1

MORFOLOGIA – nauka o morfemach

dziewczyn – k –a

niezależny morfem gramatyczny

- funkcja tekstowa; pokazuje

zależności w zdaniu, nie ma

odniesienia do

morfem realny

morfem słowotwórczy

świata.

(rdzenny)

- funkcja semantyczna;

- funkcja semantyczna,

nie są obowiązkowe;

znaczenie w odniesieniu do

z wyrazu istniejącego,

świata pozajęzykowego

podstawowego tworzy inny wyraz.

- jego zmiana powoduje

zmianę znaczenia.

ALOMORFY – warianty jednego morfemu

SUPLETYWIZM – w skład jednego morfemu wchodzą różne postaci fonemu; funkcjonalnie ten sam morfem,

np. człowiek – Ø ludź – e

rok – Ø lat –a

Podział języków ze względu na dominującą konstrukcję:

1) język fleksyjny – dominacja morfemów gramatycznych; polszczyzna

nierozłączne cechy:
a. konstrukcje syntetyczne – końcówka dolepiona do morfemu rdzennego; tworzą całość
b. konstrukcje fuzyjne – w jednej końcówce kumuluje więcej funkcji, kilka form

gramatycznych, np. dla rzeczownika końcówka –ami = l. mnoga lub narzędnik

2) język aglutacyjny – dolepianie końcówki, na ogół syntetyczne, 1 morfem = 1 funkcja; węgierski, arabski
3) język alternacyjny – wymienne morfemy gramatyczne (zwykle samogłoski), a rdzenie stałe spółgłoskowe;

hebrajski, arabski

4) język pozycyjny – zmiana znaczenia przez zmianę szyku zdania, ważna jest pozycja wyrazu dla kontekstu,

znaczenia całości; angielski

5) język izolujący – analityczny – zależności w zdaniu sygnalizowane przez wyrazy funkcyjne; chiński, ang.

filiżanka herbat – y  fuzja
a cup of tea

of = osobny wyraz, sygnał dopełniacza

GRAMATYCZNOŚĆ = REGULARNOŚĆ
- formalna regularność polega ma jednoznacznie przypisanej funkcji – widząc końcówkę kwalifikuję do odpowiednich
klatek paradygmatu, części mowy, liczby itp.
- regularność semantyczna – odwrotna; słysząc przypadek i liczbę dołączam odpowiednią końcówkę
- wielofunkcyjność morfemów słowotwórczych

GRAMATYCZNOŚĆ = KATEGORIALNOŚĆ  dana reguła stosuje się do wszystkich okazów danej klasy,

wartości kategorii fleksyjnej odnoszą się do całości, grupy jednej

klasy, np. rzeczowniki policzalne zawsze mają przypadek i liczbę

WOKABUŁA – forma słownikowa, to co otwiera hasło słownikowe; przedstawiciel, przykład, np. rzeczownik
policzalny – mianownik, l. pojedyncza

FLEKSJA IMIENNA  deklinacja (rzeczownik)
FLEKSJA WERBALNA  koniugacja (czasownik)

Dwuklasowość języka: wyrazy + reguły kombinatoryczne tych wyrazów na różnych poziomach (gramatyka)

2

S Ł O W O T W Ó R S T W O :

Derywaty słowotwórcze – wyrazy pochodne, podzielne słowotwórczo utworzone na podstawie innych wyrazów w
sensie synchronicznym, np.

pies  pies – ek

podstawa słowotwórcza

derywat (wyraz motywowany, fundowany)

(wyraz motywujący,
fundujący)

Pochodność synchroniczna – motywacja, fundacja; związki w tym momencie języka, wyczuwalny dla współczesnych
użytkowników języka związek między podstawą i wyrazem pochodnym.

Kryteria pochodności synchronicznej:
* motywacja
* fundacja
* związek derywacji – tworzenia

nierozerwalne:
- związek formalny – zauważalny w formie
- związek między znaczeniami

kroić – nóż

związek semantyczny, ale brak formalnego, jeden nie pochodzi od drugiego, bo brak

rodzić – mama

jednego kryterium

policzyć – policzek

brak związku znaczeniowego, podobna forma; brak stosunku słowotwórczego

koń – koniak


Parafraza słowotwórcza – uproszczone, uogólnione znaczenie, musi zawierać podstawę słowotwórczą

BUDOWA DERYWATU:
- zawsze ma dwa człony
a. temat słowotwórczy – to co wychodzi z podstawy
b. formant – pojęcie abstrakcyjne, formułuje nowy wyraz
- temat słowotwórczy musi wystąpić w innym wyrazie w tym samym znaczeniu (czwórka proporcjonalna!)

Pozorne derywaty – brak czwórki proporcjonalnej, nie ma związku semantycznego, nie są pochodne słowotwórczo,
np. żuraw’-ina i mal’-ina

Kwestie problematyczne:

1) derywat nie musi być wyrazem prostszym formalnie od podstawy słowotwórczej, np. bułka  buła
2) czasami wyróżniamy podstawy wiązane, np. zamknąć, domknąć, przymknąć – wymienne prefiksy, ale

‘mknąć’ oznacza samodzielnie co innego

3) złożenia z dwóch tematów słowotwórczych z których jeden nie występuje samodzielnie, np. hydrobudowa
4) quasi-złożenia – oba człony nie występują samodzielnie, ale mogą występować w różnych złożeniach, np. geo

i grafia  geografia, geologia, biografia

5) niejasny kierunek motywacji, np. przy zapożyczeniach
6) można wskazać dwie podstawy – wielomotywacyjność, wybiera się lepszą, lepiej pasującą w parafrazie
7) motywacje równorzędne – dwa wyrazy wyglądają jak jeden

3

TYPY DERYWATÓW:

1. derywaty proste – jeden temat słowotwórczy
2. uniwerbalizacje – polegają na tym, że istniej stałe połączenia – wyrazy dwuczłonowe, a uniwerbalizacje

stanowią ich skrót, np. starówka, kablówka, komórka

3. derywaty złożone – mają więcej jak jeden temat
4. złożenia z jednym członem niesamodzielnym
5. quasi-złożenia – intuicyjnie jest to złożenie, żaden z członów nie występuje samodzielnie
6. zrosty – połączenie bez zmiany tematów słowotwórczych, np. wiarygodny  godny wiary
7. skrótowce
8. zestawienia – np. maszyna do pisania = jedna nazwa

