20

B. Opis wymaga egzaminacyjnych

Z zapisów ustawowych wynika, e informator powinien zawiera szczegó owy opis
zakresu egzaminu. Standardy, b d ce dostateczn wskazówk dla konstruktorów
arkuszy egzaminacyjnych, mog by , naszym zdaniem, niewystarczaj c wskazówk dla
osób przygotowuj cych si do egzaminu maturalnego. Dlatego przygotowali my opis
wymaga egzaminacyjnych, który uszczegó owia zakres tre ci oraz rodzaje informacji
wykorzystywanych b d tworzonych (podpunkty oznaczone literami) w ramach danego
standardu (cyfry arabskie), oddzielnie dla ka dego obszaru standardów (cyfry rzymskie).
Schemat ten dotyczy poziomu podstawowego i rozszerzonego.

Poni ej prezentujemy szczegó owy opis wymaga egzaminacyjnych z biologii.

Wymagania egzaminacyjne dla poziomu podstawowego

I. WIADOMO CI I ROZUMIENIE

Zdaj cy zna, rozumie i stosuje terminy, poj cia i prawa, przedstawia oraz
wyja nia procesy i zjawiska:

Standard

1) opisuje budow i funkcje

organizmu cz owieka:

Opis wymaga

Zdaj cy potrafi:

a) opisuje budow organizmu

cz owieka lub nazywa
elementy budowy
przedstawione na ilustracji,

b) b) przedstawia zale no ci

pomi dzy poszczególnymi
strukturami,

c) opisuje funkcje

poszczególnych struktur,

1) rozpozna i poda nazwy elementów budowy

organizmu cz owieka (makrocz steczek, organelli
komórkowych, tkanek, narz dów, uk adów
narz dów) przedstawionych na ilustracji,

2) wymieni g ówne funkcje organizmu i struktury

odpowiedzialne za ich wykonanie,

3) wskaza charakterystyczne cechy budowy tkanek

i okre li ich funkcje w organizmie cz owieka,

4) przedstawi budow i funkcjonowanie g ównych

narz dów w uk adach wewn trznych cz owieka,

5) wyró ni rodzaje narz dów zmys ów i okre li ich

funkcje, opisa budow oraz sposoby
funkcjonowania oka i ucha,

6) wyró ni elementy uk adu odporno ciowego oraz

okre li ich funkcje ze szczególnym

uwzgl dnieniem sk adników krwi i limfy,

7) wskaza i opisa powi zania strukturalne oraz

funkcjonalne mi dzy narz dami w obr bie
poszczególnych uk adów i mi dzy uk adami
wewn trznymi cz owieka,

8) okre li znaczenie poszczególnych uk adów

w funkcjonowaniu organizmu cz owieka,

2) przedstawia zwi zki

mi dzy struktur i funkcj
w organizmie cz owieka:

Opis wymaga

Zdaj cy potrafi:

a) okre la cechy budowy

cz owieka, stanowi ce
przystosowanie do pe nionych
funkcji, wyja nia ich
znaczenie,

1) wskaza cechy adaptacyjne w budowie struktur

(na poziomie makrocz steczek, organelli, tkanek,
narz dów, uk adów) do: wykonywania ruchu,
pobierania i trawienia pokarmu oraz wch aniania
substancji od ywczych, transportu substancji,
wymiany gazowej i utleniania biologicznego,

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

21

b) analizuje podobie stwa

i ró nice pomi dzy
strukturami pe ni cymi
podobne i ró ne funkcje
w organizmie cz owieka,

wydalania, odbierania bod ców i przewodzenia
impulsów, powstawania odruchów, regulacji
i koordynacji czynno ci yciowych, rozwoju
zarodkowego i p odowego, odpowiedzi na czynniki
chorobotwórcze,

2) porówna budow i funkcjonowanie

wymienionych w poprzednim punkcie struktur
w organizmie cz owieka, przedstawi
podobie stwa i ró nice wynikaj ce z porównania,

3) przedstawia i wyja nia

zale no ci pomi dzy

organizmem
i rodowiskiem:

Opis wymaga

Zdaj cy potrafi:

a) analizuje wp yw cz owieka

na rodowisko,

b) opisuje elementy rodowiska

i wyja nia relacje pomi dzy
nimi,

c) okre la wp yw czynników

rodowiska na stan zdrowia

i czynno ci yciowe cz owieka,

1) opisa elementy rodowiska przyrodniczego

cz owieka oraz okre li rodzaje zasobów
przyrody,

2) wyró ni i opisa poziomy troficzne oraz

zale no ci mi dzygatunkowe
(mi dzypopulacyjne),

3) okre li miejsce cz owieka w strukturze troficznej

ekosystemów, wyja ni na czym polega zale no
cz owieka od przyrody,

4) na przyk adach zanalizowa i warto ciowa

(korzystne i niekorzystne) zmiany w rodowisku
wywo ane dzia alno ci cz owieka,

5) okre li korzy ci i zagro enia dla rodowiska

i zdrowia cz owieka wynikaj ce ze stosowania
w praktyce nowych odmian ro lin i zwierz t
(w tym form transgenicznych) oraz
nowoczesnych metod uprawy ro lin i hodowli
zwierz t,

6) poda przyczyny aktualnego stanu rodowiska

w skali lokalnej, krajowej i globalnej oraz
sposoby przeciwdzia ania niekorzystnym
zmianom,

7) okre li zagro enia dla zdrowia wynikaj ce

z oddzia ywania na organizm cz owieka: stresu,
szkodliwych substancji (u ywek, dopingu, trucizn,
czynników mutagennych) oraz przedstawi
sposoby zapobiegania tym zagro eniom,

8) wymieni rodzaje niezb dnych cz owiekowi

sk adników pokarmowych (z uwzgl dnieniem
witamin, mikroelementów, aminokwasów
egzogennych) ze wskazaniem ich róde oraz roli
w organizmie,

9) opisa skutki zdrowotne niedoboru podstawowych

sk adników pokarmowych, zaburzenia wynikaj ce
z niew a ciwego ywienia (oty o , anoreksja,
bulimia), uwarunkowania prawid owej diety
(wiek, p e , rodzaj pracy, stan zdrowia),

10) okre li ród a i drogi zaka enia wirusami

(z uwzgl dnieniem etapów infekcji), bakteriami,
pierwotniakami i robakami paso ytniczymi, poda
przyk ady chorób oraz sposobów ich zwalczania
i zapobiegania im,

11) okre li czynniki podnosz ce ryzyko chorób

uk adu kr enia (mia d ycy, nadci nienia,

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

22

zawa u), chorób nowotworowych i chorób uk adu
odporno ciowego (alergie, AIDS) oraz
przedstawi sposoby zapobiegania tym
chorobom,

4) przedstawia i wyja nia

zjawiska oraz procesy
biologiczne:

Opis wymaga

Zdaj cy potrafi:

a) opisuje zjawiska i procesy

biologiczne lub nazywa
elementy procesów
przedstawionych na ilustracji,

b) wyja nia zjawiska i procesy

biologiczne, zachodz ce
w organizmie cz owieka lub

rodowisku, okre la ich

znaczenie,

c) opisuje i wyja nia zasady

dziedziczenia cech
i wynikaj ce z nich
konsekwencje dla cz owieka.

1) rozpozna i poda nazwy etapów procesów

biologicznych (obj tych poni szym zakresem)
przedstawionych na ilustracji,

2) opisa przebieg trawienia podstawowych

sk adników pokarmowych oraz wch anianie,
transport i magazynowanie substancji
od ywczych,

3) okre li potrzeby energetyczne organizmu,

mo liwo ci ich zaspokojenia przez stosowanie
odpowiedniej diety oraz wyja ni zwi zek
z kosztami energetycznymi ró nych form
aktywno ci fizycznej,

