Mircea Eliade „Czas święty i mity”
Trwanie świeckie i czas święty
- Dla człowieka religijnego istnieją dwa czasy- czas świąteczny (okresowe święta) i czas świecki (czas zwykły miedzy świętami)
- za pomocą obrzędów czł. rel. może przechodzić bezpiecznie ze zwykłego trwania czasowego do czasu sakralnego
- czas święty z natury swej jest odwracalny= uobecniony praczas mityczny= święta religijne polegają na reaktualizowaniu jakiegoś sakralnego wydarzenia, które dokonało się w przeszłości mitycznej; Czas święty daje się bez końca odzyskiwać i powtarzać; Jest to czas par excellence ontologiczny, parmenidejski, zawsze tożsamy z samym sobą, nie zmienia się ani nie wyczerpuje; Jest to czas stworzony i uświęcony przez bogów w trakcie ich gesta- dzieł, które święto właśnie reaktualizuje; W święcie odnajdujemy pierwsze pojawienie się czasu świętego.
- Człowiek religijny żyje więc w dwu rodzajach czasu, z których ważniejszy, czas święty, występuje pod paradoksalnym aspektem czasu okrężnego, odwracalnego i dającego się odzyskiwać jako rodzaj wiecznej mitycznej teraźniejszości, w którą człowiek włącza się okresowo za pośrednictwem obrzędów
- Człowiek niereligijny- on również zna pewnego rodzaju nieciągłość i niejednorodność czasu- poza monotonnym czasem pracy, istnieje czas rozrywek, czas `odświętny'
- Różnica: dla czł. niereligijnego niedostępna jest pozaludzka jakość czasu liturgicznego; dla niego czas nie może zawierać ani przerw, ani tajemnicy: stanowi on wymiar egzystencjonalny człowieka, a jest związany z jego własnym istnieniem, ma więc początek i koniec, jakim jest śmierć, unicestwienie istnienia, chodzi zawsze o doświadczenie ludzkie. A dla czł. religijnego świeckie trwanie czasowe może być okresowo zatrzymane przez wkroczenie- za pośrednictwem obrzędów- czasu świeckiego, niehistorycznego (=nabożeństwo religijne oznacza przerwanie świeckiej ciągłości czasowej)
- Chrześcijaństwo w istocie odnowiło doświadczenie i pojęcie czasu liturgicznego, stwierdzając historyczność osoby Chrystusa.
-Dla wierzącego, liturgia odbywa się w czasie historycznym, uświęconym przez wcielenie Syna Bożego.
- W religiach przedchrześcijańskich pojawił się czas święty nazwany Czasem mitycznym - praczas, którego nie można identyfikować z przeszłością historyczną, lub Czasem początkowym w tym sensie, że nagle wytrysnął, że nie był poprzedzony przez żaden inny czas, gdyż żaden inny czas nie mógł istnieć przed wystąpieniem rzeczywistości o jakiej mit opowiada. To wszystko stanowi archaiczną koncepcję czasu mitycznego
Templum-Tempus
Postawy człowieka wobec czasu:
- Autochtoni Ameryki Północnej- świat (kosmos)= rok
- Plemię Juki- ziemia, świat= rok
- Jokuci- ziemia= rok; „świat przeminął” „upłynął rok”
religijny związek między światem a czasem kosmicznym
- kosmos- uważany za żyjącą jednostkę, która odradza się co roku.
- Związki kosmiczno-czasowe są natury religijnej: kosmos daje się przyrównać do czasu kosmicznego (roku), gdyż oba są rzeczywistościami sakralnymi, dziełami bożymi.
- Czasem związek kosmiczno-czasowy ujawnia się w samej strukturze sakralnych budowli; Świątynia- miejsce święte oraz obraz świata, więc uświęca ona cały kosmos i życie kosmiczne.
- Hermann Usener ią 2 pojęcia:
a) Templum = aspekt przestrzenny ruchu widnokręgu w przestrzeni i czasie
b) Templus = aspekt czasowy ruchu widnokręgu w przestrzeni i czasie
- Dla człowieka religijnego z kultur archaicznych:
świat odnawia się co roku= z każdym nowym rokiem odzyskuje swą pierwotną świętość
-> rok- zamknięte koło; z każdym nowym rokiem mógł zaistnieć nowy czas, czysty i święty, bo jeszcze nie zużyty.
2. póki jakaś rzecz nie zaistniała, nie mógł też istnieć jej czas
-> wszelkie tworzenie miało miejsce na początku czasu.
- Mit kosmogeniczny:
wzorzec wszelkiego rodzaju tworzenia i budowania
Wzorzec wszelkich innych czasów
Opowiada, jak doszło do istnienia świata
Wszelkie istnienie, tworzenie zaczyna się w czasie: póki jakaś rzecz nie zaistniała, nie mógł tez istnieć jej czas (np. póki nie zaczął istniej kosmos, nie było czasu kosmicznego)
Doroczne powtarzanie kosmogonii
- Nowy Rok- reaktualizacja kosmogonii, implikacja podjęcia czasu u jego początku.