ALTERNACJE W TEMATACH – wymiana głosek w temacie; porównujemy ten sam przypadek

a) jakościowe – wymiana na inną głoskę
b) ilościowe – było coś, a teraz nie ma lub odwrotnie
c) jakościowo-ilościowe

TYPY FROMANTÓW:

I.

afiksy

* prefiksy – przedrostki słowotwórcze, np. wy-biec, do-lać, nie-wytrzymały

* sufiksy – dołączone do końca tematu, np. piek-arz, mal-eńki, duś-ić

* postfiksy – dołączane za koncówką:
się  do wyrazów które istnieją
-ś  np. ktoś, coś, gdzieś
-kolwiek  np. ktokolwiek, jakkolwiek, gdziekolwiek

*interfiksy – w środku tematu słowotwórczego, np. wod – o – wstręt, zielon – o –niebieski

* złożenia bezafiksalne – np. speckomisja, teleserial, europarlament

!!! końcówka bezokolicznika + samogłoska przed:
- ić / -yć
- ać
- eć
- ować
-ywać

II.

formanty paradygmatyczne – zmiana wzorca odmiany

1. zmiana części mowy, wymiana końcówek odmiany, np. ryb-a  ryb’-i , biał-y  biel-Ø
2. zmiana paradygmatu, ale nie części mowy, np. Czech-y  Czech-Ø
3. derywaty od wyrażeń przyimkowych, np. bezludzie (jako całość nieodmienne)  bez ludź-i
4. konwersja – przeniesienie wyrazu z jednej części mowy do drugiej; bez wykładników formalnych w

analogicznych formach – pozorna zmiana paradygmatu, np. chory (rzecz.)  chory (przym.)

III.

formanty alternacyjne – są alternacje (tylko kiedy brak sufiksów!), np. mięch-o  mięs-o

IV.

formanty prozodyczne – akcentuacja; zrosty i zlepienia, np. dobranoc  dobra noc

STRUKTURA ZNACZENIOWA DERYWATU:

1. parafraza strukturalna – uogólnione znaczenie formantu, to co wypływa z budowy podstawy
2. parafraza leksykalna – znaczenie strukturalne jest różne od realnego

4

DERYWATY WŁAŚCIWE:

a. regularny – znaczenie strukturalne stanowi istotną część realnego lub całkowicie się pokrywa, struktura

wyczerpuje znaczenie realne, np. lampa  lampka

b. nieregularny – istnieją dodatkowe elementy nie wypływające ze struktury, np. repartycja znaczenia słowa

kierować: kierować  kierownik, kierować  kierowca lub pisać  pisać, ale nie każdy kto pisze jest
pisarzem; ręka  ręcznik, ale nie służy jedynie do wycierania rąk

DERYWATY ASOCJACYJNE – znaczenie kategorialne (strukturalne) właściwie nie wchodzi do znaczenia realnego,
jest obok niego, np. wieloryb – nie jest rybą, cytrynek to motyl, a nie owoc

DERYWAT SYMILATYWNY – kiedy peryfraza zawiera porównanie, np. wieżowiec – budynek wysoki jak wieża

Typy formantów słowotwórczych:
* produktywne – ciągle tworzy się nowe derywaty z tymi formantami
* nieproduktywne – nie tworzy się już derywatów z tymi formantami, np. –ba nie tworzy już czasowników
odrzeczownikowy tak jak proś-ba, groź-ba



CHARAKTERYSTYKA DERYWATU POD WZGLĘDEM SEMANTYKI – STRUKTURY:
- relacja semantyczni-gramatyczna pod miedzy podstawą słowotwórczą a derywatem

0. Derywaty tautologiczne – to samo znaczenie i właściwości gramatyczne, mają zróżnicowaną wartość

stylistyczną ( w rzeczywistości są niepotrzebne), np. strona  stronnica, wers  werset

1. Derywaty transpozycyjne – o tym samym znaczeniu, ale stanowią różną część mowy, np. rzeczownikowe

nazwy cech: blady  bladość, czerwony  czerwień / rzeczowniki odczasownikowe pisać  pisanie

2. Modyfikacja – różnica znaczenia, ta sama część mowy ze względu na własność gramatyczną, znaczenie

formantu dookreśla znaczenie podstawy, wrażenia i odczucia subiektywne, ekspresywne, np. pies  piesek to
mały pies / dom  domiszcze to duży dom/ pisać  dopisać to pisać do czegoś

3. Mutacja – podstawowe jest znaczenie formantu, które dookreśla znaczenie podstawy, np. palić  palarnia to

miejsce gdzie się pali / pisać  pisarz ten kto pisze

4. Derywacje łączone – np. praca  pracuś (nie tylko wykonawca czynności, ale także określenie ekspresywne)

Kategorie słowotwórcze rzeczowników:

I.

derywaty transpozycyjne

- NOMINA ACTIONIS – rzeczowniki odczasownikowe, np. pis – anie, pi – cie
- NOMINA ABSTRACTA – nazwy abstrakcyjne nazywające cechy, np. blad – ość, dobr – o, zdrowj – e

II.

derywaty modyfikacyjne

- DEMINUTIVA – nazwy zdrobniałe, np. wiader – ko, łóżecz – ko
- AGUMENTATIVA – nazwy zgrubiałe, np. kluch – a, dom – iszcze
- EXPRESSIVA – derywaty ekspresywne i spieszczenia, np. kobiec – ina, tat – uś
- ISTOTY MŁODE – kacz – ę, koci – ę
- ZWIĄZANE Z OCENĄ – arcy – mistrz, anty – wada, vice – burmistrz
- FEMINATIVA – nazwy żeńskie, np. aktor – ka, sprzedaw – czyni

5

III.

derywaty mutacyjne

- NOMINA AGENTIS – nazwy wykonawców czynności, np. służ – ba, krzyk –acz, bajer –ant
- ODNARZĘDZIOWA NAZWA – np. lino – szkocz –ek, wędk –arz, narci – arz
- ODMIEJSCOWA NAZWA WYKONAWCY, np. kiosk –arz, ogrod – nik
- ODMATERIAŁOWA NAZWA – np. złot – nik
- ODREZULTATYWNA NAZWA – np. portre – cista, czap – nik
- NAZWY SUBIEKTÓW – subiekt stanu, czynności, np. śpj – och
- NAZWY POSIADACZY – np. sklepik – arz
- NAZWY AMATORÓW – np. Kobieci - arz, herbaci –arz
- UCZESTICY ZDARZEŃ – np. balow’ – icz
- NAZWY ZWOLENNIKÓW LUB PRZECIWNIKÓW – np. komun’ – ista

