeszcze z systemu rentowo - emerytalnego powinna mieć możliwość skorzystania z różnych form edukacyjnych na preferencyjnych zasadach (co pomoże podnieść kwalifikacje i konkurencyjność na lokalnym rynku pracy).

Podstawą realizacji wszystkich powyższych zamierzeń związanych z restrukturyzacją wsi i rolnictwa muszą stać się regionalne i lokalne strategie rozwoju gospodarczego, opracowane według procedur Unii Europejskiej, co pozwoli na ubieganie się o środki z funduszy preakcesyjnych. (zewnętrzne źródło finansowania restrukturyzacji)

Krajowe źródła finansowania - obecny sposób finansowania wsi i rolnictwa wskazuje, że znaczne środki są już kierowane na powyższe cele. Problem polega na zwiększeniu ich skuteczności, głównie poprzez harmonizację programów i warunków korzystania z pomocy interwencyjnej państwa, a także synchronizację rozwiązań prawnych w tym - decyzji administracyjnych z ekonomicznymi, zwiększenia stopnia efektywności wydawanych pieniędzy, realizacji zadań przebudowy struktur na wsi i w rolnictwie, odpowiedzialności instytucji i organizacji za wydatkowane środki (zmiana systemu zarządzania).

8. CECHY CHARAKTERYZUJĄCE ROLNICTWO EKOLOGICZNE

Rolnictwo ekologiczne jest to system produkcji rolnej opartej na wykorzystaniu naturalnych procesów zachodzących w przyrodzie. Zamiast nawozów sztucznych stosuje się nawozy organiczne (kompost, nawozy zielone, obornik) i naturalne nawozy mineralne (mączka bazaltowa, dolomitowa). Zamiast syntetycznych pestycydów stosuje się preparaty biologiczne i naturalne metody ochrony roślin (odpowiednie sąsiedztwo roślin, zbieranie szkodników). Dla podwyższenia biologicznej aktywności i żyzności gleby uwzględnia się urozmaicony płodozmian z udziałem roślin motylkowych, wsiewek, międzyplonów. Wymaga korzystania z materiału siewnego i sadzeniowego otrzymywanego zgodnie z zasadami rolnictwa ekologicznego. Dobiera się gatunki i odmiany roślin oraz gatunki i rasy zwierząt odporne na choroby ze szczególnym wykorzystaniem populacji, ras i odmian miejscowych.

Rolnictwo ekologiczne jest najbardziej przyjazną przyrodzie metodą produkcji rolniczej, która przyczynia się do zwiększenia żyzności gleby oraz zachowania różnorodności biologicznej i krajobrazowej. Dzięki wyeliminowaniu chemii rolnej i spożywczej (podczas przetwórstwa), produkty rolnictwa ekologicznego mają wysoką wartość biologiczną i zdrowotną. Jakość tych produktów gwarantowana jest certyfikatem.

Rolnictwo ekologiczne wymaga wiedzy przyrodniczej i stałej obserwacji procesów zachodzących w gospodarstwie, jest racjonalne i nowoczesne. Jak wskazują dane statystyczne plonowanie w gospodarstwach ekologicznych przewyższa średni krajowy plon z hektara w gospodarstwach konwencjonalnych. Szczegółowe warunki produkcji rolnej i przetwórstwa rolno-spożywczego oraz obrotu i znakowania produktów reguluje Ustawa o rolnictwie ekologicznym opublikowana w Dzienniku Ustaw Nr 38 z 2001 r.poz.452. Rolnictwo ekologiczne wspiera wielofunkcyjny rozwój wsi przez:

• pracochłonność, gwarantuje więcej miejsc pracy niż rolnictwo intensywne.

• obecność produktów ekorolniczych na rynku wymusza stworzenie przetwórni produktów ekologicznych i sieci handlowej w celu oddzielenia tych produktów od konwencjonalnych.

• wymóg utworzenia nowych ośrodków produkcji i dystrybucji materiału siewnego i sadzeniowego

• zwiększanie atrakcyjność agroturystyki, przez wysokie walory zdrowotne żywności i zachowanie urozmaiconego krajobrazu.

• stwarzanie warunki do uzyskania dodatkowych dochodów z prowadzenia edukacji ekologicznej w gospodarstwach, charakteryzujących się różnorodnością uprawianych gatunków roślin i hodowanych zwierząt.

• stwarzanie możliwości produkowania i sprzedawania  środków do produkcji dozwolonych w rolnictwie ekologicznym.

• zapotrzebowanie na produkty rolnictwa ekologicznego systematycznie rośnie co daje szanse zwiększenia dochodów gospodarstw.

9. INTEGRACJA Z UNIĄ EUROPEJSKĄ

Integracja z Unią Europejską z punktu widzenia rozwoju rolnictwa
ma znaczenie o tyle kluczowe, że środki jakie mamy szansę dostać mogą mieć istotny walor dla naszej restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa. Należy oczekiwać, że proces restrukturyzacji i modernizacji będzie się dokonywał w trakcie naszego wchodzenia do struktur unijnych i po naszym wejściu do tych struktur. To znaczy, że Unia jako organizm silny ekonomicznie pomoże nam w tych procesach. Unia pozostaje także ważnym rynkiem zbytu dla naszych towarów rolno-spożywczych. Ludność naszego państwa stanowi 5,3% ogółu ludności kontynentu i pod tym względem jesteśmy ósmym państwem w Europie. Warte są odnotowania informacje dotyczące udziału głównych kierunków produkcji rolnej w Polsce na tle produkcji rolnictwa europejskiego i światowego:

Zbiory najważniejszych roślin uprawnych w naszym kraju stanowią:

• pszenica 5,0% zbiorów europejskich (6 miejsce w Europie i 14 na
  świecie);

• żyto 29,9% zbiorów europejskich (1 miejsce w Europie i na
  świecie);

• jęczmień 3,8% zbiorów europejskich (8 miejsce w Europie i 13 na
  świecie);

• ziemniaki 17,2% zbiorów europejskich (2 miejsce w Europie i 3 na
  świecie);

• buraki cukrowe 6,9% zbiorów europejskich (5 miejsce w Europie i
  7 na świecie);

• produkcja mięsa stanowi 5,3% produkcji mięsa w Europie (8
  miejsce w Europie);

• pogłowie trzody chlewnej w Polsce wynosi 9,7% pogłowia trzody
  chlewnej w Europie (3 miejsce w Europie i 6 na świecie);

• produkcja mleka (6 miejsce w Europie i 9 na świecie);

• produkcja jaj kurzych stanowi 3,8% tej produkcji w Europie (9
  miejsce).

Przedstawione wyżej dane pokazują, że produkcja polskiego rolnictwa zajmuje stosunkowo wysoką pozycję w zakresie globalnej produkcji rolnej w Europie, a w niektórych przypadkach nawet na świecie. W takich kierunkach produkcji jak: żyto, ziemniaki, buraki cukrowe, pszenica, mięso wieprzowe oraz mleko, Polska należy do liczących się producentów w Europie. Bardzo korzystnie przedstawia się sytuacja Polski w zakresie powierzchni gruntów ornych na jednego mieszkańca. W Polsce na 1 mieszkańca przypada 0,4 ha gruntów ornych i jest to sytuacja podobna jak we Francji, Danii Hiszpanii. Natomiast w porównaniu z Niemcami, Belgią i Holandią mamy sytuację dużo korzystniejszą. Znaczący jest dystans, jaki dzieli Polskę od państw Unii Europejskiej w zakresie struktury agrarnej. Średnia wielkość gospodarstwa rolnego w Polsce - 7,1 ha jest wyższa niż w Grecji - 4,0 ha i zbliżona do średniej wielkości gospodarstw we Włoszech i Portugalii. Jednak w tamtych państwach dominuje intensywna produkcja ogrodnicza. Najmniej korzystnie przedstawia się sytuacja polskiego rolnictwa w porównaniu z państwami Wspólnoty w zakresie zatrudnienia w rolnictwie. W Polsce ciągle ponad 20% ludności to ludność związana z rolnictwem. W krajach Unii Europejskiej odsetek tej ludności waha się od 2,1% (Wielka Brytania, 2,5% (Niemcy), 2,6% (Belgia), 4,3% (Holandia), do 17,4% (Grecja). Na 100 ha użytków rolnych zatrudnienie w rolnictwie polskim jest w dalszym ciągu 4 wyższe niż w państwach Wspólnoty, przy tym 10 razy wyższe niż w Wielkiej Brytanii i 3 razy wyższe niż w Holandii. W zakresie wyników produkcji roślinnej polskie rolnictwo ma dużo niższą wydajność niż rolnictwo w większości państw Unii Europejskiej. W przypadku żyta, którego Polska jest największym producentem w świecie,
plony żyta w Polsce są prawie o połowę niższe niż w Holandii, Irlandii, Wielkiej Brytanii. Niższe niż w Polsce plony żyta występują tylko w Hiszpanii i Grecji. W przypadku ziemniaków, gdzie także Polska należy do największych producentów w Europie, plony u nas są tylko wyższe niż w Finlandii. Plony pszenicy w Polsce stanowią mniej niż 50% plonów uzyskiwanych w Holandii, Wielkiej Brytanii oraz połowę tego co w Niemczech i Danii. Jednak należy zauważyć, że warunki przyrodnicze Polski w dużej części decydujące o wynikach rolnictwa są znacznie gorsze niż w większości państw europejskich. Znacznie lepsze, co najmniej o 50% warunki klimatyczne mają kraje położone na zachód od Polski. Fakt ten stawia polskie rolnictwo w trudniejszej sytuacji wobec perspektyw włączenia Polski do Unii Europejskiej. Produkcja mięsa w Polsce w porównaniu z krajami Unii Europejskiej można ocenić jako stosunkowo wysoką, a zwłaszcza produkcję mięsa wieprzowego. Z wysokości obsady inwentarza żywego na 100 ha w Polsce i krajach Unii Europejskiej wynika, że Polska w porównaniu z państwami Unii europejskiej ma znaczne rezerwy w produkcji zwierzęcej. Warto zauważyć, że najmniejsze różnice pomiędzy Polską a Unią Europejską odnotowuje się w zakresie produkcji owoców, warzyw i pieczarek. Z przedstawionej wyżej sytuacji polskiego rolnictwa wynika, że Polska z jednej strony jest znaczącym producentem niektórych surowców rolnych, a z drugiej istnieją w Polsce jeszcze duże rezerwy produkcyjne. Ponadto do najważniejszych problemów polskiego rolnictwa należy zaliczyć wysoki udział ludności rolniczej w społeczeństwie, co powoduje niższą wydajność pracy w rolnictwie.

