Zrównoważony Rozwój Obszarów Wiejskich

Wykładowca:

Prof. Józef Mosiej

Katedra Kształtowania Środowiska

Wydział Inżynierii i Kształtowania Środowiska

[e-mail]

Pok. 340, bud.33

Zamiast wstępu

Środowisko

• Człowiek codziennie obserwuje środowisko. Czasami ma to charakter utylitarny, chociażby tak prozaiczny - jak próba odpowiedzi na pytanie - czy zabrać dziś parasol. Czasami obserwacje piękna przyrody poprawiają nam samopoczucie, innym razem, gdy przychodzi nam patrzeć na dymiące kominy i hałdy odpadów - robi się nam przykro. I piękno i brzydota układów ekologicznych jest czyimś dziełem.

Środowisko

• Pojawiają się zatem pytania. Czy musimy tylko oceniać skutki naszych działań
  w środowisku ? Czy zawsze będziemy mądrzy po szkodzie ? Czy możemy znaleźć taki model postępowania, że unikniemy lub ograniczymy do naprawdę niezbędnego minimum ?

Model cywilizacji XXI wieku

• Model cywilizacji w której żyjemy opiera się, na czterech „W”:

• - wydobyć (surowce),

• - wytworzyć (produkty),

• - wykorzystać (wytworzone produkty),

• - wyrzucić (wykorzystane i już nieprzydatne produkty, czyli odpady)

Model cywilizacji XXI wieku

.

• Ludzie poszukują jednak lepszego modelu, nie tylko dla siebie ale przede wszystkim dla przyszłych pokoleń. „Ziemię pożyczyliśmy od naszych wnuków i powinniśmy im ją zwrócić w stanie nie gorszym, niż była wtedy, gdy ją pożyczaliśmy” - głosi hasło Programu Środowiskowego Organizacji Narodów Zjednoczonych (UN EP). Jak zatem wypełnić treścią to ważne hasło ?

• Rozwój zrównoważony - to model, o którym dyskutują politycy i eksperci wszystkich dziedzin gospodarki. To wyróżnik funkcji celu dla planistów i projektantów. To wyzwanie dla społeczności lokalnych, całych narodów i państw oraz regionów. Ale czym on jest i jak go zapewnić ?

• Rozwój zrównoważony to wg ustawy - Prawo ochrony środowiska „taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń”

Definicje OŚ, KŚ,IŚ,IOŚ,SOŚ

• Przy definiowaniu problemów ochrony środowiska używa się wielu określeń. Obok ochrony środowiska pojawia się kształtowanie środowiska, inżynieria środowiska, inżynieria ochrony środowiska, technologie ochrony środowiska, systemy ochrony środowiska, inżynieria ekologiczna (Kowalik 2001).).

Definicje OŚ, KŚ,IŚ,IOŚ,SOŚ

• Niektóre z wymienionych powyżej określeń są kierunkami studiów (ochrona środowiska, inżynieria środowiska, technologie ochrony środowiska), nazwami specjalności (inżynieria ekologiczna, systemy ochrony środowiska, inżynieria ochrony środowiska, kształtowanie środowiska) lub dyscyplinami naukowymi (inżynieria środowiska, kształtowanie środowiska). W języku angielskim dominuje sformułowanie „environmental engineering” czyli w dosłownym tłumaczeniu „inżynieria środowiskowa” lub też „inżynieria zajmująca się środowiskiem” a nie „inżynieria działań w środowisku”

Środowisko

• Zgodnie z ustawą - Prawo ochrony środowiska, „środowisko” to ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka,
  a w szczególności:

• powierzchnia ziemi,

• kopaliny,

• wody,

• powietrze,

• zwierzęta

• rośliny,

• krajobraz,

• klimat

Ewolucja charakteru problemów środowiskowych i sposobów ich rozwiązywania

• Na przestrzeni ostatnich 50 - 60 lat obserwuje się nie tylko zmiany problemów środowiskowych, ale również ewolucję sposobów ich rozwiązywania (rys.1). Do połowy ubiegłego stulecia główne problemy środowiskowe miały charakter lokalny i dotyczyły głównie zanieczyszczeń widzialnych. W tym okresie ochrona środowiska polegała na stosowaniu „strategii rozpraszania i rozcieńczania” (the best solution is dilution), które polegały na odprowadzaniu do środowiska zanieczyszczeń w takiej postaci, w jakiej powstawały.

Ewolucja charakteru problemów środowiskowych i sposobów ich rozwiązywania

• Wykorzystywano więc środowisko do utylizacji zanieczyszczeń. Przykładem takich rozwiązań był zrzut surowych (bądź oczyszczonych mechanicznie) ścieków do wód powierzchniowych oraz budowa wysokich kominów w elektrowniach i innych obiektach emitujących zanieczyszczenia (gazy, pyły i energie) do atmosfery. W miarę rosnącej degradacji wód i innych elementów środowiska wokół wysokich kominów „ strategie rozpraszania i rozcieńczania” zastępowano „strategiami ograniczania”, które polegały na stosowaniu zabiegów technologicznych (technologie „końca rury”).

Ewolucja charakteru problemów środowiskowych i sposobów ich rozwiązywania

• Obecnie głównym problemem ochrony środowiska stały się zanieczyszczenia niewidzialne (emisje CO2 oraz gazy zubażające warstwę ozonową), które wywołują zmiany o charakterze globalnym. W związku z tym również działania (w tym również edukacyjne) powinny być na miarę skali problemów, a więc zgodne z zasadami rozwoju zrównoważonego, zgodnie z którą środowisko jest jedną z podstaw rozwoju cywilizacyjnego świata. Narzędzia realizacji tych zasad będą zależne od poziomu wdrażania (np. skala przedsiębiorstwa lub jednostki administracyjnej.

Ewolucja charakteru problemów środowiskowych i sposobów ich rozwiązywania

• Na szczeblu przedsiębiorstw mogą to być programy czystszej produkcji polegające przede wszystkim na zapobieganiu powstawania zanieczyszczeń, minimalizowaniu ilości odpadów to jest redukcji zanieczyszczeń u źródła ich powstawania. Jednak działaniem bardziej kompleksowym jest system ocen oddziaływania na środowisko, które należą do najważniejszych prewencyjnych instrumentów ochrony środowiska oddających ideę rozwoju zrównoważonego

Metody ekotechnologiczne
w oczyszczaniu ścieków

Metody ekotechnologiczne
w oczyszczaniu ścieków

Ewolucja problemów środowiskowych

Inżynieria

• Według Encyklopedii PWN inżynieria - dawniej rozumiana była jako umiejętność wznoszenia wszelkich budowy twierdz i umocnień obronnych. W wieku XIX nastąpił rozdział pomiędzy inżynierią wojskową a inżynierią cywilną, stąd pojawiła się angielska nazwa „civil engineering”.

Inżynieria

• W nowszych czasach pod pojęciem inżynierii rozumie się umiejętność wznoszenia wszelkich budowli z wyjątkiem budynków. Rozróżnia się inżynierię lądową (budowa dróg, ulic, linii kolejowych, lotnisk, mostów, tuneli), inżynierię wodną (budowa jazów, zapór, regulację rzek) inżynierię wodnomelioracyjną (budowa kanałów, rowów, urządzeń i sieci odwadniających, urządzeń i sieci nawadniających, małych zbiorników retencyjnych, stawów rybnych oraz urządzeń zabezpieczających przed erozją wodną), inżynierię sanitarną (budowa sieci i urządzeń wodociągowych, kanalizacyjnych i ciepłowniczych), inżynierię leśną (budowa dróg leśnych, zabudowę cieków leśnych, budowę małych zbiorników wodnych).

• Inżynieria środowiska - Składowanie odpadów

Popioły elektrowni Kozienice

• Inżynieria środowiska

Rekultywacja składowiska popiołów elektrowni Kozienice

• Inżynieria wodno-melioracyjna -odwodnienie polderów

• Inżynieria wodnomelioracyjna

kanał odwadniający

• Inżynieria wodna - hydrotechnika

• Inżynieria wodna - ochrona przed powodzią

Nauki o środowisku

• Przy definiowaniu problemów ochrony środowiska używa się wielu określeń. Obok ochrony środowiska pojawia się kształtowanie środowiska, inżynieria środowiska, inżynieria ochrony środowiska, technologie ochrony środowiska, systemy ochrony środowiska, inżynieria ekologiczna.

Inżynieria a środowisko

• Niektóre z wymienionych powyżej określeń są kierunkami studiów (ochrona środowiska, inżynieria środowiska, technologie ochrony środowiska), nazwami specjalności (inżynieria ekologiczna, systemy ochrony środowiska, inżynieria ochrony środowiska, kształtowanie środowiska) lub dyscyplinami naukowymi (inżynieria środowiska, kształtowanie środowiska). W języku angielskim dominuje sformułowanie „environmental engineering” czyli w dosłownym tłumaczeniu „inżynieria środowiskowa” lub też „inżynieria zajmująca się środowiskiem” a nie „inżynieria działań w środowisku”

Inżynieria ekologiczna

• Prof. Władysław Tatarkiewicz zaproponował, że otaczający nas świat możemy podzielić na dwie kategorie: na dary przyrody i na realizację ludzkich pomysłów. Pojawia się więc przeciwieństwo pomiędzy otaczającą nas przyrodą, a infrastrukturą techniczną. Inżynieria tworzy infrastrukturę, a ekologia jako dział przyrodoznawstwa - zajmuje się przede wszystkim populacjami zwierzęcymi i roślinnymi, będącymi integralną częścią naszego środowiska.

