M. Eliade, Aspekty mitu

Rozdział II, Magiczny Czar „Początków”

- każda mityczna historia, która opisuje pochodzenie czegoś, zakłada i kontynuuje
kosmogonię
- z punktu widzenia struktury, mity pochodzenia są zgodne z mitem kosmogonicznym
- stworzenie świata jest stworzeniem par excellence, dlatego kosmogonia staje się
pierwowzorem wszelkiego „stworzenia” (uprzednie istnienie jakiegoś Świata jest konieczne
do tego, aby mogły pojawić się nowa roślina, zwierzę, czy instytucja)

* MITY POCHODZENIA:
- opisują i uzasadniają jakiś „nowy stan”
- są kontynuacją i uzupełnieniem mitu kosmogonicznego: opowiadają, w jaki sposób Świat
został zmieniony, wzbogacony lub zubożony
- czasem rozpoczynają się od zarysu kosmogonii (np. początek opisu wielkich rodów
tybetańskich stanowi przypomnienie historii o narodzeniu się Kosmosu z Jaja; w bardzo
podobny sposób rozpoczynają się genealogiczne pieśni polinezyjskie)
- są zarazem rytualnym przypomnieniem i ponowieniem, często poprzez śpiewy i taniec,
ważnych wydarzeń mitycznych, które miały miejsce od stworzenia Świata (np. gdy jakaś
księżniczka jest w ciąży układane są genealogiczne pieśni rytualne, których uczą się tancerze
hula i recytują bez przerwy do momentu, aż urodzi się dziecko – zupełnie tak, jakby
rozwojowi embrionalnemu przyszłego wodza towarzyszyło przypomnienie kosmogonii,
historii świata i dziejów plemienia)

*ROLA MITÓW W UZDRAWIANIU:
a) w plemieniu Bhil czarownik oczyszcza miejsce koło łóżka chorego i za pomocą rozsypanej
mąki kukurydzianej rysuje mandol. Taki rysunek pozostawia się aż do momentu całkowitego
wyzdrowienia chorego.
- mandol – nazwa pochodzenia indyjskiego; chodzi o mandalę, czyli skomplikowany rysunek
odgrywający ważną rolę w indotybetańskich rytuałach tantryjskich. Mandala jest przede
wszystkim imago mundi: przedstawia zarazem Kosmos w miniaturze, jak i panteon. Ułożenie
tego obrazu jest równoznaczne z magicznym odtworzeniem świata, czyli czarownik rysując
mandol odtwarza kosmogonię
- zabiegi te mają charakter terapeutyczny: dzięki nim chory staje się symbolicznie
współczesny dziełu Stworzenia Świata, przenikają go olbrzymie siły, które In illo tempore
umożliwiły Stworzenie
b) u Navaho mit kosmogoniczny oraz mit o narodzinach z łona Ziemi pierwszych istot
ludzkich deklamowane są przede wszystkim podczas uzdrawiania kogoś i podczas inicjacji
szamana
- na obrzęd ten składa się m.in. wykonanie na piasku skomplikowanych rysunków,
symbolizujących poszczególne etapy stworzenia oraz mityczne dzieje bóstw, przodków i całej
ludzkości (rysunki te przypominają mandale indotybetańskie)
- mają one służyć ponowieniu poszczególnych wydarzeń, które miały miejsce w czasach
mitycznych
- słuchając mitu kosmogonicznego i kontemplują rysunki na piasku, chory przenosi się poza
obręb czasu profanum, posuwa się „wstecz”, aż do początku świata i tym samym uczestniczy
w kosmogonii
c) u Na-khi doskonale widać współzależność między mitem kosmogonicznym, mitem
pochodzenia choroby i lęku oraz rytuałem magicznego uzdrowienia