Wybrane parametry oceniające rolnictwo w Polsce i Unii Europejskiej pokazują, że rolnictwo polskie aby sprostać konkurencji z rolnictwem zachodu musi podlegać wielokierunkowej modernizacji, a szczególnie standardów osiąganiu unijnych standardów produktów rolnych. W procesie integracyjnym z Unią Europejską najistotniejszą rolę stanowi wiedza i mentalność środowiska wiejskiego. Poziom zacofania tego środowiska może stać się poważną karierą w skonsumowaniu korzyści jakie niesie integracja z Unią. Przemiany w świadomości w środowisku wiejskim jakie dokonały się w ostatnich latach dają podstawę do twierdzenia, że przy bardziej aktywnym wsparciu istniejącego systemu doradztwa można wykorzystać szansę jaką dla administracji państwowej jest doradztwo przy realizacji procesu aktywizacji środowiska wiejskiego oraz dostosowania gospodarki żywnościowej w tym i rolnictwa do warunków pełnego członkostwa w Unii Europejskiej. Proces realizacji podstawowych zadań wynikających z przyjętej polityki państwa może więc ulec właściwemu zdynamizowaniu, a spodziewane zyski z wykorzystaniem systemu doradztwa w pracach na rzecz wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich będą zdecydowanie przewyższały nakłady na utrzymanie i rozwój tej tak ważnej i powszechnie uznawanej za najskuteczniejszą w działaniu instytucję w środowisku wiejskim. Słuszność tego stwierdzenia wynika nie tylko z faktu, że ta instytucja jest i prowadzi swoją działalność, ale przede wszystkim z udokumentowanych badaniami stwierdzeń wskazujących na dostępność i użyteczność pracy doradców. Współczesne doradztwo, znając potrzeby środowiska, w którym działa zajmuje się przede wszystkim przybliżeniem zagadnień związanych z procesami integracyjnymi z Unią Europejską, a także problematyką wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, poprawą efektywności ekonomicznej prowadzonej działalności gospodarczej, kreowaniem różnych form pozyskiwania alternatywnych źródeł dochodu, rozwojem przedsiębiorczości mieszkańców wsi, kształceniem i promocją liderów w środowisku wiejskim.

10. WIELOFUNKCYJNY ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH

Rozwój wielofunkcyjny to umiejętne wkomponowanie w wiejską przestrzeń coraz większej liczby nowych funkcji pozarolniczych. Wielofunkcyjnego rozwoju terenów wiejskich nie można ograniczyć do powstawania nowych miejsc pracy pozarolniczej na wsi. Jest to pojęcie znacznie szersze, w którym problemy wsi i rolnictwa muszą być traktowane kompleksowo - istnieją bowiem ścisłe zależności między modernizacją rolnictwa, a wielokierunkowym rozwojem obszarów wiejskich. Głównym celem wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich jest poprawa warunków życia i pracy rodzin żyjących na wsi. Zwiększenie zatrudnienia pozarolniczego
na wsi, większa możliwość wyboru pracy i jej różnorodność spowodują nie tylko wyższe dochody ludności wiejskich, ale także wzrost atrakcyjności wsi jako miejsca życia i pracy. Przejmowanie przez tradycyjną wieś nowych funkcji zaowocuje zmniejszeniem bezrobocia oraz wzrostem przedsiębiorczości, która
jest warunkiem każdego wzrostu gospodarczego. Przy planowaniu rozwoju należy pamiętać, że poszczególne regiony w Polsce są bardzo zróżnicowane pod względem ekonomicznego zaangażowania w budowie stosunków rynkowych i rozwoju społeczno-gospodarczym Lokalne programy i pomysły ożywienia przedsiębiorczości na wsi w rolnictwie muszą być skorelowane z wieloma szczegółowymi programami, z których najistotniejsze to:

1. Program łagodzenia, ograniczenia czy też likwidacji bezrobocia.
2. Program rozwoju różnych form kształcenia, oświaty doradztwa rolniczego i socjalno-bytowego dla wsi, uwzględniający: rozwój wszelkich form doradztwa, które zajmują się upowszechnianiem postępu, informacji i przyuczeniem do zawodu w formie kursów, szkoleń w zależności od potrzeb lokalnych
opracowanie nowego systemu kształcenia, polegającego na powszechnej dostępności młodzieży wiejskiej do szerokoprofilowego nauczania średniego szczebla, gdzie młodzież będzie mogła zdobywać kwalifikacje na miarę XXI wieku.

3. Program interwencji na rzecz modernizacji rolnictwa, różne bowiem formy adresowanej pomocy państwa przesądzą o tym: jak będą postępować przekształcenia w sferze agrarnej które gospodarstwa i w jakich regionach okażą się żywotne i zwiążą swą przyszłość z wytwarzaniem surowców
które gospodarstwa i w jakich regionach nie wytrzymują konkurencji i będą musiały uzupełnić dochody z pracy poza rolnictwem które gospodarstwa i w jakich regionach wycofają się z rynku i albo całkowicie zechcą zorientować się na działalność pozarolniczą, związaną z różnymi formami przedsiębiorczości,
albo będą musiały być wsparte socjalnie.

4. Program przestrzennego zagospodarowania i rozwoju regionalnego, który nabiera coraz większego znaczenia, pogłębiają się bowiem różnice pomiędzy bogatszymi regionami, bardziej zaawansowanymi w transformacji, i regionami biednymi, zostającymi daleko w tyle.

5. Program ochrony środowiska, dotyczący zwłaszcza zanieczyszczeń wód i powietrza spowodowanych prowadzeniem działalności gospodarczej.

6. Rozwój samorządności i samodzielności władz lokalnych, przede wszystkim gminnych. Gminy bowiem są gospodarzami terenu i dysponują samodzielnie
finansami niezbędnymi do wykonywania ich uprawnień, mają niezbywalną rolę w inicjowaniu przedsiębiorczości i od ich aktywności zależy prezentacja możliwości i atrakcyjności gminy jako miejsca inwestowania.

7. Pomoc zabezpieczenia socjalnego, tzn. system rent i ubezpieczeń zdrowotnych, dających ludności wiejskich - w tym rolniczej - szansę dostępu do usług medycznych, jak i system emerytur z tytułu przekazania gospodarstwa rolnego następcy lub sprzedaży ziemi.

