Prawo Rzymskie - skrypt

1

Pojęcie prawa:

 Ius – prawo ludzkie; fas – prawo boskie

 Prawo przedmiotowe, a podmiotowe

 Intuicyjne pojmowanie – sztuka stosowania tego, co dobre i słuszne

 Kazuistyka – przyczyny (indywidualne sytuacje konfliktowe), skutki (ustawodawstwo Justyniana),

próby przezwyciężenia – usiłowania systematyzacyjne

Podziały prawa:

 Prawo publiczne – dotyczy społeczeństwa

 Prawo prywatne – interesów klasy panującej:

o

Wszelkie prawo, którym się posługujemy dotyczy albo rzeczy, albo osób, albo powództw

– Gaius.

o

System pandektowy - prawo prywatne materialne (rodzinne i majątkowe – rzeczowe,

zobowiązania, spadkowe) i część ogólna (podmioty stosunków prawnych, pojęcie rzeczy,

czynności prawne).

Periodyzacja dziejów prawa rzymskiego:

 Państwo typu niewolniczego. Formy państwa:

o

Królestwo (753 – 509 p.n.e.)

o

Republika (509 – 27 p.n.e.)

o

Pryncypat (27 p.n.e. – 284 n.e.)

o

Dominat (284 – 476 na zachodzie, 565 na wschodzie)

 Etapy rozwoju prawa prywatnego – wpływ rozwoju sił wytwórczych:

o

Okres prawa starorzymskiego (archaicznego) – od założenia Rzymu do połowy III w.

p.n.e. (początek wojen punickich – 264 – 146 p.n.e.)

o

Okres rozwoju i prawa klasycznego – od połowy III w. p.n.e. do końca dynastii Sewerów

(235 n.e.)



Prawa przedklasycznego (do schyłku republiki)



Prawa klasycznego (pryncypat)

o

Okres schyłkowy (prawa poklasycznego) – 235 – do śmierci Justyniana



Prawa justyniańskiego (527 – 565)

Źródła prawa rzymskiego:

 Źródła powstania prawa – czynniki prawotwórcze

 Źródła poznania prawa – efekty ich działania

 Prawa ludu rzymskiego składają się z ustaw, uchwał plebsu, uchwał senatu, konstytucji cesarskich,

edyktów tych osób, które mają prawo ich ogłaszania, odpowiedzi uczonych.

Ustawa XII tablic:

 Lex duocendim tabularum – 451 – 450 p.n.e. – uściślenie prawa zwyczajowego w interesie plebejuszy.

Dwie dziesięcioosobowe komisje, każda powołana na rok.

 Prawo prywatne, proces, postępowanie egzekucyjne – społeczno –ekonomiczne stosunki

drobnych rolników.

 Brak systematyki, nigdy formalnie nie uchylono

Ustawodawstwo zgromadzeń ludowych:

 Komicja pod przewodnictwem magistratur (dyktatorów, konsulów, pretorów): contiones  rogatio

 leges rogatae

 Plebiscitia – uchwały plebsu, obowiązywały ogól obywateli od 286 p.n.e. (lex Hortensia de plebiscitis)

 Prawo prywatne, ostatnia za Nerwy, nazwisko wnioskodawcy

Uchwały senatu:

 Senatus consulta – moc ustawy

Prawo Rzymskie - skrypt

2

 Republika (300, od I w. p.n.e. – 600) – konserwatywny wykładnik interesów możnowładztwa,

pośredni wpływ na ustawodawstwo

 Pryncypat – II w. n.e. – przejęcie funkcji ustawodawczych. Uchwały na wniosek cesarski (oratio

principis)

Konstytucje cesarskie:

 Dekret, edykt, lub list mający moc ustawy

 Dekrety – rozstrzygnięcia spraw spornych – cechy rozstrzygnięć wzorcowych
 Edykty – normy obowiązujące za życia, czasem po śmierci autorów

 Reskrypty – odpowiedzi, wyjaśnienia wątpliwych kwestii prawnych  proces reskryptowi

 Mandaty – pisemne instrukcje dla urzędników, namiestników prowincji – sprawy administracyjne

 Cechy charakterystyczne:

o

Bezpośrednia działalność prawotwórcza (szczególnie prawo publiczne)

o

Prawo prywatne – wyzyskanie tradycyjnych czynników prawotwórczych

o

Indywidualne, doraźne rozstrzygnięcia konkretne, lecz stosowane analogicznie

Pretor i jego edykt:

 Wymiar sprawiedliwości – iurisdictio częścią najwyższej władzy państwowej – imperium

 Najpierw konsulowie, od 367 p.n.e. – pretorowie. Jurysdykcja karna – edylowie kurulni (targi

niewolników, bydło), na prowincjach – namiestnicy, odpowiednikiem edylów – kwestorowi.

o

Pretor miejski – praetor urbanus

o

Pretor peregrynów – praetor peregrinus (od 242 p.n.e.)

 Ius edicendi – prawo ogłaszania zapowiedzi, w jaki sposób magistratura będzie korzystała z

władzy (ochrona w procesie i poza nim, formularze)

 Ustawa roczna, następca mógł przejąć treść edyktu – edictum translaticium + edicta nova

 Ok. 130 Hadrian polecił Julianowi ujednolicenie edyktów  edictum perpetuum (edykt wieczysty)

 Ius honorarium

Jurysprudencja okresu przedklasycznego:

 Odpowiedzi uczonych prawników, zgodne – moc ustawy. Interpretacja prawa zwyczajowego,

doradcy magistratur, współpracownicy cesarzy.

 Republika – monopol kapłanów – układanie formularzy. Kolegium pontyfików (6,9,15) – pontifex

maximus. Patrycjusze – narzędzie władzy

 300 p.n.e. – ujawnienie kalendarza sądowego i zbioru formuł prawniczych. Plebejski pontifex

maximus – Tiberius Coruncanius – nauczanie prawa

 Opiniowanie w konkretnych przypadkach, układanie formularzy aktów prawnych

 Pod wpływem nauki greckiej – próby definicyjne. Veteres – dawni:

o

Quintus Mucius Scaevola – podręcznik prawa cywilnego

o

Servius Sulpicius Rufus – komentator edyktu pretorskiego

Jurysprudencja okresu klasycznego:

 August, lub Tyberiusz – przywilej do udzielania opinii prawnych „pod autorytetem cesarza”
 Ścisłość sformułowań, jasność konstrukcji, obróbka szczegółów, oszczędność środków wyrazu

 Formy literackie:

o

Zbiory rozstrzygnięć: responsa, quaestiones, disputationes, epistulae, digesta

o

Komentarze do ustaw, edyktów, dzieł dawniejszych jurystów

o

Podręczniki i zbiory zwięzłych zasad: sententiae, regulae, definitiones, differentiae

o

Opracowania monograficzne

 Autorytatywny, dogmatyczny charakter wypowiedzi, brak zainteresowania nauką, nieprzejrzystość

systematyki, osłabienie rozmachu twórczego

 30 – ius publice respondendi, 33 – włączenie do Digestów

 Prywatne szkoły prawa – stationes, zakłady nauczania – Sabinianie i Prokulianie

 Przedstawiciele z I i II w. n.e.:

Prawo Rzymskie - skrypt

3

o

Marcus Antistius Labeo - założyciel Prokulianów, zwolennik republiki

o

Massarius Sabinus – ius publice respondendi jako pierwszy ekwita

o

Publius Iuventius Celsus, filius – Prokulianin, doradca Hadriana

o

Julian (Salvus Iulianus) – wygaśniecie sporów między szkołami, Digesta

 Przedstawiciele późnego klasycyzmu:

o

Papinian (Aemilius Papinianus) – książe jurystów rzymskich, w 212 stracony na rozkaz

Karakalli, po zabójstwie Gety, oszczędność słowa

o

Iulius Paulus – zbiory przypadków praktycznych

o

Ulpian (Domitius Ulpianus) – rywal Paulusa, zginął w 223 jako dowódca gwardii

pretoriańskiej.

o

Gaius – II w. n.e., zajmował się nauczaniem prawa, Instytucje – ok. 160 r. – wykład

prawa prywatnego w 4 księgach: 1816 – palimpsest w Weronie, 1927 i 1933 – Egipt

Charakterystyka prawa okresu klasycznego:

 Tendencja do redukcji wielości czynników prawotwórczych  cesarz

 Efekty działania dawnych czynników trwały nadal
 Jurysprudencja – pośrednik pomiędzy systemem prawnym, a potrzebami obywateli

Systemy prawa rzymskiego:

 Ius civile:

o

Na początku jedyny, później zasadniczy zespół norm prawnych, obowiązujących w

państwie rzymskim

o

Formowało się jako prawo zwyczajowe, rozwijało się poprzez ustawodawstwa i

działalność jurysprudencji

o

Obowiązywało obywateli rzymskich (wyjątki)

o

Od II w. p.n.e. - prywatne

 Ius honorarium:

o

Działalność prawotwórcza magistratury, ius praetorium - pretorowie

 Ius civile – ius honorarium:

o

Te same sytuacje uregulowane podwójnie

o

Nowości ius honorarium przechodziły do ius civile

o

Prawo pretorskie – wspomaga, uzupełnia, lub poprawia prawo cywilne (przepisy

zdezaktualizowane, niesłuszne – desuetudo)

 Ius gentium:

o

Prawo własne każdego narodu – ius civile, prawo wspólne – ius gentium (wszyscy

mieszkańcy państwa)

o

Kolizje – ludy podbite – własne prawo prywatne, zasada personalności prawa – częstsze

w miarę rozwoju gospodarki

o

Prawa lokalne – brak równości, jedynie tolerowane

o

Przydatne w nieformalnym obrocie gospodarczym, opartym na zaufaniu

o

Zespół norm formowanych i stosowanych w praktyce pretora peregrynów

 Ius gentium – ius civile

o

Ius gentium – nawarstwienie historyczne – świeckie, swobodniejsze w formie, ograniczone

do stosunków majątkowych, dostępnym nie tylko dla obywateli.

o

Ius civile – surowość i rygoryzm (ius strictum), ius gentium – prawo słuszne (ius aequum)

 Ius gentium – ius honorarium

o

Część ius gentium formowała się poprzez ius honorarium

 Ius gentium – ius naturale

Ustawodawstwo cesarskie i jego opracowania:

 W dominacie – nieomal jedyne źródło prawa, najważniejsze – edicta: leges edictales, leges generales –

rozpowszechniane niedbale.

 Codex Gregorianus – uporządkowany zbiór konstytucji cesarskich od Hadriana do 291 r.
 Codex Hermogenianus – uzupełnienie poprzedniego (Dioklecjan do 295, Konstantyn do 314)

Prawo Rzymskie - skrypt

4

 Codex Theodosianus – projekt Teodozjusz II – prace przygotowawcze (429 – 437) – 16 osobowa

komisja – konstytucje cesarskie od Konstantyna – podzielone na księgi i tytuły w porządku

chronologicznym. Prawo publiczne, zbiór oficjalny. Zachodniorzymskie konstytucje – nowele

poteodozjańskie.

