prewencja w szst probacji

M. Gaw

cka

Probacja 3

−

4, 2009

PREWENCJA W SYSTEMIE PROBACJI

Mirosława Gaw

cka

Resocjalizacja w

rodowisku otwartym. Koincy-

dencja probacji i pracy socjalnej

1. Wprowadzenie

Oparta na idei „sprawiedliwego społecze

stwa” probacja i praca socjalna

wpisuj

w projekt zmiany społeczno-kulturowej rozumianej jako proces

odzyskiwania przez człowieka pozytywnej to

samo

ci, czyli podmiotowego

uniezale

niania si

przez niego od biograficznie przypisanej mu z zewn

trz

negatywnej to

samo

ci na rzecz autonomicznego kreowania własnych zna-

cze

i okre

lania swojego losu przez wybór opcji i rozwi

z wielu mo

li-

wych, które uznaje za najbardziej korzystne dla siebie, zdobywanych w spo-
sób legalny, a które stanowi

podstaw

jego istoty i istnienia w czasach,

gdzie indywidualizacja jest losem człowieka, a nie jego wyborem. Tak rozu-
miana indywidualizacja, przebiegaj

ca jako proces pogł

biaj

cej si

eman-

cypacji autonomii i swobody samostanowienia, oznacza przemian

ludzkiej

samo

ci z „danej” w „zadan

” i obarczenie j

odpowiedzialno

za re-

alizacj

tego zadania oraz za wszelkie konsekwencje i skutki uboczne tej

realizacji. Bowiem w

wiecie wolno

ci indywidualnego wyboru nikt nie mo

unikn

ąć

indywidualizacji ani odmówi

udziału w powszechnej „grze” w indy-

widualno

ść

(Bauman, 2005). Indywidualizacja, jak podkre

la U. Beck (2004,

s. 198), oznacza,

e „biografia człowieka wyzwolona od zastanych stosun-

ków społecznych, otwarta i uzale

niona od własnych decyzji, zostaje prze-

kazana jednostce, jako zadanie, które ma zrealizowa

w swych działaniach”.

d wzrasta zapotrzebowanie na: samorefleksyjno

ść

, samostanowienie,

niezale

ść

czy samowystarczalno

ść

, które wkomponowane s

w mo

li-

ci, szanse, zasoby do zrealizowania b

odkrycia i umiej

tne nimi za-

Resocjalizacja w

rodowisku otwartym...

Probacja 3

−

4, 2009

dzanie. Rekonstrukcja to

samo

ci pozytywnej stanowi

ca podstaw

bu-

dowy to

samo

ci autonomicznej a wi

c takiej, która pozwala autorefleksyj-

nie, konstruktywnie i legalnie działa

w warunkach biograficznego rozwi

zy-

wania paradoksów „czasów przemian”, oznacza zainteresowanie pełnym
człowiekiem i uwzgl

dnienie pełnych wpływów przez zapewnienie bytu war-

ciom, w tym uznaniowo

ci przyrodniej i niezbywalnej godno

ci człowieka.

Wyra

c my

l M. Ossowskiej (1999), nale

y podkre

e chodzi tu

o godno

ść

konieczn

dego człowieka, a nie o godno

ść

jako jego cech

któr

jednym przypisuje, a innym odmawia. Natomiast godno

ść

, jako

cecha konieczna człowieka, nie zale

y od jego zachowa

, ani od innej oso-

by, wynika z faktu bycia człowiekiem. Wynika z uznania człowiecze

stwa

jako warto

ci ka

dej osoby ludzkiej. Tak rozumiana godno

ść

jest wi

c czym

absolutnym, co powoduje, jak wywodzi Z. Bauman (1996),

e imperatyw

moralny, uznanie człowieka za warto

ść

, wyprzedza jego rozpoznanie jako

bytu, czyli zmusza do wysiłku zrozumienia innej osoby, wysiłku budowania
(odbudowywania, rewitalizowania, rekonstruowania) to

samo

ci osobowej

umo

liwiaj

cej człowiekowi do

wiadczanie godno

ci rozszerzaj

cej jego

pole autorefleksyjno

ci, indywidualno

ci, autonomii, kontrolowalno

ci,

sprawstwa, samostanowienia o sobie w sytuacji prze

ywanej niepewno

lub

yciowych kryzysów. W okre

lonym przez A. Giddensa (2001) „porz

dku

poniedostatku” stanowi

cym efekt nowego modelu gospodarki i polityki, któ-

ry pojawia si

tam, gdzie procesy akumulacji postrzega si

powszechnie

jako mog

ce zagrozi

cenionym sposobom

ycia albo je zniszczy

, nie

wzrost gospodarczy odgrywa nadrz

rol

, ale cele wa

niejsze: d

ąż

enie

człowieka do szcz

ęś

cia. By móc je osi

ąć

, niezb

dne s

podstawowe

zasoby materialne, poczucie bezpiecze

stwa oraz poczucie własnej godno-

ci. Dla przebiegu i efektów pracy probacyjnej i pracy socjalnej oznacza to

koncentracj

na poznawaniu osobistych do

wiadcze

klienta, mówi

c j

zy-

kiem Giddensa (2001, s. 205) – stanu jego to

samo

ci w oparciu o „polityk

ponownych szans”, która jest zgodna z pedagogiczn

wiar

w mo

liwo

ść

zmiany człowieka i z wychowawczym podej

ciem do probacji oraz pracy

socjalnej jako specyficznego projektu społecznego opartego na zmianie re-
lacji mi

dzy człowiekiem i

rodowiskiem respektuj

cym imperatyw moralny,

uznanie si

przez człowieka jako warto

ść

i uznanie człowieka jako warto

ść

2. Probacja jako projekt społeczny oparty na resocjalizacji
w

rodowisku otwartym

Według oficjalnych danych ONZ (za: Kalinowski 2005, s. 30) probacja

zawdzi

cza swoje powstanie nie aktom prawnym, lecz rezultatom post

po-

wych praktyk s

dowych, które najłatwiej było stosowa

na gruncie prawa

M. Gaw

cka

Probacja 3

−

4, 2009

niepisanego, lecz zwyczajowego. Sam termin „probacja” oznacza tyle, co
prób

, czas próby. Według Departamentu Spraw Wewn

trznych ONZ (za:

Bałandynowicz 2008, s. 309) probacja oznacza „proces resocjalizacji przypi-
sany przez s

d w stosunku do osoby oskar

onej o popełnienie przest

pstwa

wietle prawa, podczas którego osoba poddana kurateli

yje w społecze

stwie i reguluje swoje

ycie zgodnie z warunkami ustanowionymi przez s

lub inn

władz

i pozostaje pod nadzorem kuratora”. Współcze

nie termin

probacja stosuje si

w znaczeniu w

ęż

szym i szerszym. W znaczeniu w

ęż

szym probacja oznacza wstrzymanie wykonania wyroku przez s

d przez

nało

enie na sprawc

dozoru kuratora, który kontroluje przestrzeganie przez

niego warunków nało

onych mu przez s

d. W znaczeniu szerszym ujmuje

probacj

jako „proces resocjalizacji, w którym osoba poddana próbie

zgodnie z warunkami nało

onymi mu przez s

d, umotywowana przez kura-

tora s

dowego współuczestniczy w oparciu o pomoc

rodowiskow

(natural-

ne, otwarte

rodowisko jej

ycia) w wykreowaniu własnej to

samo

ci zinte-

growanej wewn

trznie i ze społecze

stwem” (Bałandynowicz 2008; Mary-

nowicz-Hetka 2006, s. 32–36).

