24

RTYKUŁ KONGRESOWY

A

WETERYNARIA

W PRAK TY CE

MONOGRAFIA „CHOROBY ZAKAŹNE PRZEŻUWACZY”

Liczebność populacji kóz w Polsce

szacuje się obecnie na około 190 000
sztuk, z czego około 111 000 to zwierzęta
dorosłe. Ocenę użytkowości kóz prowadzi
się w ponad 80 gospodarstwach rozmiesz-
czonych na terenie całego kraju. W sta-
dach tych znajduje się około 4800 kóz,
z których niespełna 2700 to zwierzęta
hodowlane. Zdecydowana większość kóz
utrzymywana jest w niewielkich stadach
do 50 sztuk. W tej grupie znajdują się
liczne stada, które raczej trudno uznać
za produkcyjne. Są to przede wszystkim
stada w gospodarstwach ekologicznych,
dla których często znaczącą pozycją w bu-
dżecie nie jest produkcja, ale działalność
polegająca na prowadzeniu zajęć dydak-
tycznych dla dzieci i młodzieży pochodzą-
cej z miast. W czasie takich lekcji młodzi
ludzie mają możność bezpośredniego
kontaktu ze zwierzętami gospodarskimi.
Zapoznają się także z typowo wiejskimi
pracami (dój, produkcja serów, wypiek
chleba). Najmniejsze stada są prowadzo-
ne również przez zapaleńców, dla których
hodowla kóz stanowi od wielu lat hobby.
W tych właśnie stadkach utrzymywane
są zwykle zwierzęta charakteryzujące
się najwyższą wartością hodowlaną i, co
bardzo ważne, wolne od powszechnie
występujących w innych gospodarstwach
chorób zakaźnych. Wydaje się więc, że
w wielu przypadkach kozy należałoby
raczej zaliczyć do zwierząt towarzyszą-
cych, a nie użytkowych. Większe stada,
o typowo produkcyjnym charakterze, są
nierównomiernie rozrzucone na terenie
całej Polski. Największa ich koncen-
tracja obserwowana jest w regionie
północno-zachodnim. W zdecydowanej
większości są to zwierzęta użytkowane

Rynek ten ma więc typowo niszowy cha-
rakter. W ostatnim czasie obserwuje się
jednak powolny wzrost zainteresowania
szczególnie serami kozimi. Brak jest
natomiast w Polsce tradycji spożywania
mięsa koziego, a co się z tym wiąże, ten
typ użytkowania kóz występuje bardzo
rzadko. Zwykle związany jest on ze
sporadycznymi możliwościami eksportu
koźlęciny oraz z lokalnymi rynkami du-
żych miast. Te ostatnie tworzone są przez

mlecznie. Taka lokalizacja stad wynika
z umiejscowienia zakładów przemysłu
przetwórczego. W Polsce jedynie nielicz-
ne profesjonalne mleczarnie zajmują się
skupem i przetwórstwem mleka koziego.
Na rynku w większych sklepach są jed-
nak dostępne zarówno mleko i jogurty
kozie, jak i kilka gatunków serów. Grono
odbiorców tych produktów jest raczej
ograniczone (osoby z alergią pokarmową
i stosunkowo nieliczne grono smakoszy).

Aktualne problemy

w stadach kóz

w Polsce

dr n. wet. Jarosław Kaba

1

, dr n. wet. Mariusz Nowicki

1

, lek. wet. Lucjan Witkowski

1

,

lek. wet. Dorota Papierska

1

, lek. wet. Małgorzata Sobczak-Filipiak

2

,

lek. wet. Barbara Osińska

2

, dr n. wet. Magdalena Rzewuska

3

, dr n. wet. Maciej Klockiewicz

4

1

Zakład Chorób Zakaźnych i Epidemiologii, Katedra Nauk Klinicznych, Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW, Warszawa

2

Zakład Patologii, Katedra Nauk Klinicznych, Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW, Warszawa

3

Zakład Bakteriologii i Biologii Molekularnej, Katedra Nauk Przedklinicznych, Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW, Warszawa

4

Zakład Parazytologii i Inwazjologii, Katedra Nauk Przedklinicznych, Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW, Warszawa

Kozy jako zwierzęta użytkowe nigdy nie miały w Polsce poważniejszego znaczenia

gospodarczego. Moda na kozie produkty mleczarskie spowodowała jednak, że od końca
lat osiemdziesiątych notuje się zwiększone zainteresowanie tym gatunkiem zwierząt.