Inżynieria ekologiczna

• Inżynieria nauczana na kierunkach technicznych nastawiona jest na realizację ludzkich pomysłów, a przede wszystkim do przekształcania środowiska i surowców przyrodniczych w produkty potrzebne człowiekowi. Do celów inżynierii można zaliczać również cele ekologiczne. Wówczas można mówić o inżynierii ekologicznej jako dziale inżynierii środowiska, której celem jest kształtowanie ekosystemów.

Inżynieria ekologiczna

• Pod pojęciem ekosystemów rozumiemy zbiorowiska roślinne i zwierzęce wraz z ich otoczeniem. Mogą to być ekosystemy lądowe (terrestialne) albo ekosystemy wodne (akwatyczne). Wśród ekosystemów terrestialnych wyróżniamy ekosystemy polne, łąkowe, leśne, bagienne i pustynne. Wśród akwatycznych wyróżniamy rzeczne, jeziorowe i morskie. Przykładami ekosystemów mogą być kompleksy leśne, mokradła, morskie wody przybrzeżne, czy pustynie miejskie. Tak więc kształtowanie ekosystemów jest przedmiotem inżynierii ekologicznej.

• Wysuwa się tu szereg celów ekologicznych takich jak ochrona życia, ochrona bioróżnorodności, ochrona stabilności ekosystemów.

Przykłady wykorzystanie inżynierii ekologicznej

• oczyszczania ścieków poprzez wykorzystanie sztucznie uformowanych systemów bagiennych

• wykorzystanie roślinności do oczyszczania wód spływających z obszarów zurbanizowanych w tym „zielone dachy”

• buforowe strefy roślinne ograniczające dopływ biogenów do zbiornika

• możliwość zagospodarowania osadów ściekowych

• wspomagania samooczyszczania się wód poprzez dobór odpowiednich gatunków roślin

Przykłady wykorzystanie inżynierii ekologicznej

• Jednym z aktualnych problemów jest podjęty najpierw w Niemczech, USA, Danii, a obecnie również w Polsce program formowania ekosystemów bagiennych pokrytych trzciną i innymi roślinami bagiennymi. Te sztucznie formowane systemy bagienne mogą być wykorzystywane do oczyszczania ścieków z małych miejscowości. Ekosystem bagienny zamienia się w ekologiczna oczyszczalnię, oczyszczalnię hydrofitową.

• Jeśli na 1 statystycznego mieszkańca przeznaczymy 1000 m2 ekosystemu podmokłego, to zanieczyszczenia usunięte zostaną w ponad 90%.

• Natomiast na powierzchni 250 m2 wydajność procesu oczyszczania wyniosłaby prawie 60%.

• Współczesny inżynier i biolog sprawili, że może się to odbywać na znacznie mniejszym obszarze (8 - 10 m2)

Schemat oczyszczalni hydrofitowej w Bolimowie

Schemat oczyszczalni hydrofitowej

Podsumowanie

• IE ma ambicję integracji dotychczasowej ekologii, agroekologii, rekultywacji i bioremediacji środowiska.

• Można stwierdzić, że inżynieria ekologiczna rozwija się jako reakcja na niekorzystne zmiany w naszym środowisku jest odpowiedzią na kwaśne deszcze i zmiany klimatyczne. Proponowane nowe podejście do ekosystemów pozwala na efektywne wykorzystanie pracy ludzkiej, kapitałów, surowców i zasobów glebowych przy minimalizacji wytwarzania szkodliwych dla środowiska zanieczyszczeń.

Wykład 2

Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich

Czynniki warunkujące zmiany w użytkowania gruntów

• Historycznie ukształtowana struktura wykorzystania obszarów

• Polityka środowiskowa UE w odniesieniu do obszarów wiejskich

• Polityka rolna, leśna i energetyczna (bioenergia)

• Warunki środowiskowe - ograniczenie w dostępie do zasobów środowiskowych

• Aspekty społeczne

• Globalizacja i zmiany globalne (przewidywane zmiany klimatyczne)

• Polityka zagospodarowania przestrzennego obszarów niezurbanizowanych

Strategia w zakresie adaptacji rolnictwa do zmian klimatycznych powinna uwzględniać na następujące przesłanki:

• Zmiany klimatu wywołuje ogromna światowa emisja gazów cieplarnianych - rolnictwo wytwarza aż 15% z nich.

• Głównymi zagrożeniami klimatycznymi pochodzącymi z rolnictwa są nawozy azotowe (podtlenek azotu) i metan pochodzący z fermentacji i produkcji zwierzęcej.

• W rolnictwie istnieje ogromna możliwość redukcji tych zagrożeń. Najprostsze sposoby to planowanie nawożenia, prawidłowe karmienie zwierząt i racjonalne gospodarowanie odchodami zwierzęcymi (przede wszystkim gnojowicą).

Problemy adaptacji rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich w Europie

• Rozkład materii organicznej w wyniku zmian klimatu będzie przebiegać szybciej niż pochłanianie węgla przez biomasę, co spowoduje obniżenie się poziomu węgla w glebie w wielu rejonach - przede wszystkim chłodnych - Europy, gdzie wzrost temperatury będzie największy,

• Całkowita zawartość azotu w glebie ulegnie zmniejszeniu w warunkach klimatu cieplejszego i suchszego

• W rejonach klimatu suchego może nastąpić intensyfikacja procesów erozji gleb

Problemy adaptacji rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich w Europie

• Rolnictwo europejskie wykazuje największa wrażliwość w rejonach w rejonach północnych na zmiany temperatury, na wschodzie i południu na zmiany w rozkładzie opadów, a na wybrzeżu Atlantyku na intensywne opady

• Produkcja rolna może być ograniczona nie tylko przez zmiany klimatyczne, ale również przez zmiany w koncentracji CO2. Granica obszarów uprawnych zbóż przesunie się ku północy, natomiast warunki będą sprzyjały uprawom roślin okopowych,

Problemy adaptacji rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich w Europie

• chów zwierząt będzie zagrożony przez zjawiska ekstremalne , będzie wymagał dostosowania pomieszczeń, nastąpią zmiany w produktywności pastwisk,

• przystosowanie rolnictwa do zmian krótkoterminowych obejmą zmiany w praktyce rolniczej, agrotechnice i działaniach ochronnych zasobów wodnych

• przystosowanie do długookresowych zmian wymagać będzie przeobrażeń w użytkowaniu ziemi w celu stabilizacji produkcji, opracowania nowych odmian roślin , zastąpienia rodzajów upraw (np. uprawy z południa Europy), modyfikacje makroklimatu (np. poprzez małą retencję), zmiany systemu gospodarowania (np. gospodarstwa wielokierunkowe zamiast specjalistycznych)

Ochrona wód

Ochrona wód

Standard - dobra kultura rolna

Na gruntach położonych na stokach o nachyleniu powyżej 20⁰ zabronione jest:

• wykorzystywanie pod uprawę roślin wymagających utrzymania redlin wzdłuż stoku;

• ugorowanie jako czarny ugór

Uprawa powinna być:

• prowadzona metodą tarasową;

• powinna być utrzymywana okrywa roślinna lub ściółkowanie w międzyrzędziach.

Standard - dobra kultura rolna

• Uznaje się grunt orny za ugorowany jeżeli:

• Podlegał zabiegom uprawowym, przy czym nie był obsiewany przez okres dłuższy niż 6 miesięcy lub

• podlegał co najmniej jednokrotnemu koszeniu w terminie do dnia 15 lipca.

• Grunt orny nie powinien być ugorowany przez okres dłuższy niż 5 lat;

Standard - dobra kultura rolna

• dopuszcza się przemienne użytkowanie łąk i pastwisk;

• łąki, pastwiska i ścierniska nie powinny być wypalane

• Grunty rolne nie powinny być porośnięte drzewami i krzewami, z wyjątkiem:

• drzew i krzewów nie podlegających wycięciu, zgodnie z przepisami o ochronie przyrody;

• mających znaczenie dla ochrony wód i gleb;

• drzew i krzewów nie wpływających na prowadzoną na tych gruntach produkcję roślinną.

