HALINA PELCOWA

Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie

Nazwy roœlin

w œwiadomoœci jêzykowej

ludnoœci wiejskiej

W œrodowisku wiejskim roœliny s¹ nieod³¹cznym elementem otaczaj¹cej

cz³owieka rzeczywistoœci. Œwiat roœlin jest pe³en realiów z ¿ycia codziennego

i wyobraŸni ludzi, którzy je tworzyli w przesz³oœci. W nazewnictwie tym odbija

siê wra¿liwoœæ jêzykowa prostego cz³owieka, która przejawia siê w kreowaniu

œwiata przyrody oraz t³umaczeniu nazw nadawanych desygnatom, a nawet

w próbie ich etymologizowania. Nie s¹ to jednak naukowe objaœnienia, ale nazy-

wanie po swojemu czy – jak twierdzi jedna z informatorek: tak pu prostu, ujaw-

niaj¹ce mechanizmy funkcjonowania nazw w gwarach i skojarzenia towarzysz¹-

ce nominacjom roœlinnym na co dzieñ, zawarte w potocznym (nieco naiwnym)

obrazie œwiata, uwarunkowane przy tym kulturowo, religijnie, spo³ecznie, geo-

graficznie, a tak¿e zale¿ne od wieku, p³ci i stopnia wykszta³cenia oraz wykony-

wanego zawodu. W opowiadaniach o roœlinach przejawia siê zarówno obyczajo-

woœæ ludowa, kulturotwórcza funkcja œwiata roœlinnego, jak i postrzeganie nazw

roœlin jako sposobu wartoœciowania œwiata dawnego i wspó³czesnego. Jêzykowy-

mi wyk³adnikami wiejskiego œwiata s¹ wyra¿one leksykalnie zarówno cechy ze-

wnêtrzne, jak i walory u¿ytkowe roœlin. Definiuj¹c desygnat, u¿ytkownicy gwar

zwracaj¹ uwagê przede wszystkim na te z nich, które s¹ widoczne, najbardziej

eksponowane, np. kszta³t, kolor, czy te¿ takie atrybuty przedmiotu, jak ostroœæ,

lepkoœæ, czepliwoœæ, a tak¿e w³aœciwoœci lecznicze. Ryszard Tokarski (1993: 340-

341) twierdzi, ¿e te cechy œwiata roœlin, które s¹ dla u¿ytkowników jêzyka naj-

istotniejsze, najbardziej „diagnostyczne”, jêzyk ujmuje w trzy podstawowe gru-

py. Jest to charakterystyka œrodowiskowa (w tym równie¿ czas kwitnienia jako

najbardziej znacz¹cy dla rozwoju roœliny), cechy fizyczne oraz w³aœciwoœci u¿yt-

kowe. W gwarach wa¿n¹ rolê odgrywaj¹ ponadto konotacje symboliczne oraz od-

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2282

JJêêzzyykk aa K

Kuullttuurraa

• tom 16 • Wroc³aw 2001

niesienia religijne, obyczajowe, w tym m.in. dawna wiara w cudown¹ moc nie-

których zió³, a motywacje le¿¹ce u pod³o¿a nazewnictwa roœlinnego s¹ niezwy-

kle wyraziste i znajduj¹ potwierdzenie w otaczaj¹cym œwiecie.

Celem artyku³u jest analiza s³ownictwa roœlinnego znanego mieszkañcom

wsi, w tym zarówno nazw chwastów i zió³ leczniczych, jak te¿ niektórych roœlin

ozdobnych hodowanych w przydomowych ogródkach. W niniejszej pracy

uwzglêdniamy tylko niektóre aspekty opisu, a analizie poddajemy jedynie wybra-

ne nazwy uzyskane w wyniku eksploracji terenowej od mieszkañców wsi regio-

nu lubelskiego b¹dŸ wyekscerpowane z drukowanych opracowañ gwarowych

(AGM; AJKLW; AJK; Adamowski, Bartmiñski, Niebrzegowska 1995; Basara

1989; Budziszewska 1965; Dejna 1962-1969; 1974-1985; Dubisz 1977; Nitsch

1955; Pelcowa 1985; 1988; 1994; Waszkiewicz 1977; Zarêba 1960; 1970-1980)

1

.

Obraz œwiata zawarty w gwarach, zwany niekiedy naiwnym, uwzglêdnia za-

równo „obiektywnie dane cechy rzeczywistoœci, jak kulturowe uwarunkowania

rz¹dz¹ce myœleniem i ocenami cz³owieka. Stopieñ oddalenia siê od siebie nauko-

wego i potocznego obrazu œwiata mo¿e byæ ró¿ny w zale¿noœci od wiedzy u¿yt-

kowników jêzyka i ich profesjonalnej orientacji w œwiecie, zasadniczo jednak

mo¿na stwierdziæ, ¿e te dwa œwiaty wi¹¿¹ siê z dwiema ró¿nymi perspektywami

widzenia rzeczywistoœci” (Tokarski 1993: 339). Semantyczne aspekty s³ownic-

twa zale¿¹ zarówno od czynników zewnêtrznych, uwarunkowanych realiami

œwiata, jak i od czynników wewnêtrznych, psychicznych, kulturowych. Œwiat ro-

œlin jest uzale¿niony od potrzeb cz³owieka i jego ¿ycia w zgodzie z natur¹, st¹d

te¿ w³aœciwoœciami najbardziej po¿¹danymi s¹ cechy u¿ytkowe roœliny, naj³a-

twiej dostrzeganymi zaœ – cechy zewnêtrzne odbijaj¹ce nie tylko kszta³t czy ko-

lor, ale te¿ cyklicznoœæ rozwoju roœliny, np. okres kwitnienia, zbioru nasion itp.,

powi¹zan¹ z nastêpstwem pór roku. Uderza przy tym niejednokrotnie naiwnoœæ

interpretacji i dos³ownoœæ rozumienia otaczaj¹cego œwiata.

Nazwy roœlin i przekazywane przez nie wra¿enia odbierane s¹ g³ównie za po-

moc¹ zmys³ów:

1) dotyku: np. aksamitka

2

(bo to takie g³adziutkie jakby aksamit dotyko³)

3

,

bodziak (bo bodzie tymi kolcami; to un taki bodz¹cy jest mo¿na puwiedziæ, tak bo-

dzie, ma takie kol¹ce te kwiatki i tak sie czepia wszystkiego), czepiec (bo to takie

ostre i tak sie czepia), dziady (bo sie tak przyczepiajo do ubrania), kotki (takie mi-

luœkie jak futerko kotka), krewka Matki Boskiej (¿ó³te kwiatki potarte w palcach

wydzielajo krwistoczerwony sok), lepczyca (bo to tak ³oblepi lyn czy zbo¿e, ¿e

trudno ³uderwaæ; to takie lepkie, ¿e palce sie lepio jak sie rwie i tak sie ci¹gnie,

trudno tego wyrwaæ), mlecz (po z³amaniu ³odygi wyp³ywa bia³y sok), mydlas

100

Halina Pelcowa

1

W identyfikacji roœlin pomog³y mi barwne tablice zamieszczone w kwestionariuszu W. Do-

roszewskiego (1958) oraz opracowania botaniczne (Szafer, Kulczyñski, Paw³owski 1953; Schwarz,

Szober 1969; KuŸniewski, Augustyn-Puziewicz 1986; KuŸnicka, Dziak 1988; Bañkowski, Serwat-

ka 1977).

2

Objaœnienia znaczeñ cytowanych wyrazów podajemy w Aneksie.

3

Przywo³ywane wypowiedzi pochodz¹ od mieszkañców wsi regionu lubelskiego.

(prze³amany korzeñ, zmoczony, pieni sie i mydli jak myd³o), ostrzyca (bo to take

ostre ma te ³odyge i te kulecki takie, ¿e rêce mo¿no pokalecyæ), parz¹czka (parzy

jak sie weŸmie w rêkê; liœcie i ³odygi ma pokryte parz¹cymi w³oskami), przytulia

(oblepia roœliny, tak siê obwija, jakby sie przytula³a), rzep (czepia sie wszystkie-

go), s³omianka (jak sie dotchnie tego to te kwiatki takie suche jakby zy s³umy by-

li), smoluchy (te prêciki w kwiacie smolo), suszki (bo to suche te kwiatki);