Probacja jako projekt społeczny resocjalizacji w

rodowisku otwartym

obejmuje resocjalizacj

wspieraj

(Bałandynowicz 2007, s. 98) w oparciu o:

– opiek

– pomoc społeczn

;

– kontrol

społeczn

;

– zmian

społeczn

Resocjalizacja wspieraj

ca opiera si

na przyj

ciu zało

enia,

e człowiek

w relacji ze sob

, innymi i

rodowiskiem w cyklu rozwojowym posiada ogra-

niczone mo

liwo

ci adaptacyjne, nieustannie prze

ywa szok, traci wiar

w siebie i własne mo

liwo

ci, kiedy musi si

przystosowa

do nowych wa-

runków rozwojowych i/lub sytuacyjnych, st

d, aby przetrwa

, budowa

swoj

samo

ść

, rozwija

, potrzebuje ustawicznego wsparcia społecznego

w trakcie ci

głych interakcji i relacji z innymi oraz

rodowiskiem (Toffler

1974). Wsparcie społeczne ma charakter nie tylko zło

ony, ale tak

e dyna-

miczny, zale

y od obecnej sytuacji człowieka, jak i dotychczasowej biografii

jego

ycia, zmienia si

pod wpływem krytycznych wydarze

i post

puj

cych

zmian w poziomie przystosowania si

jednostki, a tak rozumiane nale

y do

procesu dawania sobie rady w sytuacjach problemowych, kryzysowych. In-
tegruj

c ró

ne teorie dotycz

ce wsparcia, K. Heller i R. W. Swindle (1983)

wyodr

bnili dwie kategorie zmiennych, które maj

decyduj

ce znaczenie dla

zrozumienia istoty wsparcia społecznego. Pierwsza z nich to tak zwana sie

społeczna człowieka, czyli powi

zania z innymi lud

mi wynikaj

ca z cech

otoczenia, w którym on

yje. Druga natomiast to pewne cechy osobowo

człowieka, takie jak: sposoby dawania sobie rady w sytuacjach trudnych
i sposoby rozwi

zywania problemów

yciowych, łatwo

ść

nawi

zywania

i utrzymywania kontaktów z innymi lud

mi, odporno

ść

psychiczna na sytu-

Resocjalizacja w

rodowisku otwartym...

Probacja 3

−

4, 2009

acje trudne, poziom znoszenia frustracji, kontrolowalno

ść

, umiej

tno

ść

od-

czytywania znacze

sytuacji

yciowych.

Wsparcie społeczne definiowane jest jako:

– szczególny sposób i rodzaj pomocy udzielanej osobom lub grupom (ro-

dzinie) głównie w celu mobilizowania ich sił, potencjałów i zasobów, aby
mogły sobie radzi

ze swoimi problemami (Kawczy

ska-Butrym 1996,

s. 23);

– interakcja podejmowana przez osoby w sytuacji problemowej i trudnej,

głównie w celu przybli

enia jednego lub obu uczestników do rozwi

zania

problemu, przezwyci

ęż

enia trudno

ci, reorganizacji zakłóconej relacji

z otoczeniem i podtrzymania emocjonalnego (S

k 1998, s. 493);

– forma „copingu”, zaradczo

ci w sytuacjach trudnych, stanowi

ca podsta-

do kształtowania si

osobowo

ci odpornej na stres, maj

cej poczucie

bezpiecze

stwa (podstawowa ufno

ść

), pewno

ci i zaufania do siebie oraz

do własnych kompetencji wyrabiaj

ca samodzielno

ść

w radzeniu sobie

z trudno

ciami i wymaganiami

ycia w zgodzie z samym sob

i ze-

trznym

wiatem (Sarason 1980).

Probacja jako projekt społeczny oparty na resocjalizacji wspieraj

cej za-

wiera wskazanie (zalecenie) specyficznego wsparcia ze wzgl

du na przeja-

wiany przez jednostk

syndrom niedostosowania społecznego, który w uj

ciu zarówno psychologicznym jak i pedagogicznym powinien by

sprowa-

dzony do ujawniaj

cych si

u osoby poddawanej resocjalizacji (w ró

nym

stopniu i zakresie) zaburze

w obszarze funkcjonowania intrapersonalnego

(postawy wobec siebie) i interpersonalnego (relacje i postawy wobec oto-
czenia społecznego) (Wysocka 2008). St

d celem projektu resocjalizacji

wspieraj

cej jest przebudowa to

samo

ci dewiantywnej osoby poddanej

procesowi resocjalizacji w oparciu o tworzenie warunków w jej naturalnym

rodowisku

ycia umo

liwiaj

cych wykreowanie przez ni

samo

ci zinte-

growanej wewn

trznie (pozytywnej i autonomicznej) i zewn

trznie zintegro-

wanej ze

rodowiskiem. W takim uj

ciu projekt resocjalizacji wspieraj

cej

rodowisku otwartym przekłada si

na mo

liwo

ść

cia resocjalizacji jako

działania maj

cego na celu eliminowanie zagro

rozwoju, jak równie

tworzenia praktyki wł

czania (inkluzji) w

ycie społeczne, kreuj

cych jej no-

samo

ść

, jak i now

jako

ść

rodowiska

ycia (aspekt działa

ergotro-

powych, uczynniaj

cych, uaktywniaj

cych – Wysocka 2008), co wymaga

wł

czenia w to działanie kuratorów s

dowych, osoby dozorowane i społe-

cze

stwo. Projekt w takim uj

ciu okre

la funkcje probacji w formie instytu-

cjonalnej – instytucj

rozumie si

tu (za: Bałandynowicz 2008, s. 315) jako

„daj

cy si

zidentyfikowa

socjologicznie i akceptowany przez zbiorowo

ść

globaln

sposób anga

owania wa

nych działalno

ci społecznych, sposób

ten zawiera warto

ci, postawy i zachowania reprezentowane przez społe-

cze

stwo” oraz pozainstytucjonalnej (organizacje charytatywne i wolontary-

M. Gaw

cka

Probacja 3

−

4, 2009

styczne, stowarzyszenia, grupy samopomocowe). Funkcje probacji: opieka–
pomoc społeczna, kontrola społeczna i zmiana społeczna maj

charakter

komplementarnego wsparcia profesjonalnego i nieprofesjonalnego. Wspar-
cie profesjonalne (kurator s

dowy, pracownik socjalny) stanowi obszar ak-

tywno

ci zawodowej wymagaj

cy stosowania okre

lonych procedur i reguł

regulowanych odpowiednimi przepisami prawa oraz etyki zawodowej. St

wsparcie profesjonalne musi:
– mie

uzgodniony cel;