4) okre li substraty i produkty g ównych etapów

oddychania tlenowego oraz beztlenowego
w mi niach (w zwi zku z du ym wysi kiem

fizycznym), wyja ni znaczenie oddychania dla
funkcjonowania organizmu,

5) opisa i wyja ni proces przewodzenia impulsów

nerwowych z uwzgl dnieniem
neuroprzeka ników, przedstawi powstawanie
i znaczenie odruchów,

6) wyja ni rol kontrolno-integracyjn mózgu, jego

plastyczno dzia ania w rozwoju, uczeniu si
i zapami tywaniu,

7) okre li czynniki wywo uj ce stres oraz wyja ni

jego mechanizm,

8) scharakteryzowa rodzaje odporno ci i jej

mechanizmy, okre li znaczenie odporno ci
w transplantacji,

9) okre li miejsce i g ówne etapy tworzenia si

gamet,

10) opisa podstawowe zmiany zachodz ce

w rozwoju cz owieka od jego pocz cia
do narodzin, okre li czynniki, zak ócaj ce
prawid owy rozwój,

11) opisa i wyja ni mechanizm homeostazy

w organizmie cz owieka (z uwzgl dnieniem
wzajemnego oddzia ywania uk adów) na przyk adzie

regulacji parametrów ustrojowych (temperatury
cia a, sk adu p ynów ustrojowych) oraz wykaza , e
choroby to efekt zaburzenia homeostazy ustroju,

12) okre li rodzaje bioró norodno ci (genetyczn ,

gatunkow i ekosystemów) oraz wyja ni jej
znaczenie dla cz owieka i przyrody, okre li czynniki
kszta tuj ce i utrzymuj ce bioró norodno , opisa
przyrodnicze nast pstwa jej ograniczania,

13) przedstawi pochodzenie cz owieka,
14) opisa budow DNA, genu, okre li w a ciwo ci

kodu genetycznego,

15) wyró ni i opisa etapy biosyntezy bia ek

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

23

z uwzgl dnieniem roli DNA i RNA w tym procesie,

16) opisa organizacj genomu cz owieka oraz

wyja ni podstawowe zasady dziedziczenia
i ekspresji informacji genetycznej,

17) wyró ni i opisa typy mutacji i ich konsekwencje

biologiczne, scharakteryzowa czynniki
mutagenne,

18) poda przyk ady chorób dziedzicznych cz owieka,

okre li mo liwo ci ich diagnozowania
(z uwzgl dnieniem diagnostyki molekularnej)
i leczenia,

19) scharakteryzowa podstawowe techniki in ynierii

genetycznej, jej zastosowanie w biotechnologii
i medycynie, okre li korzy ci i zagro enia
wynikaj ce z post pów w genetyce.

II. KORZYSTANIE Z INFORMACJI

Zdaj cy wykorzystuje i przetwarza informacje:

Standard

Opis wymaga

Zdaj cy potrafi:

1) odczytuje informacje

przedstawione w formie,

odczytywa informacje przedstawione w formie:
a) tekstu o tematyce biologicznej,
b) tabeli, wykresu, schematu, rysunku,

2) selekcjonuje, porównuje

informacje,

a) porz dkowa informacje wed ug wskazanego

kryterium,

b) okre li podobie stwa i ró nice,
c) dobiera i stosowa kryteria selekcji

i porównywania,

3) przetwarza informacje

wed ug podanych zasad.

a) konstruowa tabele, wykresy, schematy, rysunki,
b) redagowa poprawny merytorycznie opis

przedstawionego w innej formie obiektu, zjawiska
lub procesu.