- NOMINA ATRIBUTIVA – nazwy nosicieli cech, np. ziel – eń, wąs – acz, mruk – Ø, mędrz –ec
- NOMINA OBIECTI – nazwy obiektów powstałe od czynności, np. liz – ak, pi – cie, jedz – enie
- NOMINA INSTRUMENDI – nazwy narzędziowe, np. wiert – ło, dziurk –acz, lej –ek
- NAZWY MATERIAŁÓW – coś co się zużywa, np. tworz – ywo, przędź – iwo
- NOMINA RESULTATI –nazwy rezultatywne, np. wyrób – Ø, dopis – ek, pajęcz – yna
- NOMINA LOCI – nazwy miejsc, np. kwiaciar – nia, pral – nia, lodow’ – isko
- NAZWY TEMPORALNE – piąt –ek, przer – wa
- NAZWY SPOSOBOWE – sposób wykonywania czynności, np. wymow –a, wygląd – Ø, chód – Ø
- NAZWY ILOŚCIOWE – sprzed – aż, spoży –cie
- NAZWY GENETYCZNE – pochodzenie zwierzęce bądź roślinne, np. wołow’ – ina, dęb’ – ina
- NOMINA COLECTIVA – nazwy kolektywne, np. ptac – two, igl’ – iwie
- NAZWY SYNGULATYWNE – pył – ek, krw’ – inka, śnież – ynka
- NOMINA HABITATORIS – nazwy mieszkańców – Włoch – Ø, Warszawi – Anin
- NAZWY SYMILATYWNE – porównanie do czegoś w parafrazie

IV.

COMPOSITA = ZŁOŻENIA

Jak robić analizę słowotwórczą?

1) parafraza
2) podać podstawę słowotwórczą
3) podział formalny

a. wydzielić temat i formant
b. określić typ formantu
c. alternacje (jeśli nie jest to sufiks)
d. typ derywacji

4) kategoria słowotwórcza – tylko rzeczowniki

Kategorie słowotwórcze przymiotników:
- podajemy przy analizie z rzeczownikiem

I.

modyfikacja – derywaty przymiotnikowe od przymiotników

- INTENSIVA – prze-miły, hiper-poprawny, nad-opiekuńczy
- OSŁABIENIE CECHY – niedo – rozwinięty, przy – krótki
- EXPRESSIVA – mięci –utki, mięci – uteńki
- ANTONIMY – nie-cierpliwy, ir-racjonalny, a-społeczny, bez-pretensjonalny, anty-nikotynowy

II.

transpozycja – derywatu odprzysłówkowe, np. natychmiast – owy, darm –owe, wczoraj – szy

III.

derywaty odrzeczownikowe:

1) transpozycyjne – nie stopniują się

- RELACJA MIĘDZY DWOMA RZECZOWNIKAMI – babć-ine (okulary), wilcz-a (jama), (dom) rodzin – ny
- UŻYCIA OBIEKTOWE – (podatek) dochod-owy, (pług) śnież-ny, (bar) mlecz – ny
- UŻYCIA INSTRUMENTOWE – (roboty) ręcz – ne, (piłka) noż – na

6

- RELACJA CZĘŚCI DO CAŁOŚCI – (koło) zęb –ate, (drzewo) igl – aste
- UŻYCIA MATERIAŁOWE – (bułka) pszen – na, (bielizna) bawełń – Ana
- UŻYCIA MIEJSCOWE – Leś – na (droga), (kwiaty) pol – ne
- UŻYCIA TEMPORALNE – (romans) wakacyj –ny, (sen) zim – owy
- UŻYCIA GENETYCZNE – (skóra) cielęc – a, (mąka) ziemniacz – Ana
- RELACJA PRZEZNACZENIA – (płótno) żagl – owe
- UŻYCIA ZAKRESOWE – (obszar) nizin-ny, (instrument) perkusyj-ny
- UŻYCIA LIMITUJĄCE – (wiedza) przyrodn – icza , (błąd) logicz – ny

2) mutacyjne – jakościowe (stopniują się), np. socz – ysty (owoc) – owoc, w którym jest dużo soku, dziecin-ne

(zachowanie) – takie jak zachowanie małego dziecka, wąs – aty (człowiek) – mający długie wąsy

IV.

derywaty odczasownikowe:

1) transpozycyjne – niepredyspozycyjne (ze spójką: być, stać się, zostać), np. zgń – iłe (jabłka)
2) mutacja – predyspozycyjne – skłonność przedmiotu do czynności lub stanu ( w parafrazie: można, dużo,

często, mocno, dobrze)

- DERYWAT POTENCJALNY – przenoś – ne (radio)  które, można przenosić / wid – ny (pokój)  w którym
dobrze widać / prac – owity (uczeń)  który dużo pracuje



Stopniowanie przymiotników – można je traktować jako derywat czyli trzy różne słowa:
* COMPARATIVUS - stopień wyższy: -szy, -ejszy
* SUPERLATIVUS – stopień najwyższy: naj-, -szy, -ejszy

argumenty za włączeniem do derywacji:
+ stopniowanie nie ma regularności fleksyjnej i kategorialnej ( muzyka poważna – nie stopniuje się, a poważny
człowiek już się stopniuje)
+ stopniują się tylko jakościowe
+ nieregularność formalna – forma analityczna: bardziej, najbardziej, mniej, najmniej / supletywne: rożne podstawy,
np. zły – Ø  gor – szy / syntetyczny: za pomocą regularnych sufiksów i prefiksów

JAKOŚCIOWE:

1) relatywne – wskazanie na cechę przez porównanie do czegoś; ustalenie cechy nieabsolutnej, np. Janek jest

wyższy od Piotr, ale jest niski.