– mie

okre

lone ramy czasowe;

– anga

owa

kuratora s

dowego i pracownika socjalnego;

– opiera

na autorytecie specjalistycznej wiedzy;

– anga

owa

specjalistyczne umiej

tno

ci;

– podlega

regulacjom prawnym i etycznym (Johnson 1992).

Ponadto wsparcie profesjonalne opiera si

tak

e na okre

lonej strukturze

maj

cej charakter dynamiczny, albowiem odnosi si

do probacji jako proce-

su resocjalizacji rozumianego jako systematyczna seria działa

skierowa-

nych na osi

gni

cie zało

onych celów. Wsparcie nieprofesjonalne opiera si

na popieraniu celów wsparcia profesjonalnego i ma charakter dopełniaj

lub podtrzymuj

cy.

Same za

funkcje probacji stanowi

continuum opieka–

ycie na własny

rachunek, pomoc społeczna–samopomoc, kontrola zewn

trzna–kontrola

wewn

trzna (samo

wiadomo

ść

moralna, autoregulacja moralna oparta na

mechanizmie sumienia i obowi

zku), zmiana społeczna–zmiana pozytywna

relacji ze sob

, innymi,

wiatem. St

d wsparcie społeczne w oparciu o pro-

jekt probacji w

rodowisku otwartym przyjmuje zawsze perspektyw

wycho-

wania, które mo

e by

pojmowane jako towarzyszenie, przewodniczenie,

doradzanie, umacnianie w dokonywaniu przez samego dozorowanego
zmian w sobie i swoim

yciu, przyj

ciu przez niego kierunku zmian po

żą

da-

nych dla niego samego i le

żą

cych w jego interesie oraz jednocze

nie intere-

sie społecze

stwa jako cało

ci.

W przypadku opieki społecznej stanowi

cej continuum

ycia na „własny

rachunek” (Kawula 2004) opieka stanowi funkcj

zaspakajania potrzeb. Idea

opieki mi

dzyludzkiej osadza si

na działaniach opieku

czych zorientowa-

nych na uczenie osoby poddanej procesowi resocjalizacji w

rodowisku

otwartym rozpoznawania, u

wiadamiania własnych potrzeb, uczenia dbało-

ci o siebie i swoje otoczenie. Opieka mi

dzyludzka zawiera si

w wycho-

wawczej funkcji wychowania ujmowanej jako „sanare” (Kunowski 2001).
Funkcja ta polega na podsycaniu energii i

ywotno

ci osoby dozorowanej,

na pot

gowaniu jej ch

ci do

ycia, witalno

ci w postaci piel

gnacji fizycznej,

higieny, dietetyki, działa

profilaktycznych zapobiegaj

cych zagro

eniom

ycia i zdrowia, umiej

tno

ci realizowania własnych potrzeb w sposób doj-

rzały przez zdobywanie

rodków na własne utrzymanie w sposób legalny,

Resocjalizacja w

rodowisku otwartym...

Probacja 3

−

4, 2009

czerpania satysfakcji z pracy zarobkowej, rozporz

dzanie w sposób umiej

ny zasobami materialnymi, rozpoznawanie własnych zasobów, mo

liwo

wej

cia na rynek pracy itp. Funkcja „sanare” w probacji ma za zadanie upo-

dkowa

bios osoby dozorowanej oraz wzi

cie odpowiedzialno

ci za sie-

bie przez realizowanie w

yciu zasady

ycia na własny rachunek. Z kolei

funkcja pomocy społecznej–samopomocy realizowana jest w probacji w pro-
cesie pomocy do samopomocy przez wł

czanie aktywne dozorowanego do

wiadomego jego współuczestnictwa i współpracy w rozwi

zywaniu jego

problemów.

Istot

dobrze pojmowanej pomocy jest umo

liwienie osobie dozorowanej

rozwoju w kierunku, jaki ona sama wybierze, zgodnie z obowi

zuj

cymi nor-

mami społecznymi, co gwarantuje wzgl

dno

ść

jej samodzielno

ci. C. G. Ro-

gers (1991, s. 8) twierdzi,

e najwa

niejszym czynnikiem w procesie pomocy

jest autentyczna, akceptuj

ca i empatyczna postawa osoby jej udzielaj

cej,

bowiem stanowi ona podstaw

stworzenia odpowiednich warunków przebie-

gu relacji pomocy, które z kolei ułatwiaj

ujawnienie si

tendencji do samo-

rozwoju i samopomocy, tkwi

cych potencjalnie w ka

dej jednostce.

W pomocy do samopomocy człowiek potrzebuje jedynie wiedzy, u

wia-

domienia mu jego mo

liwo

ci, kompetencji, których trzeba mu wst

pnie do-

starczy

, spełniaj

one warunek pomocy uzasadnionej i efektywnej a wi

takiej, która powinna by

wiadczona wobec dozorowanego z uwzgl

dnie-

niem jego samodzielno

ci i kompetencji w rozwi

zywaniu przez niego pro-

blemów

yciowych.

Kontrola zewn

trzna–wewn

trzna realizowana jest w probacji przez

sprawdzanie wywi

zywania si

przez dozorowanego z zastosowanych przez

d ustale

, jednocze

nie kontrola ta ma wymiar wychowawczy wywierania

wpływu na dozorowanym w zakresie kształtowania u niego poczucia samo-
kontroli siebie i swojego

ycia, uczynnienia samo

wiadomo

ci moralnej

przez rewitalizacj

mechanizmów sumienia i obowi

zku.

Chocia

elementy kontroli w przypadku probacji tkwi

w instytucji dozoru,

jednak sposób, w jaki kurator s

dowy realizuje funkcj

kontroli, ma decydu-

ce znaczenie dla uczynniania si

procesu samokontroli i rewitalizowania

samo

wiadomo

ci moralnej u dozorowanego. Rewitalizacja samo

wiado-

ci moralnej mo

liwa jest wtedy, gdy kurator s

dowy opiera swoj

prac

probacyjn

z dozorowanym na własnej postawie pozytywnie moralnej, rze-

czywistym autorytecie (znacz

cy „inny”), akceptacji dozorowanego, promuje

u niego postawy prospołeczne, rozumie jego poło

enie, umacnia w dozoro-

wanym pozytywny obraz jego osoby, wyzwala w nim poczucie własnej war-
to

ci, wiar

w jego mo

liwo

ci dokonywania pozytywnych zmian w sobie

i w

yciu.