III. TWORZENIE INFORMACJI

Zdaj cy rozwi zuje problemy i interpretuje informacje:

Standard

Opis wymaga

Zdaj cy potrafi:

1) planuje dzia ania na rzecz

w asnego zdrowia
i ochrony rodowiska,

a) okre la obiekt (przedmiot), zakres, cel dzia ania,
b) opisa mo liwy do realizacji sposób dzia ania,

dobra odpowiednie metody i rodki, przewidzie
skutki,

c) wskaza osoby lub organizacje (instytucje), które

mog udzieli wsparcia,

d) planowa przebieg obserwacji,

2) interpretuje informacje

i wyja nia zale no ci
przyczynowo – skutkowe
pomi dzy prezentowanymi
faktami,

a) obja nia i komentowa informacje, okre la

tendencje zmian, wyja nia zwi zki przyczynowo
– skutkowe,

b) odnie si krytycznie do tekstu lub danych np.

oddziela fakty od opinii, wskaza : niespójno ci,

b dy logiczne, niew a ciw metodyk ,

c) wykona obliczenia, rozwi za zadania z zakresu

dziedziczenia cech u cz owieka,

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

24

3) formu uje wnioski oraz

formu uje i uzasadnia
opinie na podstawie
analizy informacji.

a) dobiera racjonalne argumenty,
b) konstruowa samodzieln wypowied poprawn

pod wzgl dem logicznym i merytorycznym.

Wymagania egzaminacyjne dla poziomu rozszerzonego

Wymagania na poziomie rozszerzonym obejmuj zakres z poziomu podstawowego

poszerzony o tre zapisan w poni szej tabeli.

I. WIADOMO CI I ROZUMIENIE

Zdaj cy zna, rozumie i stosuje terminy, poj cia i prawa, przedstawia oraz
wyja nia procesy i zjawiska:

Standard

1) opisuje budow i funkcje

na ró nych poziomach
organizacji ycia i u
ró nych organizmów:

Opis wymaga

Zdaj cy potrafi:

a) opisuje obiekt biologiczny lub

nazywa elementy jego
budowy przedstawione
na ilustracji,

b) przedstawia zale no ci

pomi dzy strukturami
nale cymi do ró nych
poziomów organizacji ycia,

c) opisuje funkcje

poszczególnych struktur lub
obiektów biologicznych,

1) rozpozna i poda nazwy elementów budowy

obiektów biologicznych (obj tych poni szym
zakresem) przedstawionych na ilustracji,

2) wyró ni poziomy organizacji ywej materii,
3) przedstawi wspó czesny system klasyfikacji

organizmów i zasady jego tworzenia,
klasyfikowa organizmy wed ug ró nych
kryteriów, ustala przynale no wybranych
organizmów do okre lonych grup
systematycznych (wymienionych ni ej w p. 9),

4) okre li rol biologiczn wody i podstawowych

pierwiastków (z podzia em na makro-
i mikroelementy) buduj cych organizmy,

5) opisa podstawowe cechy budowy

(z uwzgl dnieniem wi za chemicznych),
w a ciwo ci i rol biologiczn zwi zków
organicznych w komórce,

6) opisa budow , w a ciwo ci i zasad dzia ania

enzymów,

7) opisa budow i funkcje organelli w ró nych

rodzajach komórek (ro linnych, zwierz cych,
prokariotycznych, eukariotycznych),

8) scharakteryzowa budow i funkcjonowanie

wirusów,

9) scharakteryzowa budow i czynno ci yciowe

organizmów reprezentuj cych okre lony poziom
organizacji budowy: bakterii, protistów, ro lin
pierwotnie wodnych i gromad ro lin l dowych,
grzybów (w tym porostów), typów zwierz t
bezkr gowych i gromad kr gowców,

10) opisa wspó dzia anie organelli w procesach

yciowych komórki,

11) wskaza i opisa powi zania strukturalne

i funkcjonalne mi dzy organami ro lin oraz
mi dzy uk adami wewn trznymi zwierz t,

12) opisa struktur i funkcjonowanie ekosystemu,

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

25

uwzgl dniaj c powi zania pomi dzy jego
elementami,

2) przedstawia zwi zki

mi dzy struktur i funkcj
na ró nych poziomach
organizacji ycia:

Opis wymaga

Zdaj cy potrafi:

a) okre la cechy budowy,

stanowi ce przystosowanie do
pe nionych funkcji, wyja nia
ich znaczenie,

b) analizuje podobie stwa

i ró nice pomi dzy
strukturami pe ni cymi
podobne i ró ne funkcje,

1) wykaza zale no mi dzy budow i funkcjami

sk adników chemicznych oraz strukturalnych
komórki,

2) wykaza , e budowa i modyfikacje organów ro lin

oraz narz dów i uk adów zwierz t maj zwi zek
z pe nionymi przez nie funkcjami,

3) porówna budow i funkcje zwi zków

organicznych, organelli komórkowych, komórek,
tkanek, organów ro lin, narz dów i uk adów
zwierz t, przedstawi podobie stwa i ró nice

wynikaj ce z porównania,

3) przedstawia i wyja nia

zale no ci pomi dzy
organizmem
i rodowiskiem:

Opis wymaga

Zdaj cy potrafi:

a) charakteryzuje rodowiska

ycia organizmów,

b) okre la zwi zek mi dzy

rodowiskiem ycia a budow

i czynno ciami yciowymi
organizmów,

c) wyja nia podobie stwa

i ró nice w przystosowaniach
organizmów do ró nych

rodowisk,

1) scharakteryzowa warunki ycia w wodzie i

na l dzie, okre li czynniki rodowiska niezb dne
organizmom do prawid owego funkcjonowania,

2) wskaza cechy adaptacyjne w budowie

i czynno ciach yciowych (od ywianiu,
oddychaniu, transporcie, wydalaniu, koordynacji,
rozmna aniu) wyszczególnionych (standard I.
1.9) grup organizmów do ró nych rodowisk,
do ró nego trybu ycia,

3) porówna warunki ycia w wodzie i na l dzie oraz

przystosowania (w budowie i czynno ciach

yciowych) ró nych grup organizmów

do odmiennych rodowisk, zinterpretowa
wyst puj ce podobie stwa i ró nice w tych

przystosowaniach,

4) okre li czynniki wp ywaj ce na rozmieszczenie

organizmów na Ziemi, wykaza swoisto flory
i fauny w wybranych l dowych i wodnych strefach

ycia (ekosystemach),

5) scharakteryzowa i porówna struktur oraz

funkcjonowanie ró nych ekosystemów,

6) wykaza ró norodno form ycia ze wzgl du

na organizacj budowy, sposób realizacji potrzeb

yciowych, rodowisko ycia,

4) przedstawia i wyja nia

zjawiska oraz procesy
biologiczne:

Opis wymaga

Zdaj cy potrafi:

a) wyja nia zjawiska i procesy

biologiczne, zachodz ce na
ró nych poziomach
organizacji ycia, okre la ich
znaczenie,

b) opisuje i wyja nia zjawiska:

zmienno ci, dziedziczenia
i ewolucji oraz relacje mi dzy
nimi.

1) rozpozna i poda nazwy etapów procesów

biologicznych (obj tych poni szym zakresem)
przedstawionych na ilustracji,

2) scharakteryzowa przemiany metaboliczne

(z uwzgl dnieniem cech katalizy enzymatycznej),
wyró ni g ówne szlaki metaboliczne, uzasadni
anaboliczny lub kataboliczny charakter
okre lonego procesu metabolicznego,

3) opisa i wyja ni przebieg oraz znaczenie

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

26

biologiczne fotosyntezy,

4) wyró ni i opisa sposoby od ywiania si zwierz t

uwzgl dniaj c trawienie pokarmu, wch anianie,
transport i magazynowanie substancji
od ywczych,

5) wyja ni mechanizm wymiany gazowej u ro lin

i zwierz t,

6) wyja ni zasady produkcji energii, przedstawi

i porówna substraty, produkty oraz zysk
energetyczny g ównych etapów oddychania
tlenowego i beztlenowego,

7) okre li drogi transportu ró nych substancji

u ro lin i zwierz t oraz wyja ni jego mechanizm,

8) opisa powstawanie wydalanych produktów

przemiany zwi zków azotowych oraz wyja ni
mechanizm tworzenia moczu,

9) scharakteryzowa sposoby rozmna ania si oraz

rozwoju ro lin i zwierz t, wyja ni rol rozmna ania
w przekazywaniu i ró nicowaniu materia u
genetycznego oraz zmienno ci organizmów,