2) nierelatywne – wyraźny przedział, brak sensu

IMIESŁOWY PRZYMIOTNIKOWE – odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje

a. czynne: od czas. niedokonanych – czytający, piszący
b. bierne: czytany, przeczytany

IMIESŁOWY CZYNNE PRZESZŁE
najedzone dziecko
zeschnięte kwiaty
przemoknięty płaszcz
zapadła wieś

IMIESŁOWY BIERNE REZULTATYWNE – mają znaczenie dokonane mimo, że forma niedokonana
gotowane mleko
smażone morele
przyciemniona szyba
tłumaczone na francuski
_____________________________

DERYWATY PRZYSŁÓWKOWE:
- istnieją takie, które nie są derywatami: wczoraj, jutro
- od przymiotnikowe: brzydk – i  brzydk – o, ładny – y  ładn – e

7

- od przymiotników rzeczownikowych, np. po – polsk – u / z – rzadk – a
- zrosty: wtenczas, pojutrze, naprzód
- tworzone od rzeczowników w konkretnych przypadkach, np. wiosną, rankiem, wieczorem  narzędnik od
rzeczownika wieczór lub derywatu odrzeczownikowego

jak? do sucha

na sucho

mogą przyjąć jakiś przypadek

na miękko
na gorąco

_____________________________

DERYWATY CZASOWNIKOWE
- ać
- i/yć
- eć
- ywać / iwać
- ować
- nąć

1. DERYWATY ODMIENNE OD RZECZOWNIKÓW I PRZYMIOTNIKÓW

- w parafrazie: być, stać się, zostać
- np. bieleć  być białym

a. derywaty stanowe z BYĆ

chory  chorować to być chorym
król  królować to być królem
smutny  smucić się to być smutnym
matka  matkować to być jak matka

b. derywaty procesualne – ze STAĆ SIĘ

siwy  posiwieć to stać się siwym – dokonany
to stawać się siwym – niedokonany
leniwy  rozleniwić się to stać się leniwym
to stawać się leniwym

c. derywaty kauzatywne – powodowanie

cicho  uciszyć to sprawić, że coś/ ktoś jest cicho
nieszkodliwy  unieszkodliwić to sprawić, że ktoś/coś jest nieszkodliwe

d. derywaty anulatywne – usuwanie

gruz  odgruzować to usunąć gruz
kurz  odkurzyć to usunąć kurz

2. DERYWATY ODCZASOWNIKOWE

a. derywaty aspektowe – czyste pary aspektowe tworzone za pomocą prefiksu

czytać  PRZEczytać (niedokonany  dokonany)
kłaść  POłożyć (podstawy supletywne)
pisać  PRZEpisać  PRZEpisywać

- Nie wszystkie mają parę aspektową, np. chcieć, musieć, leżeć, podróżować, filozofować.
- NIEDOKONANE mają czas teraźniejszy, a przyszły tworzą opisowo przez osobny wyraz, np. będę
- DOKONANE nie mają czasu teraźniejszego
- Czasowniki dwuaspektowe, np. aresztować  czas teraźniejszy i czas przyszły

8

b. derywaty dokonane – modyfikacje

pisać  za pomocą różnych prefiksów tworzy derywaty dokonane od niedokonanego, np.
pod – pisać, do –pisać, prze – pisać, za – pisać

wyjątki: re –

de –

nie zamieniają niedokonanego na dokonany, np. tworzyć  współtworzyć

współ –

c. derywaty kierunkowe

* całkowite zbliżenie, znajduje się w punkcie docelowym, np.:
jechać  przy-jechać
lecieć  przy-lecieć

* częściowe zbliżenie, np.:
jechać  pod-jechał

* widzenie z punktu startu, wyjścia; oddalenie od tego punktu, np.:
jechać  od-jechał

* wzajemne zbliżanie się z różnych stron do wspólnego celu, do środka, np.:
jechać  z-jechać się
sunąć  z-sunąć
szyć  z-szyć

* oddalanie się od punktu wyjścia, np.:
pędzić  roz-pędzić
czesać  roz-czesać

* przemieszczanie się z jednego punktu do drugiego, np.:
jechać  prze-jechać
sadzić  prze-sadzić

d. derywaty lokatywne

+ oddziaływanie na całą powierzchnię, np.:
sypać  za-sypać
lać  za-lać

+ działanie kompletne na powierzchnię
lać  wy-lać
sypać  wy-sypać

+ do wnętrza, do środka
sypać  w-sypać
lać  w-lać

+ oddziaływanie częściowe na powierzchnię
sypać  po-sypać
lać  po-lać

+ działanie na spód
kleić  pod-kleić
szyć  pod-szyć

+ działanie na całość obiektu

9

kleić  o-kleić
prószyć  o-prószyć

e. derywaty determinatywne

* coś dzieje się na jakiś niedługi czas
stać  po-stać
gadać  po-gadać
narzekać  po-narzekać

f. derywaty fazowe (koniec lub początek akcji)

za-chorować  zacząć chorować
po-lubić  zacząć lubić
u-wierzyć  zacząć wierzyć
finitywne: prze-kwietnąć, prze-brzmieć  naturalny koniec procesu

g. derywaty limitywne – trwanie czynności do pewnego momentu i jej zaniechanie

czytać  do-czytać
siedzieć  do-siedzieć
czekać  do-czekać

h. derywaty dystynktywne

wynosić  po-wynosić to wynieść wszystko, po kolei, każdy element
zdawać  po-zdawać

i. derywaty kompletywne – wszystko wkoło

truć  wy-truć
darować  ob-darować
częstować  ob-częstować

j. derywaty perduratywne – do końca czegoś

siedział  wy-siedział
stał  od-stał
czekał  prze-czekał

k. derywaty kumulatywne (dużo rzeczy)

walić  na-walić
znosić  na-znosić

l. INTENSIVA czasownikowe – subiektywny punkt widzenia

skakać  wy-skakać się
tańczyć  wy-tańczyć się
grzać  prze-grzać się
solić  prze-solić

m. derywaty osłabiające – nie zakończenie, ale zmniejszenie

cichnąć  prz-cichnąć
hamować  przy-hamować
leczyć  pod-leczyć
uczyć  pod-uczyć

n. derywaty ewolutywne

śpiewać  roz-śpiewać się
kręcić się  roz-kręcić się
gadać  roz-gadać się

o. derywaty interatywne – powtarzalność czynności, coś się dzieje co jakiś

czytać  czytywać
pisać  pisywać

10

p. derywaty jednokrotne

mruczeć  mruknąć
tupać  tupnąć
stąpać  stąpnąć

q. derywaty komutatywne – równoległa czynność

klasnąć  przy-klasnąć
brzmieć  współ-brzmieć

r. derywaty suplementarne – coś do czegoś

solić  do-solić
pisać  do-pisać
robić  do-robić

s. derywaty mutacyjne

prosić  wy-prosić to uzyskać coś prosząc
grać  prze-grać (utrata czegoś)
budować  prze-budować (zmienić coś budując)