Standard - ZDPR

Zwykła dobra praktyka rolnicza

(wymogi PROW)

Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza

• ZDPR obowiązuje beneficjentów programu rolno-środowiskowego oraz ONW

• Nie należy mylić ZDPR z KDPR

• ZDPR oznacza takie standardy gospodarowania, których racjonalnie postępujący rolnik przestrzegać powinien w danym kraju. ( Rozp. KE)

• Podstawa prawna:Dz.U. nr 73, poz.657- zał.; PROW- zał. K

Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza

• Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza to podstawowe, najważniejsze ze względów środowiskowych, mierzalne standardy dotyczące ochrony środowiska w zakresie produkcji rolnej a wynikające z obowiązujących przepisów prawa polskiego

• Przestrzeganie zwykłej dobrej praktyki rolniczej jest obowiązkowe i będzie kontrolowane w gospodarstwach beneficjentów następujących działań PROW i w najbliższej przyszłości będzie rozszerzane jako warunek uzyskania dotacji

Zwykła dobra praktyka rolnicza

Standardy ZDPR dotyczą:

• Stosowania nawozów i ich przechowywania

• Rolniczego wykorzystanie ścieków na terenie gospodarstwa rolnego

• Rolniczego wykorzystanie komunalnych osadów ściekowych

• Stosowania i przechowywania środków ochrony roślin

• Gospodarki na użytkach zielonych

• Utrzymywania czystości i porządku w gospodarstwie rolnym

• Ochrony siedlisk przyrodniczych

• Ochrony gleb

• Gospodarki wodnej

Zwykła dobra praktyka rolnicza

Akty prawne z których wybrano standardy ZDPR:

• Ustawa Prawo Wodne z 18 lipca 2001r.

• Ustawa o nawozach i nawożeniu z 26 lipca 2000r.

• Ustawa o Ochronie Roślin z 12 lipca 1995r.

• Ustawa o Ochronie Przyrody z 16 kwietnia 2004r.

• Ustawa o odpadach z 27 kwietnia 2001r.

• Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych z 3 lutego z 1995r.

• Ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach z 13 września 1996 r.

• Rozp. MRiRW z 1 czerwca 2001r. w sprawie szczegółowego sposobu stosowania nawozów.

• Rozp. Min. Środowiska z 1 sierpnia 2002r.w sprawie komunalnych osadów ściekowych.

• Rozp. Min. Środowiska z 8 lipca 2004r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego

Standardy - wymogi SPO

Minimalne standardy w zakresie higieny, ochrony środowiska i warunków utrzymania zwierząt

Standardy - wymogi SPO

• Niezależnie od funkcjonowania wymogów KDPR wynikających z dyrektywy azotanowej oraz ZDPR wprowadzonej w ramach PROW jako zasadę wprowadzono w ramach SPO wymóg spełnienia przez beneficjenta po zrealizowaniu inwestycji:

minimalnych standardów w zakresie higieny, ochrony środowiska

i warunków utrzymania zwierząt

w praktyce oznacza to spełnienie wszystkich standardowych wymogów wynikających z obowiązujących przepisów prawa w zakresie produkcji jaką prowadzi gospodarstwo (kodeks dobrych praktyk producentów mleka, kodeks dobrych praktyk w zakresie produkcji roślinnej, np. zbożowej itp..)

Standardy - wymogi SPO

• Minimalne standardy obowiązujące w SPO - Rolnictwo (inwestycje, młody rolnik, przetwórstwo) - oznaczają skonkretyzowanie wymogów w stosunku do higieny, dobrostanu zwierząt i ochrony środowiska w zależności od rodzaju prowadzonej działalności jednocześnie pokazują co będzie przedmiotem kontroli na miejscu i warunkiem uzyskania dotacji

Standardy dla gospodarstw mleczarskich, np. dotyczą:

• utrzymania zwierząt ze względu na ich ochronę

• pomieszczeń dla zwierząt w gospodarstwach,

• pomieszczeń i stanowisk do udoju,

• urządzeń i sprzętu do udoju,

• warunków prowadzenia udoju,

• przechowywania mleka

Standardy - wymogi SPO

• Minimalne standardy obowiązujące w SPO - Rolnictwo (inwestycje, młody rolnik, przetwórstwo) - oznaczają również, że oprócz wymogów dyrektywy azotanowej, zwykłej dobrej praktyki rolniczej gospodarstwo prowadzące produkcję zwierzęcą musi spełnić wymogi innych rozporządzeń np. w zakresie dobrostanu zwierząt , specjalnych wymogów związanych ze skalą produkcji zwierzęcej lub np. stosowania nawadniania upraw.

Standardy - wymogi SPO

Przykłady

• Przechowywanie i stosowanie nawozów

• 170 kg N/ha/rok w nawozach naturalnych

• >40.000 stanowisk drobiu lub 2.000 stanowisk dla świń o wadze > 30 kg lub 750 stanowisk dla macior obowiązek:

• Opracowanie planu nawozowego

• Planu zagospodarowania gnojówki i gnojowicy

• Ocena oddziaływania inwestycji na środowisko

• Obowiązek uzyskiwania pozwolenia zintegrowanego - >40.000 stanowisk drobiu lub 2.000 stanowisk dla świń o wadze > 30 kg lub 750 stanowisk dla macior:

• Raport oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko - > 210 DJP

Gleba jako zasób środowiska

W ramach współpracy międzynarodowej podejmowane są różne inicjatywy ochrony środowiska. Obok ochrony powietrza, wody i biosfery rozpatruje się ochronę gleby. Gleby traktowane w przeszłości jako odnawialne zasoby przyrodnicze stają się współcześnie coraz bardziej nieodnawialne, a niszczenie gleb budzi rosnące zaniepokojenie opinii publicznej.

Funkcje gleby w środowisku

Podstawowe ekologiczne funkcje gleby:

• (1) Gleba jest miejscem produkcji biomasy, a więc transformacji energii słonecznej w chemiczną energię fitomasy, ze sprawnością od l do 3%. Powstają dzięki temu produkty żywnościowe, pasza do hodowli zwierząt, odnawialne źródła energii, tekstylia, drewno, lekarstwa z ziół itp.

• (2) Gleba retencjonuje wodę, związki mineralne i substancję organiczną. Jest ważnym ogniwem regulującym obieg wody w przyrodzie. Gleba pozwala zatrzymać wodę, opóźnić obieg hydrologiczny i wprowadzić do obiegu biologicznego (produkcja biomasy)

• (6) Gleby są źródłem licznych surowców mineralnych, takich jak: skały, kamienie, żwir, piasek, glina, ił. Za pośrednictwem pomp cieplnych podejmuje się eksploatację ciepła zawartego w glebie. Eksploatuje się też pokłady torfu oraz płytkie zasoby wód podziemnych (drenarskich).

• (7) Gleby stanowią dziedzictwo kulturowe, ponieważ tu znajdują się paleontologiczne i archeologiczne znaleziska o wielkiej wartości dla poznania historii ziemi i ludzi. Gleba jest podstawą formowania krajobrazu, w którym żyjemy i stanowi istotny element naszej kultury i cywilizacji.

• (4) usprawnianie kierowania przemieszczania zanieczyszczeń, obejmujące lepsze decyzje lokalizacyjne, jak też proekologiczne sposoby transportu dóbr i osób;

• (5) spójne strategiczne działania zmierzające do podniesienia jakości środowiska na obszarach miejskich;

• (6) podniesienie poziomu zdrowia i bezpieczeństwa publicznego, ze szczególnym naciskiem na ocenę zagrożenia zdrowotnego i sposobów jego opanowywania.

Główne problemy polskiej wsi to aspekty:

• społeczne (40% gospodarstw domowych to emeryci)

• Ekonomiczne (17,5 % zatrudnionych w rolnictwie wytwarza 4 % dochodu, przeciętne dochody - 50 % spoza rolnictwa, niska efektywność - 20% Europy Zachodniej)

• Środowiskowe

Ecosystem Services (2001-2005): “the benefits people derive from ecosystems” )*

“Everyone in the world depends on nature and ecosystem services to provide the conditions for a decent, healthy, and secure life”

STEWARDSHIP OF BIODIVERSITY

Założenia zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce.

Rolnictwo zrównoważone

Jest elementem Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich i jednym z pakietów programu rolnośrodowiskowego

Do podstawowych celów programu rolnośrodowiskowego należą:

• Promocja i gospodarowanie zgodnie z zasadami ochrony środowiska

• Ochrona i kształtowanie krajobrazu

• Ochrona zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt oraz ich siedlisk

Rolnicy realizujący te cele mogą się ubiegać między innymi o wsparcie finansowe z dwóch systemów produkcji rolnej:

• Rolnictwo zrównoważone

• Rolnictwo ekologiczne

Rolnictwo zrównoważone definicje

• nie prowadzi do zubożenia gleby. To, co wynosi się z plonem, powinno zostać zwrócone do gleby. Czynniki to nie tylko wynoszenie składników pokarmowych, ale także stosunki wodne i przeciwdziałanie erozji. Jeśli rolnictwo zrównoważone, a dotyczy to także rolnictwa „ekologicznego”, ma nie pogarszać istniejącego stanu, to wielkością wynoszonego plonu określać należy ubytki tym spowodowane i je niwelować

• polega na ograniczeniu nawożenia, zbilansowaniu gospodarki nawozami i przestrzeganiu odpowiedniego następstwa roślin;

• ma na celu zbilansowanie gospodarki nawozowej oraz prowadzenie odpowiedniego następstwa roślin uprawianych w gospodarstwie

• rolnictwo ekologiczne polega na stosowaniu metod rolnictwa ekologicznego w rozumieniu rozporządzenia Rady Wspólnot Europejskich (WE) 2092/91 oraz rozporządzenia Rady (WE) 1804/99

Rolnictwo zrównoważone

• System rolnictwa ekologicznego jest uregulowany prawnie (ustawa o rolnictwie ekologicznym oraz odpowiednie rozporządzenia unijne) a jego stosowanie jest objęte kontrolą i certyfikacją

• System rolnictwa zrównoważonego nie jest odrębnie uregulowany prawnie, wymogi dla tego sposobu gospodarowania są określone w Krajowym Programie Rolnośrodowiskowym i oparte są na stosowaniu dobrej praktyki rolniczej

Rolnictwo zrównoważone

Rolnik przystępujący do programu rolnośrodowiskowego (oraz korzystający z dopłat ONW) jest zobowiązany do przestrzegania zasad Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej na całej powierzchni gospodarstwa, nawet na tych działkach, które nie są objęte zobowiązaniami wynikającymi z planu działalności rolnośrodowiskowej.