WETERYNARIA

W PRAK TY CE

Objawy chorobowe

Odsetek stad,

w których

obserwowano objawy

ronienia

77,59

biegunki u dorosłych kóz

72,41

pasożyty jelitowe

65,52

pasożyty zewnętrzne

63,79

pomoc porodowa

63,79

zapalenia wymienia

62,07

złamania kończyn i inne urazy mechaniczne

62,07

biegunki u koźląt

58,62

ropnie powierzchowne

53,45

choroby układu oddechowego u dorosłych kóz

48,28

wzdęcia

46,55

zła kondycja dorosłych kóz

43,10

zapalenia stawów

37,93

objawy nerwowe

34,48

choroby układu oddechowego u koźląt

34,48

choroby skóry

31,03

choroby okresu okołoporodowego

27,59

jałowienie

22,41

niesztowica

17,24

zła jakość kozła

13,79

kulawka

10,34

Tabela 1. Występowanie objawów chorobowych w stadach kóz objętych oceną użytkowości w Polsce

25

ARTYKUŁ KONGRESOWY

WETERYNARIA

W PRAK TY CE

MONOGRAFIA „CHOROBY ZAKAŹNE PRZEŻUWACZY”

restauracje i bardzo nieliczne społeczno-
ści kulturowe tradycyjnie spożywające
mięso kozie.

Dane dotyczące występowania po-

szczególnych chorób w populacji kóz
w Polsce są bardzo fragmentaryczne.
W latach 2002-2004 w ramach realiza-
cji grantu KBN - 3 P06K 02022 podjęto
więc próbę oceny aktualnej sytuacji
epidemiologicznej. Badania przeprowa-
dzono w populacji kóz będących pod
oceną użytkowości (populacja aktywna)
i objęto nimi ponad 60 stad. W każdym
stadzie przeprowadzono wywiad epi-
demiologiczny, zbierając podstawowe
dane dotyczące występowania w prze-
szłości charakterystycznych objawów
klinicznych oraz informacje na temat
stosowanego programu odrobaczania
zwierząt. Pobrano również od reprezenta-
tywnej grupy zwierząt próbki krwi w celu
wykonania badań serologicznych w kie-
runku zakażenia wirusem zapalenia
stawów i mózgu (CAE) oraz próbki kału
do badań parazytologicznych. Badania
serologiczne wykonano za pomocą testu
ELISA (Chekit CAEV/MVV, Dr. Bommeli
AG, Bern, Szwajcaria), a badania para-
zytologiczne metodami flotacji i larwo-
skopową Vajdy.

Przeprowadzony wywiad epidemiolo-

giczny pozwolił określić odsetek stad,
w których spotyka się określone pro-
blemy zdrowotne. Informacje te uzyska-
no w trakcie rozmów z właścicielami
zwierząt. Jedynie w pojedynczych przy-
padkach dostępna była podstawowa
dokumentacja lekarsko-weterynaryjna.
Również dokumentacja zootechniczna
była zwykle fragmentaryczna. Nie pozwa-
lało to na dokładne zdefiniowanie chorób
występujących w badanych stadach.
Wyniki dają jednak obraz, z jakimi gru-
pami chorób spotykamy się najczęściej
w hodowlach kóz w Polsce.