* anulatywne
formować  de-formować
stabilizować  de-stabilizować

* reakcje
szepnąć  od-szepnąć
myśleć  wy-myśleć

* rekompensata
spać  ode-spać

11

FLEKSJA

Co tu się dzieje, co tam masz?

wyraz tekstowy – to co się widzi
typ – 6  to co się powtarza dwa razy
okaz – 7  ogólna liczba słów, to co widać

TYP

OKAZ

Wyraz
Tekstowy

6

7

Wyraz
gramatyczny

6

6

Leksem

5

Nie liczymy

Rzeczpospolita, Białystok – formalnie 2 wyrazy


KRYTERIA WYRAZÓW:

1. Względnej samodzielności i przestawności, np. Kasia przyszła do domu. / Do domu przyszła Kasia.
2. Ciągłości – jeśli można coś wstawić w środek są to dwa te same wyrazy, np. Kasia przyszła do swojego

domu. / Kasia przyszła do mojego domu.
Ale: Do widzenia, bez liku, od groma, za młodu – jeden wyraz tekstowy

DEFINICJA INWARIATYWNA:
leksem = znaczenie, które jest wspólne dla wszystkich form wyrazowych

DEFINICJA MNOGOŚCIOWA:
leksem = suma tych wszystkich form wyrazowych, np. dziewczynka = {dziewczynki, dziewczynce}


Fleksja paradygmatyczna – pokazuje odmiany, końcówki
Fleksja funkcjonalna – zajmuje się funkcjami gramatycznymi w końcówkach fleksyjnych

wyraz odmieniany składa się z : tematu fleksyjnego + wykładnik funkcji gramatycznych (jeden lub więcej morfemów)

Zadanie: identyfikowanie leksemów po samych formach wyrazowych (synkretyzm form)

burz – BURZA ( D. l.m.)
BURZYĆ (t. rozkazujący, 2 os, lp)

mamy – MIEĆ (t. oznajmujący, czas teraźniejszy, 1 os., lm)
MAMA ( D. lp)
MAMA (M. lm)
MAMA (B. lm)
MAMA (W. lm)

12

F L E K S J A P A R A D Y G M A T Y C Z N A :

RZECZOWNIK – fleksja imienna

Od czego zależą końcówki?  MOTYWACJA:

1) gramatyczna: zależą od przypadka i liczby
2) leksykalna: przypisanie danemu leksemowi końcówki, konwencja, brak ogólnej motywacji
3) grupy deklinacyjne: motywacja rodzajowa
4) fonetyczna: w ramach grup rodzajowych, w zależności od zakończenia tematu

DEKLINACJA MĘSKA

1. zakończenia tematów miękkie (ryś, gwóźdź, słoń, drań, nauczyciel, paw, cierń)

w motywacji leksykalnej: Dopełniacz liczby mnogiej dopuszcza końcówkę –ów (np. palów, draniów)
w liczbie mnogiej B=M
w motywacji semantycznej: rzecz B=M / osoba B=D / zwierzę l.p B=D l.m B=M
wyjątki: papieros, nazwy tańców (oberek, mazurek), rodzaje grzybów, marki samochodów, nazwy firm

2. zakończenia tematów na spółgłoskę stwardniałą (c, sz, ż, dż itp.)

w obu liczbach B=D
w dopełniaczu liczby mnogiej dopuszcza końcówkę –ów (np. palców, lekarzów)
w wołaczu liczby pojedynczej dopuszcza końcówkę –cze (np. młodzieńcze!)

3. zakończenia tematu tylnojęzykowe, np. koniak, celnik, (k, g, ch)

w obu liczbach B=M

4. zakończenia tematu twarde (poza wymienionymi do tej pory)

w dopełniaczy liczby pojedynczej dopuszcza końcówki –u / -a np. stołu / krzesła
w mianowniku liczby mnogiej przy nazwach pokrewieństw, zawodów, tytułów, stanowisk zakończoanych na
–owie w grupach 3 i 4: M l.m profesorowie / profesorzy

forma deprecjatywna: te studenty!  zamiast: ci studenci!

5. Grupa ze skróconym tematem, np. mieszczanin – mieszczanie

w obu liczbach B=D

DEKLINACJA ŻEŃSKA:

1. zakończenia tematów miękkie + a (np. łania, ciocia, Basia, żmija)

1a. Zakończenia miękkotematowe bez a (np. przyjaźń, pleśń, jabłoń, łódź, kość, brew, krew, chęć)

W mianowniku, dopełniaczu, bierniku i wołaczu taka sama forma (-i), ale znaczą co innego


2. Zakończenie tematu na spółgłoskę stwardniałą

2a. Wariant z – Ø w mianowniku liczby pojedynczej i –y w wołaczu (np. noc)


3. Zakończenia tematu tylnojęzykowe (częste alternacje!)

4. Zakończenia twardotematowe

wyjątki: gospodyni, pani, władczyni  B. –ę / -ą / -ę

13

DEKLINACJA NIJAKA:

1. i 2. Zakończenia miękkie i stwardniałe, na ogół końcówka –e w mianowniku (np. płuco, radio, studio)

M. = B. = W.

3. Zakończenia tylnojęzykowe

4. Zakończenia twardotematowe

wyjątki: dobro, zło  Msc. dobru, złu

Rodzaj nijaki z rozszerzonym tematem:

1) żywotny, np. jagnię

tematy w liczbie pojedynczej to: jagń- i jagnięć-
tematy w liczbie mnogiej to: jagnięt- i jagniąt-

2) nieżywotne, np. imię, ramię, plemię, znamię

tematy w liczbie pojedynczej to: im(j)- i imień-
temat w liczbie mnogiej to: imion-

Wyrazy z –um w mianowniku (np. muzeum, fatum, forum, kolokwium)
- w liczbie pojedynczej wszystkie formy takie same  formy synkretyczne
- jest to wyraz funkcjonalnie odmienny, ponieważ w zdaniu możemy rozpoznać jaki to przypadek !