(chodzi więc nie tylko o rozpoczęcie nowego innego interwału czasowego, ale także o unicestwienie minionego roku i czasu, który upłynął, w czasach starożytnych stało się upamiętnieniem aktu stworzenia)
- Unicestwienia minionego czasu świeckiego dokonywało się za pośrednictwem obrzędów oznaczających coś w rodzaju `końca świata'- obrzędy symbolizowały regres kosmosu do chaosu.
- Znaczenie- wszystkie grzechy roku, wszystko, co czas zbrukał i zużył, podlegało unicestwieniu w sensie fizycznym słowa.
- Uczestnicząc symbolicznie w unicestwieniu i odtworzeniu świata , człowiek także był stworzony od nowa: odradzał się, ponieważ rozpoczynał nowe istnienie.
- Czas stworzenia- czas święty (bo przeistoczony przez obecność bogów) i mocny (bo to czas największego aktu stworzenia= stworzenia świata)
- Kosmogonia- najwyższy przejaw boskości- wzorcowy gest siły, obfitości i mocy twórczej.
Regeneracja przez powrót do czasu początków
przez doroczne powtarzanie kosmogonii czas podlegał regeneracji, rozpoczynał się od nowa jako czas święty, albowiem zbiegał się z illud tempus, gdy świat zaistniał po raz 1.
uczestnicząc obrzędowo w `końcu świata' i w jego `odtworzeniu'- człowiek stawał się współczesnym `onego czasu'; rodził się więc na nowo, rozpoczynał swe istnienie z nienaruszonym zasobem sił witalnych, takim, jakim, ów zasób był w chwili jego narodzin.
- Święto nie jest `upamiętnieniem' wydarzenia mitycznego (=religijnego), jest jego reaktualizacją.
- Rola recytacji mitu kosmogenicznego:
w leczeniu chorób ciała i ducha = regeneracja istoty ludzkiej
by spowodować zapłodnienie jałowej macicy
by przygotować się do wojny
by od nowa żyć, ponowne narodziny
by zapewnić władcy szczęśliwe panowanie
by pobudzić natchnienie poetyckie
by ocalić zagrożone zbiory
w godzinę śmierci
- Mit kosmogeniczny służy więc Polinezyjczykom jako model archetypiczny wszelkiego tworzenia, bez względu na plan, w jakim tworzenie owo się dokonuje: biologiczny, psychologiczny, duchowy
- Archaiczna terapeutyka np. Na'khi (plemię tybeto-birmańskie) tu obrzędy lecznicze polegają na uroczystym recytowaniu mitu o stworzeniu świata, a następnie mitów o początku chorób (spowodowanych przez gniew węży) i o wystąpieniu pierwszego szamana-uzdrowiciela, który przynosi ludziom potrzebne leki.
- Mit o początku leków jest zawsze włączony do mitu o kosmogonicznego.
- W terapeutykach prymitywnych i tradycyjnych lek nabiera skuteczności wówczas dopiero, gdy w obecności chorego przypomni się obrzędowo jego pochodzenie.
Czas świąteczny i struktura świąt
- Święto odbywa się zawsze w czasie początków. Reintegrowanie owego świątecznego praczasu odróżnia zachowanie człowieka w czasie święta od zachowania przed świętem i po nim.
- Australijczycy z plemienia Arunta powtarzają wędrówkę podjętą przez mitycznego przodka klanu w `czasie snu' (w trakcie ceremonii nie noszą broni, zachowują post, wystrzegają się kontaktu z kobietami i członkami innych klanów)
- Święta obchodzone dorocznie na polinezyjskiej wyspie Tikopia odtwarzają `dzieła bogów', akty, którymi w czasach mitycznych bogowie ukształtowali świat takim, jakim jest dzisiaj. Czas świąteczny charakteryzują pewne zakazy (tabu): hałasowania, zabaw, tańców itp. Odtwarzają wzorcowe gesty boskie przez na pozór normalne czynności (np. naprawianie łodzi), ale w istocie różnią się one tym, że odnoszą się one jedynie do paru obiektów, które poniekąd reprezentują archetypy odnośnych kategorii + odbywają się w atmosferze nasyconej sakralnością.
- Człowiek religijny okresowo staje się współczesny bogom o tyle, o ile reaktualizuje praczas, w jakim dopełniły się dzieła boże.
- Święta religijne mają za cel pouczyć ludzi o świętości wzorców (bo gesty ludzi naśladują co prawda wzorce ustalone przez bogów, ale z biegiem czasu, coraz mniej dokładnie)
- Hubert i Mauss- czas sakralny- jest zawsze taki sam; ciąg wieczności
- Uczestnicy święta opuszczają swój czas historyczny i osiągają praczas, zawsze ten sam, przynależny do wieczności. Człowiek odczuwa potzrebe przezywania czasu sakralnego, bo odnajduje w nim czas początków; dla niego czas ten umozliwia istnienie innego, zwykłego czasu
- podczas świąt odczuwa się świętość istnienia, jest się bliżej Boga; chodzi o to, by żyć jak najbliżej bogów
- Święta restytuują sakralny wymiar istnienia, pouczając od nowa, jak bogowie czy mityczni przodkowie stworzyli człowieka i nauczyli go różnych postaw społecznych i robót.
