12. Idealizm subiektywny i

idealizm obiektywny.

Metafizyczny realizm

Andrzej Wiśniewski

[e-mail]

Wstęp do filozofii

Materiały do wykładu

2

Metafizyka a ontologia

• Jak dotąd zajmowaliśmy się głównie problematyką

epistemologii

: podstawowymi kwestiami związanymi z

szeroko pojętym poznaniem. Teraz zajmiemy się

filozoficznymi poglądami na świat

. Innymi słowy,

przejdziemy do problematyki dyscypliny zwanej przez
jednych

metafizyką

, a przez innych

ontologią.

Niekiedy

mówi się tu też o filozofii przyrody lub teorii bytu.

• Terminy „metafizyka” i „ontologia” czasami używane są

zamiennie. Nie zawsze jednak tak jest – zależy to od
tradycji filozoficznej, w obrębie której prowadzone są
dociekania.

• My tutaj dokonamy

uproszczenia

, nie odróżniając

metafizyki od ontologii.

3

Pochodzenie nazwy „metafizyka”

• prote filosofia

(gr.) – filozofia pierwsza

• dociekanie pierwszych zasad wszystkiego, co istnieje

.

• fysis

(gr.) – przyroda (stąd „fizyka” jako nauka o przyrodzie).

• Po śmierci Arystotelesa porządkowano jego pisma. Księgi

dotyczące

prote filozofia

umieszczono po księgach

poświęconych

fysis

.

• ta meta ta fysika

(gr.)

– „te, które następują po [księgach] przyrodniczych”.

• Zagadnienia poruszane w tych księgach – a także

zagadnienia pochodne – nazwano później

metafizycznymi

,

a dyscyplinę, w ramach której są one rozważane –

metafizyką

.

4

Pochodzenie nazwy „ontologia”

•

ον

(on) – będący

•

το ον

(to on) – to, co jest; cokolwiek

• „ontologia” – „nauka o tym, co jest”

• Ontologia

ma więc być nauką najogólniejszą, której

twierdzenia mają zastosowanie do wszystkiego, co jest.

5

Przykłady zagadnień metafizycznych

• Czy oprócz przedmiotów jednostkowych (konkretnych)

istnieją również przedmioty ogólne (uniwersalia)?

• W jaki sposób istnieje to, co uważamy za przedmioty

fizyczne?

• Jakie substancje istnieją w przyrodzie?

» Zagadnienie duszy i ciała.
» Mind-body problem.

• Czy aktualny bieg zdarzeń w przyrodzie jest jedno-

znacznie i bezwyjątkowo zdeterminowany przez

przebieg zdarzeń przeszłych?

• Czy w przyrodzie istnieje celowość?
• Czy istnieje Bóg, a jeśli tak, to w jakiej relacji pozostaje

On do przyrody?

• Dlaczego istnieje raczej coś niż nic?

6

Przykłady pojęć metafizycznych (ontologicznych)

• Substancja

– „substancją jest wszystko to, czemu

przysługują jakieś cechy, co może do czegoś
pozostawać w pewnym stosunku, co może znajdować
się w takim lub innym stanie (…), ale samo nie jest ani
cechą, ani stosunkiem, ani stanem (…)”

Arystoteles

• Byt

(w sensie dystrybutywnym) – cokolwiek

– byty rzeczywiste

• aktualne
• potencjalne

– byty tylko pomyślane

• Byt

(w sensie kolektywnym) - wszystko

7

Wybrane sposoby istnienia

istnienie rzeczywiste

vs. istnienie tylko pomyślane

istnienie realne

vs. istnienie idealne

(tj. w czasie i przestrzeni)

(tj. ani w czasie, ani w
przestrzeni)

istnienie samoistne

vs. istnienie niesamoistne

istnienie

obiektywne

vs. istnienie

subiektywne

(tj. niezależne od bycia
poznawanym przez
jakikolwiek podmiot)

istnienie możliwe

istnienie aktualne

istnienie konieczne

etc.

8

„Zasady metafizyczne” metafizyki klasycznej

•

Zasada identyczności:

Każdy przedmiot, który

istnieje, istnieje

.