Wreszcie funkcja probacji opiera si

na zmianie społecznej. Jej celem

w przypadku probacji jest przekształcenie to

samo

ci dewiantywnej dozoro-

M. Gaw

cka

Probacja 3

−

4, 2009

wanego w oparciu o resocjalizacj

wspieraj

rodowisku otwartym

w to

samo

ść

zintegrowan

wewn

trznie i zintegrowan

zewn

trznie ze

ro-

dowiskiem. Tak przyj

ty cel pracy probacyjnej realizowany jest na trzy spo-

soby, a mianowicie przez:
– dokonywanie zmiany na poziomie dozorowanego, readaptuj

c go do

wymaga

rodowiska;

– dokonywanie zmiany na poziomie dozorowanego i

rodowiska, zmiana

dotyczy tutaj sfery sprawstwa dozorowanego, uaktywnienia u niego sku-
tecznego wpływania na rzeczywisto

ść

;

– dokonywanie zmiany na poziomie

rodowiska, adoptuj

rodowisko do

potrzeb dozorowanego (reaktywowanie sieci wsparcia, wł

czenie do sfe-

ry usług socjalnych, mobilizowanie do wzi

cia własnego losu w swoje r

ce, wł

czenie do systemu pomocy).

Wzmacnianie u dozorowanego motywacji do zmiany siebie i swojego

cia stanowi klucz pracy probacyjnej. Poziom odczuwalnej nieadekwatno

siebie (to

samo

ść

dewiantywna) w sytuacji bie

żą

cej i stopie

nadziei na

osi

gni

cie zadowalaj

cej zmiany stanowi

podstawowe i dynamiczne dane

projektu społecznego opartego na resocjalizacji wspieraj

cej w

rodowisku

otwartym. Z drugiej strony równie wa

ne staje si

wydobycie oporu i zaha-

mowa

wobec zmian, bowiem ka

da sytuacja zmiany nieuchronnie poci

za sob

napi

cia, uczucia ambiwalentne lub wrogie, konflikty (wewn

trzne

i zewn

trzne). St

d, aby mogła si

dokona

, człowiek (ka

dy człowiek) po-

trzebuje wsparcia.

3. Model praktyki pracy socjalnej w aplikacji probacji w

ro-

dowisku otwartym

Praca socjalna skupia si

na ludziach w całej zło

ono

ci ich sytuacji

ciowej–symultanicznie koncentruje si

zarówno na jednostce, jak i na

ro-

dowisku. St

d głównym celem praktyki pracy socjalnej jest wzajemne dopa-

sowanie si

ludzi i sytuacji – tj. interweniowanie przy u

yciu koniecznych

metod i technik po to, by pomóc ludziom znale

źć

w sytuacji, kiedy ich

liwo

ci b

dopasowane do wymogów sytuacji w taki sposób, aby po-

trafili przej

ść

nad ni

do porz

dku dziennego. Według definicji IFSW (Inter-

national Federation of Social Workers): „Praca socjalna jest działalno

zawodow

promuj

umiej

tno

ci rozwi

zywania problemów w ramach

relacji mi

dzyludzkich, zmian

społeczn

, zdolno

ci ludzi do wpływania na

swoje

ycie i wyzwolenie oraz popraw

ycia społecznego” (Pincus, Mina-

han 1973, s. 29). Praca socjalna, wykorzystuj

c teorie zachowania, syste-

mów społecznych, teorie osobowo

ci interweniuje tam, gdzie ludzie wcho-

w relacje ze swoim

rodowiskiem.

Resocjalizacja w

rodowisku otwartym...

Probacja 3

−

4, 2009

Celem pracy socjalnej, rozumianej jako działanie podejmowane dla osi

gni

cia zaplanowanej zmiany, jest:

– pot

gowanie ludzkich zdolno

ci rozwi

zywania problemów i zdolno

zaradczych (coping);

– przył

czenie ludzi do systemów, które dysponuj

niezb

dnymi z punktu

widzenia ich potrzeb zasobami, usługami i mo

liwo

ciami;

– promowanie efektywnego i przyjaznego ludziom działania tych systemów;
– przyczynianie si

do rozwoju i poprawy polityki społecznej.

Pracownik socjalny jako promotor zmiany społecznej realizuje nast

puj

ce funkcje:
– pomaga ludziom w podnoszeniu lub bardziej efektywnym wykorzystaniu

ich zdolno

ci radzenia sobie i rozwi

zywania problemów;

– facylituje ogniwa ł

ce ludzi z systemami zasobów oraz lud

mi we-

trz systemów zasobów;

– wnosi własny wkład w rozwój i modyfikowanie polityki społecznej;
– udziela pomocy materialnej i usługowej;
– słu

y w roli agend kontroli społecznej wobec osób przejawiaj

cych za-

chowania niezgodne z prawem i normami społecznymi (Ka

mierczak

2006).
Tworzywem praktyki pracy socjalnej jest człowiek, st

d aksjologicznym jej

kontekstem jest godno

ść

osoby ludzkiej wyra

ca si

jego prawem do

samostanowienia o sobie.

Znajduje to potwierdzenie w ujmowaniu pracy socjalnej zaprezentowa-

nym przez Komitet Rady Europy, w którego rezolucji z 1967 roku czytamy
(Sie

ko 1987, s. 9): „Praca socjalna jest specyficzn

działalno

zawodo-

, maj

na celu lepsz

adaptacj

wzajemn

osób, rodzin, grup i

rodo-

wiska społecznego, w jakim

, oraz rozwijanie poczucia godno

ci osobi-

stej i odpowiedzialno

ci jednostek na drodze odwoływania si

do potencjal-

nych mo

liwo

ci osób, do powi

dzyprofesjonalnych, a tak

e sił

rodków społecznych”.