2) wzroku: np. bocianki (wygl¹dajo te kwiatuszki jak malutkie buciani¹tka),

choinka, dmuchawiec (to taka puszysta kula, co puch sie rozsypuje jak sie dmuch-

nie), drabinki (liœcie takie jak drabina), dr¿¹czka (tak te niby k³oski d¿o na wie-

trze), dzbanki (podobne do dzbanuszka), dziurawiec (liœcie jak podziurkowane,

majo takie kropki), g³owacz, goŸdzik (podobny do g³ówki goŸdzia), kêdzierzawiec

(liœcie karbowane, takie powykrêcane), koñski ogon (bo wygl¹da jak ogon), kr¹¿-

ki (bo to krêg³e te kwiaty i kszta³tne), lwi pyszczek (kwiat podobny do pyszczka

lwi¹tka), ³ezki (bo to takie fioletowe, takie serduszka jak ³ezki i tak drygajo na

wietrze), mieczyk (bo jak miecz ma tyn liœæ), mniszek (po zdmuchniêciu puchu na

³ody¿ce zostaje naga g³ówka, która przypomina ogolono g³owe mnicha), panto-

felki (bo takie jak malutkie pantufelki te kwiatki), Matki Boski pantofelki, pazur-

ki (te p³atki kwiatka takie jak pazurki, takie rzadkie i s tym œrodkiem go³ym), po-

wój (wije siê, obwija wokó³ roœlin), sosenka (wygl¹da jak drzewko), srebrnik (dol-

nia czêœæ liœci jest srebna, ma takie w³oski drobniutkie), sroczka (kwiatek podob-

ny do sroczki, takiego ptaszka), strza³ka (takie ostre ma te liœcie i ³odygi),

tanecznik (bo to jakby tañczy³ na wietrze, tak sie to trzêsie), trzêsicha, trzêsi¹cz-

ka (bo dryga na wietrze, trzêsie sie), we³nianka (owoce so podobne do k³aczków

we³ny), wilcze œlepia (to truj¹ce te kwiaty i tu takie czerwone kuleczki, a u spodu

czarne oczka jak u wilka), wilczy ogon, ¿ó³tnik (mo ¿ó³te kwiaty i z ³odygi ¿ó³ty

sok cieknie);

3) s³uchu: chrz¹stka (to tak chrzêœci jak sie w rêke weŸnie), chrzêœæ, dzwo-

niec (te nasiona jak dojrza³e to tak dzwonio), prztykawki (rozminane jagódki wy-

dajo dŸwiêk, jakby takie pyk, pyk), skrzyp (³ogyga jak sie nadusi to skrzypi), sze-

lepuszki (bo tak szylepio), szelestnik (dostane nasiona chwastu szyleszczo, jak sie

nim ruszy), szeleszczuchy (bo szyleszczo), szyportki (tak szyporczo, szyleszczo);

4) smaku: gorczyca, gorszczyca, gorzkie ziele (te nasienie je gorzkie), kwa-

sek, kwaœne liœcie, kwaœnica (bo to bardzo kwaœne), kwaœnik, pieprz wodny (pie-

cze jak pieprz, jak to rozgryŸæ);

5) rzadziej powonienia: bŸdziuch, œmierdziuch (bo ni³adnie pachnie).

G³ówne Ÿród³o poznania stanowi wzrok (por. Pajdziñska 1996: 115 i in.), dla-

tego te¿ œwiat roœlin jest szczególnie bogaty pod wzglêdem barw i kszta³tu. Mie-

szkañcy wsi, mówi¹c o zio³ach czy chwastach, czêsto wymieniaj¹ ich w³aœciwo-

œci lecznicze lub cechy u¿ytkowe (np. mokrzec – to uporczywy chwast, ¿e ni mo¿-

na tego wypleniæ; bo¿a trawka – to na opuchlizny, boloki; g³ucha pokrzywa – to

tym siê leczy skórne churoby, bigunki, gar³o; mniszek – pobudza apetyt; podbia³

– to dobre na kaszel; rdes ptasi – to gruŸlice kiedyœ tym leczyli), bo te wydaj¹ im

siê najwa¿niejsze, ale z kolei objaœniaj¹c nazwê, zwracaj¹ przede wszystkim uwa-

Nazwy roœlin w œwiadomoœci jêzykowej ludnoœci wiejskiej

101

gê na kszta³t ró¿nych czêœci roœlin i ich barwê, bo te w³aœciwoœci s¹ najbardziej

widoczne. Uderza przy tym ró¿norodnoœæ opisu nie tylko kwiatów, ale te¿ liœci,

³odyg i owoców.

Kszta³t i kolor s¹ zatem najwa¿niejszymi wyk³adnikami zró¿nicowania se-

mantycznego. Nale¿¹ bowiem do tych w³aœciwoœci, które s¹ naj³atwiej dostrze-

gane przez mówi¹cych i najwyraziœciej t³umacz¹ nazwê, np. ¿ó³taczka – bo ma

¿ó³te kwiaty; z³otnik – bo kwitnie ¿ó³to (w gwarach kolor z³oty jest uto¿samiany

z ¿ó³tym); chaber – bo jest chabrowy, czyli niebieski; kaszka – bo ma te kwiatki

bia³e i takie drobne niby krupki, taki baldachim tworzo, jak my byli dzieæmi to my

te kaszke, te kwiatki bielutkie jedli. Kolor jako istotny wyró¿nik nazwy ju¿ w œre-

dniowiecznych zielnikach by³ oprócz kszta³tu najwa¿niejszym elementem odró¿-

niaj¹cym roœliny lecznicze, gdzie skutki pomy³ki mog³y byæ tragiczne (por. m.in.

Siekierska 1992).

W gwarowych nazwach roœlin niezwykle wyraŸny jest aspekt kulturowy ³¹-

cz¹cy obyczajowoœæ wiejsk¹ z jêzykowymi mechanizmami opisu i oceny œwiata.

Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem przeniesienia nazw odpowiadaj¹cym dwo-

jakiemu kojarzeniu przedmiotów: przez podobieñstwo (metafora) i przez stycz-

noœæ (metonimia). Podstaw¹ do metaforycznego u¿ycia wyrazu mo¿e byæ podo-

bieñstwo zewnêtrzne, np. kszta³tu, koloru (drabinki, dzbanki, dzwonki, goŸdzik,

kluczyki, k³obuk, kr¹¿ki, lisi ogon, mieczyk, modrak, niebioska, ognik, pazurki, so-

senka), inne cechy charakterystyczne tkwi¹ce w strukturze realnoznaczeniowej

desygnatu (drutowiec, dr¿¹czka, g³ucha pokrzywa, kostropacz, kozica, kwaœnik,

martwa pokrzywa, mydlas, parz¹czka, podró¿nik, suchotniki), pe³niona funkcja

czy przeznaczenie roœliny (krwawnik, lulek jadowity, pszczelnik, œwietlik lekar-

ski, œwiniucha), a tak¿e symboliczne znaczenie wyrazu (babka, diabelskie kwia-

ty, dziadowska wesz, dziady, g³odek, ko³tun, krewka Matki Boskiej, liszaj, maco-

szka, Matki Boskiej ³zy, mêska sta³oœæ, panienka, sierotka, urocznik, ¿abie

oczka).

Przyjrzyjmy siê zatem tendencjom nazewniczym œwiata roœlin, uwzglêdnia-

j¹cym w³aœciwoœci najbardziej istotne dla gwarowej interpretacji tej grupy desy-

gnatów, zawarte w wypowiedziach mieszkañców wsi. Analizowane s³ownictwo

mo¿na podzieliæ na kilka grup motywowanych przez:

I. wygl¹d zewnêtrzny roœliny, w tym:

1) kszta³t i inne cechy charakterystyczne tkwi¹ce w strukturze realnoznacze-

niowej:

a) kwiatu, np. baŸki (te kwiatki to taki niby k³osek), buciki Matki Boski, dzba-

nuszki, dzwonki, dzwonki panny Marii, firletka (bo takie poskrêcane te kwiatki,

postrzêpione), g³owacz ‘b³awat’ i ‘³opian’, kaszka, kluczyki (bo to pudobne do

pêczku ma³ych kluczyków), k³obuk, kr¹¿ki, miesi¹czek (bo to takie krêg³e i takie

forymne jakby chto robiu³ spycjalnie, jak tyn miesi¹czek na niebie takie krêglut-

kie i wyselutkie), naparstnik (te kwiaty jak naparstki takie), ostró¿ka (bo ten kwiat

ma tu tako wyrastaj¹co ostroge, to od ostrogi, co jeŸdŸca do butów przypina), pa-

znokietek (bo ten œrodek taki go³y jak paznokieæ), s³omianki, œlepaki (to takie ni

102

Halina Pelcowa

zakryty p³atkami tyn œrodek, ino taki œlepy), œwieczki (kwiat ma takie wargi, a te

kwiaty f tych zielonych listkach tak œwieco), w tym te¿ podobieñstwo do ptaków

i zwierz¹t, np. bocianki, gêsi pêpek, koguciki, koniki polne, kozio³ki, kuku³ka, lwie

paszcza, pawie oczko, ptasie oczka, sroczka, wole oczy, ¿abie oczy (bo tyn kaczy-

niec takie wytrzeszczone mo tyn œrodek jak u ¿aby oczy);

b) liœci, np. drabinki, dziurawiec, jêzyczki, jêzyczki polne, kêdzierzawiec, koñ-

skie kopyto, kopytnik (liœcie majom kszta³t kopyta), kurzyœlad (liœcie przypomina-

jo kurze stopke), lepiech, ³opuch (bo te liœcie takie wielgie i roœnie wysoko nawet

jak ma³e drzewo, wszystko g³uszy wko³o), mieczyk, oœla stopa, p³aszczyca (to ta-

ka p³aska trawa), stolist, strza³ka, szabla, trójlistek, tysi¹clist (ma bardzo du¿o

drobnych takich listeczków na ³ody¿ce), uczep

trójlistkowy (taki na trzy tyn listek

dzieluny), wróble jêzyczki;

