Metody badań

Według A. Kamińskiego "metoda badań to zespól teoretycznych uzasadnionych
zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość
postępowania badacza, zmierzającego do rozwoju określonego problemu
naukowego".

Na podstawie przytoczonej definicji można zauważyć, że metoda ma na celu
wskazanie sposobu poznania teoretycznego i działania praktycznego. W
znaczeniu teoretycznym ma umożliwić poznania i wyrażenie istoty badanego
zjawiska w maksymalnym stopniu, na danym etapie rozwoju nauki.

W znaczeniu praktycznym dotyczy tego, jak należy coś wykonać, zrealizować
i wdrożyć.

Każda dyscyplina naukowa posiada właściwe jej metody badawcze, których
zadaniem jest rozwiązanie problemów naukowych, to jest ustalanie i
wyjaśnienie nowych faktów, zjawisk, procesów, związków i zależności między
nimi zachodzących. Metoda badawcza musi zawierać w sobie szereg działań o
różnym charakterze zarówno koncepcyjnym jak i rzeczowym, zjednoczonych
celem generalnym i ogólną koncepcją badań. Istnieje wiele metod badawczych.

Zwykle przy rozwiązywaniu konkretnego problemu badawczego jedną metodę
przyjmuje się jako wiodącą (główną), a inne są metodami pomocniczymi
(uzupełniającymi). Przy wyborze metody należy pamiętać by był on zawsze
podporządkowany problematyce badawczej. Wybór metody powinien być
dokonany w pierwszej kolejności. Należy opracować koncepcję założeń
teoretycznych i praktycznego postępowania w celu rozwiązania określonego
problemu badawczego.

Do jednej z metod gromadzenia materiału badawczego należy metoda
eksperymentalna. Polega ona na badaniu określonych zjawisk wywołanych
specjalnie przez osobę badającą w kontrolowanych przez nią warunkach w celu
poznania tych zjawisk. Eksperyment naukowy znajduje szczególne
zastosowanie przy badaniu zjawisk powtarzających się w warunkach
przynajmniej częściowo takich samych. Oznacza to, że nie ma możliwości
prowadzenia eksperymentu nad zjawiskami indywidualnymi
i niepowtarzalnymi.

• Wyodrębnienie zjawiska mającego stanowić przedmiot badania,

nazywane stwarzaniem układu odosobnionego.

• Ustalenie zmiennych warunków danego zjawiska i wyodrębnienie

warunków mających stanowić przedmiot czynnej ingerencji
prowadzącego eksperyment.

• Wywołanie zmian wyodrębnionych warunków zjawiska.

• Stwierdzenie rodzaju zmiany czynnie wywołanej

Metoda eksperymentalna może być przeprowadzany w warunkach
naturalnych i laboratoryjnych. Eksperyment naturalny jest analizą przebiegu
zjawiska, wywołanego i kontrolowanego, ale w warunkach naturalnych,
między innymi w warunkach działalności ludzkiej uprawianych z innych
względów niż poznawanie prawdy naukowej. Stosuje się tu na przykład grupy
równoważne: grupę eksperymentalną i grupę kontrolną, by porównać
zachowanie pewnej zbiorowości gdzie wprowadzony zostaje nowy czynnik i
zbiorowości, gdzie zmiana taka nie nastąpiła.

Eksperyment laboratoryjny wykonywany jest w sztucznie stworzonym
środowisku – tradycyjnie w ograniczonym zaopatrzonym w przyrządy miejscu
jakim jest laboratorium, z zastosowaniem odpowiednich instrumentów. Istotą
takich eksperymentów jest izolacja zjawisk w postaci układów odosobnionych.
Jest szeroko stosowany w naukach ścisłych, naukach technicznych, naukach
biologicznych i w naukach medycznych.

W pielęgniarstwie jednak badania eksperymentalne podejmowane są bardzo
rzadko i głownie w warunkach normalnych. Celem takiego eksperymentu jest
znalezienie związków przyczynowo-skutkowych między zmienną niezależną a
zmiennymi zależnymi. Wykrywanie tych zależności opiera się na zasadach
przyczynościowych i rozumowania indukcyjnego, opracowanych przez J. St
Milla w postaci pięciu kanonów:

-kanon jednej różnicy,
-kanon jednej zgodności,
-kanon połączonej różnicy i zgodności,
-kanon zmian towarzyszących,
-kanon reszt.