WYJĄTKI:

a) rzeczowniki męskie, które odmieniają się jak żeńskie, np. oferma, golibroda, łamaga, wiercipięta

b) w liczbie mnogiej:

mężczyzna – mężczyzn – i
radca – radc – owie
pediatra – pediatrz – y
logopeda – logopedź – i
sługa – słudz – y

c) rzeczowniki, które odmieniają się jak przymiotniki, np. chory człowiek / dziewczyna / dziecko zatem przez

przypadki, liczby i rodzaje

d) Formy skrócone zawsze końcówka –Ø

ciekawy  ciekaw – Ø
pełny  pełen – Ø
wesoły  wesół – Ø

e) odmiany nieregularne: sędzia, hrabia

FLEKSJA CZASOWNIKOWA

Jak wyznaczyć grupę koniugacyjną? - identyczny zestaw przyrostków
- bezokolicznik
- końcówki czasu nieprzeszłego
- rozkaźnik
- końcówki czasu przeszłego

14

BEZOKOLICZNIK -ć

Koch – a – ć

wykładnik funkcji gramatycznej

rdzeń + przyrostek
=
temat fleksyjny


CZAS NIEPRZESZŁY:

końcówki

l.p

l.m

1. – ę / - m

1. – my

2. – sz

2. – cie

3. – Ø

3. – ą

ROZKAŹNIK:

l.p

l.m

1. ------

1. Koch – aj - my

2. Koch – aj – Ø

2. Koch – aj - cie

3. ------

3. ---------

CZAS PRZESZŁY:

zestaw końcówek:

l.p

l.m

1. – m

1. – śmy

2. – ś

2. – ście

3. – Ø

3. – Ø

zestaw końcówek po spółgłosce, j, ł :

lp.

l.m

1. – em

1. – eśmy

2. – eś

2. – eście

3. – Ø

3. – Ø

1. Koch – a - || - ł – a – m
2. Koch – a - || - ł – a – ś
3. Koch – a - || - ł – a – Ø

Zestaw przyrostków dla bezokolicznika:
- a –
- aj –
- i –
- Ø -

15

TRYB PRZYPUSZCZAJĄCY:

lub – i - || - ł – a – by – m

lub – i - || - ł – o – by – m

lub – i - || - ł – Ø – by – m




ZASTOSOWANIE KONCÓWE AGLUTYNACYJNYCH:

dopierom przyjechała  dopiero przyjechałam
tuśmy widzieli  tu widzieliśmy
jesteś piękna  pięknaś


KONSTRUKCJE ANALITYCZNE:
- wykładnikiem f. gramatycznej jest osobny wyraz, niezależny

1) 1, 2 os liczby pojedynczej rozkaźnika i 3 os liczby mnogiej rozkaźnika, np. niech skonam, niech pojedzie

2) czas przyszły złożony (od aspektu niedokonanego), np. będę pisać, będę pisał, będziesz pisała

3) tryb warunkowy nierzeczywisty, np. byłabym pisała  by - || - ł – a – by – m pis – a - || - ł – a

byłbyś napisał, napisałabym była

4) czas zaprzeszły, np. zrobiłem byłem  zrob’ – i – ł – em by – ł – em

F L E K S J A F U N K C J O N A L N A

Kategoria gramatyczna – typ opozycji, która jest w danym języku obligatoryjna (ma swoje wykładniki w postaci
morfemów gramatycznych

a. kategorie modulujące – dziedzina fleksji, przyjmowane na wyraz, np. dla czasownika = liczba, osoba, rodzaj,

czas, tryb i aspekt

b. kategorie selektywne – dziedzina składni, dany wyraz wymaga od innych wyrazów łączących się z nim, np.

konkretnego przypadka - (kto?) lubi (kogo? co?)  dwa miejsce

Kategorie modulujące dzielą się na:

* fleksyjne ( morfologiczne) – dany wyraz może przyjmować różne wartości (odmieniać się), np. rzeczownik – liczba
i przypadek, przymiotnik – rodzaj, przypadek, liczba

* słownikowe (klasyfikujące) – dany wyraz przyjmuje tylko jedną wartość (nie odmienia się), np. rzeczownik –
rodzaj, czasownik – aspekt

16

CZASOWNIKI
1) kategorie fleksyjne:

- zależne od rzeczownika – liczba, osoba, rodzaj
- niezależne składniowo – czas, tryb

2) kategorie słownikowe:

- aspekt

Specjalne formy czasownikowe:
- imiesłowy przysłówkowe (współczesne i uprzednie)
- bezokolicznik (forma nienacechowana – nie można określić kategorii fleksyjnych)
- bezosobnik (-no, -to) – czas przeszły w obu aspektach, tryb przypuszczający

Funkcje „SIĘ”:
§ 1 – cząstka nieodrywalna od czasownika, nieciągły czasownik, np. bać się, śmiać się, wybrać się
§ 2 – cząstkę można oderwać od czasownika, dobrze ugruntowana w polszczyźnie, staje się prefiksem, np. urodzić się,
pytać się, ucieszyć się
§ 3 – użyty ewidentnie zwrotnie, czynność ku sobie, można je rozdzielić składniowo, np. myć się, ubrać się
§ 4 – konstrukcje składniowe „bić” + zaimek w funkcji zależnościowej, np. chłopcy biją się
§ 5 – konstrukcja składniowa niezwrotna, się jest zaimkiem nieokreślonym mającym tylko mianownik, np. Tu mówi
się po francusku. Tu nie jeździ się na rowerze. Tego nigdy nie jest się pewnym.

Gerundivum = rzeczowniki odczasownikowe, np. picie, jedzenie, czytanie. Odmieniają się przez przypadki!

Z rzeczownikiem w mianowniku nie łączą się CZASOWNIKI Z NIEPEŁNYM PARADYGMATEM
(DEFEKTYWNE) – nie odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje, np.:

trzeba, można, wolno, warto
niepodobna, uniesposób, widać
wiadomo, brak, czuć, dość, słychać

Odmieniają się przez czasy i tryby.