Prawo rzymskie okresu poklasycznego:

 Jurysprudencja:

o

Dostosowanie prawa do sytuacji po wielkim kryzysie III w.

o

Okres biurokratyczny – autorytet cesarza, literatura prawnicza

o

Uproszczenie spuścizny historycznej, formułowanie ogólnych zasad, opracowania

anonimowe

 Nauczanie prawa:

o

Szkoły prawnicze: Rzym, Bejrut, Konstantynopol

o

Programy nauczania:

Rok: Program:

Studenci:

Po Justynianie:

I

Instytucje Gaiusa

Dupondii/ Iustiniani novi Instytucje, 4 księgi Digestów

II

Komentarze do edyktu Edictales

Digesta

III

Responsa Papiniana

Papiniaistae

Digesta

IV

Responsa Paulusa

Lytae

Digesta

V

Konstytucje cesarskie

Prolytae

Kodeks

 Zbiory „dawnego prawa”:

o

Ius – obfitsze, bardziej skomplikowane, niż leges, nadal obowiązywało

o

Pauli Sententiae – zbiór zwięzłych zasad prawnych, uznane przez Konstantyna W.

o

Regulae Ulpiani – elementarne opracowanie

o

Fragmenta vaticana – obfity prywatny zbiór o charakterze pionierskim.

 „Ustawy o cytowaniu”

o

Konstytucje Konstantyna Wielkiego:



321 – pozbawienie znaczenia uwag krytycznych Paulusa i Ulpiana do dzieł

Papiniana



327 – 328 – wyjaśniała wątpliwości co do dzieł Paulusa

o

Konstytucja raweńska z 426 – ogłosił ją Walentynian III w Rawennie. Obowiązywały

pisma 5 jurystów: Gaiusa, Papiniana (autorytet czołowy), Paulusa, Ulpiana, Modestyna.

o

Zmiana z 438 – klauzula o obowiązywaniu pism innych jurystów, porównaniu rękopisów

uprzywilejowanych.

 Wulgaryzacja

o

Prawo uczone – elita państwa rzymskiego. Ustawodawstwo cesarskie było nieznane i

nierozumiane

o

Prawo zwyczajowe obowiązywało na podstawie dawności, ogólnej aprobaty, słuszności,

niekiedy – zgodności z ustawami.

o

Wulgaryzacja formy – język rozwlekły i niejasny

o

Wulgaryzacja treści – zacieranie pojęć

o

Prawo wulgarne – od Konstantyna W. do Justyniana – przeciwstawianie pojęciowe prawa

klasycznego

Kodyfikacja Justyniana:

 Ogólna koncepcja

o

Chaos – leges i ius. Celem Justyniana – odbudowa świetności imperium, środkiem –

uporządkowanie systemu prawnego

o

Plany – 8 konstytucji cesarskich, Trybonian, 7 lat

o

529 – Kodeks, wątpliwości  50 rozstrzygnięć

o

Grudzień 533 – Digesta (3 zamiast 10)

o

Listopad 533 – Instytucje

Prawo Rzymskie - skrypt

5

o

534 – druga redakcja Kodeksu

 Instytucje

o

Wstępny podręcznik do nauki prawa, obowiązująca ustawa

o

Komisja: Trybonian, Teofil z Konstantynopola, Doroteus z Bejrutu

o

Wykład prawa obowiązującego, odwołania do nieaktualnego

o

Wykład dogmatyczny, abstrakcyjny, anonimowy, wystylizowany autorytatywnie,

systematyka wzorowana na Instytucjach Gaiusa

 Digesta

o

Dokonany urzędowo wybór z dawnego prawa

o

17 – osobowa komisja (Trybonian) – 2 dygnitarzy, 4 profesorów, 11 adwokatów z

Konstantynopola. Podkomisje – „masy” materiałów:



Masa sabiniańska



Masa edyktalna



Masa papiniańska



Masa luźna - appendix

o

5 % materiału, 38 jurystów, 5 uprawnionych – 2/3 dzieła, odległość – ok. 300 lat

o

Przekształcenia tekstów klasycznych (interpolacje) – dwoista postawa

o

Prawo prywatne, postępowanie cywilne, duo terribles libri

o

50 ksiąg, 429 tytułów

 Kodeks

o

Kodeks z 529 – po 5 latach uchylony, 534 – Codex Iustinianus – Trybonian, Doroteus,

3 adwokatów

o

Zbiór konstytucji cesarskich

o

Prawo „nowe”, głównie prywatne

o

12 ksiąg, 4600 konstytucji

 Nowele

o

Novellae constitutiones (535 – 565) – kompilacja w porządku chronologicznym, 90 % w

języku greckim

 Corpus iuris civilis

o

Ustawodawstwo Justyniana wraz z nowelami

o

Kompilacja/ kodyfikacja – redukcja, systematyzacja.

o

Romantyzm prawniczy – trudności w stosowaniu (egzegeza harmonistyczna)

 Prawo rzymsko – bizantyjskie

o

Zakaz komentowania Digestów – tłumaczenia, streszczenia, zestawienia

o

Parafraza Teofila – grecki przekład Instytucji (Teophilus)

o

Ekloga – 726 na polecenie Leona III – prawo cywilne i karne o przeznaczeniu

praktycznym

o

Bazyliki – Bazyli I, Leon VI Filozof – obszerny (60 ksiąg) wyciąg z Digestów,

Kodeksu i Nowel + komentarze (scholie)

o

Heksabiblos – 1345 – małe kompendium prawa cywilnego i karnego – Konstanty

Hermenopolus (sędzia z Thesalonik). Zwięzła forma

o

Stan po upadku Cesarstwa Zachodniego – Leges Romanae Barbarorum

o

Szkoła glosatorów

o

Szkoła komentatorów

o

Ekspansja prawa rzymskiego w praktyce – kameraliści, praktycy, pandektyści

o

Humanizm – gallicus mos docendi, holenderska szkoła „jurysprudencji eleganckiej”

o

Szkoła historyczna – odkrycie Instytucji Gaiusa

o

Krytyczny kierunek badań

Pojęcie procesu cywilnego:

 Prawo procesowe – prawo, które dotyczy powództw

Prawo Rzymskie - skrypt

6

 Ochrona była zindywidualizowana, pozostawiona do uznania pretorów
 Podział postępowania na dwie fazy: przygotowawczą (in iure) i rozstrzygającą (apud iudicem) –

podział pracy, urządzenie o charakterze demokratycznym – dostępne dla obywateli

 Organy ochrony prawnej:

o

Magistratury jurysdykcyjne – konsulowie (niesporna), pretorowie (sporna),

namiestnicy. Consilium – rada przyboczna. Personel wykonawczy – pisarze, woźni,

strażnicy przyboczni, posłańcy

o

Sędziowie prywatni – sędzia jednostkowy (iudex unus) wybierany z listy

o

Sąd centumwiralny – sąd stu mężów – sprawy spadkowe, własności gruntów,

stwierdzenie stanu

o

Zmiany w okresie pryncypatu – cognito extra ordinem – nadzwyczajna droga

rozpoznawania sporów w oparciu o autorytet cesarza. Nowe urzędy: prefekt
pretorianów, prefekt miasta, urzędnicy sądowi – iuridici.

o

Zmiany w okresie dominatu – zwierzchnicy jednostek terytorialnych – organem

ochrony praw prywatnych. Jurysdykcyjne przywileje stanowe. IV w. – defensor plebis.
Od Konstantyna – sądownictwo biskupów.

 Strony procesowe

o

Actor (powód), reus (pozwany) – najczęściej pojedyncze osoby.

o

Rola stron w procesie prywatnym – współdziałanie z magistraturą i sędzią w

decydujących momentach.

o

Zdolność procesowa – zdolność do występowania w procesie

o

Legitymacja procesowa – czynna, lub bierna

o

Zastępstwo procesowe: kognitor, prokurator

o

Pomocnicy stron: kapłani, świeccy juryści, mówcy sądowi, adwokaci.

 Ramy organizacyjne procesu

o

Czas – dni dozwolone (dies fasti). 321 – wyłączenie niedzieli z obrotu sądowego.

o

Miejsce – place publiczne (jawność). Cesarze – pomieszczenia zamknięte

o

Właściwość sądowa – forum:



Właściwość rzeczowa – sprawy większe i mniejsze



Właściwość miejscowa – miejsce zamieszkania pozwanego, odchylenia

(umowa, nieruchomość)

o

Dokumentacja – ustność, później protokołowanie

o

Koszty – Republika i pryncypat – bezpłatność (ryzyko procesowe – kary pieniężne).

IV – VI w. – wysokie opłaty (zaliczka – wnioskodawca)

 Actio – powództwo, roszczenie

Rozwój historyczny procesu rzymskiego:

 Proces legisakcyjny – dominuje w republice

 Proces formułkowy – od II w. p.n.e. Na przełomie republiki i pryncypatu - jedyny

 Proces kognicyjny – okres pryncypatu/ prawa klasycznego, pozostaje w okresie dominatu.

Pomoc własna i jej ograniczenia:

 Realizowana siłami jednostki, lub grupy społecznej – zaczepna (ofensywna) i obronna

(defensywna)

 Granice obrony koniecznej – stosowana nie dla zemsty, lecz dla ochrony przed siłą poważną,

bezpośrednią i bezprawną.

 Pomoc własna o charakterze zaczepnym (samopomoc) – problem państwowy – wydanie

osobnych ustaw julijskich (Cezara, lub Augusta) – „w sprawie przemocy w życiu publicznym i

prywatnym). Pryncypat – dekret boskiego Marka (wierzyciele). Digesta – ochrona prawa

należy do władzy, nie do poszczególnych osób

 Polubowne rozwiązywanie sporów – kompromis, arbiter

Prawo Rzymskie - skrypt

7

Charakterystyka procesu legisakcyjnego:

 Najstarsza postać, od lex i actio  postępowanie związane z ustawami

 Formalizm – symboliczne gesty, formułki słowne (staranne przemyślenie)

 Ograniczony krąg zastosowania – obywatele rzymscy, oparty na ustawach, ograniczenia

faktyczne (ryzykowność)

 Lex Aebutia z II w. p.n.e. – ograniczenie; ustawy julijskie z 17r. p.n.e. – usunięcie. Do III w

przed sądem centumwiralnym

Rodzaje

legis actiones

:

 Legis actio sacramento:

o

Normalny sposób postępowania w sprawach spornych

o

Sacramentum – przysięga, piaculum – ofiara przebłagalna

o

W prawie świeckim – suma pieniężna  50 asów (wartość poniżej 1000, wolność),

500 asów (powyżej 1000)

o

Legis actio sacramento in rem – forma dochodzenia praw do władztwa nad rzeczami –

obydwie strony i rzecz sporna  windykcja i kontrawindykacja (formułki, dotknięcie

laską), wezwanie do zapłacenia sacramentum – sędzia orzekał o jego losach.

o

Legis actio sacramento in personam – środek procesowy służący do dochodzenia

należności o charakterze osobistym.