10) wyja ni mechanizm i okre li znaczenie regulacji

hormonalnej u ro lin oraz regulacji nerwowej
i hormonalnej u zwierz t,

11) okre li w ró nych aspektach (poznawczym,

wychowawczym, spo ecznym) znaczenie ekologii
jako nauki,

12) porz dkowa hierarchicznie i charakteryzowa

ró ne zespo y (uk ady) ekologiczne,

13) scharakteryzowa i porówna zale no ci mi dzy

organizmami (tej samej populacji i ró nych
populacji) oraz wyja ni ich znaczenie dla
funkcjonowania ekosystemu,

14) opisa przebieg i wyja ni znaczenie kr enia

materii i przep ywu energii w ekosystemie,

15) wyró ni i opisa fazy cyklu yciowego komórki,
16) opisa i porówna przebieg oraz znaczenie

biologiczne mitozy i mejozy z uwzgl dnieniem
zmian w strukturze chromosomów,

17) przedstawi i wyja ni prawa Mendla,

podstawowe za o enia chromosomowej teorii
dziedziczno ci, mechanizm dziedziczenia p ci oraz
zale no mi dzy genotypem i fenotypem,

18) rozwi zywa i interpretowa krzy ówki

genetyczne oraz rodowody cech cz owieka,

19) przedstawi sposób zapisu oraz ekspresj

informacji genetycznej,

20) wyja ni przebieg transkrypcji i translacji ze

szczególnym uwzgl dnieniem roli DNA i RNA
w tych procesach,

21) opisa i wyja ni mechanizm mutacji genowych

i chromosomowych,

22) opisa techniki in ynierii genetycznej stosowane

w sekwencjonowaniu genomów oraz
wykorzystanie biotechnologii (z zachowaniem
norm etycznych) w przemy le, rolnictwie
i ochronie rodowiska,

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

27

23) przedstawi wspó czesn koncepcj ewolucji oraz

dowody ewolucji z ró nych dziedzin biologii,

24) opisa zjawiska genetyczne w populacjach oraz

wykaza zale no mi dzy zmienno ci
genetyczn (mutacyjn , rekombinacyjn )

i ewolucyjn ,

25) opisa mechanizm dzia ania doboru naturalnego

i porówna konsekwencje biologiczne ró nych
jego form,

26) okre li czynniki ewolucji i wyja ni ich znaczenie

w procesie zmian oraz wyja ni mechanizmy
powstawania nowych gatunków,

27) opisa i wyja ni podstawowe prawid owo ci

ewolucji,

28) przedstawi wspó czesne pogl dy na pochodzenie

i rozwój ycia (g ówne etapy) na Ziemi,

29) wyró ni i opisa g ówne etapy antropogenezy

oraz poda prawdopodobne przyczyny rozwoju
cech typowo ludzkich.

II. KORZYSTANIE Z INFORMACJI

Zdaj cy wykorzystuje i przetwarza informacje:

Standard

Opis wymaga

Zdaj cy potrafi:

1) odczytuje informacje

przedstawione w formie,

2) selekcjonuje, porównuje

informacje,

3) przetwarza informacje

wed ug podanych zasad.

Zakres umiej tno ci jest taki, jak dla poziomu
podstawowego lecz b dzie sprawdzany na
odpowiednio szerszym materiale nauczania.

III. TWORZENIE INFORMACJI

Zdaj cy rozwi zuje problemy i interpretuje informacje:

Standard

Opis wymaga

Zdaj cy potrafi:

1) planuje dzia ania,

eksperymenty
i obserwacje,

a) formu owa problem badawczy, stawia hipotez ,

dobiera obiekt i metod , planowa przebieg
obserwacji lub eksperymentu i zinterpretowa ich
wyniki,

2) interpretuje informacje

i wyja nia zale no ci
przyczynowo – skutkowe
pomi dzy prezentowanymi
faktami.

b) wykona obliczenia, rozwi za zadania z zakresu

dziedziczenia cech u ró nych organizmów.

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com