Działka rolna - zwarty obszar gruntu rolnego, na którym prowadzona jest jedna uprawa, o powierzchni nie mniejszej niż 0,10 ha wchodzący w skład gospodarstwa rolnego.

Gospodarstwo rolne - to gospodarstwo rolne o powierzchni co najmniej 1 ha użytków rolnych

Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza

ZDPR oznacza takie standardy gospodarowania, których racjonalnie gospodarujący rolnik przestrzegałby w danym kraju.

Jest elementem PROW na lata 2004 - 2006.

Obowiązuje w 2 działaniach

• Działanie 4 - Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt

• Działanie 3 - Wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW)

Kontrola przestrzegania ZDPR będzie przeprowadzana w gospodarstwie przez ARiMR.

Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza obejmuje przepisy prawa dotyczące

• Rolniczego wykorzystania ścieków w gospodarstwie

• Rolniczego wykorzystania komunalnych osadów ściekowych

• Zasad stosowania nawozów i ich przechowywania

• Środków ochrony roślin i ich stosowania

• Gospodarski na użytkach zielonych

• Obowiązku utrzymania czystości i porządku w gospodarstwie

• Ochrony siedlisk przyrodniczych

• Ochrony gleb

• Gospodarki wodnej

Rolnictwo zrównoważone

• To system gospodarowania, dotyczący całego gospodarstwa

• Nie oznacza że musi nastąpić spadek dochodu z produkcji rolnej

• To stosowanie metod produkcji najmniej szkodzących środowisku a jednocześnie zapewniających dobrą wydajność oraz zysk

Rolnictwo zrównoważone

Oprócz przestrzegania zasad ZDPR, rolnik musi spełniać następujące warunki dla pakietu

• Przestrzegać prawidłowego następstwa roślin w zmianowaniu

• Jako minimum obowiązują 3 gatunki roślin w zmianowaniu

• Jeden gatunek nie może być uprawiany na tym samym polu dłużej niż 2 lata

• Udział zbóż w strukturze zasiewów nie większy niż 66% obszaru gruntów ornych

Rolnictwo zrównoważone

• Opracować plan nawozowy oparty na analizie gleby oraz bilansowanie azotu

• Nie stosować nawozów ściekowych do nawożenia roślin

• Na gruntach ornych maksymalne dawki nawożenia azotem nie mogą być większe niż 150 kg N/ha/rok

• Na trwałych użytkach zielonych nawożenie azotem nie większe niż 120 kg N/ha/rok

Rolnictwo zrównoważone

• Maksymalna obsada zwierząt (bydło, owce, kozy, konie) do 1,5 DJP/ha głównej powierzchni paszowej

Powierzchnia paszowa - użytki zielone i grunty orne z uprawą roślin na paszę w plonie głównym

Rolnictwo zrównoważone

• Zachować na terenie gospodarstwa rolnego powierzchnię trwałych użytków zielonych i wszystkie elementy krajobrazu, tworzące ostoję dzikiej przyrody - w uzasadnionych przypadkach zmniejszenie ostoi jest dopuszczalne przy zachowaniu co najmniej 3% ich powierzchni w gospodarstwie rolnym

• (naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, bagna, kępy drzew i krzewów, miedze torfowiska, źródliska itp.)

Rolnictwo zrównoważone

• Ogromne znaczenie ma przestrzeganie właściwego następstwa roślin oraz struktury upraw ze względu na:

• Choroby płodozmianowe

• Bilans składników pokarmowych w glebie

• Stworzenie najkorzystniejszych warunków dla roślin następczych zważywszy na ograniczone możliwości nawożenia

• Ochronę struktury gleb i ochronę wód

• Każdy rolnik musi posiadać plan zmianowania opracowany na cały okres realizacji planu działalności rolnośrodowiskowej (ewentualne korekty do danego roku zgłaszać będzie rolnik wraz z wnioskiem o płatności)

Rolnictwo zrównoważone

• Szczególna odrębna rola przypada stosowaniu wsiewek poplonowych oraz międzyplonów ozimych i ścierniskowych

• Ochrona struktury gleby

• Ochrona wód przed wymywaniem składników pokarmowych - zwłaszcza azotu

• Zapewnienie jak najlepszych stanowisk

• Ze względu na znaczenie poplonów dla ochrony wód stanowią one oddzielny pakiet

Rolnictwo zrównoważone

• W gospodarstwach uczestniczących w pakiecie „Rolnictwo zrównoważone” optymalny poziom nawożenia będzie ustalony przez rolnika i doradce przy użyciu programu komputerowego Plano RS (IUNG Puławy)

Rolnictwo zrównoważone

• W gospodarstwach zrównoważonych nawożenie mineralne należy traktować jako uzupełnienie nawożenia naturalnego.

• Precyzyjne określenie ilości dostępnych nawozów naturalnych

• Orientacyjne wyliczenie ilości składników pokarmowych w nawozach naturalnych

• Zaplanowanie zastosowania nawozów naturalnych na poszczególne pola

• Zaplanowanie uzupełnienie składników pokarmowych nawozami mineralnymi

Rolnictwo zrównoważone

• Jednym z celów opracowania planu nawożenia programem PlanoRS jest sporządzenie bilansu składników pokarmowych w skali całego gospodarstwa metodą „na powierzchni pola”

• Dawki nawozów mineralnych są wyliczane jako różnica pomiędzy potrzebami pokarmowymi roślin a ilością składników wnoszonych do gleby w nawozach naturalnych i odpływających z innych źródeł

• W bilansie przychód stanowią składniki wprowadzane w nawozach mineralnych i organicznych oraz przyoranych produktach ubocznych roślin uprawnych, a w przypadku azotu także dopływ azotu w opadach atmosferycznych oraz gromadzony w wyniku wiązania przez rośliny motylkowe

Rolnictwo zrównoważone

• Po stronie rozchodów uwzględnia się ilośc składników mineralnych zabieranych z gleby w plonach roślin uprawnych

• Saldo bilansu jest wskaźnikiem ocny gospodarstwa pod kątem wpływu na środowisko naturalne

• Dodatnie saldo oznacza, że występuje nadwyżka składników, które pozostają w glebie skąd mogą ulec rozproszeniu do środowiska a zwłaszcza do wód powierzchniowych i gruntowych

• Ujemne saldo oznacza względny niedobór skłądników, który może ograniczyć wzrost i plonowanie roślinoraz ubożenie gleb

Rolnictwo zrównoważone

• Ze względów ekologicznych i ekonomicznych dopływ i odpływ składników w plonach powinny być w równowadze w warunkach optymalnej zasobności gleb w fosfor i potas

• W praktyce przy niedoborach stosuje się naddatek bilansowy i odwrotnie - zgodnie z KDPR potrzeby nawożenia są:

• Do 50% większe od potrzeb pokarmowych roślinna glebach o bardzo niskiej zawartości P i K

• Do 50% mniejsze na glebach o bardzo wysokiej zawartości tych składników

Rolnictwo zrównoważone

• Saldo azotu ma zawsze wartość dodatnią

• Dodatnie saldo azotu do poziomu 50 kg N/ha/rok nie zagraża czystości środowiska

• W pakiecie rolnictwo zrównoważone dopuszczalne jest dodatnie saldo azotu na poziomie 30 kg N/ha/rok

Rolnictwo zrównoważone

• Prawidłowe nawożenie w rolnictwie zrównoważonym to także przestrzeganie innych zasad i wymogów wynikających z przepisów prawa a także z KDPR a zwłaszcza

• Przestrzeganie zakazów w zakresie stosowania nawozów

• Stosowanie najkorzystniejszych terminów nawożenia

• Dzielenie dawek

• Stosowanie sprawnego technicznie sprzętu do nawożenia zachowanie odległości od brzegów wód powierzchniowych ujęć wody i innych stref, dla których ustanawia się ograniczenia