 Legis actio per iudicis postulationem
 Legis actio per condictionem

 Legis actio per manus iniectionem

o

Egzekwowanie prywatnych należności o charakterze osobistym – należności

niewątpliwe, określone w pieniądzach, stwierdzone w wyroku.

o

Egzekucja bez uruchamiania postępowania sądowego – furtum manifestum, należność

poręczyciela, dochodzenie odsetek od lichwiarzy.

o

Skierowana przeciw osobie dłużnika – po 30 dniach – manus iniectio (manus depellere –

vindex). 60 dni na wykup, układy stron  swoboda wierzyciela. Złagodzona w lex

Poetelia z 326 p.n.e.

 Legis actio per pignoris capionem

Charakterystyka procesu formułkowego:

 Normalna forma ochrony praw prywatnych w ostatnim stuleciu republiki i pryncypacie (do

342)

 Przekształcony wewnętrznie proces legisakcyjny, bądź wykształcony w praktyce pretora

peregrynów

Postępowanie

in iure

w procesie formułkowym. Obrona pozwanego:

 Początek postępowania:

o

Wymóg obecności stron – obowiązek stawienia się przed sądem – wezwanie

prywatne i ustne

o

W okresie republiki ograniczenia in ius vocatio kategorie osób, których nie można

było pozywać. W przypadku braku reakcji na wezwanie – kara prywatna.

o

Vadimonium – przyrzeczenie stawienia się przed sądem pod rygorem zapłaty (maks.

100 000 sesterców). Jej zapłacenie nie zwalniało z zapłacenia samej należności.

o

Editio actionis (zapowiedź powództwa) – obowiązek pozasądowego uprzedzenia

kandydata na pozwanego o zamiarze wytoczenia mu procesu.

 Możliwości zakończenia sporu in iure:

o

Postulatio actionis – wniosek powoda o udzielenie ochrony procesowej

Prawo Rzymskie - skrypt

8

o

Denegatio actionis – odmowa ochrony procesowej (walka z pieniactwem, narzędzie

dyskryminacji)

o

Confessio in iure – uznanie powództwa przez pozwanego

o

Iusiurandum – przysięga (pozwanego – odmowa ochrony; powoda – zwycięstwo).

Krzywoprzysięstwo – karane.

o

Transactio – ugoda (nacisk pretora na strony)

o

Eliminacja sporów bagatelnych

 Stanowisko pozwanego

o

Indefensio – gdy pozwany zachowywał się biernie. Przy actiones in rem – swoboda

wdania się w spór (obowiązek wydania rzeczy), przy actiones in personam – obowiązek
(dopuszczenie do egzekucji osobistej, lub majątkowej).

o

Zaprzeczenie (negatio) – przeciwstawienie twierdzeniom powoda. Zaprzeczenie

bezpodstawne (infitiatio) – zasądzenie w podwójnej wysokości.

o

Exceptio – podniesienie zarzutu procesowego – nowa okoliczność.

 Zakończenie postępowania in iure

o

Ustalenie treści formułki – decyzja pretora po rozważeniu postulatów stron, ustalenie

sędziego.

o

Litis contensatio – utwierdzenie sporu – akt dokonywany między pretorem, a stronami.

Konsumpcja uprawnienia do wniesienia powództwa, moment decydujący – stan

faktyczny.

Budowa formułki pretorskiej:

 Charakterystyka - formula, iudicium, actio - owoc pierwszej fazy postępowania, instrukcja dla

sędziego – zasądzenie lub uwolnienie pozwanego w zależności od wyników postępowania
dowodowego. Tabulae ceratae.

 Zwyczajne części składowe:

o

Treść poprzedzało wyznaczenie sędziego

o

Intentio – żądanie powoda (formułki prejudycjalne – jedyna część)

o

Condemnatio – udzielenie sędziemu władzy uwolnienia, lub zasądzenia (incertum –

określenie należności)

o

Demonstratio – opis stanu faktycznego, przed intentio.

o

Adiudicatio – pozwolenie przysądzenia rzeczy, lub prawa własności któremuś z

uczestników sporu – tylko w powództwach działowych:



Actio familae erciscundae – podział spadku pomiędzy współspadkobierców



Actio communi dividundo – wspólnej rzeczy pomiędzy współwłaścicieli



Actio finium regundorum – uregulowanie granic między sąsiadami

 Nadzwyczajne części składowe:

o

Praescriptio – dodatkowe klauzule

o

Praescriptio pro actore – klauzula w interesie powoda (nie obejmowanie w całości

przedmiotu powództwa)

o

Exceptio – klauzula w interesie pozwanego – nowa okoliczność pomiędzy intentio, a

condemnatio – postęp w rozwoju kultury prawniczej i zasad słuszności. Exceptio doli –
zarzut podstępu. Klasyfikacja ekscepcji:



Niweczące – skutki trwałe



Odraczające – tymczasowe



Peremptoryjne



Dylatoryjne

o

Replicatio – ekscepcja przeciwna  duplicatio  triplicatio

Pojęcie i rodzaje powództw – actiones:

 Klasyfikacja powództw

Prawo Rzymskie - skrypt

9

o

Actiones in rem (vindicationes) – ochrona władztwa nad rzeczami, kierowały się

przeciwko wszystkim nieuprawnionym. Actiones in personam (conditiones) –

sankcjonowały osobiste uprawnienia wierzyciela przeciw dłużnikom.

o

Actiones perpetuae – wieczyste; actiones temporales - czasowe

 Powództwa prawa pretorskiego:

o

Formulae in ius conceptae – formułki oparte na prawie – intentio (prawo Kwirytów,

oportere)

o

Actiones utiles – powództwa analogiczne – podstawową actio przyznawaną większym

kategoriom osób

o

Powództwa ze zmianą podmiotów – umieszczano różne osoby w intentio i condemnatio

o

Formulae fictiae – formułki z elementem fikcji – zasady słuszności (przyjęcie

brakującego elementu za istniejący)

o

Formulae in factum conceptae – formułki osnute na faktach – opis tego, co się zdarzyło

 Powództwa konkurujące:

o

Eliminacja – przedmiot sporu identyczny, cel – jednakowy – jedna actio (wybór – litis

contensatio)

o

Kumulacja – różne cele (wyrównanie szkody, kara prywatna, mieszane) i powództwa

karne

Postępowanie

apud iudicem

:

 Ogólny charakter

o

Brak formalistyki, pewne zasady

o

Zaoczność – post meridiem praesenti litem addictio

o

Postępowanie dowodowe – ustalenie stanu faktycznego

o

Ciężar przeprowadzenia dowodu – powód (intentio, demonstratio), pozwany (exceptio).

o

Świadkowie – dobrowolni, strona procesowa, dowód z biegłych, dokumentów

 Granice władzy sędziego

o

Upoważnienie zawarte w condemnatio: zasądzenie, lub uwolnienie pozwanego.

Przedmiot nie określony – górna granica

o

Iudicia stricti iuris – uwolnienie, lub zasądzenie w całości

o

Pluris petitio – nadmierne żądanie:



Re (przedmiot



Tempore (czas)



Loco (miejsce)



Causa (przyczyna prawna)

o

Iudicia bonae fidei - rozsądne uregulowanie sporu (cokolwiek się będzie należało na

podstawie dobrej wiary):



Zarzut podstępu, groźby



Potrącenie – compensatio



Uwolnienie w przypadku zapłaty dokonanej po litis contestatio

 Wymóg kondemnacji pieniężnej i jej złagodzenie

o

Condemnatio pecuniaria – zasądzenie tylko na zapłacenie kwoty pieniężne

o

Formula arbitraria – wezwanie pozwanego do spełnienia żądania podnoszonego przez

powoda  dopuszczenie powoda do oszacowania wartości przedmiotu sporu

o

Actiones arbitrariae – uniknięcie infamii

Wyrok i jego prawomocność:

 Obowiązek sędziego – wymuszenie poprzez karę pieniężną (multa), chyba że sprawa nie była

dla sędziego jasna

 Sententia, iudicatum – nie wymagano pisemnej formy, ani uzasadnienia.

Prawo Rzymskie - skrypt

10

o

Treść – najczęściej zasądzenie, lub uwolnienie.

o

Sędzia, ani inny organ nie mógł zmienić orzeczenia.

 Problem wyroku nieprawidłowego:

o

Nieważny – nie wywierał skutków prawnych, chyba że został wykonany

o

Formalna poprawność – namiastki apelacji

 Obrona przeciw powództwu egzekucyjnemu:

o

Revocatio in duplum

o

Intercessio – sprzeciw magistratury wyższej, lub równej

o

Restitutio in integrum – anulowanie skutków postępowania i wyroku

o

Osobista odpowiedzialność sędziego

Egzekucja osobista:

 Actio iudicati – do rozpoczęcia egzekucji prowadziło powództwo na podstawie wyroku (30 dni

 ecictio actionis i in ius vocatio). Zakwestionowanie wyroku (bezpodstawne – nadużycie obrony)

 Więzienie prywatne, lub egzekucja majątkowa

Egzekucja majątkowa:

 Missio in bona – wprowadzenie wierzyciela w posiadanie majątku dłużnika. Publiczne

ogłoszenie egzekucji (proscriptio)  cały majątek.

 Venditio bonorum – 30 dni – żyjący/ 15 – zmarli  infamia, decydująca faza egzekucji 

magister bonorum  prywatna licytacja

 Bonorum emptor – nabywca majątku dłużnika

 Cessio bonorum – ograniczenie egzekucji dla dłużników, którzy popadli w trudności bez swojej

winy – dobrowolne odstąpienie majątku (Cezar, lub August)

 Beneficium competentiae – konieczne środki do życia

 Distractio bonorum – przywilej egzekucyjny dla senatorów, uchwalony w pryncypacie. Egzekucja

majątkowa syngularna – części składowe majątku.

Charakterystyka procesu formułkowego:

 Postęp na tle procesu legisakcyjnego – mniej formalistyczny, szerzej dostępny.

 Zakres zastosowania – w Rzymie i Italii. Niewolnicy – brak dostępu

 Pozostałości formalizmu – skrępowanie sędziego treścią formułki, skutki litis contestatio.

 Niedomagania funkcjonalne – wpływy na sędziów

Charakterystyka procesu kognicyjnego:

 Pryncypat – postępowanie nadzwyczajne (od Augusta do Justyniana)

 Struktura

o

Proces jednolity

o

Aparat jurysdykcyjny w całości państwowy – sędziami byli urzędnicy

o

Sędzia kierował postępowaniem z urzędu na zasadzie autorytetu

o

Brak jawności – pisemność, wysokie koszty

 Proces reskryptowy:

o

Potrzeba angażowania autorytetu cesarskiego – odsyłanie spraw przez sędziów, osoby

prywatne – rozstrzygnięcia hipotetyczne

o

Postępowanie na podstawie reskryptu – okazanie przeciwnikowi proces – sędzia

sprawdzał stan faktyczny

 Znaczenie i funkcja procesu kognicyjnego:

o

Państwowy, powszechny, materiał do ukształtowania procesu rzymsko –

kanonicznego

o

Prostszy w konstrukcji, mniej formalistyczny, bardziej autorytatywny, niż formułkowy

o

Przewlekłość, niska jakość aparatu sądowego – matactwa procesowe, asocjalność.