Warto zaznaczy

e godno

ść

osoby ludzkiej jako warto

ść

niezbywalna

ma szczególny status w praktyce pracy socjalnej, nie rozstrzyga bowiem, co
z moralnego punktu widzenia jest dobre i po

żą

dane dla człowieka stanowi

cego istot

jej praktyki, ale okre

la warunek podstawowy skuteczno

ci po-

dejmowanych wobec niego działa

. Nie da si

osi

ąć

celów pracy socjal-

nej bez poszanowania godno

ci człowieka (klienta) lub te

nie licz

c si

z jego wol

, d

ąż

eniami i dokonywanymi przez niego wyborami (prawem do

samostanowienia o sobie, jego indywidualno

i autonomi

osobist

Model praktyki pracy socjalne skupia w sobie trzy podstawowe elementy:

– relacj

pomocy;

– struktur

interwencji;

M. Gaw

cka

Probacja 3

−

4, 2009

– strategie zawieraj

ce ró

ne koncepcje, teorie odno

nie ujmowania istoty

człowieka i jego poznawania oraz ujmowania roli i profilu kompetencji za-
wodowych wymaganych od pracownika socjalnego w obszarze aplikacji.
Relacja pomocy to relacja wzajemnego oddziaływania na siebie pracow-

nika socjalnego i klienta, którym mo

e by

zarówno jednostka, jak i rodzina,

grupa.

Przyjmuje si

e relacja ta stanowi niezb

dny warunek uruchomienia

i prowadzenia procesu pomocy, st

d jej ustanowienie uwa

a si

za pierwsze

zadanie pracownika socjalnego po nawi

zaniu kontaktu z klientem. Z punktu

widzenia klienta relacja pomocy ma mu da

wsparcie, ulg

, wiar

w rozwi

zanie problemu, a przede wszystkim ma umocni

w nim przekonanie,

e nie

pozostaje ze swoim problemem sam i mo

e liczy

na pomoc. Relacja ta, by

stała si

efektywna i skuteczna, musi spełnia

pewne warunki (Compton,

Galaway 1981):
– wyra

jasno

ść

co do celowo

ci charakteru relacji;

– okazywa

klientowi ciepło, sympati

;

– budowa

wiarygodno

ść

;

– budowa

obopólne zaanga

owanie i odpowiedzialno

ść

;

– okazywa

klientowi empati

;

– wyra

jasn

komunikacj

;

– wyra

akceptacj

władzy i autorytetu pracownika socjalnego wynikaj

cych z posiadanych przez niego kompetencji zawodowych (wiedzy
i umiej

tno

ci).

Relacja pomocy, by była efektywna i skuteczna, powinna si

opiera

okre

lonych zasadach:

– pozyskiwaniu zaufania klienta,
– powodzeniu pierwszego kontaktu,
– znajdowaniu równowagi mi

dzy pragnieniami klienta a jego mo

liwo-

ciami,

– czynieniu klienta odpowiedzialnym,
– przełamywaniu stygmatyzacji (wewn

trznej, by klient zrehabilitował si

we własnych oczach i zewn

trznej, by zminimalizowa

skutki nadawania

klientowi etykiet przez otoczenie społeczne i instytucjonalne); pracownik
socjalny w relacji pomocy stara si

znie

ść

obrazy zanegowane lub zde-

waluowane, w których klient si

zamkn

ł i/lub został zamkni

ty,

– uczynnianiu wiary w drugiego człowieka,
– przywracaniu godno

ci (wysiłek podnoszenia warto

ci klienta, wzmacnia-

nie jego oceny siebie, uczynnianie szacunku, zdj

cie z klienta poczucia

winy i wstydu – „personalizowanie go od nowa” przez wyzwalanie z nega-
tywnej stygmatyzacji).

Resocjalizacja w

rodowisku otwartym...

Probacja 3

−

4, 2009

Relacja pomocy trwa tak długo, jak długo powadzona jest interwencja,

a jej rozwi

zanie nast

puje po stwierdzeniu,

e mo

liwe do osi

gni

cia cele

zostały zrealizowane.

Drugim elementem modelu praktyki pracy socjalnej pozostaje struktura

interwencji, jest ona

le wkomponowana w proces racjonalnego działa-

nia – tok post

powania celowo

ciowego opartego na logice prakseologicz-

nych reguł skuteczno

ci. St

d według Le Chateliera (1937, s. 14) cykl ten

powinien si

opiera

na:

– postawieniu jasnego i

le okre

lonego celu;

– zbadaniu

rodków i warunków, które trzeba zastosowa

, aby osi

ąć

zamierzony cel;

– przygotowaniu

rodków i warunków;

– urzeczywistnieniu, czyli wykonaniu zamierzonych czynno

ci stosownie do

powzi

tego planu;

– kontroli otrzymanych wyników i wyci

gni

ciu z nich wniosków.

Struktura interwencji ma charakter dynamiczny odnosi si

do pracy so-

cjalnej jako procesu ujmowanego jako systematyczna seria działa

skiero-

wanych na osi

gni

cie zało

onych celów, proces ten przebiega w okre

lo-

nych fazach, charakteryzuje si

stopniowym osi

ganiem celów i ich uspraw-

nianiem.

Trzecim elementem modelu praktyki pracy socjalnej s

okre

lone strate-

gie, stanowi

ce wypracowane w obszarze praktyki pracy socjalnej podej

cia,

koncepcje i orientacje teoretyczne odzwierciedlaj

ce zró

nicowane sposoby

realizowania zało

onej koncepcji człowieka i jego poznawania w relacji ze

rodowiskiem.

Probacja w swym nurcie aplikacyjnym wpisuje si

w model praktyki pracy

socjalnej. W praktyce działania probacyjne, jak i socjalne oparte s

bowiem

na opracowaniu społecznej diagnozy (wywiad

rodowiskowy), opracowaniu

planu post

powania naprawczego oraz prowadzenia przypadku. Działania te

maj

charakter procesu opartego na działaniu celowo

ciowym kieruj

cym

logik

prakseologii.

Analogi

dzy modelem praktyki pracy socjalnej i aspektem aplikacyj-

nym probacji dostrzega równie

J. K. Whittaker (1974), uznaj

c j

za proces

oparty na:
– zebraniu informacji, danych na temat dozorowanego;
– oszacowaniu mo

liwo

ci udzielenia pomocy w rozwi

zaniu problemu;

– okre

leniu celów pomocy;

– sporz

dzeniu planu (projektu) pomocy oraz ustaleniu zasad działania;

– podtrzymaniu post

powania naprawczego;

– zako

czeniu działania i okre

leniu kierunków dalszej pomocy.

M. Gaw

cka

Probacja 3

−

4, 2009

4. Podej

cia teoretyczne praktyki pracy socjalnej wykorzysty-

wane w probacji opartej na resocjalizacji wspieraj

cej w

ro-

dowisku otwartym

Probacja jako projekt społeczno-kulturowy rozumiany tu: jako proces od-

zyskiwania przez człowieka pozytywnej to

samo

ci, czyli podmiotowego

uniezale

niania si

przez niego od biograficznie przypisanej mu z zewn

trz

samo

ci negatywnej w oparciu o wsparcie profesjonalne i nieprofesjonal-

ne społecze

stwa w

rodowisku otwartym opiera si

na okre

lonych teoriach

i koncepcjach praktyki pracy socjalnej odwołuj

cych si

do odmiennych me-

chanizmów zmiany oraz odmiennego postrzegania człowieka jako podmiotu
i przedmiotu tej zmiany. Proces ten opiera si

na psychospołecznej pracy

społecznej, koncepcji „empowerment” oraz koncepcji salutogenetycznej.