• Przestrzeganie zasad nawożenia na zboczach

Rolnictwo zrównoważone

• Gospodarstwo realizujące pakiet rolnictwo zrównoważone zobowiązane jest do przestrzegania zasad prawidłowego przechowywania nawozów mineralnych i naturalnych - obornika, gnojówki, gnojowicy w zgodzie z wymaganiami ustawy o nawozach i nawożeniu

• Jeśli gospodarstwo nie posiada płyty obornikowej czy zbiornika na gnojówkę i zwierzęta nie są utrzymywane na głębokiej ściółce a rolnik ma produkcję zwierzęcą - musi w okresie planu takie obiekty wybudować zgodnie z wymaganiami ustawy o nawozach i nawożeniu

Rolnictwo zrównoważone

• Gospodarstwo uczestniczące w programie rolnośrodowiskowym musi :

• Posiadać plan działalności rolnośrodowiskowej

• Posiadać plan zmianowania

• Posiadać plan nawozowy i bilans azotu

• Prowadzić rejestr działań rolnośrodowiskowych

• Sposób zagospodarowania gruntów dopasować do poziomu wody gruntowej

• Grunty na stokach o nachyleniu powyżej 20 % zalesić, odłogować, zadarnić

Rolnictwo zrównoważone

• W rolnictwie zrównoważonym duże znaczenie ma także dobra praktyka ochrony roślin

• W rolnictwie zrównoważonym jako najistotniejsze w ochronie roślin uznaje się utrzymanie agrofagów poniżej poziomu określanego jako próg ekonomicznej szkodliwości

Rolnictwo zrównoważone

• Aby nie dopuścić do przekroczenia progów ekonomicznej szkodliwości należy zawsze podejmować wszystkie możliwe metody ochrony tak aby zapewnić roślinom najlepsze warunki wzrostu i rozwoju

• Chemiczną ochronę roślin podejmować tylko wtedy, gdy inne metody zawiodą

Rolnictwo zrównoważone

• Chemiczna ochrona powinna być traktowana jako działanie wspomagające lub interwencyjne i zawsze w takiej sytuacji należy brać pod uwagę ochronę organizmów pożytecznych dla środowiska rolniczego

• Przy wyborze wariantu ochrony należy wziąć pod uwagę, że skutki dla środowiska ochrony chemicznej mogą być bardziej dotkliwe niż niewielka strata plonu

Rolnictwo zrównoważone

Do podstawowych zabiegów ochronnych (metod ochrony) należą:

• Metoda agrotechniczna

• zabiegi agrotechniczne regulujące wilgotność gleby stopień przewietrzenia ogrzania itp. np orka

• zabiegi melioracyjne (głęboszowanie, drenowanie)

• właściwe zbilansowane nawożenie

• właściwy płodozmian

• jakość materiału siewnego

• dobór gatunków i odmian - stosowanie odmian odpornych na agrofagi

• przestrzeganie terminów siewu i sadzenia

• techniczny aspekt zabiegów agrotechnicznych np. głębokość siewu, precyzja nawożenia itp.

Rolnictwo zrównoważone

• Metoda mechaniczna

• popularna w rolnictwie ekologicznym polegająca na mechanicznym usunięciu agrofagów

• przy użyciu odpowiedniego sprzętu np. brony chwastowniki, opielacze

• poprzez ręczny zbiór i zgniatanie np. jaj i gąsienic bielinka kapustnika, stonki i ślimaków

• wycinanie porażonych pędów drzew i krzewów

• siatki metalowe do ochrony pni przed gryzoniami

• lekkie siatki do ochrony gleb przed ptakami

• opaski lepów, rowy chwytne i inne

Rolnictwo zrównoważone

• Fizyczne metody ochrony - stosowane głównie do ochrony nasion przed szkodnikami i chorobami

• wysokie lub niskie temperatury

• światło lampy kwarcowej

• ultradźwięki

• fale elektromagnetyczne

• promieniowanie nadfioletowe

• promieniowanie Roentgena i inne

Rolnictwo zrównoważone

• Biologiczne metody ochrony

• wykorzystanie grzybów, wirusów, nicieni, owadów drapieżnych i pasożytniczych, ptaków owadożernych i innych zwierząt przy czym wyróżnia się dwa rodzaje działań

• wykorzystanie naturalnych procesów zachodzących w otoczeniu poprzez tworzenie sprzyjających warunków rozwoju pożytecznych gatunków, także owadów (miedze, zarośla zadrzewienia)

• bezpośrednie wykorzystanie wrogów naturalnych

• Metody biochemiczne (zw. chemiczne wpływające na zachowanie owadów)

• Feromony płciowe

• repelenty - substancje odstraszające

• atraktanty - substancje przywabiające

Rolnictwo zrównoważone

• Metoda chemiczna - wykorzystanie substancji chemicznych do likwidacji lub ograniczenia agrofagów

• insektycydy do zwalczania owadów

• akarycydy przeciw pajęczakom

• moluskocydy przeciw ślimakom

• rodentycydy przeciw gryzoniom

• nematocydy przeciw nicieniom

• fungicydy przeciw grzybom

• herbicydy przeciw chwastom

• regulatory wzrostu

Rolnictwo zrównoważone

W chemicznej ochronie niezwykle ważne jest przestrzeganie zasad właściwej ochrony a w szczególności

• właściwy dobór preparatów (kontaktowe, układowe lub systemiczne)

• stosowanie jak najniższych możliwych do zastosowania dawek w danych warunkach

• prawidłowy termin zabiegu (odpowiednia faza rozwoju rośliny i agrofaga, godzina zabiegu)

• wykonywanie zabiegów sprawnym technicznie sprzętem.

System pomocy dla rolnictwa i obszarów wiejskich w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (WPR)

Początek WPR - Traktat Rzymski 1957

Traktat rzymski stwierdza, że Wspólny Rynek obejmuje wszystkie produkty rolne oraz że dla sprawnego funkcjonowania i rozwoju musi byc prowadzona wspólna polityka rolna (WPR).

Doświadczenia wielu krajów pokazują, że rolnictwo jest sektorem wymagającym „specjalnego traktowania”, ochrony i wsparcia, zarówno ze względów ekonomicznych, społecznych, jak i dlatego, że produkcja rolnicza jest uzależniona od warunków agrometeorologicznych.

System pomocy dla rolnictwa i obszarów wiejskich w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (WPR)

Cele WPR:

• Zwiększenie produkcji rolnej przez wspieranie m.in. postępu technologicznego

• Zapewnienie godziwych warunków życia ludziom pracującym w rolnictwie

• Ochrona konsumentów i producentów

• Zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego

Podstawowe zasady WPR

• wspólny rynek, z jednolitymi cenami rolnymi i ze swobodnym przepływem towarów rolno-spożywczych w obrębie całej WE (handel bez granic),

• solidarność finansowa, tj. wspólne finansowanie wszystkich podstawowych wydatków na stabilizację rynków rolnych oraz przemiany strukturalne rolnictwa,

• preferencje dla Wspólnoty tj. uprzywilejowanie handlu wzajemnego wewnątrz UE, przy wspólnej ochronie celnej, granicznej osłonie fitosanitarnej, wspólnych standardach, dopłatach eksportowych, itp.,

• wspieranie rozwoju rolnictwa i wsi instrumentami i funduszami polityki strukturalnej w ramach polityki rolnej i polityki rozwoju regionalnego

Efekty WPR

• Zaspokojenie popytu na produkty rolne (samowystarczalność żywnościowa UE)

• Intensyfikacja produkcji i postęp technologiczny

• Powstanie nadwyżek produkcyjnych

• Wzrost dochodów w rolnictwie, ale dysproporcja pomiędzy dochodami rolników i innych grup społecznych nie zmniejszyła się

• Niedoskonałe struktury obszarowe gospodarstw rolnych spowodowały że 80 % z nich nie mogło uzyskać minimalnej skali produkcji zapewniającej efektywne wykorzystanie kapitału

• Pogorszenie stanu środowiska

Plan Mansholta (1968) poprawa struktury agrarnej przez:

• Ograniczenie liczby osób pracujących w rolnictwie. Powiększenie wielkości gospodarstw

• Likwidacja słabych, mało wydajnych gospodarstw

• Zmniejszenie nadwyżek produktów rolnych

Ewolucja WPR w kierunku rolnictwa zrównoważonego

Dyrektywa Azotanowa

• Ograniczenie zanieczyszczania wód azotanami pochodzenia rolniczego - KDPR

Reforma Mac Sharry'ego (1992)

• Przeorientowanie WPR - powstanie II filaru WPR ze środkami towarzyszącymi

• Nacisk na aspekty społeczne i środowiskowe - podstawa rozwoju zrównoważonego

• Ochrona środowiska naturalnego z zachowaniem dziedzictwa kulturowego wsi

• Dostosowanie do żądań międzynarodowych (WTO)

Ewolucja WPR

Cele reformy Mac Sharry'ego (1992):

• Obniżenie lub zamrożenie cen interwencyjnych połączone z dopłatami wyrównawczymi - dopłaty bezpośrednie

• Zachęcanie rolników do stosowania metod produkcji chroniących środowisko i jakość terenów wiejskich

• Zalesianie

• Zachęcanie rolników do przechodzenia na wcześniejsze emerytury i przekazywanie gospodarstw celem poprawy struktury agrarnej

Ewolucja WPR

Kontynuacja reformy Mac Sharry'ego - część rolna Agendy 2000 (uzgodniona w 1999).