Prawo Rzymskie - skrypt

11

Przebieg postępowania w procesie kognicyjnym:

 In ius vocatio – akt pisemny i urzędowy. Pismo procesowe  odpowiedź na pismo powoda

(gwarancja stawiennictwa – przysięga, poręczycielstwo, więzienie sądowe)

 Zaoczność – proces kontumacjalny – postępowanie bez udziału jednej strony.

 Litis contestatio – na początku sprawy po narratio i contradictio – punkt orientacyjny, bez

konsumpcji.

 Dowody – dokumenty. 334 – testis unus, testis nullus – pozycja społeczna, obowiązek

świadectwa, przysięga. Ustawowe wskazówki – domniemania, ciężar przeprowadzenia

dowodu.

 Swoboda orzeczenia sędziowskiego – podlegał tylko ustawom, mógł zasądzić powoda

 Egzekucja – sądowy organ wykonawczy, egzekucja syngularna (ruchomości, nieruchomości,

wierzytelności). 388, 486, 529 – publiczne więzienia za długi.

Apelacja:

 Autorytet cesarza – zwracano się doń o ponowne rozpatrzenie spraw

 W okresie dynastii Sewerów na żądanie jednej ze stron sąd rozpatrywał sprawę od nowa –

poprawianie niesprawiedliwości

 Często nadużywana. 331 – konstytucja Konstantyna W. – relegacja na 2 lata, pozbawienie

połowy majątku. Justynian – kary pieniężne, 2 apelacje, powyżej 10 funtów złota.

Środki ochrony pozaprocesowej:

 Ogólna charakterystyka: uzupełniające środki ochrony prawnej – zapobieganie sporom,

przygotowanie postępowań sądowych, zapewnienie wykonania wyroków, likwidowanie
skutków nieprawidłowych orzeczeń

 Stypulacje pretorskie – pretorowie przymuszali do składania zobowiązań stymulacyjnych –

gwarancyjne (cautio) – np. szkoda niedokonana

 Missiones – uprawnienie do wprowadzenia zainteresowanej osoby w posiadanie majątku

drugiej osoby

 Interdykty:

o

Autorytatywne nakazy, lub zakazy  zakazy warunkowe

o

Utrzymanie ładu wewnętrznego, ochrona interesów jednostek

o

Znaczenie psychologiczne, działanie profilaktyczne

 Restitutio in intregrum

o

Summum ius, summa iniuria  przywrócenie stanu poprzedniego

o

II w. p.n.e. – warunki i granice zastosowania (środek ostateczny)

o

Poza procesem:



Z powodu wieku



Nieobecności w sprawach państwowych



Groźby, czy błędu przy zawieraniu czynności prawnych

o

W procesie:



Odwrócenie skutków pluris petitio



Odwrócenie skutków niesłusznego wyroku

Początek i koniec osobowości fizycznej:

 Osoba fizyczna – od momentu urodzenia (żywego). Wątpliwości – żywotność (7 miesięcy),

ludzki kształt  zdolność prawna osób wolnych

 Nasciturus – płód poczęty, ale nie urodzony – korzyści majątkowe poprzez zastosowanie fikcji

 Koniec osobowości – śmierć, utrata wolności

Zdolność prawna i jej wymogi:

Prawo Rzymskie - skrypt

12

 Zdolność do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków

Zdolność do czynności prawnych:

 Zdolność do tego, aby za pomocą czynności prawnych kształtować sytuację prawną własną,

albo innych osób

Status libertatis:

 Sytuacja prawna osoby (persona) – caput. Status:

o

Libertatis – stan wolności, czy niewoli

o

Civitatis – stanowisko w państwie

o

Familiae – stanowisko w rodzinie

Cześć obywatelska i jej uszczuplenie:

 Wolni (liberi) – wolnourodzeni (ingenui) i wyzwoleńcy

 Cześć obywatelska (existimatio)

o

Niesława (infamia, ignominia) – popełnienie czynu hańbiącego, bądź zasądzenie

o

Turpitudo – ocena sędziego

 Capitis deminutio – zmiana stanowiska prawnego (maxima – utrata wolności)

 Postliminium – niewola nieprzyjacielska:

o

Ius postliminii – prawo powrotu (zawieszenie)

o

Śmierć w niewoli  lex Cornelia (80 r. p.n.e. – Sulla)  dziedziczenie

Powstanie niewoli:

 Jeńcy wojenni, lub dzieci urodzone w niewoli (stan dziedziczny poprzez matkę)

 Płód niewolnicy (partus ancillae) przypadał właścicielowi

 SC Claudianum (52) – kobieta wolna, utrzymująca stosunki z niewolnikiem bez zgody

właściciela, stawała się niewolnicą (zgoda – dziecko – do Hadriana)

Położenie prawne niewolników:

 Vitae necisque potestas

 Związki pomiędzy niewolnikami – contubernium (zależały od przyzwolenia właściciela)

 Nabycie – dla pana, przestępstwa – odpowiedzialność noksalna

 Brak praw publicznych, odpowiedzialność zbiorowa (SC Silanianum – 10)

 Tendencje do zmian:

o

III w. p.n.e. – peculium, możliwość likwidacji – ademptio peculii  wyznaczone zadania

gospodarcze

o

Zobowiązania naturalne, peculium – ograniczona odpowiedzialność właściciela

o

Favor libertatis – rozstrzyganie na rzecz wolności (np. dzieci)

o

Cesarze – sfera władzy nad niewolnikami (półśrodki)

o

Zakończenie niewoli – przepis państwowy, lub wola właściciela. Porzucenie – rzecz

niczyja

Sposoby wyzwalania niewolników:

 Przyczyny wyzwalania:

o

Kryzys ustroju niewolniczego (pobudzanie do wysiłku)

o

Względy prestiżowe

o

Względy humanitarne

 Sposoby:

o

Wyzwolenia według prawa cywilnego



Manumissio vindicta – wyzwolenie przed organem władzy



Manumissio censu – wpis na listę obywateli

Prawo Rzymskie - skrypt

13



Manumissio testamento – bezpośrednie (patronem – zmarły), warunkowe,

powiernicze.



Za Konstantyna – przed biskupem i gminą wyznaniową

o

Wyzwolenia według prawa pretorskiego



Nieformalne – w gronie przyjaciół, liście  Latynowie juniańscy (lex Iunia

Norbana – 19)

 Rozmiary wyzwoleń i ich ograniczenia:

o

Lex Fufia Canina (2 p.n.e.) – ograniczenia wyzwoleń testamentowych

o

Lex Aelia Sentia (4) – ograniczenia merytoryczne (wyzwalający – 20 lat, wyzwalany –

30/ słuszna przyczyna). Niewolnicy karani, używani do igrzysk – peregrini dediticii –

niemożność osiedlenia w Rzymie. Pozbawienie skutków wyzwolenia na szkodę

wierzycieli (Justynian), lub patrona.

Położenie prawne wyzwoleńców:

 Obywatelem stawał się tylko wyzwolony przez obywatela

 Brak dostępu do urzędów republikańskich

 Prawo patronatu – opieka i władza

 Przyrzeczenie świadczenia bezpłatnych usług – przed wyzwoleniem

 Lex Papia Poppea (9) – dopuszczenie patrona do dziedziczenia.

 326 – prawo do odwołania wyzwolenia (Konstantyn)
 Ius aureorum anulorum – nie znosiło prawa spadkowego patrona. Natalium restitutio – zrównanie

z wolnourodzonymi

 Osoby półwolne:

o

Dłużnicy poddani egzekucji osobistej, gladiatorzy, osoby wykupione z niewoli

nieprzyjacielskiej

o

Personae in mancipio – dzieci sprzedane w specyficzny stan zależności

o

Coloni – dzierżawcy gruntów rolnych trwale przytwierdzeni do ziemi (IV w. –

niemożność opuszczenia uprawianych gruntów)

Stanowisko prawne obywateli rzymskich (

status civitatis

):

 Sprawowanie urzędów (ius honorum), głosowanie na zgromadzeniach ludowych (ius suffragii),

służba w legionach, zwolnienie z podatków.

 Urodzenie z rodziców obywateli, dla Latynów – osiedlenie w Rzymie

 Nadanie obywatelstwa przez organy państwowe (weterani, gminy).
 Latynowie juniańscy – nagroda za działalność populacyjną, porządkową, gospodarczą

 Lex Iulia i lex Plautia Papiria (90 i 89 p.n.e.) – obywatelstwo dla Latynów

 212 – peregryni

 Capitis deminutio media – utrata obywatelstwa z zachowaniem wolności (obywatelstwo innego

państwa, banicja)

Stanowisko prawne Latynów:

 Latyni - 338 p.n.e. – podbój Lacjum, od III w. p.n.e. – mieszkańcy kolonii latyńskich (Latini

coloniarii).

 Peregryni:

o

Wolni mieszkańcy, cudzoziemcy

o

Peregrini certae civitatis – zwierzchnictwo Rzymu

o

Peregrini dediticii – obszary podbite i niepożądani wyzwoleńcy

Status familiae:

 Familia – zespół osób i wartości majątkowych należących do tego samego domu.

 Agnatio – organizm monokratyczny i patriarchalny (pater familias) – akt prawny, urodzenie.

Gentiles – osoby, które łączyła wspólnota nazwiska.

Prawo Rzymskie - skrypt

14

 Cognatio – pokrewieństwo naturalne. W linii prostej – wstępni (ascendenci) i zstępni

(descendenci). Stopnie – liczba urodzeń.

 Personae sui iuris – osoby nie podlegające władzy familijnej, o pełnej zdolności prawnej (alieni

iuris – ograniczona). Filius familias – bierna zdolność majątkowa (SC Macedonianum)

 Capitis deminutio minima – zmiana przynależności familijnej

Osoby prawne:

 Związki osób – korporacje:

o

Cesarze – fiscus

o

Związki osób – gminy, stowarzyszenia (zespoły osób związanych ze sobą).

 Masy majątkowe – fundacje:

o

Fundacje niesamodzielne – wartości majątkowe przeznaczone do określonych celów

o

Fundacje samodzielne (V i VI) – majątki odrębne zarządzane przez specjalne organy

 Stan prawny według ustawodawstwa Justyniana – dopuszczenie gmin, stowarzyszeń do

udziału w procesie formułkowym przez przedstawicieli.