c) owoców i nasion, np. dmuchawiec, dziady ‘³opian’ (bo sie przyczepiajo

i tak wleko za cz³uwiekiem), dzwoniec (te ziarka dzwonio), kosmata (owoce te

podobne do k³aczków we³ny), kostropacz, mniszek (go³y jak g³owa mnicha), rzep,

rzepie (bo sie przyczepio tak, jak rzep psiego ³ugona, no tak, ¿e ni mo¿no tego ³u-

derwaæ), strza³ki, tobo³ki pastusze (te owocki przypominajo takie torby co to pa-

stuchy nosi³y), szelestnik (te ziorka szyleszczo), uczep trójlistkowy, we³nianka (to

jakby k³êbek we³ny wijsia³; to taki mech mo ta we³nianka);

d) ³odygi lub korzenia, np. chwoszcz (bo wygl¹da jak ogon), chwoszczka,

drutowiec (bo tak opl¹cze ziemie, ¿e trudno go oderwaæ), drzewianka (rozga³ê-

ziona ³odyga), ko³tun (œciele siê po ziemi, ma kosmate ³odygi, taki rozkud³any),

koñski ogon, korzenica (bardzo silnie sie ukorzenia), kosmacicha, kozica (obwi-

ja sie tak, skacze na roœline tak zwinnie jak kozica górska), lisi ogon, mlecz (bo

jak rozdusiæ te ³odyge to mleko cieknie), mydlas, ostrzyca, podró¿nik (bo ³odyga

œciele sie po ziemi jakby szed³), psi ogon, rozchodnik (œciele sie pu ziemi), sosen-

ka, warkocznik (jak warkocze tak wygl¹da ta ³odyga), wid³ak (ma kosmate ³ody-

gi tak skierowane du gury [sic!] w postaci takich wide³ków), wijka (bo to sie tak

wije, owija sie wokó³ wszystkiego), wilczy ogon (bo takie ³oguniaste), w³óczêga

(wlecze sie tak pu ziemi);

2) barwa:

a) kwiatów, np. b³awat, chaber, jasnota bia³a, jaœniak, krewka Matki Boskiej,

modrak, modrzyk, niebioska, ognik, ognicha, podró¿nik b³êkitny, z³otnik, z³oto,

z³otucha, ¿ó³taczka, ¿ó³tnik;

b) liœci, np. podbia³ (spodnio struna liœcia jest bio³o od tych w³osków),

podbielina, srebrnik (bo ma srebrzysty spód liœci), zielenina (takie liœciaste i ca-

³e zilone);

II. miejsce wystêpowania, np. babka koniczynowa (roœnie przewa¿nie w ko-

niczynie), bagno (bia³o kwnie i w lassach na bagnach roœnie), bratek polny (bo

na polu dziko roœnie), granicznik (na midzy roœnie), lnica, lnianka (przewa¿nie we

lnie roœnie), mokrzec (tam dzie mokro to to roœnie, a jak mokre lato to tego jest

bardzo du¿o), pieprz wodny (roœnie w mokrych rowach, w zaroœlach), podlasek

(na kraju lassu roœnie), podro¿nik ‘cykoria podró¿nik’ (roœnie tak na miêdzach,

Nazwy roœlin w œwiadomoœci jêzykowej ludnoœci wiejskiej

103

przy drogach), pszczelnik (dzie ule mieli pszczo³y, to to ros³o), pszennak (roœnie

przewa¿nie w pszenicy), rojownik (pszczo³y tam siê rojo; to tam roœnie dzie du¿o

pszczó³ jest), ¿abiniec (bo w wodzie z ¿abami), ¿ycica (roœnie w ¿ycie);

III. czas kwitnienia i zbioru, np. jaskó³cze ziele (kwnie od przylotu do odlo-

tu jaskó³ek), majówka (zbiera sie wczesno wiosno), pierwiosnek (pierszy kwiatek

wiosny), przebiœnieg (bo ze œniegu wy³azi ten kwiatuszek), œnieguliczka (pod œnie-

giem ma te owocki, sikorki to jedzo), œnie¿yczka (spod œniega kwitnie), œwiêtego

Antoniego ziele (to zbiro sie na œwiêtego Antoniego jak tyn odpust w Redeœnicy),

œwiêtojañskie ziele (zakwita na œwiêty Jan);

IV. w³aœciwoœci u¿ytkowe i przeznaczenie roœliny, w tym:

1) w³aœciwoœci lecznicze, np. gliœnik (to dobre, ¿eby sie robaków, glizdów po-

zbyæ), krwawnik (tamuje krew), podró¿nik lekarski, przestrach (dzieci tym od

przestrachu leczo), serdecznik (ziele od chorób serca), œwietlik lekarski, ziele od

brodawek, ¿ó³tnik (dzia³a ¿ó³ciopêdnie);

2) w³aœciwoœci truj¹ce zawieraj¹ce te¿ ostrze¿enie, np. blekot, lulek jadowi-

ty (to tego trza sie wystrzegaæ), szalej (ja mówie czyœ ty sie ch³opie szaleju najat

czy co, bo tu u nas za miêdzo to rus tyn szalej, dzieciam to sie zawsze mówi³o, ¿e-

by ni ruszali, bo to truje), szaleniec (mo¿e zabiæ cz³owieka, to szalone ziele, bo

truj¹ce), szalony mak, trupie ziele, wilcze jagody (wilcze, bo to truje), wilcze œle-

pia, wilczomlecz (mo truj¹cy sok bio³y);

3) wykorzystanie roœliny jako g³ównego sk³adnika potraw, np. cha³ajda, kwa-

œnica (kwaœnice sie zrubi³o, to take zupe z ty kwaœnicy, co na ³¹ce ros³a, inaczy

to szczaw to sie nazywa), kwaœnik, lebioda (jak bida by³a, to sie te lebiode gutu-

wa³o i jad³o), ³oboda, w³ok (narwali tego w³oku, nagutuwa³o sie i ju¿ by³o co

jeϾ);

4) zwierzêce przeznaczenie roœliny, w tym jako pokarm, np. gêsia trawa (bo

to gêsi lubio skubaæ), gêsie ziele, gêsiówka, kobyli szczaw, koñski szczaw, kuku³-

cze wino, kuku³ki ziele, kurze ziele, rdes ptasi (ptastwo to lubi dziobaæ), szczawik

zajêczy, œwiniucha (bo la œwiñ jo sie rwie), wronie ziele, zajêcza kapusta, ale te¿

jako gorsza odmiana danej roœliny: psi rumianek, psia pasza, psie goŸdziki, œwiñ-

ska trawa (taki chwost, tego byd³o nie ji, to takie œwiñskie, bo dla œwiñ to mo¿e

byæ byle co);

V. odniesienia religijne i w³aœciwoœci magiczne roœlin, w tym odzwierciedle-

nie obrzêdów, œwi¹t, np. jest du¿a grupa nazw roœlin zawieraj¹cych pierwiastki

apokryficzne, zwi¹zane z Bogiem, mêk¹ Chrystusa, Maryj¹ i œwiêtymi: bo¿e licz-

ko, bo¿a trawka, chrzan, pio³un, Matki Boskiej ³zy (to tak sie trzêsie, jakby Mat-

ka Boska nad ludŸmi p³aka³a), serduszka Matki Boskiej (pokazujo na nieskoñczo-

no dobroæ Maryji), dzwonki Panny Marii, panienka ‘tatarak’ (bo œciele sie go naj-

œwiêtszy panience), kluczyki œwiêtego Piotra (bo otwieraj¹ bramy wiosny), œwiê-

tego Antoniego ziele, œwiêtojañskie ziele. Roœliny nabiera³y te¿ mocy magicznej,

chroni³y przed z³em, np. œwiêcone ziele grzmotnika, rozchodnika s³u¿y³o do roz-

pêdzania chmur (to sie œwiêci, ¿eby grzmoty sie rozchodzi³y, a pioruny omija³y),

do leczenia zêbów, a tak¿e rozchodnik by³ potrzebny: jak siê krowa uocieli³a, to

104

Halina Pelcowa

¿eby bólu w wymieniu nie mia³a, ¿eby wied’ma mlika nie zabra³a (Adamowski,

Bartmiñski, Niebrzegowska 1995: 161), g³odek z kolei przestrzega³ przed g³odo-

wym rokiem. Roœliny tak¿e dawa³y mi³oœæ (lubczyk: to je ziele mi³oœci; urocznik:

to mówili, ¿e naparem z tego ziela panna uroki rzuca i ch³opak musi sie w ni za-

kochaæ), ostrzega³y i chroni³y przed chorob¹, np. liszaj

4

, z³ymi zwierzêtami i ga-

dami, np. wê¿owe ziele;

VI. odniesienia obyczajowo-kulturowe, w tym m.in. metaforyczne u¿ycie

nazw uwarunkowanych obyczajowo poprzez przeniesienie na roœlinê funkcji lub

niezwyk³ych w³aœciwoœci osób czy przedmiotów, czêsto z opowiadañ ludowych

i bajek, np. babka (bo babki kiedyœ leczyli), diabelskie kwiaty (zwi¹zane ze z³ymi

mocami), diabelskie ziele na Kaszubach (niezwyk³a moc tytoniu, który mo¿e na-

wet diab³a pokonaæ), lalka ‘tatarak’ (bo takie strojne, do przybrania izby s³u¿y),

mêska sta³oœæ (z tyj sta³oœci nic nie zustaje jak z tego dmuchawca), niezapomi-

najki (to su kwiatki z bajki, taki by³ wierszyk), tatarak – tatarskie ziele – tatar-

czuch (od Tatarów nazwa tego ziela), ¿abie oczka (bo to jest w tych oczkach

królewna zaklêta w ¿abe) oraz macoszka i sierotka – nazwy wi¹¿¹ce siê z legen-

dami o z³ej macosze, jej dzieciach i pasierbach-sierotkach (Budziszewska 1965:

147).