C

HOROBY

UKŁADU

ODDECHOWEGO

Choroby układu oddechowego u do-

rosłych kóz stanowiły istotny problem
zdrowotny w 48% gospodarstw, a u koź-
ląt w 35%. W głównej mierze dotyczyły
one zwierząt utrzymywanych w dużych
stadach. Problemy te pojawiały się zwy-
kle w koziarniach charakteryzujących
się nieodpowiednimi warunkami zoohi-
gienicznymi. Nadmierne zagęszczenie
zwierząt, nieodpowiednia wentylacja i źle
przystosowane pomieszczenia powodują,
że stosunkowo łatwo dochodzi do rozwo-
ju choroby i pojawienia się objawów ze
strony układu oddechowego. U kóz, po-
dobnie jak u innych zwierząt, przyczyną
mogą być zarówno zakażenia bakteryjne,
wirusowe, jak i robaczyce płuc. Częstymi

patogenami izolowanymi z takich przy-
padków są Pasteurella multocida i Man-
nheimia haemolytica. Są to drobnoustroje
warunkowo chorobotwórcze i stwierdza
się je w wymazach z gardła klinicznie
zdrowych zwierząt. W złych warunkach
zoohigienicznych, w warunkach stresu
wraz z innymi patogenami są przyczyną
enzootycznego zapalenia płuc. Z takich
przypadków izoluje się również czynniki
wirusowe (adenowirus, herpeswirus,
wirus PI 3) i inne bakterie (najczęściej
Arcanobacterium pyogenes). Ważnym
czynnikiem chorobotwórczym, prowadzą-
cym do pojawienia się objawów ze strony
układu oddechowego u kóz, są także
mykoplazmy. Brak jest jednak danych na
temat występowania tych zakażeń u kóz
w Polsce. Mniejszą rolę w omawianych
zakażeniach przypisuje się chlamydiom
i riketsjom, jednak i w tych przypadkach
krajowe dane na temat ich występowania
są bardzo ograniczone. Wstępne wyniki
badań serologicznych pozwalają nato-

miast oszacować, że w około 67,7 % stad
kóz będących pod oceną użytkowości
w Polsce notuje się zakażenie wirusem
CAE, a w 49,2 % zakażenia Corynebac-
terium pseudotuberculosis (serowaciejące
zapalenie węzłów chłonnych). Pierwsze

z nich może prowadzić do przewlekłego
śródmiąższowego zapalenia płuc, a drugie
jest często przyczyną powstawania ropni
w płucach. Oba patogeny należy więc
brać zawsze pod uwagę w diagnostyce za-
każeń układu oddechowego u kóz w Pol-
sce. W Polsce u tych zwierząt nie notuje
się chorób przebiegających z objawami ze
strony układu oddechowego, takich jak:
ospa kóz, pomór małych przeżuwaczy czy
zakaźne zapalenie płuc i opłucnej kóz.

C

HOROBY

UKŁADU

POKARMOWEGO

Stosunkowo rzadko u kóz obserwowa-

no wzdęcia (występowały jedynie spora-
dycznie w 47% stad). Poważny problem
w chowie zarówno koźląt, jak i dorosłych
kóz stanowią natomiast biegunki (od-
powiednio 59% i 72% stad). Najczęściej
były one w obu grupach wiekowych
następstwem błędów żywieniowych.
Wydaje się, że znacznie rzadziej powo-
dem biegunek były pasożyty i czynniki
zakaźne. U młodych zwierząt częstym
problemem klinicznym jest kokcydioza.
Notuje się ją zwykle u koźląt w wieku od
3-4 tygodni do 4-5 miesięcy. Przebiega
z silną biegunką i przy braku leczenia
może prowadzić do licznych upadków.
U dorosłych zwierząt brak jest zwykle
objawów klinicznych choroby, chociaż
oocysty w kale stwierdzane są również
bardzo często w tej grupie wiekowej.
Wydaje się, że poza błędami żywienio-
wymi jedną z poważniejszych przyczyn
biegunek u dorosłych kóz są robaczyce
żołądkowo-jelitowe. Stwierdza się je
u około 80% stad. Dzieje się tak, mimo
że w zdecydowanej większości stad
prowadzone są regularne programy
profilaktyczne. Jedynie około 5% stad
nie stosuje środków przeciwrobaczych.
W większości przypadków zwierzęta są
natomiast odrobaczane dwa razy (około
40% stad) lub jeden raz (około 30%
stad) w ciągu roku. W dużych stadach
utrzymywanych w warunkach chowu in-
tensywnego poważny problem kliniczny
stanowi niekiedy enterotoksemia. U kóz
choroba ta może przebiegać nadostro
i ostro, powodując nagłe upadki, lub
też przewlekle, dając objawy ze strony
układu pokarmowego. Inną bardzo
niebezpieczną chorobą układu pokarmo-
wego jest paratuberkuloza. Badania epi-
demiologiczne przeprowadzone kilka lat
temu wykazały, że choroba ta występuje
u kóz w Polsce bardzo rzadko (16% stad
zakażonych). Diagnostyka laboratoryjna
zakażeń Mycobacterium avium subsp.
paratuberculosis nastręcza jednak nadal
wiele trudności, a co się z tym wiąże,
również zwalczanie choroby nie jest
łatwe. Polska jest krajem wolnym od
innych niebezpiecznych chorób małych
przeżuwaczy, przebiegających z objawa-
mi ze strony układu pokarmowego: cho-
roby niebieskiego języka, pomoru małych
przeżuwaczy oraz pomoru bydła.