- Tylko częściowo uzasadniony byłby wniosek, że wieczne powtarzanie wzorcowych gestów paraliżuje postęp i twórczą spontaniczność, bo człowiek religijny, nawet najbardziej prymitywny, nie odrzuca z zasady postępu: akceptuje go, przydając mu jednak boskie pochodzenie i wymiar.
Postęp= nowe objawienie boskie- dla społ. Prymitywnych.
Stawać się okresowo współczesnym Bogów
- Człowiek pierwotny odczuwał potrzebę bliskiego obcowania ze światem boskim. Chęć tą można odnaleźć analizując znaczenie świąt religijnych. Są one czasem powrotu do początku świata, do czasów świeżych, czystych i mocnych - doskonałych. To właśnie tęsknota za doskonałością początków wyjaśnia w dużej mierze okresowy powrót „do początków czasu”, gdyż tylko tam można obcować czynnie z bogami.
- Nie można jednak powrotu do sakralnego czasu początku interpretować jako odrzucenie świata rzeczywistego - gorszego, i ucieczkę w sen albo w świat imaginacji od odpowiedzialności. Wręcz przeciwnie, człowiek pierwotny czuł odpowiedzialność o wiele większą niż ludzie współcześni, mianowicie za współtworzenie kosmosu.
- Jednak zarazem czuł on głód sacrum i tęsknotę za bytem. Doświadczenie to wyraża się w optymistycznym przekonaniu, że można okresowo rozpoczynać życie od nowa z wszelkimi możliwymi szansami.
Mit - wzorzec
- Mit opowiada jakąś historię sakralną, to znaczy prawydarzenie, które dokonało się na początku czasu. Postacie z mitów są bogami lub herosami kulturowymi. Ich czyny stanowią tajemnicę - misteria. Mit opowiada tylko o tym co rzeczywiste, gdyż tylko sacrum jest rzeczywiste. Nic z tego, co świeckie nie ma udziału w bycie, gdyż nie zostało ontologicznie ustanowione przez mit - nie ma swojego wzorca.
- Mit można opowiadać tylko w obrzędach czasu świętego, gdyż opisuje różne, niekiedy dramatyczne momenty wkroczenia sacrum w świat. To właśnie to wkroczenie, o którym opowiada mit - ustanawia świat jako coś rzeczywistego. Każdy mit opowiada, jak doszło do istnienia jakiejś rzeczywistości np. kosmosu, rośliny, zwyczaju.
- Mit objawia sakralność absolutną - opowiada o twórczej aktywności bogów, odsłania sakralność ich dzieł
- Zasadnicza funkcja mitu polega, więc na ustalaniu wzorców wszelkich obrzędów i wszelkich znaczących czynności ludzkich.
- Wierne odtwarzanie wzorców boskich ma podwójny rezultat: człowiek naśladując bogów utrzymuje się w sferze sacrum, w rzeczywistości i świat uświęca się dzięki nieustannemu reakualizowaniu wzorcowych gestów boskich
- Historia święta opowiedziana w mitach
Reaktualizowanie mitów
- Człowiek religijny, podobnie jak człowiek świecki, uważa siebie za tworzonego przez historię, ale jedyna historia jaka go interesuje, to historia święta, ujawniona przez mity, historia bogów.
- Człowiek świecki natomiast uważa, że tworzy go wyłącznie historia ludzka, a więc tylko jego suma czynów.
- Religijny, człowiekiem prawdziwym, staje się wyłącznie stosując się do nauk dawanych przez mity, naśladując bogów. Taki obowiązek naśladownictwa nakłada na ludzi pierwotnych niekiedy bardzo poważną odpowiedzialność. Muszą oni upamiętniać wydarzenia mityczne w rytuałach nawet, gdy muszą one być związane z krwawymi ofiarami, kanibalizmem rytualnym. Jest on zobowiązany do utrzymania pamięci o pewnych wydarzeniach mitycznych, a jego pamięć jednostkowa nie zasługuje w ogóle na uwagę; odpowiedzialność religijna
- Kalendarz święty jest wiecznym powrotem gestów boskich, reaktualizacja tych samych wydarzeń
- dla człowieka daje to nadzieję
- powtarzanie wyjałowione ze swej treści religijnej z konieczności prowadzi do pesymistycznej wizji istnienia; desakralizacja czasu (Indie, Grecja), co sprawia, ze istnienie, trwanie jest niepewne, ulotne, wiodące do śmierci
- Judaizm - czas ma początek i będzie mieć koniec; czas cykliczny
- chrześcijaństwo - czas historyczny, ale historia uświęcona obecnością Mesjasza
1