Du¿a grupa roœlin posiada nazwy wyraziste etymologicznie, których znacze-

nie wi¹¿e siê z kszta³tem, zapachem, przeznaczeniem, miejscem wystêpowania,

czasem kwitnienia lub zbioru, np. chrz¹stka, jaskó³cze ziele, jode³ka, ³opuch,

mlecz, mokrzec, ostró¿ka, parz¹czka, podlaska, sroczka, szaleniec, œlepaki, œnie-

¿yczka, a tak¿e z umiejêtnoœci¹ przyczepiania siê czy owijania wokó³ innych ro-

œlin, np. bodziak, czepiec, dziadowska wesz, lepa, lepik, lepka, lepczyca, ob³ap-

nik, owijacz, powijak, powój, powójka, przytulia, strza³ki, wijka, wiêzio³ka. Czê-

sto ta sama nazwa mo¿e te¿ przywo³ywaæ ró¿ne skojarzenia, np. serdecznik jest

motywowany w³aœciwoœciami leczniczymi roœliny i kszta³tem kwiatów (takie jak

serduszka), wê¿owe ziele (nazwa od tego, bo chroni od wê¿ów), ale te¿ (bo ma ta-

kie œnurki i sie wije pu ziemi jak w¹¿). Ciekawym przyk³adem jest kuku³ka, która

z jednej strony symbolizuje ‘podstêp, k³opot’ (ni wolno by³o tego du domu przy-

nosiæ, bo krowa mog³a straciæ mleko), z drugiej – podobieñstwo zewnêtrzne

kwiatu do ptaka.

S¹ ponadto nazwy o niejasnej lub zatartej etymologii, przy których brakuje

wyrazistych odniesieñ, a u¿ytkownicy gwar przyjmuj¹ je, bo tak by³o zawsze

(rdes to sie nazywa i pok¹d pamiêcio siêgam to sie tak nazywa³o, ale czego tak

to nie wim, mo¿e kiedyœ starsze ludzie widzieli, ale ja nie pyta³a; tak zawsze na

to sie mówi³o), lub motywacja jest przypadkowa, tworzona na zasadzie etymolo-

gii ludowej, np. pyrz to jak i cz³owiek sie zapyrzy to pewnie i tyn chwast tak, ta-

kie niby ³uparte to, zaprze sie i ni mo¿no tych kurzeni wyrwaæ.

Nazwy roœlin w œwiadomoœci jêzykowej ludnoœci wiejskiej

105

4

Nazwa liszaj znana jest ze Szczawnicy (Budziszewska 1985: 159), gdzie istnieje zakaz zbie-

rania kaczeñców przez dzieci, ¿eby nie zatar³y oczu lub ¿eby siê im nie porobi³y liszaje na rêkach

i twarzy.

Przyk³adem nazwy dopuszczaj¹cej mo¿liwoœæ ró¿nej interpretacji jest pio³un,

ale tutaj, co nas nieco zaskakuje, etymologia ludowa (pie³un, bo tak niby tego, ¿e

piecze ³un bardzo, pali tak) wi¹¿e siê z naukow¹ interpretacj¹ Machka, ³¹cz¹c¹ tê

roœlinê ze wzglêdu na jej w³aœciwoœci smakowe z rdzeniem *pal-, podobnie jak

czasownik paliæ (Budziszewska 1965: 217). Ale w wypowiedzi mieszkanki podza-

mojskiej wsi: pio³un to musi z tego, ¿e nim Pana Jezusa poili, dostrzegamy te¿ in-

n¹ motywacjê, odnosz¹c¹ siê do sfery sacrum i ³¹cz¹c¹ pio³un z mêk¹ Boga. Pio-

³un by³ ponadto w wielu miejscowoœciach wa¿nym elementem obrzêdów pogrze-

bowych (z pio³unu robio krzy¿ na dnie na trumnie i dopiero na to k³ado nieboszczy-

ka na ten pio³un) – por. Adamowski, Bartmiñski, Niebrzegowska 1995: 159.

Podobnie funkcjonuje w œwiadomoœci jêzykowej ludnoœci wiejskiej chrzan,

który postrzegany niejednokrotnie jako zwyk³y chwast, trudny do zniszczenia,

czy te¿ jako sk³adnik potraw ze wzglêdu na walory smakowe, ma znacznie g³êb-

sz¹ motywacjê religijn¹ i jego wartoœæ u¿ytkowa ³¹czy siê nieodmiennie ze œwiê-

tami Wielkanocy. Szczególnie wyraziste s¹ tu pierwiastki apokryficzne odnosz¹-

ce nazwê tej roœliny do mêki Chrystusa: chrzan to na pami¹tke [...] jak Pana Je-

zusa krzy¿uwa³y, to mia³ ten, co go pilnowa³, cztery goŸdzie, i ¿e ju¿ mia³y go

przybijaæ, i wziun jeden guœæ ukrat z³odziej, i przybi³y Jezusa rêce i patrzo, brak

jidnego goŸdzia, nogi mu z³o¿y³y na kupe i jednym goŸdziem przybi³y, a tyn co

ukrad guœæ, to z³apa³ i wsadzi³ w ziemie, i mówio, ¿e z tego goŸdzia urus chrzan,

i na pami¹tke bioro chrzan do œwiêcynia; chrzan – to mówi³y, ¿e to jest to guœæ,

którym Pana Jezusa krzy¿uwa³y, widaæ go jak sie chrzan przetnie w poprzek, bo

Pan Jezus za nas tyle wycierpia³ (Grzesiak 1998: 53-54); chrzan to je uci¹¿liwe,

ale jak sie dzie zasieje to i roœnie, bo to ziele Pana Jezusa, a na Wilganoc chrzan

musi byæ, to jego sie œwiêci na pami¹tke Pana Jezusa ukrzy¿owanego.

Czêsto te¿ w jednej miejscowoœci, a nawet w systemie jêzykowym poszcze-

gólnych mieszkañców wsi, s¹ dwie lub trzy nazwy okreœlaj¹ce tê sam¹ roœlinê,

którym towarzysz¹ ró¿ne skojarzenia. Przywo³ajmy przyk³adowo niektóre z nich,

np. babka (bo to roœlina lecznicza, tym babki kiedyœ leczy³y) i baŸki (bo kwiat ma

kszta³t baŸków); aksamitka (bo p³atki miêtkie jak aksamit) – byczki (bo kwiat pa-

skudny) i bŸdziuch (bo ma nieprzyjemny zapach); bratki (bo rosno w kêpkach jak

braty) – macoszki (bo od macochy) i fio³ki (bo fioletowe te p³atki so); œwietlik (ma

leczniczo moc, jest dobry na oczy, a oczy to œwiat³o) – œwieczki i pawie oczka (bo

majo kwiatki takie œliczne, bardzo kolorowe, bio³e, czasem ró¿owe i s takimi ni-

by paseczkami fioletowymi i s tako plamko na kwiatku, przypominajo ruzdynte

wargi, na tle liœci to wygl¹dajo jak œwieczki); mlecz – dmuchawiec – mêska sta-

³oœæ (to mówi sie mlycz, bo jak sie te ³odyge ruzdusi, to takie mleko leci z tego,

a dmuchawiec to znowu, bo te kwiaty majo taki niby mech i jak to sie dmuchnie,

to sie ruzleci, a nichture to sie œmiejo, ¿e to mêska sta³oœæ, bo jak sie dmuchnie,

to fiu i nic ni zustanie tak jak to z ty ch³opski sta³oœci, jaka ³adna czy m³oda gwi-

zdnie, to ³un ju¿ leci); tatarak – tatarskie ziele – tatarczuch (bo ³ot Tatarów po-

chodzi to ziele) – lalka (bo takie strojne, do przybrania izby s³u¿y) i panienka (bo

go sie œcieli najœwiêtszy panience).

106

Halina Pelcowa

Podobna sytuacja wystêpuje te¿ w nazwach opisowych dwucz³onowych,

w których oba cz³ony s¹ wyraŸnie umotywowane, ale motywacja ka¿dego z nich

jest inna, np. uczep trójlistkowy (ze wzglêdu na czepliwoœæ owoców i kszta³t li-

œci); piêciornik gêsi (przysmak gêsi o piêciodzielnych liœciach), kluczyki œwiête-

go Piotra – zwi¹zane z podobieñstwem kwiatów pierwiosnka do pêku ma³ych

kluczy oraz z apokryficznymi przekazami o otwieraniu nimi przez œwiêtego Pio-

tra wrót wiosny (por. Dubisz 1977: 125), Matki Boski pantofelki – odniesienia re-

ligijne i podobieñstwo kszta³tu kwiatów (to takie œliczne i Matce Boski poœwiê-

cune, jakby malutkie buciki, pantufelki na malutko noge, akurat dlo Matki Boski).