U Świdzińskiego traktowane jako: QUASI-CZASOWNIKI, osobna część mowy.
+ czasowniki trzecio osobowe, np. mdlić, grzmieć, boleć, dmieć, brakować (nie odmienne przez liczby)
Niektóre z nich wyglądają tak samo jak rzeczownik, np. wstyd, żal, szkoda, brak, potrzeba, grzech

WSTYD
ŻAL

przysłówki predykatywne (bo tworzą zdanie) + zrobiło się

SZKODA

Jak rozpoznawać formy homonimiczne?

wstyd + było/będzie  quasi-czasownik
wstyd + był  rzeczownik

czuć + było/będzie  quasi-czasownik
czuć + co? stęchliznę  bezokolicznik


RZECZOWNIK
1) kategorie fleksyjne: przypadek i liczba
2) kategoria słownikowa: rodzaj

Jeśli chodzi o liczbę to wyjątki:
+ plurale tantum (zawsze l.m), np. skrzypce, drzwi, spodnie, sanie, imieniny, kombinerki
+ singularis tantum (zawsze l.p), np. młodzież, igliwie, klej, łobuzeria, rycerstwo, profesura
+ abstrakcyjne nazwy, np. szacunek, honor, cześć, pogarda
+ nazwy niepoliczalne, np. żwir, piasek, woda

17

NOWA KLASYFIKACJA RODZAJOWA – ujęcie paradygmatyczne (patrzymy na sam typ odmiany)

1. RODZAJ MĘSKI
a. liczba pojedyncza

r. męskoosobowy M

1

r. męskozwierzęcy M

2

r. męskorzeczowy M

3

M. ładny chłopiec

M. ładny pies

M. ładny samochód

D. ładnego chłopca

D. ładnego psa

D. ładnego samochodu

C. ładnemu chłopcu

C. ładnemu psu

C. ładnemu samochodowi

B. ładnego chłopca

B. ładnego psa

B. ładny samochód

B = D

B = D

B = M

b. liczba mnoga

M. ładni chłopcy

M. ładne psy

M. ładne samochody

D. ładnych chłopców

D. ładnych psów

D. ładnych samochodów

C. ładnym chłopcom

C. ładnym psom

C. ładnym samochodom

B. ładnych chłopców

B. ładne psy

B. ładne samochody

B = D

B = M

B = M

2. RODZAJ NIJAKI

- żeby sprawdzić należy połączyć z liczebnikami zbiorowymi

N

1

– nijaki żywotny

N

2

– nijaki nieżywotny

3. PRULARE TANTUM w sensie składniowym – łączące się z określeniami w liczbie mnogiej

PL

1

męskoosobowe

PL

2

policzalne

PL

3

niepoliczalne

M. ładni państwo

M. dwoje skrzypiec

M. piękne imieniny

D. ładnych państwa
C. ładnemu państwu
B. ładnych państwa

jeśli chcemy je policzyć

nie łączą się z liczebnikiem, lub za pośrednictwem

B = D

jest taka możliwość

pary czy sztuki

przez użycie

liczebników zbiorowych

PRZYMIOTNIKI:
- przyjmują od rzeczowników rodzaj, liczbę i przypadek
- nie mają kategorii słownikowej !
- stopniowanie jest nieregularne

PRZYSŁÓWKI:
- nieodmienne: dzisiaj, jutro, wczoraj, na opak itp.
- pochodne od przymiotników, np. dobry  dobrz-e / ładny  ładń –e

U Saloniego i Świdzińskiego:
- uznawane za specjalną formę przymiotnika nie nacechowaną jego właściwościami (liczbą, rodzajem, przypadkiem)

18

LICZEBNIKI:

1) główne (proste i złożone) – przez przypadek i liczbę

2) zbiorowe

* rodzaj nijaki żywotny (istoty młode) N

1

* plurale tantym P

1

, P

2

* podstawowy kontekst – liczymy zbiór ludzi niejednorodnych płciowo
* związki frazeologiczne – dwoje uszu, dwoje oczu
- kategorią słownikową jest LICZBA !

3) ułamkowe – pół (nie połowa!), półtora, ćwierć

Pół kostki masła leżało
Zdarzyło się to przed pół rokiem.
Wezwali ich po pół godzinie.

4) nieokreślone – mało dużo wiele

5) porządkowe – odmieniają się przez przypadek, rodzaj i liczbę

6) Wielorakie – trzykrotny

7) mnożne – podwójny

8) wielorakie – trojaki, dwojaki

Homonimia rzeczowników i liczebników:

Milion gwiazd świeci.  rzeczownik
Milion gwiazd świecilo.  liczebnik

Miliony gwiazd świeciły.  rzeczownik MILION
Miliony gwiazd świeciło.  liczebnik MILIONY



N i e o d m i e n n e c z ę ś c i m o w y:

PRZYIMKI:
- pod, nad, do, za, poniżej, powyżej, wobec, zamiast
- narzucają konkretny przypadek określanym przez siebie rzeczownikom, np. :

z + narzędnik i z + dopełniacz  to dwa różne przyimki !
za + biernik i za + narzędnik

we  wariant od w
ze  wariant od z

- szyk przyimków w polszczyźnie: zwykle przed rzeczownikiem, oprócz przyimka „temu”, który stoi za, np. dwa dni
temu, tydzień temu
- wyrażenia przysłówkowe = przyimki złożone, np.:
na zewnątrz tego
na podstawie tego
w pobliżu czego

19

blisko, nieopodal, niedaleko  semantycznie bliskie przysłówkom, ale mają rząd (rekcję), więc są to przyimki

blisko, bliżej, najbliżej  trzy różne przyimki

U Saloniego i Świdzińskiego:
Mieszkam nieopodal. / Mieszkam w pobliżu.  brak rządu, więc jest to przysłówek
Mieszkam niedaleko Oli. / Mieszkam nieopodal parku.  jeśli jest rząd to przyimek

SPÓJNIKI:

1) współrzędne

- łączne ( i, oraz)
- rozłączne (albo, lub, bądź, czy) + spójnik nieciągły ani …… , ani …….
- przeciwstawne ( a, lecz, ale, natomiast, jednak, zaś)
- wynikowe ( zatem, toteż, przeto)
- doprecyzowujące (czyli)