W swojej istocie często eksperyment bywa uważany za odmianę obserwacji. O
ile obserwacja jako proces spostrzegania to nic innego jak obserwacja bierna, to
eksperyment naukowy stanowi obserwację czynną. Cechą znamienną obserwacji
czynnej jest aktywny stosunek do poznawanej rzeczywistości, polegający na

celowym organizowaniu procedur badawczych. Z tego punktu widzenia
eksperyment jako metoda badawcza polega na celowo wprowadzanym do
procesu poznania naukowego czynnika, który jest czynnikiem
eksperymentalnym.

Czynniki eksperymentalne czyli zmienne niezależne, które zostały celowo
wprowadzone do badania mogą dotyczyć środków pielęgnowania i metod, form
nauczania, organizowania opieki, odpowiedniego doboru treści lub programów
nauczania oraz innych czynników, które warunkują poprawę jakości
pielęgniarskiej nad człowiekiem zdrowym lub chorym.

W pielęgniarskich badaniach eksperymentalnych zmienne zależne odnoszą się
do możliwych do zbadania zmian w stanie biopsychospołecznym człowieka
zdrowego lub chorego pod wpływem zaproponowanych wcześniej oddziaływań
pielęgniarskich. Aby ustalić zależność między zmiennymi niezależnymi a
zależnymi powinny być one starannie kontrolowane przez prowadzącego
badania eksperymentalne poprzez dokładne dokumentowanie ich.

Pierwszym jak i niezbędnym składnikiem badań eksperymentalnych jest
niewątpliwie określenie hipotezy roboczej. Od jej precyzji zależy organizacja
oraz przebieg badań stąd warunki eksperymentu muszą być precyzyjnie i
wyraźnie określone. Należy pamiętać również o tym, że badania
eksperymentalne muszą być łatwe do zinterpretowania, dokładnie uzasadnione
w świetle dotychczasowej wiedzy i doświadczeń badacza. Muszą umożliwić
uogólnienie nasuwających się wniosków na całą populację objętą
eksperymentem. Powinny istnieć też szanse na upowszechnienie ich.

Pomimo trudności w podejmowaniu badań eksperymentalnych w
pielęgniarstwie należy pamiętać o ich zaletach. Są nimi między innymi wzrost
wiarygodności badań w pielęgniarstwie oraz ścisły związek badaczy z praktyką
pielęgniarską. Do zalet można również zaliczyć to, że stanowią one źródło
inspiracji do ulepszenia jakości opieki pielęgniarskiej poprzez wprowadzanie
nowych rozwiązań.

W badaniach eksperymentalnych wykorzystywane są następujące techniki:
- jednej grupy,
-grup równoległych,
-rotacji,
-czterech grup.

Najmniej użyteczną techniką jest technika jednej grupy, w której grupa ta sama
dla siebie stanowi układ odniesienia, brak w tej technice grupy kontrolnej. Po
wyborze grupy należy podjąć badanie wstępne a następnie uruchomić zmienną
zależną czyli czynnik eksperymentalny lub kilka zmiennych niezależnych. W
następnej kolejności dokonuje się badań końcowych, które są w tego typu
badaniach powtórzeniem badań wstępnych.

Technika grup równoległych ma na celu dobór do badań dwóch grup: jedna
stanowi grupę eksperymentalną a druga stanowi jedynie grupę odniesienia czyli
grupa kontrolna. W obu tych grupach dokonuje się pomiaru zmiennych
zależnych we wstępnej i końcowej fazie eksperymentu.

Technika rotacji opiera się na zasadach grup równoległych. Różnica polega na
tym, że każda z grup która została włączona do badań pełni na przemian funkcję
grupy eksperymentalnej lub kontrolnej. Stąd do każdej grup wdraża się kolejno
ten sam czynnik eksperymentalny- zmienna niezależną.

Technika czterech grup nazywana również techniką Solomona polega na
włączeniu do badań dwóch par grup równoległych, z których każda składa się z
dwóch grup eksperymentalnych i dwóch grup kontrolnych. Badania wstępne
przeprowadza się w jednej parze grup równoległych a badania końcowe w obu
parach grup.

W medycynie i pielęgniarstwie za najbardziej wiarygodne przyjmuje się
randomizowane badania eksperymentalne, polegające na losowym doborze
grupy eksperymentalnej-poddawanej ocenianej interwencji np. podanie
szczepionki oraz grupy kontrolnej- otrzymującej placebo albo poddawanej innej
sprawdzonej interwencji. Ten rodzaj badań jest szczególnie przydatny do oceny
skuteczności leczenia, pielęgnowania lub profilaktyki. Celem randomizacji jest
uzyskanie grup, które są podobne pod względem wszystkich czynników
rokowniczych zwanych zakłócającymi.