- wg ich tradycji Wszechświat był sprawiedliwie podzielony między Naga i ludzi, ale
rozdzieliła ich wzajemna nienawiść. Rozwścieczeni Naga rozmnożyli na całym świecie
choroby, nieurodzaj itp. Mogą oni również porywać dusze ludzi, co sprawia, że ludzie chorują.
Jeśli nie zostaną oni obłaskawieni zgodnie z rytuałem, ich ofiara umiera. Całe szczęście
kapłan-szaman (dtomba) potrafi zmusić Naga do uwolnienia dusz.
- sam szaman może walczyć z Naga tylko dlatego, że pierwszy Szaman, Dto-mba, przy
pomocy Garudy rozpoczął już tę walkę w Czasie mitycznym
- rytuał uzdrawiania dusz polega na monotonnym opisie rozpoczęcia walki przez Dto-mbę,
narodzinach Garudy, a jeszcze wcześniej pieśń rytualna opowiada pokrótce o stworzeniu
swiata
- większość pieśni rytualnych, które mają pomagać przy uzdrowieniu, zaczyna się od
przypomnienia kosmogonii, potem następuje opis stworzenia świata, narodzin demonów i
pojawienia się chorób, wreszcie zaś epfania pierwszego Szamana, Dto-mba, który przyniósł
niezbędne leki
- powstanie leków – Ts’o-dze-p’er po powrocie z podróży zastaje swoich rodziców martwych.
Udaje się więc do Wodza Duchów po lekarstwo, które wskrzesza umarłych. Kradnie je, ale
ścigany przez ducha upada i rozlewa płyn, co daje początek roślinom leczniczym.

*PONAWIANIE KOSMOGONII:
- podczas rytuału uzdrawiającego szaman nie tylko streszcza kosmogonię, ale także wzywa
Boga, prosząc go o ponowne stworzenie Świata
- w magicznych pieśniach uzdrawiających mit pochodzenia leków jest zawsze częścią mitu
kosmogonicznego
- w pierwotnych formach terapii lek zadziała tylko wtedy, gdy jego pochodzenie zostanie
rytualnie przypomniane w obecności chorego
- wiele spośród zaklęć z terenów Bliskiego Wschodu i Europy zawiera dzieje choroby lub
demona, który ją wywołał, a zarazem przywołuje mityczny moment, w którym zło zostało
poskromione przez bóstwo lub świętego
- skuteczność terapeutyczna zaklęcia polega na tym, że wygłoszone zostało z rytuałem,
przywraca mityczny czas „początku” – zarówno początku świata, jak i początku bólu/choroby
i jego/jej uśmierzenia
- zdarza się, że uroczysta recytacja mitu kosmogonicznego pomaga w leczeniu niektórych
schorzeń i chorób
- jako pierwowzór wszelkiego „tworzenia” mit kosmogoniczny może pomóc choremu
„rozpocząć na nowo” życie
- dla społeczności archaicznych życie nie może być ‘naprawione’, lecz musi być ‘stworzone
na nowo’ poprzez powrót do źródeł (a źródłem jest niezwykła eksplozja energii, życia i
obfitości, która miała miejsce w momencie stworzenia Świata)
a) Polinezja
- polinezyjski mit kosmogoniczny zawiera słowa wypowiedziane przez Io, dzięki którym
zaczął istnieć Świat, a co za tym idzie, są słowami stwórczymi, brzemiennymi w świętą moc.
Dlatego tez ludzie wymawiają je zawsze, gdy trzeba coś zrobić lub stworzyć, albo gdy są w
sytuacji ‘bez wyjścia’
- kosmogonia stanowi pierwowzór wszelkiej sytuacji wymagającej tworzenia: wszystko, co
czyni człowiek, jest w pewnym sensie powtórzeniem „aktu” par excellence, archetypowego
gestu Boga Stwórcy: stworzenia Świata
- mit kosmogoniczny przywoływany jest również w obliczu śmierci (bo śmierć też stanowi
nową sytuację)