C

HOROBY

UKŁADU

NERWOWEGO

Objawy nerwowe obserwowane są

stosunkowo często w stadach kóz (35%
stad). W stadach żywionych kiszonkami,
podobnie jak ma to miejsce u owiec,

Ryc. 2. Ropień w płucach u kozy chorej na serowaciejące zapalenie
węzłów chłonnych

Ryc. 1. Śródmiąższowe zapalenie płuc w przebiegu zakażenia
wirusem CAE u koźlęcia

26

RTYKUŁ KONGRESOWY

A

WETERYNARIA

W PRAK TY CE

MONOGRAFIA „CHOROBY ZAKAŹNE PRZEŻUWACZY”

stwierdza się przypadki listeriozy. Kozy są
szczególnie podatne na niedobór witaminy
B

1

, stąd też stosunkowo często diagnozuje

się u nich poliencefalomalację. W jej prze-
biegu dość charakterystycznym objawem

jest ślepota. U kóz w Polsce, tak jak i u in-
nych gatunków zwierząt, niekiedy notuje
się przypadki tężca. Podobnie jak ma to
miejsce w innych krajach, mimo znacz-

nego rozprzestrzenienia wirusowego zapa-
lenia stawów i mózgu kóz, bardzo rzadko
obserwuje się w Polsce formę nerwową tej
choroby. Jest ona sporadycznie notowana
u koźląt w wieku 3-4 miesięcy. Przebiega
z zapaleniem mózgu i charakterystyczny-
mi, postępującymi porażeniami kończyn.
Brak jest danych na temat występowania
w naszym kraju, często opisywanych
w literaturze fachowej u koźląt, objawów
nerwowych związanych z niedoborem
miedzi. Inne, bardzo rzadko notowane
na świecie choroby neurologiczne kóz
(scrapie, choroba Aujeszky’ego, choroba
graniczna, choroba bornaska) nigdy nie
były stwierdzane w Polsce.

C

HOROBY

UKŁADU

ROZRODCZEGO

Dane uzyskane z przeprowadzonego

wywiadu pozwalają na stwierdzenie, że
stosunkowo rzadko obserwuje się u kóz
problemy związane z rozrodem. Wpraw-
dzie hodowcy często udzielają pomocy
porodowej (w 64% stad), ale zarówno

jałowienie kóz (w 22% stad), jak i bezpłod-
ność kozłów (w 14% stad) nie przysparza-
ją kłopotów hodowcom. Ważnym proble-
mem klinicznym są natomiast ronienia
(w 78% stad). Wydaje się, że z czynników

zakaźnych główną rolę w ich patoge-
nezie odgrywa Chlamydophila abortus.
W kilku badanych stadach enzootyczne
ronienie było powodem znacznych strat
finansowych. Inne patogeny występujące
w Polsce i mogące wywoływać ronienia
u kóz, takie jak Coxiella burnettii, Listeria
monocytogenes czy Toxoplasma gondii,
nie odgrywają tak dużej roli klinicznej.
Obecnie rzadko obserwuje się u kóz
obojnactwo, będące następstwem błędów
w kojarzeniu zwierząt (krycie bezrogich
samic bezrogimi samcami).