Zdolność do czynności prawnych:

 Płeć – ograniczenia dla kobiet

 Wiek:

o

Infantes – dzieci (do 7 lat)

o

Impuberes – niedojrzali (12, 14) – możność przyjmowania przysporzeń

o

Puberes, minores viginti quinque annis – dojrzali poniżej 25 roku życia – chronieni przed

ujemnymi skutkami swobody działania

o

Puberes – dojrzali i minorzy po uzyskaniu przywileju cesarskiego (18, 20)

 Stan umysłowy i marnotrawstwo:

o

Furiosus – umysłowo chorzy (oprócz przerw w chorobie)

o

Prodigus – marnotrawcy

Pojęcie i rodzaje czynności prawnych:

 Pojęcie:

o

Zdarzenia prawne – zdarzenia, z którymi łączą się skutki prawne

o

Czynności prawne – działania ludzkie, zmierzające do wywołania skutków prawnych

 Rodzaje:

o

Jednostronne i dwustronne

o

Inter vivos i mortis causa

o

Rozporządzające i zobowiązujące

o

Odpłatne i nieodpłatne

Elementy składowe czynności prawnych:

 Forma – wymogi co do formy, lub dowolność (objawienie woli, lub czynności dorozumiane)

 Treść – typowa lub nietypowa (zgodna z prawem i dobrymi obyczajami). Minimum treści i

dodatki niekonieczne

Pojęcie i rodzaje warunków:

 Warunek – zdarzenie przyszłe i niepewne (charakter losowy, uzależnione od woli osoby,

pośrednie):

o

Zawieszający

o

Rozwiązujący

o

Niemożliwy do spełnienia (niemożliwość fizyczna, lub prawna)

 Termin – zdarzenie przyszłe i pewne.

 Polecenie – obowiązki, zobowiązania moralne (cele socjalne, sakralne)

Prawo Rzymskie - skrypt

15

Oświadczenie woli i jego wady:

 Wola, a oświadczenie – wola (element wewnętrzny)  oświadczenie (element zewnętrzny).

Causa Curiana – 92 r. p.n.e.

 Oświadczenie złożone nie na serio

 Pozorność – obchodzenie zakazów. Czynności desymulowane.

Błąd (

error

):

 Rozbieżność nie zamierzona:

o

Identyczność osoby, lub przedmiotu

o

Istotne właściwości rzeczy

o

Jakość rzeczy

o

Oznaczenie rzeczy

 Nieznajomość prawa – kobiety i żołnierze

 Dolus (podstęp) – rozmyślne wprowadzenie w błąd
 Metus – bojaźń spowodowana groźbą (vis) – bezprawna, poważna

Skutki czynności prawnych. Nieważność czynności prawnych:

 Czynności ważne – wywierały skutki prawne (np. nabycie prawa)

 Czynności nieważne – bezskuteczne, brak możliwości uzdrowienia:

o

Konwalidacja

o

Konwersja

o

Zatwierdzenie

 Czynności wzruszalne – pozbawiane skutków przez prawne działanie osób zainteresowanych.

Zastępstwo przy czynnościach prawnych:

 Potrzeby i środki zaradcze – osoby alieni iuris naturalnymi przedstawicielami.

 Zastępstwo pośrednie – we własnym imieniu – skutki w drodze wtórnej czynności

 Zastępstwo bezpośrednie (przedstawicielstwo) – działanie w cudzym imieniu

Konkubinat:

 Pojęcie – związek jednego mężczyzny z jedną kobietą – trwała wola i rzeczywiste

utrzymywanie wspólnoty

 Odmiany małżeństwa i związki podobne

o

Cum manu – zmiana przynależności agnacyjnej kobiety – sine manu

o

Iustum matrimonium – obywatele

o

Matrimonium iuris gentium

 Konkubinat:

o

Trwały związek dwojga wolnych osób zawiązany i utrzymywany celowo jako związek

pozamałżeński (ustawy Augusta)

o

Dogodniejszy dla mężczyzn (honorowe stanowisko, majątek, darowizny)

o

Cesarstwo chrześcijańskie – przekształcanie w małżeństwo

Zawarcie małżeństwa – wymogi ważności i przeszkody. Wejście żony pod władzę męża:

 Conubium – zdolność dwojga osób do zawarcia między sobą pełnoprawnego małżeństwa

rzymskiego (plebejusze – lex Canuleia z 445 p.n.e., wyzwoleńcy – za Augusta)

 Wymogi i ograniczenia – dojrzałość stron i zgoda zainteresowanych (lub zwierzchników

familijnych). Inne przeszkody: choroba umysłowa, pokrewieństwo (w linii prostej i bocznej
do 6 – 3 stopnia), powinowactwo, adopcja.

 Ustawodawstwo małżeńskie Augusta:

Prawo Rzymskie - skrypt

16

o

Lex Iulia de maritandis ordinibus i lex Iulia de adulteriis z 18 p.n.e., lex Papia

Poppaea

o

Rozwój populacji – obowiązek małżeński, posiadania dzieci (bezżenni nie mogli

otrzymać nic z testamentu, bezdzietni – połowę)

 Zaręczyny (sponsalia) – wzajemne przyrzeczenie przyszłego małżeństwa. W prawie

poklasycznym – zadatek (arra sponsalicia) – poczwórna, od 472 – podwójna wysokość

 Sposób zawarcia małżeństwa – czynność prywatna i nieformalna (zewnętrzne objawy)

 Conventio in magnum – włączenie żony do familii agnacyjnej męża:

o

Confarreatio – akt sakralny – 2 najwyższych kapłanów, 10 świadków – patrycjusze

o

Coëmptio – mancypacja – dawna plebejska forma

o

Usus – przemiana małżeństwa sine manu w cum manu po nieprzerwanym,

jednorocznym pobycie żony w domu męża

Ustanie małżeństwa:

 Powody:

o

Śmierć

o

Przerwanie faktycznej wspólnoty

o

Długotrwałe zaginięcie (5 lat)

o

Popadnięcie w niewolę u wrogów

o

Iustum matrimonium – utrata obywatelstwa, wolności

 Rozwód:

o

Wolność rozwiązywania małżeństw (223 – Aleksander Sewer)

o

Czynność prywatna

o

Divortium – rozejście za porozumieniem

o

Repudium – odtrącenie małżonka (cum manu – tylko mąż)

o

Zwierzchnik familijny żony – do Antoninusa Piusa (małżeństwo harmonijne)

o

Od Konstantyna W. do Justyniana – konstytucje przeciw rozwodom jednostronnym

(katalogi przyczyn i kar – majątkowych, przeciw osobie)

 Zniesienie manus

o

Confarreatio  diffareatio (akt przeciwny)

o

Coëmptio, lub usus  remancipatio

 Ponowne małżeństwo:

o

Kobiety – odczekanie określonych terminów (10 – 12 miesięcy)

Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami:

 Stosunki osobiste – ogólna charakterystyka:

o

Powinowactwo

o

Honorowe stanowisko żony – brak równouprawnienia

 Małżeństwo cum manu:

o

Żona – stanowisko agnacyjnej córki (lub wnuczki) – władza osobista mniej rozległa,

niż nad dziećmi

o

Mater familias – domina – niemożność sprzedaży trans Tiberim, czy w mancipium – sąd

domowy

o

Usurpatio trinoctii – niezależność materialna

 Małżeństwo sine manu

o

Mąż decydował o istotnych sprawach rodziny

o

Od Dioklecjana – interdictum de uxore exhibenda ac ducenda

 Małżeńskie prawo majątkowe – ogólne zasady:

o

Cum manu – zupełna wspólnota majątkowa:



Sui iuris – majątek przypadał mężowi



Nabytki przypadały mężowi

Prawo Rzymskie - skrypt

17



Ciężar utrzymania domu

o

Sine manu – zupełna rozdzielczość majątkowa:



Sui iuris – majątek parafernalny



Dochody – własne uznanie



Ciężar utrzymania – mąż

 Zakaz darowizn – zapora przeciw presjom moralnym i materialnym między małżonkami.

Dozwolone – podarunki, pomoc w utrzymaniu domu. Oratio Severi – 206.

Posag – pojęcie, sposoby ustanowienia i rodzaje:

 Istota, funkcja i znaczenie:

o

Majątek wniesiony mężowi ze strony kobiety w związku z zawarciem małżeństwa –

przysporzenie bezpłatne

o

Ciężary małżeństwa

o

Zabezpieczenie trwałości małżeństwa

 Rodzaje i sposoby ustanowienia:

o

A patre profecta – zwierzchnik agnacyjny (obowiązek – za Justyniana)

o

Dos adventica – od kogokolwiek

o

Przedmiot posagu – wszystko, co przedstawiało wartość majątkową

o

Przed, przy zawarciu, lub w trakcie trwania małżeństwa

o

Dotis datio – realne przysporzenie

o

Dotis dictio – jednostronne przyrzeczenie ustanowienia posagu.

o

Dotis promissio – przyrzeczenie dwustronne, stypulacja

o

Pollicitatio dotis – nieformalne przyrzeczenie

 Ewolucja obowiązku zwrotu posagu:

o

Republika – obowiązek moralny (śmierć – część spadkowa, lub zapis posagowy) –

dług honorowy

o

Actio ex stipulatu – zastrzeżenie zwrotu – stypulacja (substancja posagowa – posag

zwrotny).

o

Actio rei uxoriae – obowiązek zwrotu (protorowie). Powództwo bonae fidei – substancja,

prawo zatrzymania – dzieci, naganne prowadzenie żony.

 Reforma Justyniana:

o

530 – reforma prawa posagowego

o

Rozszerzenie zakresu obowiązku zwrotu (mąż – użytkownikiem)

o

wzmocnienie gwarancji zwrotu – zakaz pozbywania i obciążania gruntów, zastaw

hipoteczny na majątku męża

 Darowizna z powodu małżeństwa - ekonomiczna przeciwwaga posagu

Powstanie i zgaśnięcie władzy ojcowskiej:

 Znaczenie wejścia pod władzę – społeczne i ekonomiczne stanowisko ojca.
 Urodzenie w małżeństwie – dzieci z iustum matrimonium, jeśli zostały uznane za małżeńskie. W

prawie klasycznym dwa domniemania:

o

Najrychlej – 182 dzień od zawarcia małżeństwa i 300 dzień po jego rozwiązaniu

o

Ojcem jest mąż matki

 Przysposobienie – włączenie do familii osób z zewnątrz, przybranie dziecka (adoptujący

starszy o „pełną dojrzałość”, potem – 18 lat). Uzupełnianie familii na niższych szczeblach.

Dwa rodzaje:

o

Arogacja – przyjęcie do familii osoby sui iuris – kontrola społeczna – zgromadzenia

ludowe, reskrypt cesarski

o

Adopcja właściwa – osoby alieni iuris – akt prywatny, dokonywany przez strony

zainteresowane w oparciu o władzę magistratury – szereg formalności (zwolnienie z
władzy, wprowadzenie pod nową). Pod koniec okresu klasycznego – prywatne

Prawo Rzymskie - skrypt

18

umowa (zgoda adoptowanego). W prawie justyniańskim – rozróżnienie skutków przy
adopcji przez osobę obcą, lub ascendenta.