Pierwsza z nich uczynnianie adaptacyjnych zdolno

ci dozorowanego

ąż

e ze zmian

w obr

bie jego osobowo

ci. Zmiana ta dotyczy jego sfery

poznawczej, emocjonalnej i behawioralnej. W drugim podej

ciu wywoływana

zmiana dotyczy sfery sprawstwa, wyrabiania, rozwini

cia lub podniesienia

u dozorowanego poziomu skutecznego wpływania na otaczaj

go rzeczy-

wisto

ść

przez jego upodmiotowienie i personalizowanie go od nowa. Trzecie

koncentruje si

na adoptowaniu

rodowiska do potrzeb dozorowanego.

5. Psychospołeczna praca socjalna

Psychospołeczna praca socjalna czerpie wiedz

o człowieku z dorobku

psychologii „ego”. Przyjmuje za ni

e ego jest podstawow

struktur

oso-

bowo

ci, któr

kształtuje

rodowisko społeczne, w szczególno

ci rodzina.

Ego odpowiada za negocjowanie mi

dzy wewn

trznymi potrzebami jednost-

ki i

wiatem zewn

trznym, a wi

c ma decyduj

ce znaczenie dla skutecznego

przystosowania si

rodowiska.

Z tego punktu widzenia kluczow

rol

pełni

funkcje ego, które obejmuj

lenie, ocenianie rzeczywisto

ci, kontrol

emocji i pop

dów oraz cał

grup

mechanizmów obronnych. Oznacza to,

e istotne dla funkcjonowania

społecznego jednostki my

li i emocje mog

pozostawa

poza jego

wiado-

. Problemy w funkcjonowaniu społecznym (niedostosowanie społecz-

ne) musz

postrzegane zarówno w odniesieniu do mo

liwych deficytów

ego, jak i zasobów tkwi

cych w

rodowisku. Cz

sto istnienie owych proble-

mów jest odczuwalne i obserwowalne jedynie w postaci symptomów, które
s

niczym innym jak próbami ujawnienia i rozwi

zania (czasami w sposób

patologiczny) wewn

trznych napi

ęć

i konfliktów. Psychospołeczna praca

socjalna opiera si

na przekonaniu o dynamicznym i płynnym charakterze

osobowo

ci, która poddaje si

modyfikacji, za

przeprowadzona praca pro-

Resocjalizacja w

rodowisku otwartym...

Probacja 3

−

4, 2009

bacyjna typu naprawczego (terapia, kompensacja) nawet w niewielkim stop-
niu mo

e z czasem przynie

ść

istotne zmiany pozytywne w sferze jego my-

lenia, uczu

i zachowania dozorowanego. Praca psychospołeczna wpływa

bowiem na osobowo

ść

w tym sensie,

e przenosi z nie

wiadomo

ci do

wiadomo

ci te fakty i emocje biograficzne, które stanowiły

ródło we-

trznych konfliktów i napi

ęć

, do

wiadczanych jako symptomy niedosto-

sowania społecznego (Ka

mierczak 2005).

Psychospołeczna praca socjalna prowadzona jest w dwóch podstawo-

wych fazach: diagnozy i terapii. H. Northen (1982) opisuje jej proces w for-
mie zasadniczo post

puj

cych po sobie grup technik stosowanych przez

pracownika socjalnego. S

to:

– wspieranie, którego istot

jest podtrzymywanie motywacji klienta do pracy

nad swoimi problemami, obejmuje to tak

e ekspresj

blokowanych (ne-

gatywnych) emocji;

– strukturyzacja, która obejmuje ustalenie czasowych, proceduralnych

i organizacyjnych ram kontaktów pracownika socjalnego i klienta;

– eksploracja, która obejmuje badanie sytuacji klienta poprzez ujawnianie

istotnych dla jej zrozumienia faktów, opinii, uczu

; w trakcie eksploracji

pracownik socjalny gromadzi informacje niezb

dne dla postawienia dia-

gnozy, tj. zdefiniowania natury do

wiadczanych przez klienta problemów;

– klasyfikacja, jej istot

jest u

wiadomienie klientowi przez przenoszenie do

sfery jego

wiadomo

ci tego, co powinno by

mu wiadome dla zrozumie-

nia przez niego prze

ywanych problemów.

W pracy psychospołecznej z klientem zakłada si

e z czasem wgl

osi

gni

ty przez niego w natur

prze

ywanych problemów doprowadzi do

poprawy lub zmiany jego stosunku do siebie oraz doprowadzi do poprawy
jego funkcjonowania społecznego.

Cech

tej pracy jest koncentracja na uczuciach i indywidualnej reakcji

klienta na do

wiadczenia tworz

ce jego biografi

yciow

, wydobywanie

tych do

wiadcze

i obj

cie ich refleksj

6. Koncepcja „empowerment”

Zało

eniem koncepcji empowerment jest posiadanie przez człowieka teo-

retycznie nieograniczonego potencjału rozwojowego. Zdaniem G. Theunis-
sen i W. Plaute (1997) ka

dy człowiek posiada potencjał rozwojowy, który

słu

y mu do ci

głego przystosowania si

do wymaga

zmieniaj

cego si

wiata. O ile jego adaptacja rozwojowa stanowi jego konieczno

ść

yciow

o tyle adaptacja wewn

trzna jest dla niego mo

liwo

. Zarówno adaptacja

rozwojowa, jak i wewn

trzna wyznaczaj

u człowieka jego to

samo

ść

a wi

c samo

wiadomo

ść

, subiektywne do

wiadczanie siebie.

M. Gaw

cka

Probacja 3

−

4, 2009

Odkrycie i zaakceptowanie przez jednostk

samo

ci jest niezb

dnym

warunkiem autentycznego istnienia człowieka i jego działa

, stanowi ona

bowiem jej osobisty, niepowtarzalny potencjał wyra

cy si

w samoreali-

zacji. W

wietle psychologii humanistycznej (Maslow 1986) samorealizacja,

autonomia, której hasłem jest „sta

, kim jeste

”, wyra

a przekonanie

o mo

liwo

ciach rozwojowych ka

dego człowieka w kierunku i sposobie jej

tylko wła

ciwym, dla niego najlepszym, pozwalaj

cym mu zaistnie

w pełni

sił i mo

liwo

ci twórczych. Człowiek do samorealizacji potrzebuje stabilnej

struktury osobowo

ci jako poczucia zintegrowanej to

samo

ci opartej na

samo

wiadomo

ci siebie przez do

wiadczanie poczucia godno

ci.