Wprawdzie zapalenia wymion noto-

wano w aż 62% stad, jednak były to
najczęściej pojedyncze, odosobnione
przypadki.

C

HOROBY

PRZEBIEGAJĄCE

Z

UTRATĄ

KONDYCJI

Do częstych objawów klinicznych ob-

serwowanych u kóz należy zła kondycja
zwierząt, prowadząca niekiedy do wy-
niszczenia (43% stad). Zwykle przyczyną
są w takich przypadkach inwazje paso-
żytnicze lub przewlekłe choroby zakaźne.
Do pierwszej grupy patogenów należy
zaliczyć zarówno pasożyty wewnętrzne,
jak i zewnętrzne. Często stwierdzanymi

klinicznie w trakcie prowadzonych ba-
dań epidemiologicznych parazytozami
była wszołowica, a jedynie w kilku
przypadkach obserwowano nużycę.
W jednym stadzie objawy kliniczne na-
suwały podejrzenie inwazji świerzbowca,
ale diagnozy tej nie udało się potwierdzić

badaniem laboratoryjnym. Chorobami
zakaźnymi kóz często występującymi
w Polsce i prowadzącymi do wynisz-
czenia są wirusowe zapalenie stawów
i mózgu oraz serowaciejące zapalenie

węzłów chłonnych. W przebiegu formy
głębokiej serowaciejącego zapalenia wę-
złów chłonnych dochodzi do tworzenia
w narządach wewnętrznych (najczęściej
w płucach, rzadziej w wątrobie, nerkach
i węzłach chłonnych wewnętrznych) rop-
ni mogących osiągać znaczne rozmiary.
Jak wspomniano wcześniej, inna ważna
choroba przeżuwaczy przebiegająca
z utratą kondycji zwierząt – paratuber-
kuloza – jest rzadko spotykana u kóz
w naszym kraju. Chorobą, która wpraw-
dzie nie prowadzi do wyniszczenia, ale
zdecydowanie wpływa na kondycję wielu
zwierząt w stadzie, jest niesztowica.
Obserwuje się ją głównie u owiec, ale
niekiedy także u kóz w Polsce.

K

ULAWIZNY

W badanych stadach stosunkowo

często występowały kulawizny, wynika-
jące zarówno z zapalenia stawów na tle
zakaźnym (w 38% stad), jak i spowo-
dowane urazami wiążącymi się zwykle
z żywym temperamentem kóz (w 62%
stad). Do najważniejszych patogenów
odpowiedzialnych za pojawienie się
kulawizn u kóz należy zaliczyć wirus za-
palenia stawów i mózgu oraz włoskowiec
różycy (Erysipelothrix rhusiopathiae). Za-
każenie wirusem CAE prowadzi najczę-
ściej do przewlekłego zapalenia stawów.
Zmiany obserwuje się zwykle w stawie
nadgarstkowym, ale mogą one dotyczyć
również pozostałych stawów obu koń-
czyn oraz stawu szczytowo-potylicznego.
Niebezpieczeństwo zakażenia kóz Erysi-
pelothrix rhusiopathiae wiąże się zwykle
z obecnością świń w tym samym gospo-
darstwie. Sytuację taką zaobserwowano
w jednym ze stad kóz utrzymywanych
w budynku starej chlewni. U kóz ob-
serwowano liczne przypadki zapalenia
stawów nadgarstkowych i wynikających
z tego kulawizn. Objawy kliniczne suge-
rowały zakażenie wirusem CAE, jednak
badania serologiczne nie potwierdziły tej
diagnozy. W żadnym ze stad objętych
badaniami epidemiologicznymi nie zano-
towano klinicznej postaci kulawki, mimo
że często stwierdzano brak właściwej