•

Zasada sprzeczności:

Nieprawda, że jakiś

przedmiot zarazem istnieje i nie istnieje

.

(

„Żaden przedmiot nie może jakiejś cechy

zarazem posiadać i jej nie posiadać.”

•

Zasada wyłączonego środka:

Każdy przedmiot

istnieje lub nie istnieje.

(

„Każdy przedmiot dowolną cechę posiada lub jej

nie posiada.”

9

Idealizm subiektywny

• Pewne – ale bynajmniej nie wszystkie !! – stanowiska w

obrębie metafizyki (ontologii) są następstwami przyjętych
rozstrzygnięć w zakresie epistemologii. W szczególności,
pewne formy idealizmu epistemologicznego prowadzą do

idealizmu subiektywnego

w metafizyce.

• Idealizm subiektywny jest stanowiskiem w sprawie

sposobu istnienia

przedmiotów fizycznych (kamieni,

krzeseł, żab, ciał ludzkich etc.). Głosi on paradoksalną
tezę:

istnienie przedmiotów fizycznych polega na tym, że

są one postrzegane

. Jak to ujął George Berkeley, ich

esse= percipi

(istnieć = być postrzeganym).

10

Idealizm subiektywny

• Znaczy to w szczególności, że w świetle idealizmu

subiektywnego przedmioty fizyczne

nie istnieją

obiektywnie

, tj. nie istnieją niezależnie od podmiotu

postrzegającego.

• Nie

znaczy to natomiast, że akt postrzegania

powoduje, że przedmiot fizyczny zaczyna istnieć
obiektywnie, natomiast po zakończeniu aktu
postrzegania przestaje on istnieć obiektywnie.

• W świetle idealizmu subiektywnego przedmiotu

fizyczne nigdy nie istnieją obiektywnie. Ich

istnienie

polega na tym

, że są one postrzegane.

11

Idealizm subiektywny: Berkeley

• Skąd taki pomysł? Przypomnijmy odpowiednie fragmen-

ty pism Berkeleya:

• „Każdy przyzna, że ani nasze myśli, ani uczucia, ani idee

ukształtowane przez wyobraźnię nie istnieją poza umysłem.
Otóż wydaje się niemniej oczywiste,

że różne wrażenia

zmysłowe, to znaczy idee wyryte na zmysłach, jakkolwiek
byłyby zmieszane i połączone ze sobą (to znaczy bez
względu na to, na jakie składałyby się przedmioty)

nie

mogą istnieć inaczej, jak tylko w umyśle, który je postrzega.
(…) Mówię, że stół, na którym piszę, istnieje; znaczy to, że go
widzę i odczuwam dotykiem. (…) Był tu zapach, to znaczy, że
go odczuto węchem; był dźwięk, to znaczy, ze go słyszano;
była barwa czy kształt, a więc postrzeżono je wzrokiem lub
dotykiem. To jest wszystko, co mogę rozumieć przez te i tym
podobne wyrażenia.”

12

Idealizm subiektywny: Berkeley

„Doprawdy dziwne jest rozpowszechnione wśród ludzi

mniemanie, jakoby domy, góry, rzeki, słowem wszelkie
przedmioty zmysłowe, miały przyrodzone, czyli realne
istnienie, odmienne od tego, że umysł je postrzega. (…)

Czymże bowiem są wyżej wymienione przedmioty, jeśli nie
rzeczami, które postrzegamy przez zmysły? A czyż
postrzegamy coś innego oprócz własnych swych idei, czy
wrażeń zmysłowych? Czyż nie jest więc jawną sprzecznością,
żeby którekolwiek z nich lub dowolne ich połączenie miało
istnieć niepostrzeżone?”

Berkeley, Traktat o zasadach poznania

13

Idealizm subiektywny: Berkeley

•

Mówiąc krótko (a zatem nieco upraszczając):

1.

Przedmioty fizyczne to zespoły cech postrzeganych
zmysłowo (i nic więcej!)

2.

Cechy te istnieją tylko w umyśle podmiotu.

3.

A zatem również ich zespoły istnieją tylko w umyśle
podmiotu: istnienie przedmiotów fizycznych polega na
tym, że są one postrzegane.

