Periodyzacja dziejów języka polskiego

966

chrzest Polski – kryterium historyczno-społeczno-ekonomiczne

1136

„Bulla gnieźnieńska”- kryterium filologiczne, cezura okresu przedpisiemnego



X – XVI okres straropolski



XVI – 1772 okres średniopolski



1772 – 1939 okres nowopolski



od 1945 tzw. polszczyzna współczesna

 przerwę w periodyzacji stanowi okres II wojny światowej, ponieważ w jej

trakcie nie działały oficjalnie uczelnie wyższe i placówki kulturotwórcze,

dlatego brak nam danych nt. rozwoju języka w tym czasie

Procesy kompensacyjne

Do XVI wieku w języku polskim znane było zjawisko iloczasu, które polegało na rozróżnieniu

samogłosek na długie i krótkie. Później historyczną długość samogłosek można było poznać z



dziedzictwa prasłowiańskiego (np. biāły, ktõry, trāwa)



wzdłużenia zastępczego

Wzdłużenie zastępcze obok wokalizacji jerów należy do procesów kompensacyjnych. Kolejnym

procesem kompensacyjnym jest kontrakcja, polegająca na „ściągnięciu” dwóch samogłosek,

otaczających „j”.

Jery

Jery, czyli półsamogłoski, brały udział w:



palatelizacji



wokalizacji



kontrakcji

Wokalizacja jerów nastąpiła po wycofaniu się prawa sylaby otwartej. Jer, który znajdował się w

wygłosie, był w pozycji słabej, dlatego zanikając, przekazywał swój iloczas poprzedzającemu go

jerowi w pozycji mocnej. Samogłoska, która powstawała w wyniku tej wokalizacji („e”) była

pełna, ale krótka.

szmer > *šьmъrь

szmeru > *šьmъra > šemra

szmerowi > *šьmъru > šemru

Jest to przykład wyrównania analogicznego do mianownika. Relikty formy dawnych

przypadków zależnych możemy odnaleźć w słowach: szemrana dziewucha, szemrać między sobą,

szemrzący strumyk.

Jery napięte pochodzą ze wzdłużenia jerów przed „j”. Jest to pewnego rodzaju wokalizacja,

jednak różna od innych. Przejęło się mówić o wzdłużeniu ъ>y i ь>i (por. dobrъjь> dobryj)

E ruchome (wstawne) pochodzi z wokalizacji jerów, jest samogłoską pełną, ale posiada krótki

iloczas. Nie ma zdolności palatelizacyjnych, ponieważ palatelizować mogło tylko „stare”,

etymologiczne „e”.

Polska, IV palatalizacja polega na odgórnym zmiękczeniu wszystkich połączeń z „k” i „g”, np.

kiedy, kieszeń, wysoki, drogi, nogi, błogi…). Ważne jest, że w wielu gwarach te połączenia

dotychczas pozostały twarde. Twarde formy występują również w wyrazach zapożyczonych (np.

kynologiczny).

Samogłoski nosowe

Powstanie pie. samogłosek nosowych wiąże się z prawem sylaby otwartej. Połączenia dyftongiczne

am, an om, on, em, en, im, in w wygłosie i przed spółgłoską ulegały monofotngizacji.

mł, nł => ą

m’ł, n’ł => ę (posiada zdolności palatelizacyjne!)

pie. *dhumb => psł. *dąbъ => pol. dąb

pie. *ghans => psł. *gęsь => pol. gęś

pie. *pant => psł *pątъ => pol. pięć

Różnica między przednimi i tylnymi nosówkami polega na tym, że tylne palatelizują.

W „Bulli gnieźnieńskiej” można odnaleźć przykłady dawnych tylnych nosówek:

Chomontowo, Dambsco, Gamba. Jest to zarazem najstarszy zapis samogłosek nosowych.

Na gruncie polskim do XIII wieku występowały dwie pary nosówek: długie i krótkie „ą” i „ę”.

Począwszy od XIII zaczyna zlewać się iloczas, co stanowi wynik przegłosu lechickiego. Powstaje też

nowe „ą”. W tym czasie i w wieku następnym (XIV) w tekstach pisanych nosówki były zaznaczane

bądź to za pomocą dyftongów (jak w „Bulli”), bądź „φ”. Na początku XV w. obie nosówki

upodobniły się do „a”, z tą tylko różnicą, że jedna była bardziej przednia, a druga – bardziej tylna.

Pierwsze znane rozróżnienie nosówek w tekście pisanym pochodzi z „Psałterza floriańskiego”.

W XVI w. najważniejszym procesem w j. polskim był zanik iloczasu. Z dwóch par nosówek

pozostaje jedna para. Z tym jest związane zróżnicowanie nosówek pod względem barwy. Z dawnej

długiej powstaje „ą”, a z dawnej krótkiej – „ę”. Nie są one bezpośrednią kontynuacją cech obecnych w

prasłowiańszczyźnie, np. „ę” już nie palatelizuje.