 Legitimatio – nadanie dzieciom urodzonym w konkubinacie stanowiska dzieci urodzonych w

małżeństwie

 Władza dożywotnia – zgaśniecie przez:

o

Śmierć

o

Utratę obywatelstwa

o

Osiągnięcie wysokich stanowisk kapłańskich (kobiety – Westalki). Nowele – biskupi.

o

Zmiana przynależność familijnej

o

W prawie poklasycznym – porzucenie dziecka

 Emancypacja:

o

Zwolnienie z podległości władzy ojcowskiej:



Wydziedziczenie za życia



Majątek familijny – jeden syn



Dążenie synów do samodzielności

o

Peculium – wyposażenie; część majątku (1/3) – wynagrodzenie za dokonanie

emancypacji.

o

Akt prywatny, od VI w. – rejestracja (zgoda dojrzałego emancypowanego)

Treść władzy ojcowskiej. Peculium:

 Władza nad osobami – ogólna charakterystyka:

o

Pierwotnie – nieograniczona władza (ograniczenia pozaprawne)

o

Od schyłku republiki – obowiązki ojca

 Ius vitae necisque:

o

Jurysdykcja karna za najcięższe przestępstwa (sąd domowy).

o

IV – zniesienie władzy życia i śmierci (karcenie dzieci)

o

Los noworodków – zabicie, porzucenie

 Ius vendendi - sprzedaż dzieci (w obrębie państwa – synowie – 2 razy, córki, wnukowie – raz).

294 – Dioklecjan zakazał alienowania dzieci; 329 – Konstantyn W. – w razie ubóstwa
sprzedaż noworodków z prawem odkupu

 Małżeństwo dzieci
 Środki ochrony – wewnątrz familii – dozwolona samopomoc, na zewnątrz – powództwo

windykacyjne, interdykty pretorskie

 Jedność majątku familijnego – pater familias właścicielem, zarządcą i dysponentem  ewolucja

w kierunku dezintegracji majątkowej.

 Peculium – wydzielanie z majątku poszczególnych elementów i powierzanie ich w odrębny

zarząd. Syn nie mógł umniejszać substancji peculium przez darowizny. Ojciec – rozszerzał

zakres możliwości nabywczych familii, syn – samodzielność w gospodarowaniu.

 Peculium castrense – peculium quasi castrense – peculium obozowe, odrębny majątek syna –

żołnierza. Dominat – nabytki uzyskane w służbie publicznej, świeckiej i duchownej.

 Bona materna i inne nabytki dzieci – dobra pochodzące ze spadku po matce, elementy

pochodzące z innych źródeł – zarząd i pobieranie pożytków, bez możności dysponowania.

Opieka nad niedojrzałymi:

 Sposoby powołania opiekuna:

o

Tutela legityma – opieka ustawowa (agnaci, gentylowie). Niebezpieczne dla pupila –

opiekun spadkobiercą, niepraktyczne.

o

Tutela testamentaria – powołanie w testamencie (sposób uprzywilejowany)

o

Tutela dativa – od 200r. p.n.e. – zarządzenie władzy – wniosek (ktokolwiek, matka) 

decyzja (pretor, namiestnik). II – pretor do spraw opiekuńczych. Opiekun

Prawo Rzymskie - skrypt

19

mianowany przez urzędnika – obowiązek obywatelski – mógł ubiegać się o
zwolnienie.

o

Do Justyniana – opieka agnatów zastąpiona ustawową opieką kognatów męskich w

Noweli 118 z roku 543. Prawo poklasyczne – najbliższe kobiety

 Władza opiekuna - surogat władzy ojcowskiej – władza nad majątkiem – początkowa

swobodna, później – nadzór urzędowy. Pupil powyżej 7 roku życia mógł powiększać majątek
samodzielnie.

 Odpowiedzialność opiekuna:

o

Actio suspecti tutoris – każdy obywatel w czasie sprawowania opieki  usunięcie

o

Actio rationibus distrahendis - powództwo w sprawie rozdzielenia rachunków – pupil po

zakończeniu opieki

o

Actio tutelae – pupil – rozliczenie ze sprawowanej opieki – pozytywne działania,

niedbalstwo  infamia. Opiekun mógł wytoczyć powództwo wzajemne o zwrot

nakładów poczynionych w interesie pupila. Cautio rem pupilli salam fore – stypulacja
pretorska – gwarancja nieuszczuplania majątku pupila. Od Konstantyna W. –

hipoteka generalna.

Opieka nad kobietami:

 Republika – proces usamodzielniania się kobiet

 Powołanie w testamencie – mężowie pozostawiali możliwość wyboru opiekuna.

 Coëmptio – czynność powiernicza w celu uniknięcia opieki  mancipium

 Dojrzałe kobiety sui iuris – współudział opiekuna przy ważniejszych czynnościach prawnych

(w pryncypacie – formalność)

 August zniósł opiekę nad kobietami wielodzietnymi, Klaudiusz – ustawową opiekę agnatów,

instytucja przetrwała do Dioklecjana.

Kuratela:

 Różnice w stosunku do opieki:

o

Sytuacje wyjątkowe, przejściowe

o

Piecza nad majątkiem, nie osobą

o

Kurator działał sam

o

Zasady odpowiedzialności – jak przy prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia,

Justynian wprowadził powództwa analogiczne do opieki.

 Cura furiosi – zarząd majątku umysłowo chorego – agnaci, gentyle – zabezpieczenie interesów

familijnych i kuranda. Później – kuratela z nominacji urzędnika, w testamencie – wniosek.

 Cura prodigi – analogiczne cele.

 Cura minorum – umożliwienie minorom udziału w obrocie prawnym (początkowo – każda

czynność osobno, potem – zarząd całym majątkiem)

 Inne przypadki: kurator majątku dłużnika, dziecka poczętego, ale nie urodzonego.

Pojęcie i rodzaje rzeczy:

 Res corporales (rzeczy materialne) – res incorporales (rzeczy abstrakcyjne – uprawnienia majątkowe).

 Res in patrimonio – res extra patrimonium (wyjęte z majątku i obrotu prawnego):

o

Divini iuris:



Rzeczy poświęcone kultowi religijnemu



Rzeczy poświęcone kultowi zmarłych



Rzeczy oddane pod szczególną opiekę bogów (mury, bramy Rzymy, znaki

graniczne)

o

Humani iuris:



Rzeczy służące do powszechnego użytku



Rzeczy przeznaczone do użytku publicznego

Prawo Rzymskie - skrypt

20

 Res mancipi (rzeczy szczególnie wartościowe – grunty położone w Italii, niewolnicy, woły, konie,

osły, muły, służebności gruntów wiejskich) – res nec mancipi (pieniądze, sprzęty domowe,

wielbłądy, słonie). Obrót res mancipi – utrudniony przez wymóg stosowania aktów do pewnego

stopnia publicznych.

 Res immobiles (nieruchomości – grunty i wszystko, co gruntem stale złączone), res mobiles

(niewolnicy).

 Rzeczy oznaczone według cech indywidualnych (species), albo według przynależności do gatunku

(genus)  zamienne, zużywalne

 Rzeczy podzielne (na części fizyczne bez uszczerbku dla ich istoty i wartości) i niepodzielne

(części idealne).

 Pożytki (fructus) – płody naturalne. Pożytki połączone z rzeczą macierzystą były jej częścią

składową

Istota posiadania. Rodzaje posiadania. Skutki prawne posiadania:

 Posiadanie a prawo własności:

o

Władztwo faktyczne – ochraniane siłami zainteresowanego

o

Władztwo prawne – uznanie i ochrona państwa

 Elementy posiadania:

o

Element zewnętrzny (corpus) – fizyczne władanie

o

Element wewnętrzny (animus) – wola, zamiar

 Natura i skutki prawne:

o

Władztwo faktyczne – sprawowane fizycznie w określonym zamiarze (animo). Skutki:



Możliwość nabycia – poprzez posiadanie – prawa własności



Ochrona posesoryjna

 Possessio civilis - władztwo faktyczne sprawowane corpore z wolą podobną do woli właściciela 

zasiedzenie.

 Possessio naturalis (detentio) – władztwo faktyczne sprawowane corpore, ale nie wywierające skutków w

sferze prawa (detencja, dzierżenie) – władztwo w cudzym imieniu.

 Possessio ad interdicta:

o

Posiadanie uznane i chronione według prawa pretorskiego – posiadacze w swoim imieniu

z wolą zatrzymania rzeczy dla siebie:



Właściciel posiadający



Posiadacz w dobrej wierze



Posiadacz w złej wierze

o

Samodzielna ochrona posesoryjna – 4 kategorie detentorów:



Zastawnik



Prekarzysta



Depozytariusz sekwestrowy



Emfiteuta – dzierżawca wieczysty (superficjariusz)

 Quasi possessio – posiadanie prawa (np. spadku, ochrona posesoryjna służebności).

Ochrona posiadania:

 Nabycie i utrata posiadania – znaczenie: łączyło się z nabyciem i utratą prawa własności.

 Nabycie normalne: corpore et animo – dematerializacja wymogów:

o

Corpus:



Nabycie pierwotne – akt objęcia w fizyczne władanie musiał być wyraźny –

użycie siły.



Przeniesienie posiadania – „z ręki do ręki”, nieruchomości – obejście, pokazanie.

o

Animus:



Nabycie pierwotne – sam akt fizycznego zawładnięcia rzeczą.



Przeniesienie – charakter osiągniętego porozumienia.

o

„Podstawy posiadania” nie można było zmienić wewnętrznym aktem woli.

 Nabycie wyjątkowe: solo animo – zmiana podstawy władania:

Prawo Rzymskie - skrypt

21

o

Traditio brevi manu – przeniesienie posiadania na dzierżyciela.

o

Constitutum possessiorum – przeniesienie posiadania na mocy samej umowy z nabywcą, przy

czym dotychczasowy posiadacz pozostaje nadal dzierżycielem.

 Utrata posiadania – brak corpus, lub animus – porzucenie, ucieczka zwierzęcia, zgubienie rzeczy.

Wyjątki – letnie pastwiska, niewola, zbiegostwo, śmierć.

 Ochrona posiadania – interdykty posesoryjne:

o

Ochrona posesoryjna – posiadania (użycie siły)

o

Ochrona petytoryjna - własności

 Possessio vitiosa (posiadanie wadliwe) – nabyte od przeciwnika siłą, albo potajemnie, albo w sposób

prekaryjny. Tylko wadliwe nabycie od przeciwnika, wobec osób postronnych nie miało znaczenia

 dozwolona pomoc własna o charakterze aktywnym.

 Interdicta retinendae possessionis – ustalenie, który z przeciwników utrzyma się przy posiadaniu rzeczy

spornej:

o

Uti possidetis – nieruchomości (posiadacz niewadliwy w chwili wydania)

o

Utrubi – ruchomości (poprzedni rok – dłużej niewadliwy + poprzednik)

 Interdicta recuperandae possessionis – służyły do odzyskania posiadania utraconego:

o

Unde vi –niewadliwy posiadacz, którego wyzuto z posiadania siłą – rok.

o

De vi armata – użycie siły zbrojnej – odrzucenie rocznego terminu, posiadacze wadliwi

o

De precario – przeciw prekarzyście, który nie zwrócił rzeczy otrzymanej w precarium.

 Ochrona posesoryjna w prawie poklasycznym i justyniańskim – zaostrzenie kontroli nad aktywną

pomocą własną i rozszerzenie ochrony posesoryjnej (dopuszczenie dzierżycieli i posiadaczy

wadliwych):

o

Wymogi utrubi zrównane z uti possidetis

o

Wyzucie siłą – rok, wadliwość

o

Ochrona posesoryjna stała się ochroną sądową

 Funkcja ochrony posesoryjnej:

o

Stosowane szerzej, niż ochrona prawa cywilnego

o

Szybka likwidacja samopomocy i samowoli – wszyscy posiadacze suo nomie

o

Wzmocnienie ochrony prawa własności

o

Funkcja porządkowa i przygotowawcza przed procesem petytoryjnym.