•

Dygresja: zauważmy, że powyższy wywód nie
przesądza,

kim lub czym

jest podmiot postrzegający

(do tego zagadnienia wrócę za chwilę).

14

Idealizm subiektywny

•

Tyle Berkeley. Zauważmy teraz, że gdy uzasadnimy –
niekoniecznie tak, jak to zrobił Berkeley – tezę
epistemologicznego idealizmu immanentnego, to
niemal natychmiast dostajemy tezę idealizmu
subiektywnego:

1. Podmiot poznaje wyłącznie własne przeżycia.
2. Podmiot postrzega przedmioty fizyczne.
3. A zatem istnienie przedmiotów fizycznych polega

na tym, że są one postrzegane.

•

Idealizm subiektywny możemy więc uważać za
następstwo idealizmu immanentnego w epistemologii.

•

Uwaga:

U Berkeleya kolejność argumentowania była inna.

15

Idealizm subiektywny

•

Każdy idealista subiektywny musi się zmierzyć z
następującymi problemami:

1. Dlaczego w świecie przedmiotów fizycznych

obserwujemy ciągłość i stałość, chociaż nasze
postrzeganie nie jest ani ciągłe, ani stałe?

2. Dlaczego, przynajmniej na ogół, nie mamy wpływu

na treść naszych postrzeżeń?

Rozwiązanie podane przez Berkeleya jest następujące:

istnienie przedmiotów fizycznych polega na tym, że są
one postrzegane przez Boga

.

Różnica między przedmiotem fizycznym a fikcyjnym jest

taka, że przedmiot fizyczny jest (nieustannie)
postrzegany przez Boga i (czasami) przez człowieka,
natomiast istnienie przedmiotu fikcyjnego polega na
tym, że jest on „postrzegany” tylko przez człowieka.

16

Solipsyzm

•

Teza idealizmu subiektywnego nie jest wcale
najbardziej radykalnym wnioskiem, jaki można
wyprowadzić z tezy epistemologicznego idealizmu
immanentnego. Albowiem można rozumować tak:
1. Poznaję wyłącznie własne przeżycia.
2. Postrzegam własne ciało.
3. Postrzeganie informuje mnie o istnieniu innych ludzi.
A zatem

istnieję tylko Ja

– jako istota niecielesna !
– a cały świat jest moim wyobrażeniem !

•

Jest to teza stanowiska filozoficznego zwanego

solipsyzmem

(od łacińskiego sol ipseo = istnieję sam).

17

Solipsyzm

18

Solipsyzm

• Potraktujmy solipsyzm jako swojego rodzaju

ciekawostkę teoretyczną – i pomińmy problemy, przed
którymi staje to stanowisko.

• [Nawiasem mówiąc, dyskusja z solipsystą jest o tyle

utrudniona, iż uważa on, że nie ma z kim dyskutować.]

☺

• Wbrew temu, co można czasami wyczytać, Berkeley

nie był solipsystą. Był on immaterialistą odnośnie
świata przyrody, jednocześnie uznając istnienie Boga i
obiektywne istnienie innych ludzi – co prawda
uważanych za istoty czysto duchowe.

19

Poglądy Kanta a idealizm subiektywny

• Idealizm w epistemologii to nie tylko idealizm immanentny,

ale również idealizm transcendentalny, tj. pogląd, zgodnie z

którym przedmioty transcendentne („zewnętrzne wobec

podmiotu”) są niepoznawalne.

• Z tezy o niepoznawalności przedmiotów zewnętrznych

wynika, że to, co na co dzień uznajemy za obiektywnie

istniejące przedmioty fizyczne, ma tylko status – mówiąc

ogólnie - „konstrukcji umysłu”. Te ostatnie są jednak czymś

więcej, niż „zespołami własności zmysłowych” w sensie

Berkeleya – są to

konstrukcje zgodne z doświadczeniem

.

• Kant odróżnia

świat zjawisk

(„fenomenów”, „konstrukcji

umysłu”) od

świata rzeczy samych w sobie

(„noumenów”).

Te drugie w jego opinii istnieją obiektywnie, ale nie są

poznawalne.