Nowoczesna wieś może stać się w coraz większej mierze miejscem zamieszkania ludzi, którzy pracę mają poza rolnictwem, poza tą wsią, często poza gminą. Wieś może stać się miejscem atrakcyjnego wypoczynku, uprawiania różnych hobby, oazą spokoju dla tych, którzy znajdują tu łatwiejsze życie. W chwili obecnej wieś w Polsce pełni jeszcze ważne funkcje gospodarcze - znajduje się na niej ponad 2 miliony gospodarstw, z których tylko nieznaczna część produkuje surowce żywnościowe na rynek. Pełni również funkcje socjalne - utrzymuje gospodarstwa, które nie mają żadnych więzi z rynkiem i produkcją na samozaopatrzenie (rolnictwo domowe). Wieś wreszcie jest schronieniem dla bezrobotnych, którzy albo stracili pracę i wrócili do gospodarstw rodzinnych (bezrobocie jawne), albo nigdy jej nie mieli poza gospodarstwem rolnym (bezrobocie utajone), w którym zawsze pracowało więcej osób niż trzeba. Niezwykle ważne staje się dobre przygotowanie na różnych szczeblach kompetentnych urzędników administracji liderów życia społeczno-gospodarczego, zwłaszcza takich, którzy:

• rozumieją, na czym polega rozwój obszarów wiejskich;

• potrafią opracować strategię rozwoju i programy oraz projekty, które złożą się na realizację wspomnianych strategii;

• będą umieli znaleźć środki finansowe na wsparcie przygotowanych;

• programów przekonują ludność lokalną do angażowania się w realizację
  programów.

Realizacja polityki wielofunkcjonalnego rozwoju obszarów wiejskich opierać się musi na adresowanych do różnych odbiorców celowych programów, mających jasno sprecyzowane, mierzalne cele, kryteria uruchomienia programu, a przede wszystkim - źródła finansowania. Dla polskich obszarów wiejskich kluczowe wydają się programy umożliwiające:

- rozwój i dostosowania strukturalne w regionach słabiej rozwiniętych

- restrukturyzację obszarów wiejskich w regionach o wadliwej strukturze agrarnej i demograficznej

- łagodzenie bezrobocia i poszukiwanie alternatywnych źródeł zarobkowania w rolnictwie poprzez rozwój małych i średnich firm

- niekonwencjonalne wykorzystanie walorów wsi

- pielęgnację krajobrazu rozwój technicznej i społecznej infrastruktury wsi poprawę poziomu wykształcenia i kwalifikacji siły roboczej,

- zmiany mentalności społecznej, kształcenie lokalnych liderów,

- upowszechnienie wysoko wyspecjalizowanego doradztwa na rzecz wsi i rolnictwa.

Na przeszkodzie konsekwentnej, zharmonizowanej z innymi programami realizacji polityki wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich może pojawić się wiele barier:

• Prymat polityki nad ekonomią i brak woli politycznej do kontynuowania - w skali makro - niezbędnych przemian, a nade wszystko porozumienia co do form interwencji państwa i warunków pomocy (kto, na co i ile może otrzymać).

• Przerażająco niski poziom wykształcenia ludności wiejskiej, w tym rolniczej, i brak wśród decydentów woli zmian programów kształcenia w duchu Unii Europejskiej.

• Brak rozumienia mechanizmów gospodarki rynkowej, niekompetencje administracji na różnych szczeblach i wadliwie w związku z tym przygotowywane decyzje.

Mimo reformy administracyjnej i samorządowej nadmierny centralizm, brak wielu wyspecjalizowanych instytucji, obsługujących rozwój obszarów wiejskich, niedostateczne postrzeganie roli samorządów i społeczności lokalnych w realizacji programów rozwoju. Tradycyjne postawy, ugruntowywane często przez polityków, wiara w moc państwa i wolę urzędników jako sprawców rozwoju, niechęć do wspólnych działań i zespołowych inicjatyw, co tylko częściowo da się wytłumaczyć przyczynami natury historycznej. Wciąż niska ranga wiedzy i fachowości - powszechne jest przekonanie, że bardziej liczą się układy i zaplecze polityczne niż wiedza. Powodzenie polityki wobec wsi i rolnictwa związane będzie także ściśle z przemianami po stronie całej gospodarki narodowej. W szczególności efektami polityki przekształceń własnościowych, prywatyzacją przedsiębiorstw zdolnych skupować płody rolne i tworzyć nowe miejsca pracy, restrukturyzacją banków mogących obsłużyć sferę gospodarki żywnościowej, polityką fiskalną tworzącą zachęty do inwestowania, polityką naukową i efektami upowszechniania wyników badań, polityką społeczną zharmonizowaną z polityką rozwoju, polityką regionalną itp. Na możliwość częściowego odejścia z rolnictwa przez jednych lub całkowitego przez innych złożyć się muszą zamierzenia wielu resortów, programów i instytucji, których skuteczność działania doprowadzi do ukształtowania struktur w rolnictwie bliskich krajom Unii Europejskiej. Interwencja państwa na rzecz realizacji polityki wielofunkcyjnego rozwoju wsi i modernizacji rolnictwa jest niezbędną. Ale pomoc musi być za coś: za przyspieszenie przemian strukturalnych, za obniżkę relatywną kosztów wytwarzania surowców żywnościowych i za wyższą ich jakość, na czym zyskają konsumenci.

11. PROGRAMY ROLNO-ŚRODOWISKOWE SZANSĄ ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH

Ochrona środowiska naturalnego jest elementem zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Proces integracji Polski z Unią Europejską w zakresie rolnictwa wymusza na stronie polskiej podjęcie szeregu działań w tym zakresie. Programy rolno-środowiskowe obowiązujące w Unii, a szczególnie Rozporządzenie rolno środowiskowe 2078/92 i Rozporządzenie Rady 1257/99 o rozwoju obszarów wiejskich, dają również możliwość wykorzystania funduszy unijnych polskiemu rolnictwu. Będzie to system rekompensat finansowych za działania na rzecz ochrony środowiska, rozwoju rolnictwa ekologicznego i edukacji ekologicznej poprzez:

- stosowanie metod ograniczających degradację środowiska,

- korzystną dla środowiska zamianę gruntów ornych na ekstensywne użytki zielone,

- zachowanie lub renaturalizacja krajobrazów rolniczych,

- utrzymanie gospodarki rolnej i leśnej na terenach zagrożonych wyludnieniem,

- długoterminowe odłogowanie gruntów ze względu na ochronę środowiska,

- szkolenia rolników w zakresie prowadzenia gospodarstw zgodnie z wymogami ochrony środowiska i zachowania krajobrazu, tworzenie planów ochrony środowiska.

Programy rolno środowiskowe polegają na przygotowaniu i wprowadzeniu w życie instrumentów ekonomicznych wspierających powyższe działania. W ramach programów płatne są te działania, które wykraczają poza zwykłe dobre praktyki rolnicze, obejmują utracone dochody i poniesione koszty. W wielu regionach UE, gdzie wdrażano programy rolno środowiskowe zauważono pozytywne efekty:

- ograniczono zużycie nawozów mineralnych (nadmierne zużycie powodowało wzrost żyzności wód i zakwity glonów),

- zwiększenie różnorodności dzikich gatunków i ich siedlisk,

- odnotowano wzrost zatrudnienia,

- wzrost dochodów rolników, szczególnie w obszarach trudnych i górskich, reprezentujących duże wartości przyrodnicze, które wymagają ochrony przez zachowanie tradycyjnego rolnictwa,

- zmiana postawy rolników, wzrost ich wiedzy o środowisku,

- stwierdzono również korzystną relację pomiędzy wysokością środków wydanych na finansowanie programów a uzyskanymi efektami.

W Polsce jeszcze nie obowiązuje system dotacji ochrony środowiska w rolnictwie, wdrażane są tylko niektóre instrumenty. Od 1998 roku udzielane są dotacje dla gospodarstw ekologicznych, które są w drugim roku przestawiania, jak i dla gospodarstw już posiadających atest gospodarstw ekologicznych. Dotowana jest również ochrona rodzimych ras zwierząt. Dofinansowane są również prace w zakresie badania gleb na zawartość zanieczyszczeń i analiza poziomu azotanów w wodzie.

Dostosowanie naszego prawa do wymogów unijnych ma przebiegać etapowo i przewiduje się realizację czterech programów rolno - środowiskowych:

I. program ochrony bioróżnorodności, który obejmuje obszary o wysokich walorach przyrodniczych,

II. program ochrony środowiska mający na celu poprawę struktury krajobrazu ekologicznego obszarów wiejskich, ochronę wód i przeciwdziałanie erozji,

III. program wspierania rozwoju rolnictwa ekologicznego,

IV. program edukacyjny i demonstracje.

12. AGROTURYSTYKA W POLSCE

Agroturystyka to działalność turystyczna realizowana w gospodarstwach rolnych. W ostatnim czasie jest pojęciem niezwykle popularnym. Używa się go zwłaszcza w kontekście dyskusji nad problemami strukturalnymi rolnictwa, koncepcji wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich oraz w związku z działaniami dostosowawczymi do integracji z Unią Europejską.