Pojęcie własności. Rodzaje własności rzymskiej:

 Ogólna charakterystyka rozwoju - wzrost wartości niewolników.

 Własność kwirytarna – uznana i chroniona według prawa cywilnego.

o

Dostępna tylko dla obywateli.

o

Tylko grunty położone w Italii

o

Res mancipi – formalne akty pozbywcze, res nec macnipi – nieformalne wydanie rzeczy.

o

Uprawnienia – nadanie niewolnikowi stanowiska obywatela, legat windykacyjny.

o

Cywilne środki ochrony petytoryjnej.

 Własność bonitarna – uznana i chroniona według prawa pretorskiego:

o

Pomijanie formalności prawa cywilnego – potrzeby obrotu gospodarczego  zasiedzenie

(ochrona pretorska)

o

Podwójna własność – gołe prawo kwirytarne

 Quasi – własność gruntów prowincjonalnych:

o

Władanie – posiadanie i użytkowanie (obowiązek płacenia daniny)

o

W rzeczywistości – prawdziwi właściciele – nabywanie przez zasiedzenie wprowadzone w

III w. przez longi temporis praescriptio (Dioklecjan zniósł przywilej gruntów italskich)

 Własność peregrynów – osobne prawo, własność pojedyncza, urządzenie z zakresu ius gentium,

środki procesowe stosowane analogicznie.

 Własność w prawie wulgarnym – IV i V w. na Zachodzie – rozchwianie terminologii.

 Własność w prawie justyniańskim – likwidacja historycznych nawarstwień.

 Cechy charakterystyczne – najważniejsze i najpełniejsze co do treści prawo rzeczowe:

o

Wąski krąg dopuszczalnych podmiotów – uprawnienia zindywidualizowane

Prawo Rzymskie - skrypt

22

o

Szeroki krąg przedmiotów

o

Swoboda właściciela w korzystaniu ze swego prawa

o

Ochrona stanowiska właściciela wobec osób postronnych

Współwłasność:

 Własność indywidualna – podwójna własność nie stanowiła wyjątku

 Współwłasność – podział prawa do rzeczy (każdy współwłaściciel mógł dysponować swoim

udziałem, łącznie – całą rzeczą, zniesienie wspólnoty – powództwo działowe)

Treść prawa własności:

 Przedmiot – rozciągnięty jak najszerzej (nieruchomości – słup powietrza, wnętrze ziemi z

kopalinami, bez znaków granicznych).

 Zakres uprawnień właściciela:

o

Prawo po posiadania rzeczy własnej

o

Prawo do używania, a nawet zużycia

o

Prawo pobierania pożytków (prawo połowu ryb i polowania)

o

Prawo do rozporządzania rzeczą własną – sprzedaż, alienacja, także po śmierci

Ograniczenia prawa własności:

 Ograniczenia w sferze obyczajowej np. niegospodarność, rozrzutność, piętnowane notą cenzorską

 Ograniczenia w sferze prawa publicznego – wywłaszczenia dla dobra publicznego, ograniczenia o

charakterze sanitarnym, komunikacyjnym, czy budowlanym.

 Ograniczenia w sferze prawa prywatnego wynikały z prawa sąsiedzkiego:

o

Owoce spadające na grunt sąsiedni

o

Kierowanie naturalnego spływu wody

o

Szkodliwe oddziaływania na grunt sąsiedni

 Ograniczenia przyjęte przez samych właścicieli – prawa na rzeczach cudzych, stosunki obligacyjne

(elastyczność prawa własności).

Pochodne sposoby nabycia własności:

 Sposoby nabycia i ich rodzaje

o

Według prawa cywilnego, lub naturalnego

o

W sposób pochodny (od poprzedniego właściciela), lub pierwotny (niezależnie od

uprawnień poprzednich).

 Utrata prawa własności:

o

Porzucenie rzeczy (oprócz ratowania statku, wypadnięcia z wozu)

o

Zniszczenie rzeczy

o

Utrata władzy nad dzikim zwierzęciem

 Przeniesienie prawa własności – zasady ogólne:

o

Nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa, aniżeli sam ma – ochrona właścicieli.

o

Własność na rzeczach przenosi się przez wręczenia i zasiedzenia, a nie gołe umowy

(wymagany widoczny akt przejścia władzy) – do 293

o

W prawie poklasycznym i justyniańskim  czynność zobowiązująca i rozporządzająca

Mancypacja:

 Pierwotnie – bezpośrednia wymiana, po rozpowszechnieniu w III w. p.n.e. pieniądza bitego

straciła sens  wtórna postać – pozorna sprzedaż

 Publiczny akt prawny, w którym następowało formalne stwierdzenie przejścia władzy z jednej

osoby na drugą.

 Obywatele rzymscy – 5 świadków i libripens

 Stanowiła etap drugi, gdy wszystko zostało uregulowane  akt abstrakcyjny, oderwany od swej

przyczyny prawnej

Prawo Rzymskie - skrypt

23

In iure cessio:

 Wywodzi się z procesu w formie legis actio sacramento in rem, gdzie nabywca występował jako

pozorny powód  odstąpienie jakiegoś prawa przed sądem.

 Akt abstrakcyjny dla res mancipi i nec mancipi.

Tradycja:

 Przenoszenie władzy nad rzeczami przez wydawanie z ręki do ręki rzeczy materialnych.

 Wymogi:

o

Zbywca musiał być właścicielem

o

Zgodna wola stron

o

Podstawą wydania – przyczyna prawna (akt kazualny) najczęściej akt kupna – sprzedaży

 gwarancja legalności.

 W prawie justyniańskim także wręczenie pisemnego oświadczenia zbywcy.

Zasiedzenie:

 Pojęcie – nabycie własności na skutek ciągłości posiadania przez czas określony prawem.
 Funkcja i znaczenie – uproszczenie i uporządkowanie stosunków prawnych, zapobieżenie

niepewności – kończyła przejściowy stan własności bonitarnej, przy nabyciu rzeczy w sposób

formalny od niewłaściciela – zmiana właściciela.

 Ograniczenia:

o

Wyłączenie rzeczy wyjętych z obrotu, w pewnych okresach – należących do fiskusa,

gruntów prowincjonalnych.

o

Zasiedzenie ukształtowane liberalnie, by umożliwić możnym zabór ziemi  później

zagrożenie – nowe ograniczenia (słuszny tytuł, dobra wiara).

o

Tylko dla obywateli

o

Wyłączenie rzeczy skradzionych i sprzeniewierzonych (łatwiej było zasiedzieć

nieruchomości)

 Usucapio:

o

Na ruchomościach – 1 rok, nieruchomościach – 2 lata nieprzerwanego posiadania.

o

Wyłączenie rzeczy skradzionych – Ustawa XII tablic, lex Atina z II w. p.n.e. Rzeczy

nabyte siłą – ostatni wiek republiki.

 Longi temporis praescriptio:

o

Grunty prowincjonalne – ochrona długotrwałych posiadaczy.

o

200 – zarzut procesowy – 10 lat (ta sama prowincja), 20 lat (różne).

o

III w – instytucja prawa materialnego, III/IV – sposób nabycia prawa własności

 Zasiedzenie w prawie justyniańskim

o

Usucapio – ruchomości, longi temporis praescriptio – nieruchomości

o

Res habilis – rzecz podatna. Niepodatne były:



Rzeczy wyjęte z obrotu



Skradzione i nabyte siłą



Posagowe



Należące do skarbu państwa, lub instytucji kościelnych

o

Titulus – tytuł słuszny i prawdziwy (legalny i rzeczywisty):



Kupno



Dziedziczenie



Dozwolona darowizna



Objęcie w posiadanie rzeczy porzuconej



Zapis w testamencie



Ustanowienie posagu

o

Bona fides – nabycie rzeczy w przekonaniu, że nie narusza się niczyich uprawnień (tylko

przy rozpoczęciu zasiedzenia).

o

Possessio – posiadanie we własnym imieniu – nieprzerwane

o

Tempus – wydłużenie terminów:

Prawo Rzymskie - skrypt

24



Ruchomości – 3 lata



Nieruchomości – 10, lub 20 (możliwość doliczenia poprzednika)

 Longissimi temporis praescriptio: zasiedzenie nadzwyczajne, kształtowane od Konstantyna W. 528 –

Justynian – wydłużenie terminów (30 lat, dla gruntów kościelnych – 40), odrzucenie wymogu

słusznego tytułu, dopuszczenie rzeczy skradzionych.

Zawłaszczenie:

 Occupatio – objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej. Zawłaszczeniu podlegały:

o

Dzikie zwierzęta, ryby i ptactwo, rzeczy wyrzucone przez morze.

o

Mienie należące do nieprzyjaciela i znajdujące się na terenie państwa rzymskiego (inaczej

– łupy wojenne)

o

Rzeczy porzucone świadomie przez właścicieli (oprócz rzeczy porzuconych z

konieczności, zgubionych).

o

Skarb – wartości majątkowe tak dawno ukryte, że zatraciła się pamięć o ich właścicielu

Nabycie owoców:

 Posiadacz w dobrej wierze – premia za „uprawę i troskę”
 Właściciel, posiadacz w dobrej wierze, emfiteuta – chwila odłączenia

 Użytkownik i dzierżawca – objęcie w posiadanie

Połączenie i zmieszanie:

 Eliminowanie wspólnot – hierarchia znaczenia rzeczy połączonych – przyrost rzeczy mniej

ważnej:

o

Połączenie nieruchomości z nieruchomościami:



Alluvio (przymulisko) – powiększenie gruntu przez łagodne działanie rzeki



Avulsio (oderwisko) – gwałtowne oderwanie gruntu (trwałe)

o

Połączenie nieruchomości z ruchomościami – to, co jest na powierzchni przypada

gruntowi.

o

Połączenie ruchomości z ruchomościami:



Akcesja – połączenie trwałe, nierówność rzeczy (spawanie)



Zlanie płynów, stopienie metali, zmieszanie – współwłasność (oprócz pieniędzy).

Przerobienie rzeczy:

 Tak daleko idąca obróbka cudzego materiału, że powstała nowa rzecz: jeśli da się przywrócić do

poprzedniego stanu właścicielem pozostaje właściciel materiału, jeśli nie – przetwórca.

 Problem odszkodowania byłego właściciela, lub wynagrodzenia przetwórcy: zatrzymanie rzeczy,

zarzut podstępu, powództwa in personam z tytułun kradzieży, lub bezpodstawnego wzbogacenia.

Ochrona prawa własności:

 Ogólna ochrona każdego właściciela i ogółu właścicieli. Prawo sakralne – nietykalność granic.