Idea empowerment powstała w Stanach Zjednoczonych jako alternatyw-

na koncepcja i strategia pomocy w ramach pomocy do samopomocy
w oparciu o istniej

ce w ka

dym człowieku zasoby energii, siły i mocy

ciowej. W znaczeniu opisowym empowerment okre

la si

jako przywraca-

nie klientowi sił i mocy

yciowej przez u

wiadamianie mu, odnajdywanie

i rewitalizowanie jego zasobów, energii i kompetencji. Podstaw

jej praktyki

były do

wiadczenia klientów pomocy społecznej zwi

zane z wyuczon

bez-

radno

. U osób, u których wyuczona bezradno

ść

staje si

faktem (Selig-

man 1979), wykształcaj

trzy rodzaje deficytów na trzech ró

nych płasz-

czyznach:
1) deficyt motywacyjny – brak motywacji do działania z braku wiary,

wpłynie si

na zmian

sytuacji;

2) deficyt kognitywny – nieuruchamianie procesów poznawczych z braku

pozytywnej oceny skuteczno

ci działania;

3) deficyt emocjonalny – stałe oczekiwanie niepowodzenia z powodu popa-

dania w stany beznadziejno

ci, rezygnacji na skuter braku wiary we wła-

sne mo

liwo

ci, przejawianej małowarto

ciowo

ci, niskiej samooceny.

Zadaniem pracownika socjalnego w koncepcji empowerment jest pobu-

dzanie, uczynnianie klienta przez odkrywanie u niego mocnych stron i zdol-
no

ci w celu zapocz

tkowania u niego procesu kontroli nad sob

i własnym

yciem, uwalniaj

c u niego:

– potencjał;
– wzrost kompetencji;
– popraw

samo

wiadomo

ci.

Celem empowerment jest uwolnienie klienta z przypisanej mu z zewn

trz

dewiantywnej to

samo

ci przez stosowanie wobec niego specyficznych dla

tej koncepcji metod: podnoszenie

wiadomo

ci, praxis, krytycznej edukacji.

Podnoszenie

wiadomo

ci to zbiór technik słu

żą

cych podnoszeniu

wia-

domo

ci klienta dotycz

cych jego mocnych stron, zdolno

ci i umiej

tno

ci,

to podnoszenie warto

ci klienta, wzmacnianie go w jego własnej ocenie, to

spojrzenie personalizuj

ce go od nowa, rehabilitowanie go przed nim sa-

mym.

Resocjalizacja w

rodowisku otwartym...

Probacja 3

−

4, 2009

Praxis polega na asystowaniu klientowi i doradzaniu w trakcie realizowa-

nia przez niego sekwencji: działanie – refleksja – działanie refleksyjne.
Funkcj

krytycznej edukacji jest takie wspomaganie klienta, by był w stanie

spojrze

na siebie i swoj

sytuacj

yciow

w nowy sposób (Gaw

cka

2004), by nadał sobie prawo do godno

ci i godnego

ycia.

Dzi

ki empowerment rozbudza si

w kliencie wiara w siebie i swoje mo

liwo

ci, uczynnia si

samo

ść

autonomiczna pozwalaj

ca mu na definio-

wanie siebie w oparciu o mo

liwo

ść

autonomicznego kreowania własnych

znacze

wyznaczanych przez pozytywne my

lenie o sobie, kierowanie do

siebie pozytywnych emocji oraz przewarto

ciowanie siebie i własnego

ycia.

7. Koncepcja salutogenetyczna

Twórc

koncepcji salutogenezy jest A. Antonovsky (1997). Opiera si

ona

na zało

eniu,

e skoro problemy

yciowe człowieka s

zjawiskiem po-

wszechnym, od których nie mo

e si

on uwolni

, to nale

y tak kształtowa

jego nastawienie do

wiata, aby mógł w nim w miar

dobrze funkcjonowa

Ta twórcza adaptacja kształtuje si

w toku indywidualnego do

wiadczenia

umo

liwiaj

cego jednostce osi

ganie zdolno

ci do postrzegania

wiata jako

kontrolowanego, sensownego i zrozumiałego. Dokonuje si

ona przez wy-

zwalanie w człowieku globalnej orientacji

yciowej, zwanej poczuciem kohe-

rencji.

Poczucie koherencji stanowi zło

struktur

poznawcz

, rozumian

jako: „zgeneralizowany, emocjonalno-poznawczy sposób patrzenia na

wiat,

której głównym zało

eniem jest przekonanie człowieka o zrozumiało

ci, sen-

sowno

ci, sterowalno

ci w jego postrzeganianiu samego siebie w zło

onym,

nieprzewidywalnym

rodowisku

ycia (Antonowsky 1995, s. 29). Poczucie to

wyra

a przekonanie,

e człowiek jest w stanie utrzyma

równowag

(home-

ostaz

) w

yciu, mimo wielu stresorów, negatywnych czynników tkwi

cych

rodowisku

ycia i odpowiednio na nie reagowa

Zrozumiało

ść

jest wła

ciwo

umo

liwiaj

jednostce poznawczo

ogarn

ąć

aktualnie działaj

ce na niego otoczenie. Dzi

ki niej jednostka mo

porz

dkowa

i strukturalizowa

docieraj

ce do

informacje, przejawia

przekonanie,

e aktualne i przyszłe sytuacje

yciowe mog

zrozumiałe.

Sterowalno

ść

jest okre

lana jako poczucie kompetencji do radzenia sobie

z otoczeniem dzi

wiadomo

ci dysponowania okre

lonymi zasobami

ludzkimi, które s

pod kontrol

jednostki (rodzina, pomoc społeczna, grupa

samopomocy, przyjaciele, koledzy, grupy wsparcia).

Sensowno

ść

oznacza przekonanie o zasadno

ci i celowo

ci anga

owa-

nia si

oraz inwestowania w siebie i w swoje

ycie. Sensowno

ść

sprawia,

trudna, stresowa sytuacja, kryzys, problemy

yciowe, postrzegane s

jako

wyzwanie, a nie zagro

enie.

M. Gaw

cka

Probacja 3

−

4, 2009

Koncepcja salutogenetyczna pozwala na takie adoptowanie

rodowiska

dla potrzeb jednostki, gdzie ona sama, dzi

ki poczuciu koherencji to

rodo-

wisko kształtuje i przekształca swoim działaniem, poniewa

– informacje docieraj

ce do s

dla niej logicznie uporz

dkowane, przewi-

dywalne i zrozumiałe;

– ma przekonanie o zasobach tkwi

cych w nim samym i

rodowisku, po-

zwalaj

cych jej sprosta

wymaganiom

yciowym;

– dostrzega sensowno

ść

własnych działa

, zmieniaj

c siebie, przekształca

jednocze

nie

rodowisko swojego

ycia.