Skala przedsięwzięć realizowanych w naszym kraju w zakresie turystyki bazującej na zakwaterowaniu w gospodarstwach rolnych jest trudna do ustalenia. Niezależnie od dokładnej liczby gospodarstw oferujących usługi w zakresie agroturystyki, należy stwierdzić, że jest to wielkość nie przekraczająca 1 % liczby istniejących gospodarstw rolnych.

Znaczenie agroturystyki dla rozwoju obszarów wiejskich rozpatrywać można w kilku aspektach. Przede wszystkim stanowi ona element aktywizacji zawodowej wsi. Podjęcie działalności gospodarczej w tym zakresie stworzyć może dodatkowe zajęcie dla użytkowników gospodarstw rolnych i osób z nimi zamieszkujących a z czasem przekształcić się w główną formę działalności. Działalność ta kreować może również miejsca pracy dla osób zamieszkałych na wsi, które nie są użytkownikami gospodarstw rolnych, np. byłych pracowników ppgr-ów. Agroturystyka może stać się szansą rozwoju zwłaszcza dla gospodarstw o małym obszarze, charakteryzujących się tzw. przeludnieniem agrarnym, nie produkujących na rynek lub sprzedających sporadycznie uzyskiwane nadwyżki. Z uwagi na brak produkcji towarowej sprzedawanej na rynku, gospodarstwa takie nie będą miały możliwości skorzystania z instrumentów wynikających z objęcia rolnictwa polskiego działaniem Wspólnej Polityki Rolnej. Należy również zauważyć, że tego typu gospodarstwa zlokalizowane są w regionach Polski charakteryzujących się dosyć korzystnymi walorami krajobrazowo- geograficznymi-jeśli chodzi o rozwój turystyki. Dotyczy to m.in. wschodniej i południowo-wschodniej części kraju.

Agroturystyka jest najbardziej realną formą działalności pozarolniczej, jaką realizować można dziś na wsi. Dotyczy to przede wszystkim wsi położonych na obszarach typowo rolniczych, wchodzących w skład gmin wiejskich ale również miejskich lub miejsko-wiejskich, położonych w pobliżu większych ośrodków miejskich, gdzie z powodzeniem realizować można różne formy przedsiębiorczości, zaspokajające potrzeby mieszkańców miast(np. lokowanie magazynów, hurtowni, warsztatów napraw samochodów, usług transportowych, hoteli podmiejskich, firm remontowo-budowlanych, wydobywanie kopalin pospolitych np. żwiru, sprzedaż artykułów budowlanych).
Warto w tym miejscu poruszyć temat podnoszonej często konieczności rozwijania małej przedsiębiorczości na wsi (handel, fryzjerzy, pralnie, warsztaty naprawcze, itp.). Autorzy takich koncepcji zapominają o podstawowym problemie - popycie na tego rodzaju usługi. Jak wiadomo, sytuacja dochodowa rolnictwa w ostatnich latach jest trudna. Skromne dochody przeznaczane są przez ludność wiejską na podstawowe potrzeby, głównie związane z wyżywieniem. Korzystanie natomiast z płatnych usług jest wyznacznikiem wzrastającego dobrobytu konsumentów, o którym trudno mówić uwzględniając sytuację dochodową ludności wiejskiej w Polsce. Ponadto, pamiętać należy, iż wieloletnie upośledzenie wsi, jeśli chodzi o sektor usług wytworzyło w społecznościach samowystarczalność w tym zakresie, wspomaganą pomocą rodziny i krewnych oraz sąsiedzką.

Agroturystyka jest natomiast formą działalności, w której popyt kreowany jest z zewnątrz, zwłaszcza ze strony relatywnie bogatszych mieszkańców dużych miast. Oczywistą konsekwencją wspomnianej wyżej aktywizacji zawodowej jest zwiększenie dochodów ludności wiejskiej. Dochody z działalności uzyskiwane przez rolników i ich rodziny mogą mieć początkowo charakter dodatkowy, a z czasem przekształcić się w główne źródło utrzymania. Dochody te nie pochodzą jedynie z wynajmu kwater, lecz również ze sprzedaży artykułów rolnych z dodatkową marżą, a także z oferowania różnego rodzaju możliwości spędzania wolnego czasu, np. jazdy konnej.

Rozwój turystyki prowadzi do rozwoju działalności komplementarnych lub uzupełniających tę formę. Pojawienie się turystów na wsi jest czynnikiem stymulującym rozwój handlu, drobnych usług, gastronomii, usług związanych z rekreacją (jazda konna, boiska sportowe, np. do tenisa ziemnego, siłownie, wynajem łodzi i żaglówek), a także z innymi formami spędzania wolnego czasu (kluby, dyskoteki, puby, salony gier, mini-kina). Aktywizacja zawodowa wsi poprzez agroturystykę, prowadzić może do zmniejszenia odpływu do miast osób stosunkowo młodych i lepiej wykształconych a zatem ograniczyć może to proces wyludniania się wsi, który doświadczają szczególnie boleśnie wsie Polski wschodniej.

Rozwój agroturystyki i związany z tym wzrost dochodów ludności wiejskiej, wpływać może pozytywnie za pośrednictwem podatków na budżety gmin. W efekcie, gminy będą miały możliwość przeznaczania większych środków na realizację zadań własnych, w tym budowy i konserwacji infrastruktury (drogi, wodociągi, kanalizacja, gazyfikacja). Należy również pamiętać, ze niektóre gminy, widząc potencjalne możliwości rozwoju agroturystyki na swoim terenie, podejmują działania związane z tworzeniem urządzeń infrastrukturalnych.

Działalność gospodarcza w dziedzinie agroturystyki stanowić może dla rolników "szkołę przedsiębiorczości". Zajęcie się - na poważnie- tego typu działaniami, wymaga prowadzenia księgowości związanej z podatkiem dochodowym, a w niektórych wypadkach także z podatkiem VAT, sporządzania sprawozdań do celów podatkowych, ubiegania się o uzyskanie kredytów, tworzenia biznes planów, konstruowania analiz opłacalności inwestycji. Zdobyte doświadczenia umożliwią rolnikom w przyszłości podejmowanie decyzji inwestycyjnych i rozwojowych w innych dziedzinach.

Jak wskazuje dotychczasowa praktyka, właściciele kwater łączą się w różnego rodzaju organizacje, głównie stowarzyszenia, podejmują również współpracę z władzami gmin, powiatów, izbami rolniczymi, ośrodkami doradztwa rolniczego. Motywem takiego działania jest przede wszystkim chęć prowadzenia skutecznego marketingu oferowanych usług. W ramach promocji wypoczynku w gospodarstwach rolnych podkreśla się nie tyle zalety poszczególnych gospodarstw, lecz walory regionu, lub określonej
miejscowości.

Integracja rolników, ich współpraca z innymi podmiotami jest pozytywna. Świadczy o zmianie mentalności tej grupy społecznej. Rolnicy są bowiem z reguły nieufni wobec kolektywnych form współpracy. Po części wynika to jeszcze z doświadczeń prowadzonej na siłę kolektywizacji, która nie przynosząc pożądanych przez władze efektów, umocniła wśród rolników "przywiązanie do swojego" i chęć samodzielnego decydowania o losach gospodarstwa.

Polska ma stosunkowo sprzyjające warunki przyrodniczo- krajobrazowe do rozwoju agroturystyki. Występują tu niemal wszystkie formy preferowane przez osoby wypoczywające (morze, góry, jeziora, malownicze rzeki, lasy, wyżyny). Wiele rejonów charakteryzuje się wysoką jakością środowiska (czysta woda i powietrze). Jest to wynikiem polityki państwa skierowanej na ochronę środowiska naturalnego realizowanej m.in. poprzez tworzenie parków narodowych, parków krajobrazowych oraz przepisów prawa ograniczającego możliwość wyłączania gruntów z produkcji rolnej, przedwczesnego wyrębu drzewostanu, lokalizacji inwestycji budowlanych, czy też korzystania z wód. Dodatkowo czynnikiem, który wpływa na poprawę jakości środowiska jest restrukturyzacja przemysłu, w wyniku której zamyka się część zakładów "trucicieli", wprowadza się również przyjazne dla środowiska technologie. Należy jednocześnie wspomnieć o znacznym zmniejszeniu, w związku z trudną sytuacją ekonomiczną, korzystania przez rolników z nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin. Skutkuje to wprawdzie zmniejszonym plonowaniem, w wymiarze jednak problematyki ochrony środowiska (wód, gleb) przynosi korzystne efekty.