Liczne s¹ równie¿ wypadki obejmowania jednym okreœleniem szeregu roœlin

podobnych, np. rzep, rzepie to nazwa takich roœlin, jak: ‘³opian’ lub ‘jego owoc’

i ‘przytulia czepna’, podobnych ze wzglêdu na czepliwoœæ kwiatu i owoców; ¿a-

biniec okreœla ‘niezapominajki’, ‘kaczeniec’ i ‘rdest ostrogorzki’ – roœliny powi¹-

zane ze sob¹ ze wzglêdu na miejsce wystêpowania, a z kolei takie nazwy, jak

dzbanuszki ‘dzwonki’ i ‘ostró¿ka’, g³owacz ‘chaber’, ‘podró¿nik’ i ‘³opian’, ka-

szka ‘biedrzeniec mniejszy’ i ‘tasznik’, kuku³ka ‘firletka’ i ‘storczyk’, motywo-

wane s¹ kszta³tem kwiatów. Ta sama nazwa mo¿e te¿ okreœlaæ ró¿ne, czêsto zu-

pe³nie odmienne roœliny, ale o ró¿nej motywacji, np. podró¿nik ‘cykoria’ (bo wy-

stêpuje na miêdzach, przy drogach) i podró¿nik ‘rdest ptasi’ (bo tak œciele sie pu

ziemi, jakby sze³), panienka ‘mak’ (bo ma piêkne, czerwoniutkie kwiaty) i panien-

ka ‘tatarak’ (œcieli go sie na czeœæ najœwiêtszy panienki).

Gwarowy obraz œwiata roœlinnego zawiera te¿ wyraŸne elementy wartoœciu-

j¹ce

5

. Roœliny s¹ oceniane przede wszystkim ze wzglêdu na:

1) miejsce wystêpowania i charakter u¿ytkowy (dziko rosn¹ce, w tym chwa-

sty i zio³a lecznicze oraz roœliny uprawiane w ogródkach): so chwasty, takie za-

walidrogi, co same sie siejo i zag³uszajo roœliny po¿yteczne, i so kwiaty, co upiêk-

szajo otoczenie cz³owieka, a so i takie, co lecznicze, to ju¿ te su po¿yteczne; sa-

dzi sie, ¿eby by³o ³adnie i mi³o, ale tez sie niscy, jak te kwasty – oprysko sie cy

wyrwie, choæ to casem mo¿e i skoda, bo nichture to ³adnie kwno; ³o jak ta gur-

czyca jak sie za ma³u nie wyrwie, to roœnie to takie wielgie, ¿e potem to trza sie

namêczyæ, ¿eby to wyrwaæ; czy jak na ³¹ce tyle tych œlicznych kwiatów, koloro-

wiutko by³o: te ró¿owiutkie firletki, kuku³ki, bo to te¿ kuku³ki mówili, tam kwaœnik

jak zakwit, kaszka ta bielutko, niezapominajki niebieœciutkie, ¿ó³to kwnie znów

bo¿o trawka, ale trza kosiæ, nic ni pumo¿e, bo trza siana dla krów; tera to ju¿ wie-

le tych chwastów nima, bo opryskajo zanim jeszcze wylozie to z ziemi, a kiedyœ

to by³o tego, oj by³o tego pe³no i by³o wyso³o, a tera to ju¿ tak smutni jest, wincy

szaro; w zbo¿u to by³o niebieœciutko od tego b³awata, ros³a jeszcze trzêsi¹czka,

powój, k¹kol, no i gurczyca, ognicha – to wsio znowu ró¿owe i ¿ó³te, ale to nie

by³o takie dobre, bo zbo¿e zapaskudza³o, ale na polu by³o wyso³o i ³adnie. Z³e ro-

œliny to szczególnie typowo uci¹¿liwe chwasty i one maj¹ z regu³y ujemnie war-

Nazwy roœlin w œwiadomoœci jêzykowej ludnoœci wiejskiej

107

5

Zjawisko wartoœciowania w jêzyku, omówione m.in. w pracach: J. Puzyniny (1992), E. La-

skowskiej (1993), A. Pajdziñskiej (1991), jedynie tu sygnalizujemy, nie wchodz¹c w jego istotê.

toœciuj¹ce je nazwy, co wynika zarówno z nieprzydatnoœci danej roœliny, jak

i z naiwnej interpretacji œwiata, np. ³uboda to takie paskudne tyn chwast; to taka

paskudna nazwa ta œwiniucha, bo to i chwast paskudny; to tego trawica nazwa-

li, ¿e to takie pod³e tyn chwast, takie uprzykne ziele, ani tego wyrwaæ, a jak sie

rozpleni to wszystko zag³uszy i nic ni uroœnie;

2) w³aœciwoœci lecznicze, gdy¿ kopytnik, babkê, krwawnik, serdecznik, dziu-

rawiec zna ka¿dy doros³y mieszkaniec wsi: bo to bardzo po¿yteczne ziela: kiedyœ

chto tam po duchtorach chodziu³, tym sie lyczyli i ka¿dyn jakoœ by³ zdrowy, ¿yli

d³ugo; dziurawiec to dobre, bo tyn sok z ty ³odygi to lykarstwo od siedmiu cho-

rób: od nerwów, ¿o³¹dka, w¹troby, bóli g³owy, na sen, od kamieniów w nerkach,

na trudne do zagojenia rany; to niby jest chwast tyn mlycz, ale to ty¿ lekarstwo,

a znów tyn blekot to ma w³aœciwoœci truj¹ce, a kiedyœ to mówili, ¿e naw¹cha³ sie

blykotu i tak dziwnie chodzi, mo¿e to tak jak dzisioj tyn markoman; rozchodnik

to dobrze trocha go ukurzyæ i to je na ból zêbów; syrdecznik to je od serca i st¹d

taka ³adna nazwa; krwawnik to na zatamuwanie krwawienia;

3) wygl¹d i urodê, w tym wielkoœæ, kolor, kszta³t nie tylko kwiatów, ale te¿

liœci, a nawet ca³ej roœliny: piêkna jak lelija; panna piêkna jak dziewanna; dzie-

wanna to ¿e tako jak œliczno panna, ale kiedyœ to tak mówili: choæby jak dziewan-

na, bez posagu na nic panna; a to dzbanuszek jest, to taki œliczny kwiatuszek, jak

ja lubie te dzbanuszki, to takie œliczne; ta syroczka to tera dzieœ wygine³a na po-

lach, ale to œliczne kwiatki, to sie na bukiet rwa³o; to je chwast, ale ³on tak ³adnie

kwnie, takie ma malutkie niby oczka i to tak wdziêcznie siê nazywa pawie oczko;

to takie nijakie, maleñkie, ni rzuca³o to sie w oczy, takie sirotki mówili, tera wiê-

cy stukrotki sie mówi; sierotki, bo takie ma³e biedniutkie jak sirotki, delikatne, le-

dwie ich widaæ na polu; nokieæ to paskudne ma te kwiaty, takie go³e te œrodki, a tu

troszke duko³a ino tych p³atków; to sieje sie w ogródku i nazywajo sie pazurki pu

naszemu, ale to to takie ¿ó³te, ni³adne te kwiaty; dziady to kwiat ¿aden, a tak sie

wleko za cz³uwiekiem jak sie przyczepio, jak te dziady proszalne; bŸdziuch to pa-

skudne i tak to œmierdzi jakby chto sie zabŸdzio³. Wystêpuje tu wartoœciowanie

pozytywne lub negatywne – od podziwu nad piêknem (dziewanna, dzbanuszki,

dzwonki, koguciki, pawie oczko) po pokazanie i wyeksponowanie brzydoty, np.

nokieæ, psie betki, psie ³by, œlepaki, œmierdziuch, œwiñska trawa, przy czym – jak

twierdz¹ mieszkañcy wsi: ³adne, wdziêczne kwiatki majo te¿ ³adne nazwy, a jak

kwiat byle jaki to i nazwa tako, ³o nokieæ, œlepok, bo to takie ¿ó³te i wcale ni stroj-

ne, a ju¿ co innego paninka, to tyn mak niby, bo to ³adne, czyrwuniutkie i takie

zwinne, delikatne jak m³odo panienka.

Wartoœciowaniu podlegaj¹ tak¿e wewnêtrzne w³aœciwoœci roœliny, np. na po-

krzywê, która nie parzy, s¹ w gwarach m.in. okreœlenia: g³ucha pokrzywa, mar-

twa pokrzywa, œlepa pokrzywa, Ÿle odbierane z punktu widzenia w³aœciwoœci

u¿ytkowych. S¹ to roœliny nieu¿yteczne, bo martwe, g³uche, œlepe, a wiêc nie

spe³niaj¹ swojej funkcji: to takie jakby martwe by³o to ziele, bo co to za pokrzy-

wa, co ni parzy, pokrzywa ma przecie parzyæ; to tak ju¿ zdzicza³a ³una, to tako

g³ucho pukrzywa, bo zatraci³a, ¿e mo¿e parzyæ.