Priorytetem WPR staje się zintegrowane podejście do ochrony środowiska i wielofunkcyjnego rozwoju rolnictwa oraz zróżnicowanie działalności gospodarczej, sprzyjające rozwojowi obszarów wiejskich w powiązaniu z rozwojem regionalnym.

Reforma WPR zmierza przede wszystkim do ustanowienia europejskiego modelu rolnictwa charakteryzującego się większą konkurencyjnością, dbałością o środowisko naturalne oraz o wysoką jakość produktów rolnych, jak również kreującego nowe miejsca pracy.

Nowa reforma - 26 czerwca 2003 roku

Poprawa konkurencyjności oraz zwiększenie orientacji rynkowej producentów rolnych, przy jednoczesnej stabilizacji dochodów rolniczych.

Jednolita płatność na gospodarstwo lub jednolita płatność regionalna, niezależnie od produkcji,

• Powiązanie otrzymywania JPG lub JPR i płatności specyficznych dla określonych kierunków produkcji z obowiązkiem spełnienia określonych standardów przez gospodarstwo - zasada współzależności (cross-compliance),

• Zmniejszanie płatności bezpośrednich dla dużych gospodarstw (modulacja) i transfer zaoszczędzonych w ten sposób środków na rozwój obszarów wiejskich,

• Przestrzeganie dyscypliny finansowej nie przekraczania limitów wydatków na WPR (w przypadku przekroczenia redukcja płatności bezpośrednich),

• Zmiany na rynkach mleka, zbóż, roślin wysokobiałkowych, ziemniaków skrobiowych, suszu paszowego, odnawialnych źródeł energii,

• Zwiększenie roli (zakresu i poziomu wsparcia) rozwoju obszarów wiejskich.

Zasada współzależności

Rolnik otrzymujący płatności bezpośrednie zobowiązany jest spełniać określone wymagania w zakresie:

Od 1 stycznia 2005

• Standardów ochrony środowiska (5 dyrektyw)

• Zdrowotnych ludzi i zwierzątoraz identyfikacji i rejestracji zwierząt (1 dyrektywa i 2 rozporządzenia)

Od 1 stycznia 2006

• Standardy zdrowotności ludzi, zwierząt i roślin (2 dyrektywy i 2 rozporządzenia)

• Notyfikacji o chorobach zwierzęcych (3 dyrektywy)

Od 1 stycznia 2007

• Wymagania w zakresie dobrostanu zwierząt (3 dyrektywy)

Ponadto rolnik jest zobowiązany utrzymywać rolę w dobrej kulturze rolnej zgodnie z wymogami ochrony środowiska. Minimalne wymagania te są określone przez państwa członkowskie na poziomie kraju lub regionu

Zasada współzależności

Ponadto rolnik jest zobowiązany utrzymywać rolę w dobrej kulturze rolnej zgodnie z wymogami ochrony środowiska. Minimalne wymagania te są określone przez państwa członkowskie na poziomie kraju lub regionu, przy uwzględnieniu krajowych /regionalnych uwarunkowań klimatyczno-glebowych, wykorzystania gruntów, praktyk w zakresie zmianowania, metod gospodarowania oraz struktury gospodarstw.

Te minimalne wymagania dotyczą 4 zagadnień:

• Erozji gleb

• Substancji organicznych w glebie

• Struktury gleby

• Zarządzania gospodarstwem

Kraje członkowskie są zobowiązane do utrzymania obszaru trwałych użytków zielonych wg stanu z 2003 roku.

Zasada współzależności - system doradztwa rolniczego

Kontrola (sprawdzanie przestrzegania wymogów w zakresie ochrony środowiska, zdrowotności ludzi roślin i zwierząt, identyfikacji i rejestracji zwierząt notyfikacji chorób zwierzęcych oraz dobrostanu zwierząt, a także wymogów związanych z utrzymywaniem ziemi w dobrej kulturze rolnej, zgodnie z wymogami ochrony środowiska) i kary (za nie przestrzeganie zasady współzależności, zróżnicowane w zależności od charakteru wykroczenia i jego skutków).

Od 1 stycznia 2007 roku państwa członkowskie mają ustanowić system doradztwa dla rolników w zakresie przestrzegania zasady współzależności. Uczestnictwo dla rolników w tym systemie będzie dobrowolne, a pierwszeństwo będą mieli rolnicy otrzymujący ponad 15.000 euro płatności bezpośrednich rocznie.

Zachęty dla rolników w celu podniesienia jakości produktów rolnych

Rolnicy uczestniczący w programach poprawy jakości produktów rolnych oraz poprawy metod produkcyjnych otrzymają wsparcie finansowe w wysokości maksymalnie 3000 euro na gospodarstwo rocznie. Wsparcie to będzie wypłacane przez maksymalnie 5 lat.

Pomoc będzie oferowana także grupom producenckim na wspieranie działalności informujących konsumentów o produktach wytworzonych w ramach programów poprawy jakości. Wysokość pomocy określono maksymalnie do 70% kwalifikowanych kosztów projektów.

Wsparcie dla rolników na dostosowanie do standardów

W ramach działań rozwoju wsi będzie udzielana pomoc na dostosowanie do standardów unijnych dotyczących wymogów środowiskowych, dobrostanu zwierząt, bezpieczeństwa pracy, warunków fitosanitarnych, weterynaryjnych i zdrowotnych ludzi, które nie były do tej pory przyjęte przez prawo krajowe.

Pomoc będzie wypłacana przez okres maksymalnie 5 lat i będzie wynosiła do 10.000 euro na gospodarstwo w pierwszym roku. W kolejnych latach wsparcie będzie stopniowo zmniejszane.

Rolnikom, którzy będą korzystać z doradztwa rolniczego, będzie udzielana pomoc finansowa w wysokości do 80% kosztów usługi, ale nie więcej niż 1.500 euro rocznie.

Nowa reforma - filar I WPR - wspieranie produkcji (90% całości wydatków)

Reforma II filar WPR - rozwój obszarów wiejskich (10% całości wydatków)

Nowe działania

• Promocja działań związanych z podnoszeniem jakości życia mieszkańców, wspieranie ochrony środowiska naturalnego i lokalnych zasobów kulturowych

• Stosowanie standardów

• Korzystanie z usług doradczych

• Poprawa dobrostanu zwierząt w ramach programów rolnośrodowiskowych

Tendencje zmian we WPR

• Poszerzenie i synchronizacja oferty instrumentów pomocowych

• Wzmacnianie związku pomiędzy I i II filarem WPR

• Integracja form wsparcia dla rolników

• Przesuwanie środków z I do II filaru WPR na rzecz programów rolnośrodowiskowych

• Obniżanie poziomu dopłat bezpośrednich

• Bardziej swobodny wybór sposobu rozwoju gospodarstwa

• Tworzenie grup producentów rolnych

• Poprawa dobrostanu zwierząt, higieny i bezpieczeństwa pracy

• Lepsze wykorzystanie potencjału gospodarstwa zgodnie z zasadami zrównoważonych praktyk rolniczych

• Rozwój ochrony środowiska i przyrody na obszarach wiejskich

• Dążenie do osiągnięcia wysokiej jakości żywności

• Poprawa dostępu do usług doradczych

• Dążenie do konkurencyjności rolnika unijnego na rynku światowym

II filar WPR - podstawy prawne

Rozporządzenie Rady (WE) nr 1257/1999 w sprawie wsparcia rozwoju wsi przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji (EAGGF)

Instrumenty

• Obszary ONW oraz obszary podlegając ograniczeniom obszarowym

• Programy rolnośrodowiskowe

• Zalesianie gruntów rolnych

• Dostosowanie gospodarstw do standardów UE

II filar WPR - podstawy prawne

Rozporządzenie Rady (WE) nr 817/2004 ustalające szczegółowe zasady stosowania Rozporządzenia Rady nr 1257/1999

„zwykła dobra praktyka rolnicza” - to standard gospodarowania, który będzie przestrzegany przez każdego racjonalnie postępującego rolnika w danym regionie

Każde państwo członkowskie ustala własne, podlegające weryfikacji standardy gospodarowania w oparciu o ogólnie obowiązujące ustawodawstwo w zakresie ochrony środowiska, na obszarach użytkowanych rolniczo

Finansowanie WPR i rozwoju wsi

Utworzenie Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (1964) na podstawie Traktatu Rzymskiego (1957)

Sekcje Funduszu:

• Sekcja orientacji - finansuje przekształcenia strukturalne w rolnictwie, rozwój obszarów wiejskich

• Sekcja gwarancji - finansuje WPR

Instrumenty SPO Rolnictwo

Sekcja orientacji (Sektorowy Program Operacyjny)