Ciekawe może się wydać zachowanie nosówek w zaimkach po czasownikach i po

przyimkach. Po czasownikach nosówka najczęściej nie występowała (np. widzę cie), a po przyimkach

występowała prawie zawsze (np. przed się, za się)

Zjawiska anomalii:



nazalizacja (wtórna nosowość):

o stpol. czestować => częstować

o

stpol. teskny => tęskny



denazalizacja (odnosowienie):

o

stpol. rękojęść => rękojeść

o

stpol. uczęstnik => uczestnik



alternacja samogłoska nosowa: samogłoska ustna, często w celu zróżnicowania znaczeń:

o

chęć: chuć

o

lęk: łuk

o

pękać: pukać

o

wnęka: wnuk



archaizmy ortograficzne „ę” zamiast „ą”:

o Jan Kanty

o Santok

o Sandomierze

Przegłos polski (lechicki)

Proces przekształcania się w dialektach (językach) lechickich prasłowiańskich samogłosek „ĕ”,

„ę”, „e” oraz miękkich sonantów „r’”, „l’” w pozycjach przed samogłoskami przedniojęzykowo-

zębowymi twardymi w „’a”, „’o”, „’ą”, „’r”, „’l”.



e + T (t, d, s, z , n, ł, r) => ‘oT



ĕ + T => ‘aT



ę + T => ’ąT



r’ + T => r’T => arT



l’ + T => l’T => elT

W języku polskim

eT => ’oT



*berą => b’orę



*nesą => n’osę



*zelo =>z’oło



*žena=> žona

ĕT => aT



*kvĕtъ => kv’at



*lĕsъ => las



*mĕra => m’ara



*mĕsto => m’asto

Anomalia i wyrównania analogiczne

Brak przegłosu mimo sprzyjających warunków fonetycznych

cesar (nie: casar) <= *cĕsarь

kob’eta (nie: kob’ata) <= *kobĕta

Pozorny brak przegłosu w formach współczesnych. W czasie dokonywania się przegłosu po T

występował „ь”, który je często palatelizował

b’erny <= *b’erьnъjь

k’vetny <= *kv’ĕtьnъjь

v’erny <= *v’ĕrьnъjь

Zanik form z przegłosem

cena (stpol. cana) <= *cĕna

křesło (stpol. křasło) <= *kresati

česać (stpol. časać) <= *česati

Formy oboczne. We współczesnej polszczyźnie współwystępują formy z przegłosem i bez przegłosu.

Jest to wynikiem repartycji (zróżnicowania) znaczeń.

bieda – biada

dzieło – działo

na czele – na czole

Wyrównanie do form z przegłosem w odmianie rzeczowników. W wyniku wyrównań

analogicznych powstały współczesne formy z przegłosem przed spółgłoskami palatalnymi

o žon’e <= stpol. žen’e <= *žen’ĕ

na śan’e <= stpol. śen’e <= *sĕn’ĕ

Wyrównanie do form bez przegłosu w odmianie czasowników

kšyčał: kšyčeli, kšyčeć

ležał: leželi, ležeć

Wyrównanie do form bez przegłosu w proklitykach

bez, przez, przed

Nieregularny przegłos, ponieważ zachodzi przed spółgłoskami tylnojęzykowymi i wargowymi

macoxa <= *matjexa

poźomka <= *zjemla

požoga <= *žegą

Fałszywy przegłos zaszedł w grupie wyrazów, w których –e– pochodzące z „ь” uległo wymianie w –

o–, chociaż to nie było psł. „e” pierwotne. Jest to zatem wyraz wyrównań fonetycznych zupełnie

niezależnych od przegłosu lechickiego.

*osьlъ => osieł => osioł

*kozъlъ => kozieł => kozioł

*dьnьkь => dzionek

Przegłos miał następujące konsekwencje w systemie wokalicznym polszczyzny:



Dyspalatelizacja samogłosek, czyli zniesienie psł. zasady korelacji palatalności. Miękkość

spółgłoski już nie musi być wynikiem następującej po niej samogłoski, np. b’-ały, kv’-at.



Fonologizacja miękkości, czyli powstanie niezależnych miękkich fonemów spółgłoskowych.

Np. mĕra => m’ara, miera – powstanie nowego, samodzielnego fonemu “m’”.