108

Halina Pelcowa

Niezwykle interesuj¹c¹ grupê s³ownictwa roœlinnego tworz¹ ponadto nazwy

metaforyczne utworzone przez podobieñstwo do ludzi, zwierz¹t, ptaków lub ich

czêœci cia³a, np. babka, cz³owieki, józefek, józefka, panna, panienka, kuku³ka, ku-

ku³cze wino, kozica, kocie ziele, kurze ziele, koñskie kopyto, koñski ogon, lwia pa-

szcza, lwi pyszczek, psi ogon, lisi ogon, gêsi pêpek, wilczy ogon, wróble jêzyczki,

¿abiniec. Motywacje s¹ tu dwojakie: dotycz¹ odniesienia na zasadzie podobieñ-

stwa kszta³tu, funkcji, okresu kwitnienia (np. g³owacz, jêzyczki, kotki, koniki po-

lne, jaskó³cze ziele) lub zwierzêcego przeznaczenia roœliny (np. zajêcza kapusta,

koñski szczaw, kuku³ki ziele, szczawik zajêczy, wronie ziele), z wyraŸnie uwidocz-

nionym wartoœciowaniem dodatnim lub ujemnym desygnatu, do którego odnosi

siê nazwa roœliny. Z regu³y to, co nawi¹zuje do nazw zwierz¹t, podobnie jak ro-

baków, owadów, p³azów czy gadów, ma konotacje wyraŸnie ujemne (byczki, oœla

stopa, psie ³by, wilcze œlepia, wole oczy, ¿abie œlepia), do ptaków – dodatnie lub

neutralne (np. bocianki, gêsiówka, koguciki, kuku³ka, ptasie oczka, sroczka), a do

ludzi zawsze dodatnie (andrzejek, babka, panienka). Wartoœciowanie ujemne

odbywa siê czêsto przez uzupe³nienie nazwy roœliny o przymiotniki psi, œwiñski,

wilczy, oœli, koñski, przy czym motywacje nazewnicze podawane przez mówi¹-

cych s¹ ró¿ne, np. œwiñskie, bo brzydkie i œwiñskie, bo dla œwini: œwiniucha bo

dla œwiñ to je zielsko, œwinia to wsio zeŸre, ale te¿: od œwini nazwa tego, ¿e to ta-

kie paskudne. Powstaj¹ zatem zwi¹zki frazeologiczne motywowane relacj¹ cz³o-

wieka i zwierzêcia, wskazuj¹ce, i¿ nazwy psie betki, psie ³by, œwiñska trawa nie

s¹ przeznaczone dla ludzi, ale wy³¹cznie dla zwierz¹t, a okreœlenia psi, œwiñski,

koñski oznaczaj¹ ‘gorszy, mniej przydatny’ (o to takie byle co, tego sie nie rwie,

bo to œwiñsko trawa; psi rumianek to gorszy taki, to ni ma zapachu, te kwiaty ta-

kie byle jakie), a tak¿e czêsto chwast dziko rosn¹cy w odró¿nieniu od roœlin ogro-

dowych (psie goŸdziki, psie lwie paszcze, psie betki). Przejawia siê nacechowana

aksjologicznie opozycja zwierzê – cz³owiek, gdzie w znaczeniu s³ów zwierzê-

cych czêsto jest uwik³ane wartoœciowanie cz³owieka jako istoty lepszej œwiadcz¹-

ce o antropocentryzmie leksyki zwierzêcej (por. Bartmiñski, Panasiuk 1993;

Kempf 1985; Mosio³ek-K³osiñska 1997; Tokarski 1990). Czêsto te¿ roœliny prze-

znaczone dla zwierz¹t lub z nazw¹ zwierzêcia pe³ni¹ funkcje s³u¿ebne, s¹ ostrze-

¿eniem dla ludzi, np. wilcze jagody, wilczomlecz, wilcze œlepia (truj¹ce), wê¿owe

ziele (tam dzie roœnie nie ma wê¿ów).

Nazwy roœlin i przekazywane przez nie wartoœci s¹ niezwykle wa¿nym ele-

mentem jêzykowo-kulturowego obrazu œwiata ludnoœci wiejskiej œwiadcz¹cym

o wra¿liwoœci jêzykowej i wnikliwoœci w obserwowaniu otaczaj¹cej przyrody.

Bibliografia i Ÿród³a

Adamowski J., Bartmiñski Jerzy, Niebrzegowska Stanis³awa (1995), Ptaki, zwierzêta i roœliny w re-

lacjach gwarowych z okolic Bi³goraja, Etnolingwistyka, nr 7, pod red. Jerzego Bartmiñskie-

go, Lublin, s. 135-178.

Nazwy roœlin w œwiadomoœci jêzykowej ludnoœci wiejskiej

109

AGM (1971-1992), Atlas gwar mazowieckich, t. I, oprac. Halina Horodyska-Gadkowska,

Alina Strzy¿ewska-Zaremba, t. II-X, oprac. Anna Kowalska, Alina Strzy¿ewska-Zaremba,

Wroc³aw.

AJK (1965-1975), Atlas jêzykowy kaszubszczyzny i dialektów s¹siednich, t. I-VIII, pod red. Zdzi-

s³awa Stiebera, t. IX-XII, pod red. Hanny Popowskiej-Taborskiej, Wroc³aw.

AJKLW (1979-1996), Atlas jêzyka i kultury ludowej Wielkopolski, pod red. Zenona Sobierajskie-

go, Józefa Burszty, t. I-IX, Wroc³aw.

Bañkowski C., Serwatka J. (1977), Po¿yteczne chwasty, Warszawa.

Bartmiñski Jerzy, Panasiuk Jolanta (1993), Stereotypy jêzykowe, [w:] Encyklopedia kultury polskiej

XX wieku, t. II: Wspó³czesny jêzyk polski, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Wroc³aw, s. 363-

387.

Basara J. (1989), Nazwy gorczycy polnej (Sinapis arvensis) w gwarach polskich, Zbornik razprav

i¿ slovanskego jezikoslovja, Lubljana, s. 19-30.

Budziszewska Wanda (1965), S³owiañskie s³ownictwo dotycz¹ce przyrody ¿ywej, Wroc³aw – War-

szawa – Kraków.

– (1985), Wybrane nazwy roœlin ze Szczawnicy i okolic, „Jêzyk Polski” LXV, z. 2-3, s. 158-162.

Dejna Karol (1962-1969), Atlas gwarowy województwa kieleckiego, z. 1-6, £ódŸ.

– (1974-1985), S³ownictwo ludowe z terenu by³ych województw kieleckiego i ³ódzkiego, Rozprawy

Komisji Jêzykowej £ódzkiego Towarzystwa Naukowego, t. XX-XXXI, £ódŸ.

Doroszewski Witold (1958), Kwestionariusz do badañ s³ownictwa ludowego, Wroc³aw.

Dubisz Stanis³aw (1977), Nazwy roœlin w gwarach ostródzko-warmiñsko-mazurskich, Wroc³aw.

Grzesiak D. (1998), Wierzenia i zwyczaje w jêzykowym obrazie œwiata mieszkañców okolic Krasne-

gostawu, Lublin [praca magisterska, Zak³ad Historii Jêzyka Polskiego i Dialektologii UMCS].

Kempf Z. (1985), Wyrazy „gorsze” dotycz¹ce zwierz¹t, „Jêzyk Polski” LXV, z. 2-3, s. 125-144.

KuŸnicka Barbara, Dziak Maria (1988), Zio³a i ich zastosowanie, Warszawa.

KuŸniewski E., Augustyn-Puziewicz J. (1986), Przewodnik zio³olecznictwa ludowego, Warszawa.

Laskowska El¿bieta (1993), Wartoœciowanie w jêzyku potocznym, Bydgoszcz.

Mosio³ek-K³osiñska K. (1997), Antropocentryzm leksyki „zwierzêcej”, [w:] Semantyczna struktu-

ra s³ownictwa i wypowiedzi, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Zofii Zaron, Warszawa, s. 71-

78.

Nitsch Kazimierz (1955), Mazowieckie wyrazy przyrodnicze, [w:] Wybór pism polonistycznych,

t. II, Wroc³aw – Kraków, s. 86-116.

Pajdziñska Anna (1991), Wartoœciowanie we frazeologii, [w:] Wartoœci w jêzyku i tekœcie, pod red.

Jadwigi Puzyniny, Janusza Anusiewicza, Jêzyk a Kultura, t. 3, Wroc³aw, s. 15-28.

– (1996), Wra¿enia zmys³owe jako podstawa metafor jêzykowych, Etnolingwistyka, nr 8, pod red.

Jerzego Bartmiñskiego, Lublin, s. 113-130.

Pelcowa Halina (1985), Studia nad s³ownictwem gwarowym Lubelszczyzny. Cz I. S³ownictwo po-

chodzenia ma³opolskiego, Lublin.

– (1988), Zró¿nicowanie leksykalne nazw roœlin w gwarach Lubelszczyzny, Annales UMCS, sectio

FF, vol. VI, Lublin, s. 257-271.

– (1994), Mazowizmy leksykalne w gwarach Lubelszczyzny, Lublin.

Puzynina Jadwiga (1992), Jêzyk wartoœci, Warszawa.

Siekierska Krystyna (1992), Barwy staropolskiej przyrody, [w:] Studia historycznojêzykowe i dia-

lektologiczne, pod red. Mariana Kuca³y, Jerzego Reichana, Prace Instytutu Jêzyka Polskiego

78, Kraków, s. 19-42.