• Inwestycje w gospodarstwach rolnych

• Ułatwienie startu młodym rolnikom

• Różnicowanie działalności rolniczej

• Infrastruktura

• Ochrona wsi i ochrona dziedzictwa kulturowego

• Przetwórstwo i marketing

• Scalanie i wymiana gruntów

• Gospodarka zasobami wodnymi

• Przywracanie potencjału produkcji leśnej

• Pilotażowy program LEADER +

• Szkolenia

• Wsparcie doradztwa rolniczego

• Pomoc techniczna

Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej

Sekcja gwarancji finansuje:

• Interwencje na rynku wewnętrznym UE

• Subsydia eksportowe

• Kwoty kompensacyjne

• Wydatki związane z ochroną środowiska i zachowaniem naturalnego krajobrazu

• Instrumenty towarzyszące WPR

Płatności bezpośrednie do gruntów rolnych

Sekcja gwarancji. System płatności bezpośrednich składa się z dwóch elementów:

• Jednolitej płatności obszarowej

poziom dopłat:

- w 2004 roku - 25%

- w 2005 roku - 30%

- w 2006 roku - 35% poziomu dopłat w UE (podstawowy poziom dopłat - I filar WPR)

• Płatności uzupełniających, które podwyższają jednolitą płatność obszarową do

- w 2004 roku - 36%

- w 2005 roku - 39%

- w 2006 roku - 42% poziomu dopłat w UE (II filar WPR)

Płatności bezpośrednie do gruntów rolnych

Płatność uzupełniająca może zostać podwyższona do maksymalnej wysokości ogółem (sfinansowana wyłącznie z budżetu krajowego):

- w 2004 roku - 55%

- w 2005 roku - 60%

- w 2006 roku - 65% tej dopłaty jaka obecnie przysługuje rolnikom w UE

Dopłaty bezpośrednie

Dopłatami objęte zostaną działki, które są utrzymywane w dobrej kulturze rolnej. Minimalne wymagania dla gruntów rolnych zostały określone w  Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie minimalnych wymagań utrzymywania gruntów rolnych w dobrej kulturze rolnej przy zachowaniu wymogów ochrony środowiska w następujący sposób:

- w przypadku gruntów ornych, uprawa roślin lub ugorowanie (ugorowanie ma miejsce wtedy, kiedy grunt podlegał zabiegom uprawowym, ale nie był obsiewany przez okres dłuższy niż 6 miesięcy, lub podlegał co najmniej jednokrotnemu koszeniu w terminie do 15 lipca; ugorowanie gruntu ornego nie powinno być dłuższe niż 5 lat);

Dopłaty bezpośrednie

- w przypadku łąk - koszenie co najmniej raz w roku;

- w przypadku pastwisk - wypasanie w okresie wegetacyjnym, przy czym dopuszczalne jest przemienne użytkowanie łąk i pastwisk;

- w przypadku gruntów ornych położonych na stokach o nachyleniu powyżej 20 stopni: zakaz uprawy roślin wymagających utrzymywania redlin wzdłuż stoku lub stosowania ugoru czarnego; w przypadku uprawy roślin wieloletnich zalecane jest utrzymywanie okrywy roślinnej lub ściółkowanie w międzyrzędziach albo prowadzenie uprawy tarasowej;

Dopłaty bezpośrednie

- grunty rolne, na których prowadzona jest uprawa lub są ugorowane lub są położone na stokach, nie powinny być zadrzewione z wyjątkiem drzew i krzewów, które nie podlegają wycięciu zgodnie z przepisami o ochronie przyrody, mają znaczenie dla ochrony wód i gleb i nie wpływają na prowadzoną na tych gruntach produkcję roślinną;

- wypaleniu nie powinny podlegać: łąki, pastwiska i ścierniska.

Dopłaty bezpośrednie

Ważną informacją jest to, iż płatnością  będą  objęte jedynie gospodarstwa powyżej 1.00 hektara powierzchni, jednakże dolny limit działki uprawnionej do przyznania dopłaty to 0.1 hektara .

Dopłaty bezpośrednie

Dopłatami objęte będą: grunty orne, łąki trwałe, pastwiska trwałe, sady i inne plantacje wieloletnie, uzupełniające  dopłaty uzależnione od posiadanej lub dzierżawionej powierzchni roślin otrzymają rolnicy uprawiający:

• zboża i ich mieszanki;

• rośliny oleiste - rzepak, rzepik, słonecznik i soja oraz ich mieszanki ;

• rośliny wysokobiałkowe - bób, bobik, łubin słodki i groch siewny oraz ich mieszanki;

• rośliny strączkowe - wyka siewna, soczewica jadalna i ciecierzyca pospolita;

• orzechy - orzechy włoskie i leszczyna;

• len włóknisty i oleisty;

• konopie włókniste;

• rośliny przeznaczone na materiał siewny kategorii elitarny i kwalifikowany,

• rośliny przeznaczone na paszę, uprawiane na:
  a) łąkach i pastwiskach
  b) gruntach ornych (trawy i ich mieszanki, rośliny motylkowate drobnonasienne i ich mieszanki, rośliny strączkowe pastewne i ich mieszanki, rośliny okopowe pastewne, z wyłączeniem ziemniaków pastewnych)

Instrumenty Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich

Sekcja Gwarancji

PROW

• Renty strukturalne

• Wspieranie gospodarstw niskotowarowych

• Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania ONW

• Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt

• Zalesianie gruntów rolnych

• Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów UE

• Grupy producentów rolnych

• Pomoc techniczna

• Uzupełnianie płatności obszarowych

Instytucje odpowiedzialne za nadzór i wdrażanie

• Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

• Ministerstwo Finansów

• Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (SPO, PROW, płatności bezpośrednie)

• Urzędy marszałkowskie (SPO scalanie, zasoby wodne, odnowa wsi)

• FAPA (SPO - szkolenia, doradztwo, Leader +)

PRZYRODNICZE UWARUNKOWANIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH

TEO - ZROW_W_6

• Ograniczoność przestrzeni sprawia, że niezbędna jest stała racjonalizacja zagospodarowania przestrzennego, regulacja rozwoju społeczno - gospodarczego i ochrona środowiska przyrodniczego. Jedną z najistotniejszych zasad ochrony środowiska przyrodniczego jest zasada prewencji.

• Zapobieganie powstawaniu zanieczyszczeń i zagrożeń jest o wiele korzystniejsze i tańsze niż późniejsze próby przeciwdziałania skutkom niekorzystnej ingerencji w środowisko.

• Sposób korzystania z przestrzeni kraju, regionu, gminy lub miasta przesądza o stanie środowiska i możliwościach jego ochrony oraz warunkach kształtowania tej przestrzeni teraz i w przyszłości. Zagospodarowanie przestrzenne w zasadniczy sposób determinuje przekształcanie środowiska oraz warunki ochrony jego walorów i zasobów. Szczególnie, że przestrzeń jest w sposób najbardziej oczywisty - ograniczonym wyczerpywalnym zasobem środowiska, przy czym przestrzeń faktycznie dyspozycyjna „kurczy" się w coraz szybszym tempie.

• Sposób korzystania z przestrzeni kraju, regionu, gminy lub miasta przesądza o stanie środowiska i możliwościach jego ochrony oraz warunkach kształtowania tej przestrzeni teraz i w przyszłości. Zagospodarowanie przestrzenne w zasadniczy sposób determinuje przekształcanie środowiska oraz warunki ochrony jego walorów i zasobów. Szczególnie, że przestrzeń jest w sposób najbardziej oczywisty - ograniczonym wyczerpywalnym zasobem środowiska, przy czym przestrzeń faktycznie dyspozycyjna „kurczy" się w coraz szybszym tempie.

• Przez rozwój zrównoważony (sustainable development) rozumiany jest taki sposób gospodarowania, w którym eksploatacja zasobów naturalnych nie prowadzi do degradacji użytkowanych terenów i ich otoczenia, a równocześnie pozwala na zaspokojenie obecnych i przyszłych potrzeb i aspiracji społeczeństwa. Rozwój zrównoważony utożsamiany jest z ekorozwojem definiowanym jako system działań polegających na racjonalnym wykorzystaniu, kształtowaniu i ochronie środowiska.

UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE W ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONYM

• O możliwościach dalszego rozwoju regionów w większym niż do tej pory stopniu obok uwarunkowań społeczno-ekonomicznych decydować winny uwarunkowania przyrodnicze. To one bowiem w dużym stopniu stanowią podstawę lub barierę dalszego rozwoju.

Ekologiczne
uwarunkowania i bariery rozwoju społeczno-ekonomicznego są trojakiego rodzaju:

• a) bariery uniwersalne (biologiczne):

• - powietrzna

• - wodna

• - glebowa;

Bariery zasobowe (surowcowe):

• zasobów leśnych,

• - zasobów wodnych,

• zasobów agroekologicznych

• zasobów mineralnych;

Bariery przestrzenne rozwoju gospodarczego:

• przestrzenna kumulacja zagrożeń,

• przestrzenne kolizje wykorzystania zasobów,

• redukcja wartości środowiska przyrodniczego spowodowana ich strukturą przestrzenną.