Ważnym elementem badań jest ukrycie kodu doboru grupy do eksperymentu,
który może przybierać formę:
-pojedynczej ślepej próby,
-podwójnej ślepej próby,
-maskowania.

Pojedyncza ślepa próba polega na tym, że badany nie wie do jakiej grupy został
przydzielony, w podwójnej ślepej próbie ani pacjent ani osoba interweniująca

nie wiedzą do jakiej grupy został przydzielony badany. W maskowaniu
natomiast zasada jest taka jak w podwójnej ślepej próbie, dodatkowo ukrywa się
informacje przed grupą osób wykonujących analizę statyczną wyników badań.

Opisany rodzaj badań stwarza dużo problemów wynikających z aspektów
etycznych, dużych kosztów i z tego, że są czasochłonne i często wymagają
badań zespołowych. Problemami etycznymi związanymi z metodą
eksperymentalną są niewątpliwie: zgoda na badanie osób badanych, możliwość
rezygnacji z udziału w badaniach w każdym momencie ich trwania, zapewnienie
anonimowości, przeprowadzenie sesji wyjaśniającej po zakończeniu
eksperymentu (zwłaszcza, gdy wykorzystano instrukcję maskującą, która
dotyczyła rzekomego celu badań albo zmiennych niezależnych bądź zależnych.

Eksperyment naukowy

Poprawnie przeprowadzony eksperyment naukowy powinien odznaczać się tymi
samymi cechami, co obserwacja naukowa. Musi przez to być starannie
przygotowany i przeprowadzony. Prawidłowość przebiegu eksperymentu i jego
wyniki zależą głównie od umiejętności operowania czynnikiem
eksperymentalnym (zmienną niezależną). Z tego też względu metodę
eksperymentalną należy stosować bardzo rozważnie.

Metoda obserwacji

Metoda obserwacji jest uznawana za „podstawową metodę gromadzenia
informacji, polegającą na systematycznym rejestrowaniu zachowań osoby
obserwowanej oraz interpretacji uzyskanych wyników”. O charakterze
naukowym świadczy to, że badacz skupia uwagę na zachowaniach przypisanych
z góry narzuconemu celowi, notuje dane zaobserwowane w sposób jak
najbardziej odpowiedni do realnego stanu rzeczy, interpretuje zarejestrowane
dane adekwatne z aktualną wiedza, panującymi teoriami, prowadzi nadzór nad
uzyskanymi danymi pod wzglądem trafności i rzetelności.

W piśmiennictwie opisywane są podziały obserwacji na: pośrednią i
bezpośrednią; standaryzowaną i niestandaryzowaną; jawną i ukrytą. Jednak bez
znaczenia na rodzaj obserwacja naukowa jest celowa, planowana, selektywna,
dokładna i obiektywna.

Tematem obserwacji pielęgniarskiej mogą być np. warunki w jakich przebywa
pacjent, jego reakcja na chorobę oraz hospitalizację, zastosowane metody

leczenia czy pielęgnowania. Obserwując osoby badane można wywnioskować o
ich procesach poznawczych lub cechach osobowościowych.

W obserwacji naukowej używa się techniki obserwacji standaryzowanej i
niestandaryzowanej. Do pierwszej techniki zalicza się technikę
skategoryzowaną i próbek czasowych, a w obszarze techniki obserwacji
niestandaryzowanej – technikę obserwacji dorywczej i dzienniczków
obserwacyjnych, obserwacji fotograficznej i próbek zdarzeń.

Kolejnym z rodzajów badań obserwacyjnych stosowanych w medycynie są
badania obserwacyjne z grupą kontrolną. Do tych badań zalicza się badania
środowiskowe, przekrojowe, kliniczno-kontrolne i kohortowe.

W badaniach kliniczno-kohortowych „szuka się zależności danej ekspozycji z
wystąpieniem określonego punktu końcowego, porównując retrospektywnie
ekspozycję w obszarze osób, u których punkt końcowy wystąpił, z ekspozycją w
dokładnie dobranej grupie osób kontrolnych, u których punkt końcowy nie
wystąpił”.

Badanie kohorty jest to badanie obserwacyjne, w którym ocenia się
prospektywnie wystąpienie określonego punktu końcowego w danych grupach
osób narażonych i nienarażonych na określony czynnik czy interwencję, u
których dany punkt końcowy na początku obserwacji nie występował