Pomimo, iż agroturystyka jest sferą usług rozwijającą się dopiero od lat dziewięćdziesiątych, ta forma przedsiębiorczości ma w niektórych rejonach kraju ugruntowaną już tradycję (na obszarach górskich, Pojezierzu Mazurskim i nad morzem). Część państwowych zakładów organizowała tzw. "wczasy pod gruszą", które stanowiły tańszą i łatwiej dostępną formę wypoczynku dla pracowników i ich rodzin. Taki model wypoczynku wykorzystywany był również indywidualnie przez osoby korzystające z pobytu w gospodarstwach rolnych rodziny, krewnych lub znajomych.

Warto również wspomnieć pewien specyficzny rodzaj agroturystyki, polegający na odwiedzaniu gospodarstw rolnych przez obywateli Niemiec, dawnych mieszkańców tzw. ziem odzyskanych, głównie na Warmii i Mazurach. Należy jednak oczekiwać, że z powodu naturalnego procesu zmniejszania się populacji osób urodzonych i mieszkających na tych terenach, zjawisko to ulegać będzie ograniczeniu.

Atutem przemawiającym na korzyść rozwoju turystyki na obszarach wiejskich jest fakt, że usługi te są i prawdopodobnie nadal pozostaną konkurencyjne pod względem oferowanych cen. Pobyty w typowych ośrodkach wypoczynkowych osiągnęły w naszym kraju poziom cen, który skłania potencjalnych klientów do porównywania ich z ofertami zagranicznymi: pobyty nad morzem w Grecji, Hiszpanii, Chorwacji, we Włoszech, czy narciarstwo w górach Austrii, Słowacji. Duża część osób już obecnie rezygnuje z wyjazdów nad Bałtyk, czy też w polskie Tatry, wybierając porównywalne, bądź nawet tańsze propozycje w innych krajach.

Istnieje jednak w naszym kraju znaczna grupa osób, która nie może pozwolić sobie na korzystanie zarówno z oferty wczasowej krajowej, jak i zagranicznej. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, iż grupa ta stanowić może istotną część popytu na usługi agroturystyczne. Stosunkowo niewygórowane ceny za usługi turystyczne na obszarach wiejskich przyciągnąć mogą również turystów z za granicy, zwłaszcza z terenów byłego NRD.

Czynnikiem sprzyjającym rozwojowi agroturystyki w gospodarstwach rolnych jest wspomniane we wstępie istniejące ukryte bezrobocie
w rolnictwie powodujące, iż istnieją wolne zasoby pracy potrzebne do uruchomienia i obsługi nowego sektora działalności.

Obok wielu przesłanek sprzyjających rozwojowi agroturystyki w gospodarstwach rolnych, istnieje również szereg uwarunkowań, związanych zwłaszcza z aktualną sytuacją społeczno-gospodarczą rolnictwa oraz ogólnie rozumianej wsi, które stanowić mogą istotną barierę w rozwoju omawianych przedsięwzięć.

Przede wszystkim, należy mieć na uwadze trudną sytuację dochodową gospodarstw rolnych. Problem ten rozpatrywać można jednak w dwóch aspektach. Z jednej strony, niskie dochody z produkcji rolniczej są bodźcem do podjęcia działań związanych z agroturystyką. Z drugiej zaś - podjęcie decyzji związanej z rozpoczęciem lub rozwijaniem alternatywnej, czy też dodatkowej działalności gospodarczej pociąga za sobą konieczność poniesienia nakładów inwestycyjnych. W zależności od realnych możliwości finansowych rolnika, posiadanej bazy budynkowej i urządzeń oraz założonego standardu usług, obejmować one mogą zarówno zakup dodatkowych mebli i sprzętu, odnowienie istniejących izb, jak i dobudowę, rozbudowę, adaptację lub modernizację budynków, czy też nawet budowę nowych budynków, budowli i urządzeń służących realizacji planowanych przedsięwzięć.

Możliwość sfinansowania planowanych przedsięwzięć łączy się często z koniecznością uzyskania kredytu bankowego lub pożyczki. Jednak nawet w wypadku kredytów preferencyjnych, banki wymagają z reguły ustanowienia stosownych zabezpieczeń, najczęściej w postaci weksli poręczonych, poręczeń majątkowych lub hipoteki. Wymóg ten jest często trudny do spełnienia, mając choćby na uwadze stosunkowo niską wartość rynkową ziemi i budynków rolnych w naszym kraju.

Czynnikiem utrudniającym rozwój agroturystyki jest stan infrastruktury technicznej i społecznej na wsi. Charakteryzuje go m.in. brak dostatecznej sieci dróg, zły stan sieci elektroenergetycznej, problemy zapewnienia ochrony przeciwpożarowej i przeciwporażeniowej, trudności w stosowaniu urządzeń trójfazowych, niższy niż w miastach stopień telefonizacji, wyposażenia w sieć wodociągową i kanalizacyjną, trudniejszy dostęp do banków, urzędów pocztowych, szkół i instytucji kultury, a także do placówek służby zdrowia, zwłaszcza specjalistycznych. Trudności te w istotny sposób ograniczają rozwój pozarolniczej działalności gospodarczej. Duża część gospodarstw rolnych nie może zaoferować turystom co najmniej przyzwoitych warunków bytowych. I nie należy przy tym zakładać, że przeciętny mieszkaniec miasta, czyli potencjalny klient potraktuje fakt braku ciepłej wody, czy też łazienki i ubikacji jako "urok wiejskiego życia".

Barierą wpływającą na rozwój agroturystyki jest stosunkowo niski stopień kwalifikacji rolników i członków ich rodzin, w tym brak znajomości języków obcych. Odbija się to bezpośrednio na jakości świadczonych usług oraz uniemożliwia zaproponowanie oferty cudzoziemcom. Wyjątkiem w tym zakresie są tzw. ziemie odzyskane, gdzie duża część ludności może porozumiewać się w języku niemieckim.

Również struktura wieku użytkowników gospodarstw rolnych może stanowić istotne utrudnienie w konstruowaniu oferty turystycznej o odpowiednim standardzie. Wprawdzie wyniki Spisu Rolnego z roku 1996 nie wskazują, aby działalność w zakresie hotelarstwa i wynajmu pokoi była domeną rolników z młodszych grup wiekowych, jednak w miarę powstawania konkurencji w tej sferze, funkcjonujące lub nowopowstające gospodarstwa agroturystyczne zmuszone będą doskonalić swoją ofertę, zarówno poprzez ulepszanie bazy noclegowej, jak i nowe rozwiązania organizacyjne i marketing. Ludzie starsi tymczasem, nie są z reguły skłonni do dokonywania istotnych zmian w utartych zwyczajach i sposobach postępowania.

Także wspomniana wcześniej stosunkowo niska wartość nieruchomości rolnych w naszym kraju jest również czynnikiem, który hamować może rozwój agroturystyki. Otóż mieszkańcy dużych miast, uzyskujący wysokie dochody, coraz częściej decydują się na zakup nieruchomości rolnych na terenach wiejskich. Nabywając siedliska wraz kilkoma hektarami gruntu na rynku prywatnym, bądź od Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, tworzą sobie, rodzinom i znajomym dogodne miejsce dla spędzania weekendów lub wakacji. Proces ten prowadzi do powstawania turystyki wiejskiej, w której rola rolników sprowadzać może się jedynie do sprzedaży artykułów rolnych i świadczenia innych usług np. agrotechnicznych lub związanych z dozorem.

Część rolników napotkać może w ramach podejmowanych działań na barierę związaną z małym obszarem gospodarstwa. Oprócz miejsca zakwaterowania, oferta turystyczna obejmować powinna również możliwości spędzania wolnego czasu, np. w formie rekreacji. Tymczasem organizowanie jazdy konnej, czy też boisk sportowych wymaga dysponowania odpowiednim areałem gruntu. Duża część gospodarstw z rejonu Polski wschodniej i południowo-wschodniej warunku takiego nie spełnia.

Szanse rozwoju agroturystyki w Polsce w aspekcie integracji z Unią Europejską rozpatrywać można uwzględniając dwa okresy: przedakcesyjny oraz po wstąpieniu do tej organizacji.

Najistotniejszym czynnikiem, który niewątpliwie będzie miał w najbliższych latach pewien wpływ na rozwój omawianej działalności to możliwość korzystania z funduszy przedakcesyjnych, przede wszystkim z funduszu SAPARD, ukierunkowanego na wspomaganie rozwoju obszarów wiejskich [ W jego ramach dotowane będą m.in. inwestycje zapewniające źródła dodatkowego trwałego dochodu dla gospodarstw rolnych, w tym
związane z rozwijaniem turystyki przez rolników i domowników. Osoby te będą mogły ubiegać się o dotację do 50 % całkowitych kosztów projektu, do wysokości 6 000 EUR, jeżeli przedsięwzięcie zapewni dodatkowe źródło dochodu. Przewiduje się również dotacje dla organizacji pozarządowych, gmin, związków międzygminnych w wysokości do 25 000 EUR na jeden projekt infrastruktury turystycznej na obszarach wiejskich.