Szafer W., Kulczyñski S., Paw³owski B. (1953), Roœliny polskie, Warszawa.

Schwarz Z., Szober J. (1969), Roœliny towarzysz¹ce cz³owiekowi, Warszawa.

Tokarski Ryszard (1990), Jêzykowy obraz œwiata w metaforach potocznych, [w:] Jêzykowy obraz

œwiata, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Lublin, s. 69-86.

– (1993), S³ownictwo jako interpretacja œwiata, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. II:

Wspó³czesny jêzyk polski, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Wroc³aw, s. 335-362.

110

Halina Pelcowa

Waszkiewicz K. (1977), S³ownictwo gwarowe z zakresu przyrody ¿ywej i rolnictwa we wsi Lipnik

ko³o Pajêczna, Rozprawy Komisji Jêzykowej £ódzkiego Towarzystwa Naukowego, t. XXIII,

£ódŸ, s. 135-146.

Zarêba Alfred (1960), Z geografii s³owiañskich nazw chwastów, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu

Jagielloñskiego XXIV, Prace Jêzykoznawcze, Kraków, s. 15-50.

– (1970-1980), Atlas jêzykowy Œl¹ska, t. I-VI, Kraków.

Aneks

Cytowane nazwy roœlin i ich znaczenie

aksamitka – kwiat ozdobny, Tagetes

andrzejek – narcyz, Narcissus

babka – babka zwyczajna, Plantago maior

babka koniczynowa – babka lancetowata, Plantago lanceolata

bagno – bagno zwyczajne, Ledum palustre

baŸki – babka zwyczajna, Plantago maior

blekot – lulek czarny, Hyoscyamus niger

b³awat – chaber, Centaurea cyanus

bocianki – ostró¿ka polna, Delphinium consolida

bodziak – 1. oset, Cirsium arvense, 2. oset zwis³y, Carduus nutans

bo¿a trawka – kozieradka, Trigonella foenum graecum

bo¿e liczko – podbia³ pospolity, Tussilago farfara

bratek dziki – bratek polny, Viola tricolor

buciki Matki Boski – polne lwie paszcze, Linaria vulgaris Mill.

byczki – 1. kwiat ozdobny – aksamitka, Tagetes, 2. nieœmiertelniki – suche kwiaty, Helichrysa

bŸdziuch – kwiat ozdobny – aksamitka, Tagetes

chaber – Centaurea cyanus

cha³ajda – lebioda, Chenopodium album

choinka – skrzyp, Equisetum arvense

chrzan – Armoracia lapathifolia Gilib.

chrzêœæ, chrz¹stka – skrzyp, Equisetum arvense

chwoszcz, chwoszczka – skrzyp, Equisetum arvense

czepiec – 1. przytulia czepna, Galium aparine 2. uczep trójlistkowy, Bidens tripartitus

cz³owieki – roœlina ozdobna – aster, Callistephus chinensis

diabelskie kwiaty – k¹kol, Agrostemma githago

diabelskie ziele – tytoñ szleachetny, Nicotiana tabacum L.

dmuchawiec – mniszek, Taraxacum officinale Web.

drabinki – piêciornik gêsi, Potentilla anserina L.

drutowiec – rdest ptasi, Polygonum aviculare

drzewianka – piêciornik kurze ziele, Potentilla erecta

dr¿¹czka – dr¿¹czka œrednia, Briza media

dzbanki – 1. dzwonki niebiesko-liliowe, Campanula sp., 2. ostró¿ka polna, Delphinium consolida

dzbanuszki – 1. dzwonki niebiesko-liliowe, Campanula sp., 2. ostró¿ka polna, Delphinium consolida

Nazwy roœlin w œwiadomoœci jêzykowej ludnoœci wiejskiej

111

dziadowska wesz – owoc uczepu trójlistkowego, Bidens tripartitus

dziady – 1. ³opian, Artium lappa – Lappa maior, 2. uczep trójlistkowy, Bidens tripartitus

dziewanna – dziewanna wielokwiatowa, Verbascum thapsiforme

dziurawiec – Hypericum perforatum

dzwoniec – Alectorolophus major v. glaber

dzwonki – 1. dzwonki niebiesko-liliowe, Campanula sp., 2. ostró¿ka polna, Delphinium consolida

dzwonki Panny Marii – dziurawiec zwyczajny, Hypericum perforatum

fio³ek – bratek polny, Viola tricolor

firletka – ró¿owy kwiat ³¹kowy podobny do goŸdzika, Lychnis flos-cuculi

gêsia trawa – piêciornik gêsi, Potentilla anserina

gêsie ziele – piêciornik gêsi, Potentilla anserina

gêsi pêpek – stokrotka, Bellis perennis

gêsiówka – 1. piêciornik gêsi, Potentilla anserina L., 2. trawica, chwast podobny do trawy

gliœnik – glistnik jaskó³cze ziele, Chelidonium maius

g³odek – roœlina rozwijaj¹ca siê w czasie wiosennej suszy, Draba verna

g³owacz – 1. chaber, Centaurea cyanus, 2. podró¿nik, Chichorium intybus, 3. ³opian, Lappa maior

g³ucha pokrzywa – jasnota bia³a, Lamium album

gorczyca – 1. gorczyca polna, Sinapis arvensis, 2. lebioda, Chenopodium album

gorszczyca – 1. rdest ostrogorzki, Polygonum hydropiper

gorzkie ziele – rdest ostrogorzki, Polygonum hydropiper

granicznik – podró¿nik, Cichorium intybus

grzmotnik – ziele, które œwiêci siê w celu odpêdzenia chmur

jaskó³cze ziele – glistnik jaskó³cze ziele, Chelidonium maius

jasnota bia³a – pokrzywa, która nie parzy, Lamium album

jaœniak – chaber, Centaurea cyanus

jêzyczki – babka lancetowata, Plantago lanceolata

jêzyczki polne – babka lancetowata, Plantago lanceolata

jode³ka – skrzyp, Equisetum arvense

józefek, józefka – hyzop lekarski, Hyssopus officinalis

kaszka – 1. biedrzeniec mniejszy, Pimpinella saxifraga, 2. tasznik, Capsella bursa-pastoris

kêdzierzawiec – œlaz dziki, Malva silvestris

kluczyki – pierwiosnek, Primula sp.

kluczyki œwiêtego Piotra – pierwiosnek, Primula sp.

k³obuk – powój polny, Convolvulus arvensis

kobyli szczaw – szczaw lancetowaty, Rumex hydrolapathum

kocie ziele – koniczyna dzika, Trifolium arvense

koguciki – ostró¿ka polna, Delphinium consolida

ko³tun – widl³ak goŸdzisty, Lycopodium clavatum

koniki polne – ostró¿ka polna, Delphinium consolida

koñski ogon – skrzyp, Equisetum arvense

koñski szczaw – szczaw lancetowaty, Rumex hydrolapathum

koñskie kopyto – podbia³ pospolity, Tussilago farfara

kopytnik – kopytnik pospolity, Asarum europaeum

korzenica – perz, Agropyrum repens

kosmacicha – skrzyp, Equisetum arvense

kosmata – we³nianka, Eriophorum

112

Halina Pelcowa

kostropacz – ³opian, Lappa maior

kotki – koniczyna dziak, Trifolium arvense

kozica – powój, Convolvulus arvensis

kozio³ki – ostró¿ka polna, Delphinium consolida

kr¹¿ki – roœlina ozdobna – aster, Callistephus chinensis

krewka Matki Boskiej – dziurawiec zwyczajny, Hypericum perforatum

krwawnik – Achillea millefolium

kuku³cze wino – roœlinka podobna do koniczyny, o kwaœnym smaku, Oxolis acetosella

kuku³ka – 1. ró¿owy kwiat ³¹kowy podobny do goŸdzika – firletka, Lychnis flos-cuculi, 2. storczyk,

Orchis

kuku³ki ziele – rdest ostrogorzki, Polygonum hydropiper

kurze ziele – piêciornik kurze ziele, Potentilla erecta

kurzyœlad – piêciornik kurze ziele, Potentilla erecta

kwaœne liœcie – szczaw zwyczajny, Rumex acetosa

kwaœnica, kwaœnik, kwasek – szczaw zwyczajny, Rumex acetosa

lalka – tatarak, Acorus calamus

lebioda – lebioda, Chenopodium album

lelija – kwiat ogrodowy, Lilium

lepczyca, lepka, lepik, lepa – przytulia czepna, Galium aparine

lepiech – tatarak, Acorus calamus

lisi ogon – skrzyp, Equisetum arvense

liszaj – kaczeniec, Caltha palustris

lnica, lnianka – polne lwie paszcze, Linaria vulgaris Mill.

lubczyk – Levisticum officinale

lulek jadowity – lulek czarny, Hyoscyamus niger

lwia paszcza – polne lwie paszcze, Linaria vulgaris Mill.

lwi pyszczek – polne lwie paszcze, Linaria vulgaris Mill.

³ezki – dr¿¹czka œrednia, Briza media

³oboda – lebioda, Chenopodium album

³opuch – 1. ³opian, Lappa maior L., 2. gorczyca polna, Sinapis arvensis

macoszka – bratek polny, Viola tricolor

majówka – podbia³ pospolity, Tussilago farfara

martwa pokrzywa – jasnota bia³a, Lamium album L.