Zarówno działalność z zakresu ochrony przyrody, jak i wszelkie poczynania gospodarcze, winny być projektowane z możliwie najpełniejszym uwzględnieniem naukowo udokumentowanych prawidłowości funkcjonowania ekosystemów i układów krajobrazowych

• dostosowania struktury i poziomu produkcji do warunków i zasobów środowiska przyrodniczego;

• uwzględnienia w rachunku ekonomicznym kosztów regeneracji odkształceń i zniszczeń środowiska przyrodniczego w celu stymulacji wprowadzania nowych technologii dostosowanych do prawidłowości funkcjonowania ekosystemów;

Zarówno działalność z zakresu ochrony przyrody, jak i wszelkie poczynania gospodarcze, winny być projektowane z możliwie najpełniejszym uwzględnieniem naukowo udokumentowanych prawidłowości funkcjonowania ekosystemów i układów krajobrazowych

• dostosowania struktury i poziomu produkcji do warunków i zasobów środowiska przyrodniczego;

• uwzględnienia w rachunku ekonomicznym kosztów regeneracji odkształceń i zniszczeń środowiska przyrodniczego w celu stymulacji wprowadzania nowych technologii dostosowanych do prawidłowości funkcjonowania ekosystemów;

Problematyka w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy

Polityka przestrzenna jako część polityki zrównoważonego rozwoju

Przygotowanie opracowań „Studium zagospodarowania
przestrzennego województwa„ planistycznych wymaga

• stanu środowiska przyrodniczego (w tym zasoby, walory i zagrożenia),

• stanu gospodarki regionu z uwzględnieniem potrzeb restrukturyzacji;

• struktury społeczno - demograficznej,

• infrastruktury społecznej i poszczególnych jej podsystemów (oświata, służba zdrowia, sport i rekreacja) w ujęciu ilościowym, przestrzennym i funkcjonalnym,

• stanu układu urbanistyczno - architektonicznego w gminach i regionie.

Inwentaryzacja przyrodnicza stwarza podstawę dla:
.

• realizacji krajowego systemu obszarów chronionych;

• rozwoju konserwatorskiej ochrony przyrody;

• charakterystyki zasobów i stanu wód powierzchniowych i podziemnych;

• przygotowania programu ochrony i racjonalnego wykorzystania wód

• opracowania programu wdrażania zasad rolnictwa

Inwentaryzacja przyrodnicza stwarza podstawę dla:

• rozwoju zrównoważonego na obszarach cennych przyrodniczo;

• opracowania programu ochrony i wykorzystania walorów turystycznych regionu;

• określenia przyrodniczych wymogów rozwoju poszczególnych obszarów, w nawiązaniu do specyfiki warunków naturalnych

Łagodzenie zmian klimatycznych i przystosowanie się do nich

• Gazy cieplarniane powodują zmiany naszego klimatu. Przewiduje się, że Europa południowa stanie się bardziej ciepła i sucha, podczas gdy północ i północny zachód będą miały najprawdopodobniej klimat bardziej łagodny i mokry. Nastąpi dalszy wzrost średnich temperatur na Ziemi.

• Państwa członkowskie UE zgadzają się, że aby uniknąć poważnych zmian klimatu należy ograniczyć wzrost średniej temperatury na świecie do 2 °C powyżej poziomu z ery przedindustrialnej.

Łagodzenie zmian klimatycznych i przystosowanie się do nich

• Jest to główny cel wysiłków UE na rzecz złagodzenia zmian klimatycznych. Działania zmierzające do zminimalizowania zmian klimatycznych skupiają się na obniżeniu emisji gazów cieplarnianych. Ograniczenie wzrostu temperatury do 2 °C wymaga zmniejszenia emisji gazów na całym świecie do 2050 r. aż o 50 %.

• Jednak, nawet gdyby obecnie zaprzestano emisji, zmiany klimatyczne będą trwały przez długi czas z powodu dotychczasowego nagromadzenia gazów cieplarnianych w atmosferze. Skutki tego procesu są widoczne już dziś, na przykład na Arktyce. Musimy zacząć się przystosowywać. Adaptacja oznacza ocenę podatności systemów naturalnych oraz tych stworzonych przez człowieka na zmiany, jak również radzenie sobie z tym problemem

• Łagodzenie zmian klimatycznych i przystosowanie się do nich są ze sobą ściśle związane. Im skuteczniejsze wysiłki na rzecz ograniczenia emisji, tym mniejsza nasza potrzeba przystosowania się.

Kurczące się zasoby

• Prawie 80 % Europejczyków mieszka w wielkich miastach, w miastach średniej wielkości lub w ośrodkach miejskich będących czymś pośrednim między nimi, bardzo odległych od realiów rolnictwa. Tym niemniej, krajobraz naszej wsi ma ogromne znaczenie z punktu widzenia zaopatrzenia w żywność, surowce, paliwa oraz możliwości spędzania wolnego czasu.

Kontekst WPR

• WPR wprowadzono w 1962 r. Pochłania ona 40 % całego budżetu UE. W 2007 r. oznaczało to ponad 54 miliardy euro. Rolnictwo jest źródłem 1,2 % PKB UE oraz 4,7 % wszystkich miejsc pracy w UE

Obecnie WPR składa się z dwóch „filarów”

• Z pierwszego filara wypłacane są dopłaty bezpośrednie oraz finansowane są interwencje na rynku, co ma na celu zapewnienie produkcji żywności oraz dochodów rolnikom oraz uczynienie rolnictwa europejskiego bardziej konkurencyjnym. Pierwszy filar stanowi dominującą część budżetu reprezentującą 77,5 % całkowitych wydatków w ramach WPR w 2006 r.

Obecnie WPR składa się z dwóch „filarów”

• Drugi filar uznaje zasadniczą rolę rolnictwa • jako źródła zaopatrzenia w żywność i towary, jako fundamentu społeczeństw rolniczych oraz potencjalnego „gospodarza zarządzającego środowiskiem”. Środki realizowane za pośrednictwem programów rozwoju obszarów wiejskich mają na celu restrukturyzację sektora rolnictwa oraz zachęcanie do ochrony środowiska, dywersyfikację i innowację na obszarach wiejskich.

• Wielu specjalistów twierdzi, że żadnego kraju nie można zrozumieć, dopóki nie odwiedzi się jego wsi. Istnieje pilna potrzeba wypracowania polityki zintegrowanego rozwoju rolnictwa, konieczność zwiększania wydajności pracy w gospodarstwach również z wykorzystaniem inżynierii genetycznej.

• Wieś nie może już być utożsamiana z rolnictwem. - Warunkiem utrzymania żywotności wsi jest dywersyfikacja ekonomiczna (pomnożenie źródeł dochodów) i wielofunkcyjność (stosunki wodne, tradycja i kultura, bezpieczeństwo żywnościowe i energetyczne etc.). Z tych względów wszyscy obywatele mogą i powinni uważać się za interesariuszy rozwoju obszarów wiejskich 

• Tymczasem polskie rolnictwo boryka się z wieloma kłopotami, np. słabym powiązaniem z rynkiem. Tylko połowa rolników sprzedaje wyprodukowane przez siebie dobra. Aż 80 proc. polskich gospodarstw ma dochód na poziomie 1-2 ESU. European Size Unit wyraża siłę ekonomiczną gospodarstw (1 ESU = 1200 euro); za granicę opłacalności uznaje się 16 ESU. Małe gospodarstwa częściej marnują ziemię (choćby przez dzielenie na działki budowlane), szybciej rośnie w nich powierzchnia odłogów.

• Rozdrobnione rolnictwo oznacza niewielką chłonność technologii i innowacji. Nowoczesna uprawa roślin i hodowla zwierząt oznacza dziś tworzenie nowych genotypów roślin i zwierząt. Każdego roku na ok. 140 mln hektarów uprawia się rośliny GMO, odporne na szkodniki, tolerujące herbicydy, z poprawioną wartością odżywczą. Produkowane są transgeniczne zwierzęta, przydatne w produkcji leków rekombinowanych czy w transplantologii.

• Postęp biologiczny w rolnictwie jest dzięki nauce. Niestety, w Polsce i Europie zbyt rzadko się to wykorzystuje. A postęp biologiczny w rolnictwie zaczyna oddziaływać na obszary pozarolnicze, na przykład medycynę czy energetykę odnawialną.

• Szansą na zrównoważony rozwój wsi, na poprawę bezpieczeństwa energetycznego, na rozwój badań w obszarze biotechnologii i GMO jest agroenergetyka. Czy zajęcie ogromnych obszarów Ziemi rolnej na wytwarzanie biopaliw i biomasy nie zagrozi produkcji żywności? - 

• 60 lat temu mieliśmy prawie trzy miliony koni, które do przeżycia musiały mieć pasze uprawiane na ponad czterech milionach hektarów. Dziś mamy około trzysta tysięcy koni i one zjadają pasze z 500 tys. ha 

---