Przedmiotem dotacji będzie również marketing i promocja różnicowania działalności gospodarczej na terenach wiejskich, realizowane przez formalnie zarejestrowane organizacje pozarządowe, organizacje i związki rolników, jednostki samorządu terytorialnego, jednostki samorządu gospodarczego, instytucje doradztwa rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich i inne organizacje (wysokość dotacji wynosić będzie 50%całkowitych kosztów kwalifikowanych, nie więcej niż 100 000 EUR).

Przyjęcie wsparcia w formie dotacji jest o tyle istotne, że dotychczas stosowane sposoby pomocy finansowej na przedsięwzięcia agroturystyczne ograniczały się głównie do zwrotnych pożyczek lub kredytów. Możliwość uzyskania subsydiów, będzie zupełnie nową jakością, jeśli chodzi o pozyskiwanie przez rolników-inwestorów zewnętrznego zasilania finansowego. Jednak dopiero po wejściu do Unii pojawią się szanse na znaczący dopływ
środków na ten cel z funduszy strukturalnych (Sekcja Orientacji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich i Poprawy Warunków Życia Ludności Wiejskiej "LEADER").

Podkreślić jednak należy, iż będzie to miało miejsce, o ile wraz z członkostwem Polski nastąpi przejęcie pełni obowiązków i praw przysługujących państwom zrzeszonym. Nie jest to do końca przesądzone, uwzględniając trwającą dyskusję na ten temat w państwach "Piętnastki", w której podkreśla się m.in. ograniczone możliwości finansowe wspólnego budżetu, a także podnosi celowość przejęcia przez budżety krajowe części obciążeń związanych z realizacją Wspólnej Polityki Rolnej.

13. ZMIANY RELACJI CEN CZYNNIKÓW PRODUKCJI

Analiza zmian cen czynników produkcji w ostatnich dziesięcioleciach w RFN wskazuje, że robocizna drożeje szybciej niż inne czynniki produkcji (rys.1). Wysoką dynamikę wzrostu wykazywały produkcji zdrożały 1,5-krotnie, a więc znacznie mniej niż robocizna oraz inwestycje budowlane i maszynowe.
Zarysowane tendencje zmian cen poszczególnych czynników produkcji utrzymywały się również w latach dziewięćdziesiątych i dotyczyły nie tylko RFN, ale także innych krajów UE. Z danych przedstawionych na rys.1 wynika, że w RFN w analizowanym okresie ceny produktów rolnych rosły wolniej, niż ceny pozostałych czynników produkcji.

Zaczerpnięte z pracy prof. Dr hab. Henryka Runowskiego

Powszechnie panuje przekonanie o taniej sile roboczej w Polsce. Jeżeli jednak uwzględnimy niską wydajność pracy, to okaże się, że stwierdzenie to jest nieprawdziwe. Dodatkowo, analizując dynamikę zmian kosztów siły roboczej i dynamikę zmian cen innych czynników produkcji rolniczej, dochodzimy do wniosku, że występuje u nas sytuacja podobna jak w krajach Unii Europejskiej. Na podstawie danych GUS można stwierdzić, że w latach 1990-1998 koszty wynagrodzenia brutto w rolnictwie w ujęciu nominalnym wzrosły 12 razy, podczas gdy ceny środków produktów dla rolnictwa 8 razy, oraz dóbr inwestycyjnych 7 razy.

Należy zaznaczyć, że zaobserwowany spadek cen produktów rolnych w krajach Unii Europejskiej wynika w dużej mierze ze zmian w polityce rolnej, polegających na odchodzeniu od subwencjonowania cen produktów rolnych, na rzecz wprowadzania coraz wyższych dopłat bezpośrednich do powierzchni uprawy lub sztuk zwierząt. Mimo to jednak zarówno z badań, jak i z ocen samych rolników w tych krajach wynika, że stosowane dopłaty bezpośrednie nie pokrywają skutków spadku cen produktów rolnych.

14. KONCENTRACJA ZIEMI, ZWIERZĄT I PRODUKCJI

Rozwój rolnictwa w krajach zachodnioeuropejskich wskazuje na wyraźne tendencje do koncentracji ziemi, zwierząt i produkcji. Z badań przeprowadzonych w RFN wśród rolników posiadających gospodarstwa o powierzchni powyżej 100 ha ponad połowa (56%) z nich zamierza powiększyć obszar swojego gospodarstwa.

W Polsce do zjawiska koncentracji w rolnictwie ciągle jeszcze podchodzi się z dużą rezerwą. Jest to wynikiem nienajlepszych w przeszłości doświadczeń wielkoobszarowych gospodarstw. W mojej ocenie główną przyczyną obserwowanych tu niepowodzeń było niedopasowanie technologii do poziomu koncentracji i skali produkcji. W gospodarstwach tych stosowano, a niekiedy stosuje się nadal technikę i technologie produkcji dostosowaną do warunków małych i średnich gospodarstw rolnych. W konsekwencji duże gospodarstwo rolne było jedynie prostą sumą małych i średnich gospodarstw rolnych, co nie mogło zapewnić należytego efektu ekonomiki skali. Na tej podstawie lansowano pogląd, że w przeciwieństwie do przemysłu, duża skala produkcji do rolnictwa nie pasuje. Powoływano się przy tym na specyficzne cechy produkcji rolniczej, które jakoby z natury ograniczały możliwości wykorzystania efektów skali.

W Polsce, podobnie jak w innych krajach byłego obozu socjalistycznego, rozwój techniki i technologii produkcji pozostawał w tyle za procesami koncentracji w rolnictwie państwowym, dokonującymi się w sposób administracyjny. Duża liczba ciągników małej mocy i maszyn towarzyszących o małej wydajności oznaczały konieczność zatrudniania dużej liczby pracowników, w efekcie czego ich wydajność nie mogła być większa niż w średniej wielkości gospodarstwie chłopskim. Dodatkowo nadmierna ochrona pozycji pracowników (m.in. zmianowy system pracy) powodowała, że w ostatecznym rachunku na osobę przypadało tu tyle samo ziemi i zwierząt, co w rolnictwie chłopskim, a często nawet mniej.

15. TECHNOLOGIA A SKALA PRODUKCJI

Między skalą (koncentracją) produkcji i techniką i technologią występują wzajemne sprzężenia. Z jednej strony wzrastająca skala produkcji zapewnia efektywne wprowadzanie nowych technik i technologii produkcji, z drugiej natomiast strony nowe techniki i technologie wymuszają wzrost skali produkcji. Nowe techniki i technologie produkcji pozwalają zmniejszyć koszty wytworzenia jednostki produkcji, jednak pod warunkiem zapewnienia właściwej dla danej techniki i technologii wielkości skali. Na rys.2 przedstawiono hipotetyczne zmiany kosztu wytworzenia jednostki produktu w zależności od wielkości skali, przy różnych technologiach produkcji. Z rysunku tego wynika, że każda technologia, w zależności od wielkości skali zapewnia zróżnicowany poziom kosztu wytworzenia jednostki produktu.

Rysunek ten wskazuje, że w pewnych przedziałach nawet sam wzrost rozmiarów działalności produkcyjnej może przynieść określone efekty ekonomiczne. Jednak dopiero równoczesny wzrost skali i zmiana stosowanych technik i technologii przynosi zauważalne efekty.

Doświadczenia krajów zachodnioeuropejskich wskazują, że w minionych dziesięcioleciach nastąpiły bardzo radykalne zmiany technik i technologii produkcji. Zjawisko takie można zaobserwować również w polskich gospodarstwach rolnych, szczególnie w niektórych nowo powstałych dużych gospodarstwach, które dysponują bardzo nowoczesną techniką i technologiami, dostosowanymi do dużych koncentracji ziemi.

Dziś mamy już wiele dowodów na to, że wzrastająca koncentracja produkcji, przy zastosowaniu adekwatnych dla niej technik i technologii produkcji może zapewnić efekty podobne jak w przemyśle. Świadczy o tym równie wysoka, a w niektórych krajach nawet wyższa niż w przemyśle wydajność pracy.

To między innymi jest powodem, dla którego nawet rolnicy prowadzący już dziś duże gospodarstwa i posiadający duże stada zwierząt planują dalszy ich wzrost. Równocześnie ze wzrostem wielkości stad zwierząt zmieniają się systemy ich utrzymania. Z analizy systemów utrzymania krów w krajach zachodnioeuropejskich w ostatnich dziesięcioleciach wynika stała tendencja przechodzenia od uwięzionego do wolnostanowiskowego utrzymania krów. Wolnostanowiskowy sposób utrzymania krów wymaga mniejszych nakładów robocizny na obsługę zwierząt, a koszty eksploatacji stanowiska dla krowy niż są niższe w oborze alkierzowej. Również w Polsce pojawia się zainteresowanie producentów tego rodzaju technologią chowu bydła mlecznego.

