Z

espó∏ OGLE, którym kieruje Andrzej
Udalski z Obserwatorium Astronomicz-
nego Uniwersytetu Warszawskiego, od-

notowa∏ na swoim koncie kolejny sukces. W
maju br. w Atrophysical Journal ukaza∏a si´
praca b´dàca owocem wspó∏pracy OGLE
z zespo∏em MOA, utworzonym przez astro-
nomów z Nowej Zelandii, Japonii, Wielkiej
Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Jej auto-
rzy donoszà o zaobserwowaniu pierwszego
zjawiska mikrosoczewkowania grawitacyjne-
go, w którym w roli soczewki wystàpi∏a pla-
neta. Obserwacje przeprowadzono w czerw-
cu i lipcu 2003 roku; ich opracowywanie i
interpretacj´ ukoƒczono w marcu br. Nowo
odkryta planeta ma mas´ pó∏torakrotnie wi´k-
szà od masy Jowisza i okrà˝a swà macierzy-
stà gwiazd´ po orbicie o promieniu trzykrot-
nie wi´kszym od promienia orbity Ziemi.

Niemal wszystkie planety pozas∏oneczne,

które wykryto innymi metodami, sà znacznie
wi´ksze od Saturna. Metoda mikrosoczew-
kowania jest w tej chwili jedynà, która umo˝-
liwia wykrywanie planet wielkoÊci Urana, a
nawet Ziemi – i to nie tylko w naszej Galakty-
ce, lecz tak˝e w sàsiednich galaktykach. Po-
mys∏, aby wykorzystaç jà do poszukiwania pla-
net, podsunà∏ 12 lat temu pracujàcy w
Princeton University polski astronom Bohdan
Paczyƒski [patrz: Micha∏ Ró˝yczka „Siewca
pomys∏ów”,

SYLWETKA

; Âwiat Nauki, maj

2004] i jego doktorant Shude Mao. Odkrycie
dokonane przez zespo∏y OGLE i MOA umo˝-
liwi∏o obliczenie cz´stoÊci wyst´powania pla-
net, których masa i promieƒ orbity sà zbli˝o-
ne odpowiednio do masy i promienia orbity
Jowisza. W artykule z∏o˝onym do druku w
Monthly Notices of the Royal Astronomical
Society trójka astronomów brytyjskich (Colin
Snodgrass z Queen’s University w BelfaÊcie,
Keith Horne z University of St. Andrews i Yian-
nis Tsaparas z Queen Mary College) oszaco-

wa∏a, ˝e takie planety krà˝à wokó∏
18% gwiazd podobnych do S∏oƒca.

Zjawisko mikrosoczewkowania

jest bardzo trudne do zaobserwo-

wania ze wzgl´du na krótkà skal´ czasowà i
ma∏e prawdopodobieƒstwo detekcji. Aby je
dobrze udokumentowaç, trzeba co kilka go-
dzin mierzyç jasnoÊç milionów gwiazd. W
1993 roku zespó∏ Udalskiego odkry∏ jednà z
pierwszych mikrosoczewek gwiazdowych, w
których obiektem skupiajàcym promienio-
wanie jest gwiazda o niewielkiej jasnoÊci. W
nast´pnych latach m.in. zrewidowa∏ skal´
odleg∏oÊci we WszechÊwiecie oraz dowiód∏
mo˝liwoÊci wykrywania planet pozas∏onecz-
nych metodà tranzytu, gdy tarcza planety na-
suwa si´ na tarcz´ gwiazdy, przez co blask
gwiazdy ulega nieznacznemu os∏abieniu
[patrz: „Wielki dzieƒ Wenus”, strona 30].

n

10

ÂWIAT NAUKI CZERWIEC 2004

pano

rama

ASTRONOMIA

Polski sposób na planety

PIERWSZA PLANETARNA SOCZEWKA GRAWITACYJNA. MICHA¸ RÓ˚YCZKA

POWI¢KSZENIE PIKÓW

powsta∏ych wskutek

ogniskowania przez planet´. Krzywe ciàg∏e
– modele dopasowywane do danych obserwacyjnych.
Czarnà krzywà otrzymano dla planety o masie
Jowisza krà˝àcej po orbicie o promieniu trzykrotnie
wi´kszym od promienia orbity Ziemi.

Soczewkowanie grawitacyjne

polega na ugi´ciu promieni

Êwietlnych w polu grawitacyjnym

obiektu, który przez analogi´

do zjawisk optycznych nazywamy

soczewkà. Ugi´cie jest tym

wi´ksze, im bli˝ej soczewki

biegnie promieƒ i im wi´ksza jest

jej masa. W wyniku ugi´cia

obserwator widzi nie êród∏o

Êwiat∏a, lecz jego obraz lub obrazy.

Liczba oraz jasnoÊç obrazów

zale˝à od wzgl´dnego po∏o˝enia

êród∏a Êwiat∏a, soczewki oraz

obserwatora. Na niebie obrazy sà

odsuni´te od miejsca, w którym

znajduje si´ ogniskowany obiekt,

o tzw. kàt ugi´cia. Jest on zwykle

bardzo ma∏y i wyraênie rozdzielone

obrazy êród∏a mo˝emy dostrzec

tylko wtedy, gdy soczewka jest

du˝à galaktykà lub gromadà

galaktyk. Gdy masa soczewki

nie przekracza miliona mas

S∏oƒca, kàty ugi´cia sà tak ma∏e,

˝e obrazy zlewajà si´ ze êród∏em.

W takim przypadku mamy do

czynienia z mikrosoczewkowaniem,

które mo˝na zaobserwowaç jako

rozb∏ysk êród∏a. Taki rozb∏ysk

mo˝na jednak ujrzeç tylko wtedy,

gdy soczewka przesuwa si´

na niebie, dzi´ki czemu zmienia

si´ stopieƒ zogniskowania wiàzki

promieni wysy∏anej przez êród∏o.

SOCZEWKI

W SKALI MIKRO

ROZB¸YSK GWIAZDY

-èRÓD¸A

zaobserwowany przez

OGLE (czerwone punkty) i MOA (niebieskie punkty).
Szeroki „garb” powstaje wskutek ogniskowania
przez gwiazd´; dwa wàskie piki – wskutek dodatkowego
ogniskowania przez planet´. Na osi poziomej od∏o˝ony
jest czas mierzony w dniach; liczba 2820 odpowiada
dniowi 29 czerwca 2003 roku.

ZJAWISKO MIKROSOCZEWKOWANIA

obserwujemy jako rozb∏ysk gwiazdy
le˝àcej dalej od obserwatora
ni˝ soczewka (wstawka). Oto schemat
dzia∏ania soczewki grawitacyjnej
z∏o˝onej z gwiazdy o niewielkiej
jasnoÊci i krà˝àcej wokó∏ niej planety.

NASA (

na dole

); OGLE/MOA

(wykr

esy

)