Ponadto zwi

zana z poczuciem koherencji wiara,

ycie jest sensowne,

uporz

dkowane i w wielu przypadkach przewidywalne, a zatem i kontrolo-

wane, wchodzi w zakres fundamentalnych wła

ciwo

ci podmiotowych jed-

nostki umo

liwiaj

cych jej pozytywn

readaptacj

rodowisku, w tym ak-

tywne przełamywanie stygmatyzacji i izolacji społecznej, udział w procesach
integracji społeczno

ci lokalnej, samopomocy, wpływania na procesy decy-

zyjne przebiegaj

ce w lokalnych strukturach władzy i wywoływania korzyst-

nych zmian dla siebie.

8. Zamiast zako

czenia

Wła

ciw

ródłow

przestrzeni

samo

ci negatywnej człowieka jest

przestrze

personalna: wn

trze osoby ludzkiej, a jako taka domaga si

zro-

zumienia oraz zniesienia obrazów zanegowanych i zdewaluowanych przez
samego człowieka, w których go zamkni

to i on sam si

zamkn

ł. Stanowi to

główn

przesłank

koincydencji probacji i pracy socjalnej jako projektu kultu-

rowo-społecznego odzyskiwania przez człowieka pozytywnej to

samo

ci.

Głównym celem tego projektu jest personalizacja człowieka od nowa, jego
upodmiotowienie przez wyposa

anie go przede wszystkim w warto

ci i zdol-

ci koncentracji na własnym stawaniu si

podmiotem maj

cym wpływ na

zmian

siebie i warunków własnego

ycia.

Bibliografia

1. Antonovsky A., Rozwikłanie tajemnicy zdrowia, Warszawa 1995.
2. Antonovsky A., Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia, (w:)

Helszen-Niejodek I., S

k H. (red.), Psychologia zdrowia, Warszawa

1997.

3. Bałandynowicz A., Profilaktyka i

rodki probacyjne w praktyce resocjali-

zacyjnej, (w:) Urban B., Stanik J. M. (red.), Resocjalizacja. Teoria
i Praktyka Pedagogiczna, Warszawa 2008.

Resocjalizacja w

rodowisku otwartym...

Probacja 3

−

4, 2009

4. Bałandynowicz A., Profilaktyka zachowa

agresywnych w warunkach

otwartych instytucji probacyjnych, (w:) Rejzner A. (red.), Przemoc
i agresja w szkole. Próby rozwi

zania problemu, Warszawa 2008.

5. Bauman Z.,

ycie na przemiał, Kraków 2005.

6. Bauman Z., Etyka ponowoczesna, Warszawa 1996.
7. Beck U., Społecze

stwo ryzyka, Warszawa 2004.

8. Chatelier L., Filozofia systemu Taylora, Warszawa 1936.
9. Compton B., Galaway B., Social Work Processes, Chicago 1981.
10. Gaw

cka M., Koncepcja empowerment jako alternatywny paradygmat

pracy socjalnej, (w:) Br

giel J., Sikora P. (red.), Praca socjalna – wie-

ść

perspektyw. Rodzina–Multikulturowo

ść

–Edukacja, Opole 2004.

11. Giddens A., Poza lewic

i prawic

. Przyszło

ść

polityki realnej, Pozna

2001.

12. Jaworowsak-Obłój Z., Skuza B., Poj

cie wsparcia społecznego i jego

funkcji w badaniach naukowych, Przegl

d Psychologiczny 1986, nr 3.

13. Johnson L., Social Work Practice. A Generalistic Approach, Boston

1992.

14. Kalinowski M., Resocjalizacja nieletnich w pa

stwach europejskich

i pozaeuropejskich, Warszawa 2005.

15. Kawczy

ska-Butrym Z., Niepełnosprawno

ść

– specyfika pomocy spo-

łecznej, Warszawa 1996.

16. Kawula S., Człowiek w relacjach socjopedagogicznych, Toru

2004.

17. Ka

mierczak T., Praca socjalna mi

dzy upo

ledzeniem a obywatelsko-

, Katowice 2006.

18. Ka

mierczak T., Łuczy

ska M., Wprowadzenie do pomocy społecznej,

Warszawa 2005.

19. Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa 2001.
20. Marynowicz-Hetka E., Pedagogika społeczna, Warszawa 2006.
21. Maslow A. H., Motywacja i osobowo

ść

, Warszawa 1986.

22. Northen H., Clinical Social Work, New York 1982.
23. Ossowska M., Socjologia moralno

−

zarys zagadnie

, Warszawa

1999.

24. Pincus A., Minahan A., Social Work Practice: Model and Metod, Itasca

1973.

25. Rogers C. R., Terapia nastawiona na klienta. Grupy spotkaniowe, Wro-

cław 1991.

26. Sie

ko I., Metody pracy socjalnej – geneza i rozwój, Praca Socjalna

1987, nr 2.

27. Seligman M., Erlernte Hilflosigkeit, München 1979.
28. S

k H., Badanie psychologiczne, (w:) Bilikiewicz A. (red.), Psychiatria,

Warszawa 1998.

M. Gaw

cka

Probacja 3

−

4, 2009

29. Theunissen G., Plaute W., Empowerment und Helpipadagogik, Reiburg

1997.

30. Toffler A., Szok przyszło

ci, Warszawa 1974.

31. Wysocka E., Diagnoza w resocjalizacji, Warszawa 2008.
32. Whittaker J. K., Social Treatment: an Approach to Interpersonal Help-

ing, Aldine 1974.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
PREWENCJA W SYSTEMI PROBACJI
PREWENCJA W SYSTEMI PROBACJI
PROFILAKTYKA PREWENCJA A PROMOCJA ZDROWIA
Diagnostyka cukrzycy prewencja i fenotypy
EXAM szst
prewencja-kolo1, weterynaria
Temat 1i2 prewencja, Administracja-notatki WSPol, wybrane zagadnienia prewencji kryminalnej
prewencja ćwiczenia
Automatyka zabezpieczeniowa restytucyjna i prewencyjna
Prewencja
prewencja wytyczne
Prewencja i rehabilitacja nr 3 2006
3. Metody prewencji nieprawidłowego żywienia, Studia - materiały, semestr 7, Podstawy żywienia, Diet
BHP-PREWENCJA STRESU W MIEJSCU PRACY, BHP
Temat 3 prewencja, Administracja-notatki WSPol, wybrane zagadnienia prewencji kryminalnej
Prewencja i rehabilitacja nr 1 2009
Prewencja i rehabilitacja nr 1 2006
H. Sęk - Promocja zdrowia i prewencja z perspektywy psychologii, psychologia UŚ, II rok, I semestr,

więcej podobnych podstron