Defonologizacja i-y, co oznacza, że opozycja i-y (miękka-twarda) uległa zakłóceniu; po

przerzuceniu korelacji z samogłoski na spółgłoskę bardziej istotne stało się przeciwstawienie

b:b’ – być: bić

Iloczas

Źródłami iloczasu są dziedzictwo prasłowiańskie, ktontrakcje, wzdłużenie zastępcze, wpływ

spółgłosek półotwartych. W staropolczsczyźnie iloczas był cechą dystynktywną samogłosek. Zanik

iloczasu był spowodowany kilkoma czynnikami. Po pierwsze znaczący był czynnik

wewnątrzsystemowy; drugorzędne różnice jakościowe między samogłoską długą a krótką. Zmiana

barwy samogłosek długich była związana z podwyższeniem ich artykulacji. Po drugie, przesunięcie

akcentu inicjalnego na paraksytoniczny. Po tym przesunięciu wymowa samogłosek długich została

utrudniona. Trzecim czynnikiem decydującym o stopniowym wycofaniu się iloczasu były częste

kontakty językowe z Rusią, gdzie iloczas nie występował.

Bezpośrednim następstwem zaniku iloczasu było powstanie samogłosek ścieśnionych (o

podwyższonej artykulacji), które zajęły miejsce pośrednie pomiędzy podstawowymi fonemami

trójkąta samogłoskowego. Z biegiem czasu również samogłoski ścieśnione w znacznej mierze uległy

redukcji. W pełni zachowało się jedynie ściśnione “o” – “ó” i samogłoski ścieśnone (pochylone) w

niektórych gwarach.

Samogłoska “å” wycofała sie najwcześniej, bo już w XVI w. w polszczyźnie kresowj

utożsamiła się z “a”. Z języka ogólego ginie ostatecznie w połowie XVIII w.

Samogłoska “ê” w ortografii utrzymywała się do 1891 r., w wymowie znacznie krócej. Zanik

odbywał się etapami: ē =>ê =>i, y (XVII w.) =>ê =>e

Samogłoska “ô” do XVII w. była wymawiana jako “o”. Od XIX w. “ô” = “ó”

Zmiany w systemie konsonantycznym

p, b, , k, g, x, t, d, s, z,

f

samogłoski stare

r, m, n

Takich “starych” samogłosek było ok. 15, później w wyniku palatelizacji i jotacji wytworzyły się

samogłoski miękkie.

I palatelizacja zaszła IV/III w. przed Chr. Obejmowała spł.

k, g, x + e, i , ĕ, ь, r, l, j, ę => č, ž, š

Np. oko > očese; uxo > ušese; Boge > Bože Ta palatelizacja zachodziła nie tylko w końcówkach, ale i

w rdzeniu i miała kierunek wsteczny. Była powszechna.

II palatelizacja dokonała się po rozpadzie wspólnoty bałto-słowiańskiej, ok. VI, dlatego

stanowi przykład repartycji dialektycznej.

k, g, x + i

2,

ĕ

2

=> c, dz, ś (sz)

Również miała kierunek wsteczny, zaszła głównie w końcówkach (otroki, ręce, nodze, vilci), ale też są

przykłady “rdzenne” (np. kĕ

2

na > cĕna, cena).

III palatelizacja miała największy zasięg, miała kierunek postępowy. Istnieje teoria, że zaszła

równocześnie z drugą. Została odkryta przez polskiego językoznawcę Jana Wiesława Boudina de

Courtenai (współzałożyciel Szkoły Praskiej, rektor UW, kandydat na prezydenta).

ь, i, ę, r’ + k, g, x > c, dz, ś (sz)

*jęga > jędza

IV palatalizacja polega na odgórnym zmiękczeniu wszystkich połączeń z „k” i „g”, np. kiedy,

kieszeń, wysoki, drogi, nogi, błogi…). Ważne jest, że w wielu gwarach te połączenia dotychczas

pozostały twarde. Twarde formy występują również w wyrazach zapożyczonych (np. kynologiczny).

Wzdłużenie zastępcze

Przestaje działać prawo sylaby otwartej, dlatego jery w wygłosie przestają być potrzebne, zanikają.

Następnie zanikający jer przekazuje swój iloczas samogłosce.

stóg > stõg > stoog > *stogъ

próg > prõg > proog >*progъ

ród > rõd > rood > *rodъ

Trzy warunki wzdłużenia zastępczego:

1. jer w wygłosie (słaby)

2. samogłoska pełna

3. sylaba zamknięta samogłoską dźwięczną

Kontrakcja

Mianem kontrakcji określamy wzdłużenie dwóch samogłosek przednich przedzielonych „j”.

A j A => Ā

AA => Ā

Kontrakcja występowała w następujących formach gramatycznych:



M –ьje

*pitьje => pićē

–ьja

*orlьja => rolā



N –a

*rękoją => rękĄ

–i

*kostьją => kościĄ



D –i

*kostьjь => koścī



Odmiana złożona przymiotników

*dobraja =>ā



Czasowniki na jo/je

*stajati => stajać => stāć

*bajati sę => bojać się => bāć się

*znajesz => znāsz



Zaimki dzierżawcze

*mojego => mēgo

*twojego => twēgo