16. SPECJALIZACJA PRODUKCJI

Jeszcze do niedawna utrzymywał się pogląd, że duże gospodarstwa nie muszą się specjalizować, ponieważ każda z działalności może być prowadzona w rozmiarze pozwalającym na wykorzystanie zjawiska ekonomiki skali. Stąd w dawnych wielkoobszarowych gospodarstwach rolnych równolegle prowadzono kilka kierunków produkcji zwierzęcej i wielostronną produkcję roślinną. Taka organizacja produkcji ma niewątpliwie tę zaletę, że łagodzi skutki falowania koniunktury na poszczególne produkty. Na ogół w okresie dobrej koniunktury na jeden produkt, występuje słaba koniunktura na inny produkt. Tego rodzaju organizacja produkcji była zasadna dopóty, dopóki stosowano prymitywną i tym samym tanią technikę. W obecnych relacjach cenowych, kiedy robocizna staje się coraz droższa i uzasadnione jest jej zastępowanie technicznymi środkami pracy, które również są bardzo drogie, konieczna jest zasadnicza rewizja tego poglądu. Dowodem na to są zachowania dużych producentów rolnych, nie tylko na Zachodzie, ale również w Polsce, którzy wyraźnie ograniczają strukturę asortymentową produkcji. Pozwala to zwiększyć rozmiar gałęzi wiodącej, lepiej opanować sztukę jej prowadzenia, zwiększyć siłę przebicia na rynku, ograniczyć strukturę parku maszynowego i budynków gospodarczych, co w konsekwencji prowadzi do ograniczenia kosztów produkcji i wzrostu cen produktów rolnych (większe partie standardowego produktu i wysoka jego jakość zapewniają wyższą cenę). Szczególny efekt daje obniżka kosztów stałych, w tym kosztów zarządu.

17. INWESTYCJE

W dość powszechnych ocenach ekspertów zagranicznych, rolnictwo polskie było przeinwestowane. W przeszłości duża skłonność do inwestowania dotyczyła zarówno gospodarstw państwowych, jak i chłopskich. Nie oznacza to jednak, że nie istnieje dziś potrzeba inwestowania. Wiele budynków inwentarskich, maszyn i urządzeń nie spełnia obecnych wymagań efektywnościowych i funkcjonalnych. Szczególnie w dużych gospodarstwach stara, pracochłonna technika nie zapewnia oczekiwanego efektu ekonomicznego. Stąd duże zainteresowanie nowymi inwestycjami, szczególnie związanymi z odnową parku maszynowego. Inwestycje te są jednak bardzo drogie i to nie tylko w ocenie rolników polskich. Z cytowanych badań niemieckich wynika, że w celu ograniczenia kosztów stałych coraz więcej rolników prowadzących również duże gospodarstwa rolne w zakresie takich czynności jak zbiór zbóż (kombajnowanie), słomy, buraków cukrowych, zbioru traw i kukurydzy na kiszonkę przechodzi na korzystanie z usług, zamiast kupować nowe maszyny (tab. 1).

Interesujące jest to, że aż 52% rolników specjalizujących się w chowie bydła mlecznego planowało inwestycje związane z budową i modernizacją obór. Podobnie 73% rolników specjalizujących się w chowie trzody chlewnej planowało inwestycje związane z modernizacją lub budową chlewni. Oznacza to, że dla prowadzenia efektywnej produkcji zwierzęcej niezbędne są pomieszczenia inwentarskie gwarantujące właściwe warunki utrzymania zwierząt, wysoką jakość produktów oraz niskie nakłady pracy.

Inwestycje związane z magazynami zbożowymi, które planowała ponad 1/3 badanych, sugerują zmianę organizacji zbytu zbóż w przyszłości. Przy dużych wahaniach cen na rynku zbóż, rolnicy widzą dodatkowe przychody ze sprzedaży zbóż w okresach występowania wyższych cen.

Z przytoczonych danych wynikają określone wnioski dla dużych gospodarstw rolnych w Polsce. Dla podjęcia decyzji inwestycyjnej konieczny jest zawsze dokładny rachunek wskazujący, czy zakup danej maszyny, budowa budynku są niezbędne i ekonomicznie uzasadnione. Szczególnie ostrożnie należy podejmować inwestycje związane ze wznoszeniem nowych budynków i budowli. Tego typu zrealizowane decyzje wywołują z reguły skutki nieodwracalne.

18. WSPÓŁDZIAŁANIE GOSPODARSTW

W badanych gospodarstwach niemieckich pojawiają się silne tendencje do redukcji kosztów stałych przez różne formy kooperacji i współdziałania gospodarstw. Coraz częściej zaczyna mówić się o potrzebie zawierania aliansów marketingowych lub strategicznych. Alianse to porozumienia i sojusze różnych podmiotów działających na rynku, które mają doprowadzić do osiągnięcia korzyści dla wszystkich stron układu celów gospodarczych. Są to porozumienia "przyjazne", które cechuje zachowanie autonomii ich uczestników, a ich celem jest osiągnięcie efektu korzyści skali i lepszej pozycji konkurencyjnej wszystkich partnerów. Takie partnerstwo jest więc ekonomicznie korzystne i opiera się na wspólnych celach, uzupełnianiu się umiejętnościami, integracji procesów ponad granicami organizacyjnymi. W tym kierunku zmierzają badani rolnicy niemieccy. Ponad 70% badanych gospodarstw zamierza w przyszłości zredukować swoje koszty stałe przez silniejszą współpracę w zakresie użytkowania maszyn. Współpracę w zakresie zbytu produktów rolnych planuje realizować aż 41% gospodarstw, a 21% gospodarstw zamierza prowadzić kooperację w zakresie chowu zwierząt. Interesujące jest to, że 24% gospodarstw widzi swoją przyszłość w połączeniach (fuzji) całych gospodarstw. Dotyczy to szczególnie gospodarstw ukierunkowanych na towarową produkcję roślinną i gospodarstw specjalizujących się w chowie trzody chlewnej i drobiu.

19. INTENSYWNOŚĆ PRODUKCJI

Ostatnie reformy polityki rolnej Unii Europejskiej prowadzą do spadku cen produktów rolnych, który jest rekompensowany wzrostem dopłat bezpośrednich do jednostki powierzchni, bądź sztuki zwierząt. Utrzymywane są limity produkcyjne i popierana jest ekstensyfikacja produkcji. Powoduje to, że relacje między cenami produktów rolnych a cenami środków produkcji zawężają się. Konsekwencją tego powinno być zmniejszanie poziomu intensywności produkcji (zmniejszenie dawek nawozów mineralnych i środków ochrony roślin, intensywności chowu zwierząt). Z przeprowadzonych badań wynikają jednak różne na to reakcje gospodarstw.

W wyniku wprowadzonych regulacji polityki rolnej 38% gospodarstw planowało redukcję nawożenia azotowego o około 15%, 54% zamierza pozostawić na dotychczasowym poziomie, zaś pozostałe 8% planowało 14% jego wzrost. Wyraźniejsze ograniczenia występowały z stosowaniu herbicydów i fungicydów (spadek o około 15%). Jest przy tym charakterystyczne, że badani rolnicy mimo spadku nakładów oczekują wzrostu plonów. Ten oczekiwany wzrost plonu, mimo redukcji stosowania środków plonotwórczych, planuje się uzyskać dzięki lepszej organizacji nawożenia i ochrony roślin, ścisłym ich dostosowaniu do potrzeb roślin, a także dalszemu postępowi biologicznemu i technologicznemu. Podobnie jest w produkcji zwierzęcej, gdzie mimo ograniczenia intensywności żywienia paszami treściwymi, ale lepszemu przygotowaniu pasz objętościowych i lepszej genetyce zwierząt ich wydajności jednostkowe rosną.

20. DOCHODY I ORGANIZACJA GOSPODARSTW

Reforma rolna UE ogranicza dochody rolników. Według badanych rolników prowadzących duże gospodarstwa ich dochody w wyniku wprowadzonych reform zmniejszyły się o około17%. Zmusza to do poszukiwania dochodów z innych działalności.