Matki Boskiej pantofelki РtroiϾ, Asclepias

Matki Boskiej ³zy – dr¿¹czka œrednia, Briza media

mêska sta³oœæ – mniszek pospolity, Taraxacum officinale Web.

mieczyk – kwiat ogrodowy, Gladiolus

miesi¹czek – roœlina ozdobna – aster, Callistephus chinensis

mlecz – mniszek pospolity, Taraxacum officinale Web.

mniszek – mniszek pospolity, Taraxacum officinale Web.

modrak – chaber, Centaurea cyanus

modrzyk – niezapominajka, Myosotis sp.

mokrzec – chwast rosn¹cy zielonymi kêpkami przy samej ziemi

mydlas – mydlnica lekarska, Saponaria officinalis

nagietek, nokieæ – kwiat ogrodowy – nagietek, Calendula officinalis

naparstnik – naparstnica, Digitalis sp.

Nazwy roœlin w œwiadomoœci jêzykowej ludnoœci wiejskiej

113

niebioska – niezapominajka, Myosotis sp.

niezapominajki – Myosotis sp.

ob³apnik – powój polny, Convolvulus arvensis

ognicha, ognik – chwast, gorczyca polna, Sinapis arvensis

ostró¿ka – ostró¿ka polna, Delphinium consolida

ostrzyca – 1. przytulia czepna, Galium aparine, 2. kanianka lnowa, Cuscuta opilinum

oœla stopa – podbia³ pospolity, Tussilago farfara

owijacz – powój polny, Convolvulus arvensis

panienka – 1. chwast, mak, Papaver rhoeas, 2. twardzioszek przydro¿ny, Marasmius oreades Fr.,

3. tatarak

panna – tatarak, Acorus calamus

pantofelki – sroczka, ostró¿ka polna, Delphinium consolida

parz¹czka – pokrzywa, Urtica dioica

pawie oczko – kurzyœlad polny, Anagallis arvensis

paznokieæ, paznokietek – kwiat ogrodowy – nagietek, Calendula officinalis

pazurki – kwiat ogrodowy – nagietek, Calendula officinalis

perz – Agropyrum repens

pieprz wodny – rdest ostrogorzki, Polygonum hydropiper

pierwiosnek – Primula officinalis Hill.

piêciornik gêsi – Potentilla anserina

pio³un – Artemisia absinthium

p³aszczyca – trawica, chwast podobny do trawy

podbia³, podbielina – podbia³ pospolity, Tussilago farfara

podlasek – przylaszczka, Hepatica

podró¿nik – 1. babka, Plantago maior, 2. cykoria, podró¿nik, Cichorium intybus, 3. rdest ptasi, Po-

lygonum

podró¿nik b³êkitny – cykoria podró¿nik, Cichorium intybus

powój, powójka, powijak – powój polny, Convolvulus arvensis

przebiœnieg – œnie¿yczka, Galanthus

przestrach – Hippuris

prztykawki – œnieguliczka, Symphoricarpos albus

przytulia – przytulia czepna, Galium aparine

psi ogon – skrzyp, Equisetum arvense

psi rumianek – Matricaria maculata

psia pasza – perz, Agropyrum repens

psie betki – grzyby truj¹ce

psie goŸdziki – mydlnica lekarska, Saponaria officinalis

psie lwie paszcze – polne lwie paszcze, Linaria vulgaris Mill.

psie ³by – grzyby truj¹ce

pszczelnik – melisa lekarska, Melissa officinalis

pszennak – 1. chwast – rzodkiew œwirzepa, Raphanus raphanistrum, 2. – gorczyca polna, Sinapis

arvensis

ptasie oczka – œwietlik ³¹kowy, Euphrasia rostkoviana Hayne

rdes ptasi – Polygonum aviculare

rojownik – melisa lekarska, Melissa officinalis

rozchodnik – Sedum sp.

rzep, rzepie – 1. ³opian, Lappa maior, 2. owoc ³opianu, 3. przytulia czepna, Galium aparine

114

Halina Pelcowa

serdecznik – Leonurus cardiaca

serduszka Matki Boskiej – dr¿¹czka œrednia, Briza media

sierotka – 1. bratek polny, Viola tricolor, 2. stokrotka, Bellis perennis

skrzyp, skrzypiec – skrzyp, Equisetum arvense

s³omianki – nieœmiertelniki – suche kwiaty, Helichrysa

smoluchy – ¿ó³te lilie

sosenka – skrzyp, Equisetum arvense

srebrnik – piêciornik gêsi, Potentilla anserina

sroczka – ostró¿ka polna, Delphinium consolida

stolist – krwawnik, Achillea millefolium

strza³ka – ostro¿eñ polny, Cirsium arvense

strza³ki – uczep trójlistkowy, Bidens tripartitus

suchotniki – nieœmiertelniki – suche kwiaty, Helichrysa

suszki – nieœmiertelniki – suche kwiaty, Helichrysa

szabla – kwiat ogrodowy, Gladiolus

szalej – lulek czarny, Hyoscyamus niger

szaleniec – lulek czarny, Hyoscyamus niger

szalony mak – lulek czarny, Hyoscyamus niger

szczawik zajêczy – zajêcza kapusta, Oxolis acetosella

szelepuszki – nieœmiertelniki – suche kwiaty, Helichrysa

szelestnik – dzwoniec, Alectorolophus major v. glaber

szeleszczuchy – nieœmiertelniki – suche kwiaty, Helichrysa

szyportki – nieœmiertelniki – suche kwiaty, Helichrysa

œlepa pokrzywa – jasnota bia³a, Lamium album

œlepaki – margarytki – kwiaty o bia³ych p³atkach i ¿ó³tym œrodku

œmierdziuch – kwiat ozdobny – aksamitka, Tagetes

œnieguliczka – Symphoricarpos albus

œnie¿yczka – przebiœnieg, Galanthus

œwiêtego Antoniego ziele – macierzanka, Thymus serpyllum

œwietlik lekarski – œwietlik ³¹kowy, Euphrasia rostkoviana Hayne

œwieczki – œwietlik ³¹kowy, Euphrasia rostkoviana Hayne

œwiêtojañskie ziele – dziurawiec zwyczajny, Hypericum perforatum

œwiniucha – lebioda, Chenopodium album

œwiñska trawa – rdest ptasi, Polygonum aviculare

tenecznik – dr¿¹czka œrednia, Briza media

tatarak, tatarskie ziele, tatarczuch – tatarak, Acorus calamus

tobo³ki pastusze – tasznik, Capsella bursa-pastoris

trawica – trawica, chwast podobny do trawy

trójlistek – bobrek trójlistkowy, Menyanthes trifoliata

trupie ziele – lulek czarny, Hyoscyamus niger

trzêsicha, trzêsi¹czka – dr¿¹czka œrednia, Briza media

tysi¹clist – krwawnik, Achillea millefolium

uczep trójlistkowy – Bidens tripartitus

urocznik – lubczyk, Levisticum officinale

warkocznik – wid³ak goŸdzisty, Lycopodium clavatum

we³nianka – roœlina, która ma owoce podobne do k³aczków we³ny, Eriophorum

Nazwy roœlin w œwiadomoœci jêzykowej ludnoœci wiejskiej

115

wê¿owe ziele – Virga aurea

wid³ak – wid³ak goŸdzisty, Lycopodium clavatum

wiêzio³ka – chwast w zbo¿u – wyczka, Vicia hirsuta

wijka – chwast w zbo¿u – wyczka, Vicia hirsuta

wilcze jagody – pokrzyk, Atropa belladonna

wilcze œlepia – pokrzyk, Atropa belladonna

wilczomlecz – Euphorbia cyparissias

wilczy ogon – wid³ak goŸdzisty, Lycopodium clavatum

w³ok – lebioda, Chenopodium album

w³óczêga – wid³ak goŸdzisty, Lycopodium clavatum

wole oczy – kaczeniec, Caltha palustris

wronie ziele – rozchodnik, Sedum sp.

wróble jêzyczki – rdest ptasi, Polygonum aviculare

zajêcza kapusta – roœlinka podobna do koniczyny, o kwaœnym smaku, Oxolis acetosella

zielenina – lebioda, Chenopodium album

ziele od brodawek – glistnik jaskó³cze ziele, Chelidonium maius

z³otnik – 1. glistnik jaskó³cze ziele, Chelidonium maius, 2. gorczyca polna, Sinapis arvensis

z³oto – gorczyca polna, Sinapis arvensis

z³otucha – 1. przytulia czepna, Galium aparine, 2. powój, Convolvulus arvensis

¿abie oczka – niezapominajki, Myosotis sp.

¿abie oczy – kaczeniec, Caltha palustris

¿abie œlepia – kaczeniec, Caltha palustris

¿abiniec – 1. kaczeniec, Caltha palustris, 2. niezapominajki, Myosotis sp., 3. rdest ostrogorzki, Po-

lygonum

¿ó³taczka – roœlina ozdobna o ¿ó³tych kwiatach

¿ó³tnik – glistnik jaskó³cze ziele, Chelidonium maius

¿ycica – stok³osa, Bromus secalinus

116

Halina Pelcowa