2) podrzędne

- przyczynowe (bo, ponieważ, dlatego, bowiem)
- dopełnieniowe (że, żeby, iż)
- warunkowe ( jeśli …… , to ……. , gdyby ……., to by ……. , pod warunkiem …….)
- niewspółmierności treści (im …… , tym ……. )
- przyzwoleniowe ( chociaż, aczkolwiek, mimo że

jak, jako, niż  czasami jak spójniki, np. Kocham cię jak matkę.

czasami jak przyimki z rządem mianownikowym, np. kocham cię jak matka.

a więc, a mianowicie  spójniki złożone



PARTYKUŁY:
- -że (zróbże), nie, czy, niech, dopiero, już, jeszcze, niestety, na szczęście, tylko, aż
- o tę część mowy nie sposób zapytać
- są elementami metatekstu, naddatkiem od nadawcy / autora

# Odróżnienie przysłówków od partykuł:

Na tej paralotni doleciał aż tam. | aż – partykuła tam (gdzie?) – przysłówek

Zrobię to natychmiast, jeszcze dziś. |natychmiast(kiedy?) – przysłówek, jeszcze – partykuła, dziś(kiedy?)- przysłówek

Czy aby się tu nie pomyliłaś? | czy, aby – partykuły, tu (gdzie?) – przysłówek

# Odróżnienie partykuł od spójników:
- kiedy spójnik można pominąć pozostaje partykuła, np.

Nie mogę tam iść, (a) zresztą mi się nie chce. | zresztą - partykuła


WYKRZYKNIKI:
- onomatopeiczne (hej, hura, hop, ach, och, kukuryku, bęc, bach, buch, trach)
- stoją poza zdaniem prymarnie
- mogą stanąć w pozycji czasownika – zamiast niego mogą stworzyć zdanie
- także zwroty fatyczne: halo, dzień dobry, dobranoc
- z wołaczem: uwaga!, baczność!, brawo!, precz!, wynocha!
- dopowiedzenia = mini odpowiedzi na pytania ( tak, nie, naturalnie, oczywiście, istotnie, właśnie, jak najbardziej)

20

K l a s a n i e j e d n o r o d n a :
ZAIMKI
- zastępują części mowy (KSERO str. 85!)
- niektóre zaimki liczebne nieokreślone są homonimiczne z przysłówkami, np.:
Mało pływam.  jak? przysłówek
W szklance było mało wody.  zaimek liczebny
- kiedy (od kiedy, do kiedy, na kiedy) = niezależny zaimek przysłowny nieokreślony, nie odmienia się przez
przypadki

KRYTERIA PODZIAŁU LEKSEMÓW:

1. Kryterium semantyczne, np. czasownik – określa czynności lub stan. | rzeczownik – rzeczy
2. Kryterium składniowe (R. Laskowski) – ze względu na to jakie funkcje spełniają dane wyrazy w zdaniu

- czy wchodzi w relacje z innymi wyrazami w zdaniu
- czy samodzielnie czy niesamodzielnie
- jeśli samodzielnie to jaką funkcję spełnia w zdaniu

3. Kryterium fleksyjne – jak się odmieniają poszczególne części mowy

Wg Saloniego i Świdzińskiego:
- dla leksemów odmiennych kryterium fleksyjne pozostaje bez zmian, ale dla odmiennych kryterium składniowe:

21

Zaimki a kryteria podziału leksemów:
* W tradycji – zaimki (podział ze względu na substytucyjność i deiktyczność)
* W kryterium fleksyjnym i składniowym znika ta klasa, gdyż jest niejednorodna – zastępują części mowy
* U Saloniego i Świdzińskiego:
- zaimki rzeczowne = RZECZOWNIK
- zaimki przymiotne = PRZYMIOTNIK
- zaimki liczebne = LICZEBNIK
- zaimki przysłowne = PARTYKUŁOPRZYSŁÓWEK

Dwie klasy czasowników u Saloniego i Świdzińskiego:
^ właściwy – odmienne przez osoby ( podmiot w mianowniku), np. Kasia pojechała.
^ niewłaściwy – np. nie wolno mi tego. Trzeba jechać.

Kwestia liczebników u Saloniego i Świdzińskiego:
- główne, zbiorowe i ułamkowe + zaimki liczebne = LICZEBNIK
- porządkowe, wielorakie, wielokrotne, mnożne = PRZYMIOTNIK
- dwakroć, trzykroć = PARTYKUŁOPRZYSŁÓWKI

U Saloniego i Świdzińskiego powiększona klasa przymiotników:
- przysłówki odprzymiotnikowe (np. ładnie, nisko, brzydko, grubo)
- wyżej wymienione liczebniki
- imiesłowy przymiotnikowe (w tradycji są formą czasownika!), np.:
piszący  tradycja: PISAĆ – czasownik, kategoria imiesłów przymiotnikowy czynny
u Saloniego: PISZĄCY – przymiotnik, Mianownik, liczba pojedyncza, rodzaj męski, pisząc – (y)


Ćwiczenie przykładowe:
Z pierwszymi spotkanymi znajomymi zastanawialiśmy się niedawno czy za kilka lat będzie nas stać jeszcze na nie.

FORMA
WYRAZOWA

FORMA W
TRADYCJI

CZĘŚĆ
MOWY W
TRADYCJI

FORMA U
SALONIEGO

CZĘŚĆ
MOWY U
SALONIEGO

PODZIAŁ
FORMALNY

TYP
KONSTRUKCJI

KATEGORIE
GRAM.

z

Z

Przyimek

Z

Przyimek

Niepodzielne Brak

Brak Brak

pierwszymi

PIERWSZY Liczebnik

porządkowy

PIERWSZY

Przymiotnik pierwsz-ymi

syntetyczna

Brak N.,

l.m,
r.
M1

spotkanymi

SPOTKAĆ

czasownik

SPOTKANY Przymiotnik Spotkan-ymi Syntetyczna

brak

jw.

znajomymi

ZNAJOMY

rzeczownik

ZNAJOMY

rzeczownik

Znajom-ymi

Syntetyczna

r.
M1

N.,
l.m

Zastana-
wialiśmy
się

ZASTANA-
WIAĆ SIĘ

czasownik

ZASTANA-
WIAĆ SIĘ

Czasownik
właściwy

Zastanaw’-
a||-l’-i-śmy

Aglutynacyjna asp.

ndok

t.ozn.
czas,
1os
l.m
r.Mos

I tak dalej