W rozwoju strategicznym analizowanych dużych gospodarstw Szlezwiku-Holsztynu można wyróżnić bardzo różne drogi. Ponad 2/3 badanych gospodarstw nastawia się również w przyszłości na osiąganie przychodów wyłącznie z rolnictwa. Jednocześnie wciąż jest jeszcze około 9% gospodarstw, które osiągają również dochody spoza rolnictwa. W przyszłości dalsze 4% chce skorzystać z tej możliwości podniesienia dochodów, a następne 11% bierze ten sposób pod uwagę. Tym samym udział gospodarstw, które w przyszłości swoje dochody wiążą z działalnością poza rolniczą wzrośnie do 24%. Szczególnie silnie ta tendencja występuje w grupie gospodarstw nastawionych na produkcję roślinną (35%), w pozostałych typach gospodarstw odsetek ten wynosi 18-19%.

Szansę na poprawę dochodów poprzez udostępnianie użytków rolnych i budynków na cele nierolnicze (np. rekreacyjne) widzi około 28% gospodarstw. W gospodarstwach nastawionych na produkcję roślinną odsetek ten wynosi 37%.

Ekstensyfikację użytków ornych, względnie zielonych w nawiązaniu do postanowień reform UE planuje w przyszłości przeprowadzić około 1/5 gospodarstw. Ogółem dotychczas w programie ekstensyfikacji wzięło udział 6-8% gospodarstw. Przestawienie produkcji na metody alternatywne nie stanowi w przyszłości dla badanych rolników - w ich opinii - prawie żadnej gwarancji poprawy dochodów. Do 2% gospodarstw wykorzystujących te metody dotychczas, w przyszłości zamiar ma dołączyć następne 3%.

21. PODSUMOWANIE

Polscy producenci rolni w przyszłości muszą się liczyć z istotną zmianą warunków gospodarowania i rosnącą konkurencją na rynku rolnym. Wymaga to już dziś podjęcia działań związanych z przystosowaniem gospodarstw i produkcji do nowych warunków i wymogów. Obok wymogów efektywnościowych, szczególnie ważne mogą się okazać wymogi w zakresie jakości produktów rolnych i ochrony środowiska naturalnego, do których polskie gospodarstwa rolne w większości nie są przygotowane. Należy jednak zaznaczyć, że niezależnie od wcześniejszego, czy późniejszego terminu wstąpienia do Unii Europejskiej, spełnienie tych wymogów będzie rozstrzygające dla istnienia i rozwoju gospodarstw rolnych w Polsce. W szczególności dotyczy to gospodarstw wielkoobszarowych, które mogą spotkać się z większymi restrykcjami ze strony otoczenia instytucjonalnego i prawnego niż rodzinne gospodarstwa rolne.

Konieczne jest podjęcie następujących inicjatyw preakcesyjnych:

• udzielanie specjalnej pomocy rolnikom, którzy ekstensyfikują swoją produkcję, tj. stosują ekologiczne metody produkcji, przekształcają grunty orne w ekstensywne użytki zielone, zapewniają utrzymanie w kulturze nie uprawianych gruntów rolnych i leśnych, udostępniają grunty rolne dla celów ogólnospołecznych (rekreacja, tworzenie ochronnych zielonych stref, budowa systemów hydrologicznych itp.),

• podjęcie programu zalesiania gruntów rolniczych przewidującego subsydia do kosztów nasadzeń i pielęgnacji, jak również subsydia kompensujące utracony dochód w okresie wzrastania drzew (20 lat),

• wprowadzenie systemu przyspieszonych emerytur rolniczych także dla osób, dla których gospodarstwo nie było głównym źródłem dochodu, co wielu rolnikom pozwoli zaprzestać działalności i przekazać grunty innym producentom w dogodnej formie,

• przyznawanie premii rolnikom, którzy zawarli z lokalnymi władzami kontrakty dotyczące określonych działań na rzecz ochrony środowiska i krajobrazu wiejskiego, np. przez popularyzację technik "przyjaznych" środowisku,

• rozszerzenie systemu bezpośrednich dopłat do dochodów dla gospodarstw, które przedstawiły program dostosowania produkcji do realnego popytu (subsydia wyrównujące utratę dochodów z tytułu konwersji produkcji),

• przyznawanie subsydiów dla gospodarstw położonych na obszarach o niekorzystnych warunkach naturalnych,

• wspieranie wapnowania gleb, postępu biologicznego i upowszechniania doradztwa rolniczego,

• obawiają się, iż zagrożeniem dla integracji polskiego sektora rolno-żywnościowego ze strukturami UE jest nieprzygotowanie odpowiedniej ochrony pozataryfowej. W tym zakresie występuje olbrzymia asymetria na niekorzyść Polski. W UE obowiązuje kilka tysięcy (ok. 7000) jednolitych norm, standardów i certyfikatów. W praktyce może się okazać, iż polskie przedsiębiorstwa sektora agrobiznesu będą napotykały poważne przeszkody mimo ograniczenia barier celnych, co nie będzie miało miejsca w przypadku przedsiębiorstw unijnych.

Rozwój terenów wiejskich jest obecnie kluczowym problemem gospodarki Polski, dotyczy on 93 % obszaru kraju i 14,7 mln ludzi zamieszkujących wsie ( co stanowi ok. 38% jej ludności). Obecnie 1/3 rodzin wiejskich nie posiada ziemi, a 50 % ludności czynnej zawodowo zamieszkuje wieś nie pracując w rolnictwie. Rozwój wielofunkcyjny to umiejętne wkomponowanie w tereny wiejskie funkcji pozarolniczych.

Z dotychczasowych badań wynika, iż gminy o dominacji funkcji rolniczej charakteryzują się wysoką stopą bezrobocia, natomiast te, gminy, które mają zróżnicowaną gospodarkę i duży udział funkcji pozarolniczych, cechują się znacznie niższym bezrobociem.

Głównym celem rozwoju obszarów wiejskich jest:

• poprawa warunków życia i pracy rodzin żyjących na wsi,

• zwiększenie zatrudnienia pozarolniczego na wsi, co poszerza możliwość wyboru pracy i tworzy jej różnorodność, co powoduje wzrost dochodów

• przyjmowanie przez tradycyjną wieś nowych funkcji.

BIBLIOGRAFIA:

1. Henryk Runkowski „Koncentracja produkcji zwierzęcej” Warszawa 1994;

2. Henryk Runkowski - prace na temat rolnictwa i jego przekształceń

3. Por. D. Czykier - Wierzba: Rolnictwo polskie, a integracja z
   Unią Europejską - UG, Gdańsk 1995 r.

4. Por. F. Tomczak: Szanse, wyzwania i zagrożenia integracji
   rolnictwa polskiego z Unią Europejską, mat. z Konferencji
   Okrągłego Stołu, ART Olsztyn, 1999 r.

5. Por. W. Piskorz i Zespół: Konsekwencje Wspólnej Polityki Rolnej
   UE dla polskiego rolnictwa. Wyniki analizy rynkowej, 1998, FAPA
   Warszawa.

6. Por. J. Rowiński: Szanse i zagrożenia polskiej gospodarki
   żywnościowej po wstąpieniu do Unii Europejskiej w: Agrobiznes i
   obszary wiejskie wobec integracji z Unią Europejską - nadzieje,
   szanse, obawy. SERiA, Szczecin 1997.

7. Por. K. Duczkowska-Małysz „Rolnictwo-Wieś państwo” PWN Warszawa 1998 r.

SPIS TREŚĆI

WSTĘP 2

1. CHARAKTERYSTYKA POLSKIEGO ROLNICTWA 6

2. PRIORYTETY POLITYKI ROLNEJ 9

3. ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH. 15

4. ZAŁOŻENIA POLITYKI RESTRUKTURYZACJI WSI I ROLNICTWA 17

5. KIERUNEK ZMIAN W SEKTORZE 20

6. KIERUNKI RESTRUKTURYZACJI OTOCZENIA ROLNICTWA 23

7. INFRASTRUKTURA I EDUKACJA NA WSI 25

8. CECHY CHARAKTERYZUJĄCE ROLNICTWO EKOLOGICZNE 28

9. INTEGRACJA Z UNIĄ EUROPEJSKĄ 30

10. WIELOFUNKCYJNY ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH 34

11. PROGRAMY ROLNO-ŚRODOWISKOWE SZANSĄ ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH 39

12. AGROTURYSTYKA W POLSCE 41

13. ZMIANY RELACJI CEN CZYNNIKÓW PRODUKCJI 51

14. KONCENTRACJA ZIEMI, ZWIERZĄT I PRODUKCJI 53

15. TECHNOLOGIA A SKALA PRODUKCJI 55

16. SPECJALIZACJA PRODUKCJI 57

17. INWESTYCJE 58

18. WSPÓŁDZIAŁANIE GOSPODARSTW 60

19. INTENSYWNOŚĆ PRODUKCJI 61

20. DOCHODY I ORGANIZACJA GOSPODARSTW 62

21. PODSUMOWANIE 64

BIBLIOGRAFIA: 67

SPIS TREŚCI 68

Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl

2

---