- ‘sytuacja bez wyjścia’ to tez niemoc twórcza poety (twórczość poetycka jest, wg
Polinezyjczyków, równorzędna z każdym innym znaczącym aktem tworzenia, natomiast
pamięć poety stanowi sama w sobie „dzieło”)
b) Północnoamerykańskie plemię Osage
- traktowanie mitu kosmogonicznego jako pierwowzoru wszelkiego „tworzenia”
- kiedy rodzi się dziecko wzywa się „człowieka, który rozmawiał z bogami’, który opowiada
noworodkowi o stworzeniu świata. Dopiero potem dziecko zostaje nakarmione. Zanim
dziecko dostanie wody do picia „człowiek” opowiada o jej pochodzeniu. A przed podaniem
mu stałych pokarmów (kiedy jest starcze) „człowiek” mówi o powstaniu zbóż i innych
pokarmów - każde nowe narodziny przedstawiają symboliczne streszczenie kosmogonii i
mitycznych dziejów plemienia
- streszczenie to ma na celu wprowadzenie noworodka w obręb sakralnej rzeczywistości
świata i kultury, a tym samym uprawomocnienie jego egzystencji poprzez ogłoszenie jej
zgodności z mitycznymi paradygmatami
- „zaczynając” ssać, pić wodę lub jeść pokarm stały, dziecko zostaje symbolicznie
przeniesione ku „początkom”, gdy mleko, woda i zboża pojawiały się po raz pierwszy

* POWRÓT DO POCZĄTKÓW:
- wierzeniu tym zawarte jest implicite przekonanie, że ważna i znacząca jest pierwsza epifania
jakiejś rzeczy, a nie następujące po niej kolejne objawienia
- bardzo ważną rolę odgrywa Czas początku, który postrzegany jest jako „wielki” czas
dlatego, że był on czymś w rodzaju „zbiornika” nowego stworzenia
- czas, który upłynął pomiędzy początkiem, początkiem chwilą obecną, nie jest ani ‘wielki’,
ani ‘znaczący’, z tego też względu jest on lekceważony lub negowany
-„powrót początków” jest doświadczeniem niesłychanie ważnym dla całych społeczności
archaicznych
a) zbiorowe pokazy na wyspie Sumba
- podczas ważnych dla wspólnoty wydarzeń budowany jest dom obrzędowy (marapu),
narratorzy opowiadają zaś historię Stworzenia i dzieje Przodków
- recytacja ta jest w gruncie rzeczy podobna do wymiany pytań i odpowiedzi między dwoma
osobnikami w pewnym sensie równorzędnymi, jako że pochodzących z dwóch klanów
złączonych pokrewieństwem egzogamicznym
- recytacja mitu plemienia (który jest jednocześnie mitem kosmogonicznym) przynosi
korzyści całej grupie
- beneficjantem tej ceremonii jest cała wspólnota – żywi i umarli

* ZNACZENIE „POCZĄTKÓW”:
a) relacja między mitem kosmogonicznym, a mitem pochodzenia
- mit pochodzenia rozpoczyna się w większości przypadków od zarysu kosmogonii
- mit pochodzenia przypomina w skrócie najważniejsze etapy Stworzenia Świata
- mit pochodzenia opowiada genealogię rodziny królewskiej, dzieje plemienia lub historię
pochodzenia chorób i lekarstw
- mit pochodzenia jest kontynuacją i uzupełnieniem mitu kosmogonicznego
- i w jednym, i w drugim przypadku chodzi o „początek”
b) funkcja rytualna niektórych mitów pochodzenia
- pomoc w uzdrawianiu
- wprowadzenie nowonarodzonego w sakralny obszar Świata i społeczności
- „moc” mitów pochodzenia bierze się częściowo z faktu, że zawierają one zarys kosmogonii
- w niektórych kulturach uważa się, że mit kosmogoniczny nie tylko ma w sobie wartość
terapeutyczną, ale również stanowi pierwowzór wszelkiego „tworzenia” i „czynu”

c) Czas zapoczątkowany
- wielki i święty
- tylko on jest w stanie zapewnić całkowite odrodzenie Kosmosu, życia i społeczności
- jego odzyskanie można osiągnąć przede wszystkim poprzez przywrócenie „absolutnego
początku”, to znaczy chwili Stworzenia Świata
d) mit kosmogoniczny nie jest jedną z odmian mitu pochodzenia!
- kosmogonie służą za wzór wszelkiego „tworzenia”
- każdy nowy stan rzeczy zawsze wskazuje jakiś stan uprzedni, a ostatnim takim stanem
rzeczy jest Świat