• Tak więc jeśli nawet nazwiemy Kanta idealistą

subiektywnym, to musimy pamiętać, że jego pogląd różni

się od poglądu Berkeleya.

20

Idealizm obiektywny

• O ile dla Kanta przedmioty fizyczne są „konstrukcjami

umysłu”, zaś cały świat przyrody (tj. świat przedmiotów
fizycznych) jest korelatem indywidualnej świadomości
człowieka, to

idealizm obiektywny

uważa świat

przyrody za korelat czy wytwór nieosobowego bytu
duchowego

, zwanego czasami Absolutnym Duchem

czy (po prostu) Absolutem.

• Dla

neokantystów

(koniec XIX w./ początek XX w.)

przyroda to ogół przedmiotów tylko intencjonalnych,
stwierdzonych w sądach idealnych spełniających
kryterium prawdy.

• Za głównego przedstawiciela idealizmu obiektywnego

uważa się jednak filozofa żyjącego wcześniej,

Georga

Wilhelma Friedricha Hegla

(1770-1831).

21

Idealizm obiektywny: Hegel

• Klarowne przedstawienie poglądów Hegla jest

zadaniem, łagodnie mówiąc, dość trudnym. Przyczyną
jest jego niepowtarzalny styl pisania. Oto próbka:

• CIEMNOŚĆ: „

jest ona czymś, co zindywidualizowane

w sobie, by być dla siebie, co jednak nie istnieje samo
przez się, a jedynie jako siła wroga światłu i może
przez to trwać w doskonałej jednorodności

.”

• Stąd też w prezentacji koncepcji Hegla konieczny jest

pewien kompromis między wiernością oryginałowi i
zrozumiałością. Zachowanie standardów ścisłości nie
jest niestety możliwe.

• Wypiszę tu zatem szereg tez.

22

Idealizm obiektywny: Hegel

•

Rzeczywistość jest rzeczywistością

Absolutnego

Ducha

(Absolutu), który w procesie swojego rozwoju

konstytuuje wszystkie jej postaci.

•

Rzeczywistość jest zmienna, a podstawowe prawa

rządzące jej rozwojem to

prawa dialektyki

.

Najważniejsze z tych praw mówi, że rozwój przebiega

wedle schematu:

TEZA ANTYTEZA

SYNTEZA

•

Główne fazy rozwoju Absolutu są następujące:

Idea logiczna

Przyroda

Duch

Absolut jako Absolut jako Absolut jako idea
idea w sobie

idea poza sobą

w sobie i dla siebie

•

Idea logiczna to pierwotna postać bytu, jej antytezą jest

Przyroda, natomiast syntezą obu – Duch.

23

Idealizm obiektywny: Hegel

• Skoro idea logiczna to pierwotna postać bytu, to prawa

logiki/dialektyki mają swoje odzwierciedlenia wśród
praw rządzących Przyrodą i (rozwojem) Ducha.

• Dialektyczna hierarchia pojęć idealnych posiada swoje

odbicie w chronologicznym porządku, a jakim po sobie
następują twory Przyrody i w chronologicznym
porządku dziejów.

• Rzeczywistość jako całość jest konieczna.

• Ponieważ to, co konieczne, jest zgodne z rozumem,

zatem cała rzeczywistość jest rozumna.

24

Idealizm obiektywny: Hegel

• Sferę Ducha konstytuują:

Duch subiektywny Duch obiektywny Duch absolutny

Dusza

Prawo

Sztuka

Świadomość

Moralność

Religia

Umysł

Etyka społeczna

Filozofia

• Duch absolutny jest syntezą Ducha subiektywnego i

Ducha obiektywnego.

• W filozofii, która jest syntezą sztuki i religii, Duch

dochodzi do zrozumienia samego siebie.

• Uwaga:

„Absolutny Duch” nie jest tym samym, co „Duch absolutny”.

25

Realizm metafizyczny

• Stanowisko będące przeciwieństwem zarówno idealizmu

subiektywnego, jak i idealizmu obiektywnego –

metafizyczny realizm

, da się scharakteryzować prosto:

Przedmioty fizyczne istnieją obiektywnie.

• Przy czym realiści krytyczni dodają, że nie zawsze mają

one te wszystkie cechy, jakie im przypisujemy.