Ryc. 4. Objawy kliniczne niesztowicy u koźlęcia

Patogen

Odsetek stad, w których stwierdzono obecność patogenu jako

bardzo liczne

średnio liczne

liczne

nieliczne

pojedyncze

brak

larwy nicieni płucnych

1,6%

7,9%

9,5%

14,0%

45,0%

21,0%

jaja nicieni żołądkowo-

jelitowych

0,0%

3,1%

4,7%

15,6%

53,1%

23,5%

oocysty kokcydiów

1,6%

1,6%

0,0%

3,2%

46,8%

46,8%

Tabela 2. Wyniki badań parazytologicznych kóz objętych oceną użytkowości w Polsce

Ryc. 3. Koza z objawami klinicznymi listeriozy (opadnięcie lewego
ucha, intensywne ślinienie się)

27

ARTYKUŁ KONGRESOWY

WETERYNARIA

W PRAK TY CE

MONOGRAFIA „CHOROBY ZAKAŹNE PRZEŻUWACZY”

korekcji racic. U kóz choroba ta rzadko
występuje i przybiera jedynie bardzo
łagodną formę. Kulawizny u kóz mogą
być również wynikiem zapalenia stawów
na tle zakażenia mykoplazmami i innymi
bakteriami (Arcanobacterium pyogenes,
Streptococcus spp., Staphylococcus
spp., Escherichia coli), jednak brak jest
odpowiednich danych krajowych na ten
temat. Należy również pamiętać, że ku-
lawizna u małych przeżuwaczy może być
jedynym objawem zakażenia wirusem
pryszczycy.

Omówione powyżej wstępne wyni-

ki przeprowadzonych badań epide-
miologicznych dają przybliżony obraz
głównych problemów zdrowotnych
w populacji kóz w Polsce. Wśród la-
ików, a niekiedy także początkujących
hodowców kóz, można wciąż spotkać
się z poglądem, że kozy to niezwykle

prymitywne i odporne zwierzęta, które
powinno się traktować jak owce lub
małe krowy. Osoby z dużym stażem
zawodowym dobrze wiedzą, jak błędne
są to stwierdzenia. Chów i hodowla
kóz mają swoją specyfikę i wymagają
odpowiedniej wiedzy i doświadczenia
zarówno od właściciela stada, jak i le-
karza weterynarii.

‰

Piśmiennictwo

1. Kaba J., Nowicki M., Witkowski L.,

Papierska D.: Występowanie i szerze-
nie się wirusowego zapalenia stawów
i mózgu kóz w Polsce. Sympozjum
„System identyfikacji zwierząt w ho-
dowli i ochronie zdrowia kóz”, War-
szawa, 4 października 2003, s. 15.

2. Kaba J., Prandota J.: Epidemiology of

Johne’s disease in breeding goats popu-
lation in Poland. EFIS 2000 Infectious

Immunity & Vaccines, Kazimierz Dol-
ny, 21-22 października 2000, s. 29.

3. Matthews J.: Diseases of the Goat.

Blackwell Science, 1999.

4. Nowicki M., Kaba J., Witkowski L., Pa-

pierska D., Frymus T.: Występowanie
i szerzenie się serowaciejącego zapale-
nia węzłów chłonnych u kóz w Polsce.
Sympozjum „System identyfikacji zwie-
rząt w hodowli i ochronie zdrowia kóz”,
Warszawa, 4 października 2003, s. 9.

5. Platt-Samoraj A., Ciecierski H., Mi-

chalski M.: Występowanie zakażeń
Coxiella burnetii oraz Toxoplasma
gonidii w stadzie zakażonym wirusem
zapalenia stawów i mózgu kóz (CAEV).
XII Kongres Polskiego Towarzystwa
Nauk Weterynaryjnych, Warszawa,
15-17 września 2004, s. 37.

6. Smith M.C., Herman D.M.: Goat me-

dicine. Lea & Febiger, 1994.