 Specjalne środki ochrony przed doraźnymi zagrożeniami ze strony sąsiadów:

o

Powództwo o uregulowanie zatartych granic

o

Usunięcie urządzeń kierujących spływem wody

o

Bezprawnej budowie na gruncie sąsiednim

o

Żądanie zabezpieczenia przed szkodą grożącą z gruntu sąsiedniego

Powództwo windykacyjne:

 Charakterystyka – służyło kwirytarnemu właścicielowi do wydobycia rzeczy od osoby

nieuprawnionej.

 Legitymacja czynna i bierna:

o

Powód – nie był posiadaczem, twierdził, że jest właścicielem kwirytarnym

o

Justynian usankcjonował rei vindicatio przeciw „fikcyjnym posiadaczom”:



Ten, kto bezpodstawnie wdawał się w spór

Prawo Rzymskie - skrypt

25



Ten, kto podstępnie wyzbył się posiadania

o

Swoboda wdawania się w spór – powództwo o okazanie rzeczy

 Ciężar przeprowadzenia dowodu spoczywał na powodzie (trzeba było wykazać uprawnienia

poprzedników – dowód diabelski). Pozwany – zazwyczaj posiadacz spokojny i niewadliwy.

 Przedmiot i cele – zwrot rzeczy materialnych, indywidualnie oznaczonych (także – wyraźnie

oddzielone pieniądze, stado zwierząt) – dopiero w procesie kognicyjnym posiadanie rzeczy

spornej.

 Pożytki i nakłady:

o

Pożytki:



Posiadacz w dobrej wierze – zatrzymywał pożytki dla siebie (do litis contestatio. Od

Justyniana – pożytki nie zużyte.



Posiadacz w złej wierze – wszystkie pożytki, lub odszkodowanie.

o

Nakłady:



Konieczne – by rzecz zachowała się, lub nie uległa pogorszeniu (posiadacz w

złej wierze)



Użyteczne – podnosiły wartość rzeczy (posiadacz w dobrej wierze)



Zbytkowne – ozdabiały rzecz główną (posiadacz mógł je zabrać bez uszkodzenia

rzeczy – zarzut podstępu – retentio)

Powództwo negatoryjne:

 Właściciel posiadający – przeszkody w wykonywaniu swojego prawa – powództwo, którego

treścią było zaprzeczenie, jakoby pozwanemu przysługiwało prawo do naruszania jego własności

(pozwany – prawo naruszenia).

Powództwo publicjańskie:

 Ekscepcje przeciw właścicielowi kwirytarnemu:

o

Rei vindicatio – zarzut podstępu, lub zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej.

o

Rei vindicatio nowego właściciela - zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej, chyba że nabył

rzecz od niewłaściciela.

 Actio Publiciana (Publicius z I w. p.n.e) – kopia rei vindicatio z inaczej ukształtowaną legitymacją

czynną. Posiadacz znajdujący się na drodze do zasiedzenia traktowany, jak gdyby już go dokonał –

środek ochrony petytoryjnej dla:

o

Właścicieli bonitarnych, jeśli utracili posiadanie przed dokonaniem zasiedzenia skuteczna

wobec każdego.

o

Posiadacza, który w dobrej wierze i na podstawie słusznego tytułu nabył rzecz podatną

do zasiedzenia od nieuprawnionego – skuteczna wobec przeciwnika gorzej

uprawnionego.

o

Właściciela kwirytarnego

Służebności gruntowe:

 Konstrukcja prawna:

o

Zwiększenie użyteczności jednego gruntu.

o

Trwała potrzeba i możliwość jej zaspokojenia.

o

Jeden grunt był gruntem władnącym, drugi – obciążonym, albo służebnym.

 Służebności gruntów wiejskich:

o

Iter – prawo przechodu

o

Actus – przechodu i przepędzania zwierząt

o

Via – przechodu, przepędzania zwierząt i przejazdu

o

Aquae ductus – prowadzenie dopływu wody

o

Aquae haustus – czerpanie wody

 Służebności gruntów miejskich:

o

Servitus onerus ferendi – oparcie się o istniejącą ścianę sąsiada

o

Servitus tigni immitendi – wpuszczenie belki w budynek sąsiada

o

Servitus stillicidii – prawo kierowania wody deszczowej na grunt sąsiada

o

Servitus altius non tollendi – ograniczenie budowy na swoim gruncie do określonej wysokości

Prawo Rzymskie - skrypt

26

Służebności osobiste:

 Potrzeby – cele alimentacyjne.
 Konstrukcja prawna – dwoisty charakter: uprawnienie wiązało się z osobą fizyczną, obciążona była

rzecz – każdoczesny właściciel.

 Ususfructus (użytkowanie):

o

Prawo używania cudzych rzeczy i pobierania z nich pożytków z zachowaniem substancji

rzeczy.

o

Właściciel – goła własność

o

Ściśle określone w czasie – najwyżej dożywotnie (zrzeczenie się prawa, odstąpienie

wykonywania)

o

Stypulacja zabezpieczająca (cautio usufructuaria) – w razie zniszczenia

o

Rzeczy przeznaczone do zużycia – na początku pryncypatu.

 Inne służebności:

o

Usus – używanie rzeczy cudzej z pobieraniem części pożytków

o

Habitatio – odmiana usus bez pobierania pożytków

o

Operae servorum et animalium – korzystanie z cudzych zwierząt i niewolników

Zasady dotyczące służebności:

 Służebności – prawa na rzeczy cudzej ściśle ograniczone co do treści i chronione za pomocą actiones in

rem.

 Wymóg trwałości przy służebnościach gruntowych, ograniczenia czasowe przy osobistych

 Servitus in faciendo consistere neguit – służebność nie może polegać na działaniu (znoszenie czyjegoś

działania)

 Servitus servitutis esse non potest – nie może istnieć służebność na służebności
 Servitus civiliter utendum est – należy je wykonywać jak najmniej uciążliwie.

 Nemini res sua servit – nie można mieć służebności na własnej rzeczy.

Powstanie i zgaśnięcie służebności:

 Powstawały najczęściej z woli zainteresowanych przez czynności prawne (gruntów wiejskich –

mancypacja, lub in iure cessio, inne – in iure cessio, osobiste – w testamencie)

 Przenoszenie własności – wyłączenie z zakresu zbywalnego prawa
 Grunty prowincjonalne – umowy obligacyjne

 Ustanawiano je odpłatnie, chyba że wola stron była odmienna

 Ustanowienie przez sędziego

 Lex Scribonia – zniosła możliwość zasiedzenia, odżyło na prowincjach
 Zgaśnięcie:

o

Zniszczenie rzeczy

o

Zbieg z prawem własności

o

Zrzeczenie się

o

Non usus

o

Śmierć i capitus deminutio uprawnionego

 Ochrona: vindicatio servitutis  actio confessaria (przeciwne actio negotaria)

Dzierżawa wieczysta. Prawo powierzchni:

 Potrzeby i środki zaradcze: trudności eksploatowania, przeżycie się ustroju niewolniczego, grunty

opuszczone. Zwykła dzierżawa – proletariusze.

 Emfiteuza:

o

Dziedziczna i zbywalna dzierżawa cudzych gruntów, prawo rzeczowe o treści zbliżonej do

prawa własności.

o

Praktyka gmin rzymskich – dzierżawa wieczysta – vectigal

o

Zeno (480) – kontrakt emfituetyczny

o

Powstanie na podstawie nieformalnej umowy, lub testamentu.

o

Dziedziczna i niezbywalna – w przypadku zbycia emfiteuzy właściciel miał prawo

pierwokupu, lub otrzymania 2% ceny sprzedaży (laudemium)

Prawo Rzymskie - skrypt

27

o

Emfiteuta – pożytki, zmiany w uprawach, nie mógł tylko pogarszać rzeczy  subemfitueci,

lub koloni.

o

Środki ochrony prawa rzeczowego: powództwa petytoryjne i interdykty posesoryjne.

o

Obowiązkiem opłacanie czynszu (po 3 latach – odebranie emfiteuzy), ponoszenie ciężarów

publicznych.

o

Zgaśniecie w przypadku zniszczenia gruntu, zrzeczenia, pierwokupu, połączeniu własności.

 Superficies - prawo powierzchni – dziedziczne i zbywalne - do odpłatnego korzystania z budynku

wzniesionego na cudzym gruncie (czynsz, ochrona posesoryjna).

Zastaw powierniczy. Zastaw ręczny. Zastaw umowny:

 Realne zabezpieczenie kredytu:

o

Prawo akcesoryjne – dodatkowe (ma na celu zabezpieczenie istniejącego zobowiązania).

Zastawcą może być osoba postronna.

o

To ograniczone prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy w celu

uzyskania z niej zaspokojenia należności nie pokrytej przez dłużnika.

 Historyczny rozwój:

o

Fiducia – dłużnik przenosił na wierzyciela własność rzeczy, do aktu przeniesienia dołączał

umowę powierniczą, w której zastrzegał przeniesienie zwrotne  actio fiduciae.

o

Pignus – wydanie rzeczy wierzycielowi, ale bez przeniesienia własności.

o

Hipoteka – zastawca był nadal właścicielem i posiadaczem rzeczy obciążonej, możliwość

uzyskania dalszych kredytów pod zastaw tej samej rzeczy.

 Powstanie i zgaśnięcie:

o

Prywatna i nieformalna umowa (przy zastawie ręcznym – kontrakt realny).

o

Czasami uchodził za „ustanowiony milcząco” na podstawie zwyczaju, czy przepisu prawa.

o

Zastaw sądowy – dla celów egzekucyjnych.

o

Gasł, gdy spełnił swoje zadanie – zaspokojenie całości należności, lub w przypadku

zrzeczenia, zniszczenia, bądź nabycia przez wierzyciela.

 Przedmiot zastawu:

o

Rzeczy materialne, ruchome i nieruchome

o

Hipoteka generalna – cały majątek dłużnika – cesarstwo.

o

Zastaw wierzytelności i innych praw majątkowych, nawet zastawu (podzastaw).

 Realizacja zastawu:

o

Zastaw ręczny – ochrona posesoryjna.

o

Zastaw umowny – najpierw rzecz obciążona (interdictum Salvianum – przeciw dzierżawcy, actio

Serviana – przeciw każdemu).

o

Vindicatio pignoris – powództwo o wydanie rzeczy obciążonej skuteczne przeciw każdemu.

o

Uprawnienia niezaspokojonego wierzyciela:



Lex commissoria – klauzula przepadku (326 – Konstantyn W. zabronił jej stosowania)



Pactum de vendendo – upoważnienie wierzyciela do sprzedaży rzeczy.



Antichresis – upoważnienie wierzyciela do pobierania pożytków z rzeczy oddanej w

zastaw.

o

Wierzyciel miał obowiązek sprzedać rzecz jak najkorzystniej, a nadwyżkę wydać dłużnikowi.

 Wielość zastawów:

o

Prior tempore, potior iure – niżej stojący mogli zaspokoić stojących wyżej i zająć ich miejsce.

o

Z normalnej kolejności wyłamywały się zastawy uprzywilejowane (fiskus, posag).

 Brak jawności zastawu (472 – Leon – dokumenty publiczne).

Pojęcie zobowiązania:

 Definicje:

o

Węzeł obligacyjny istniał tylko pomiędzy wierzycielem, a dłużnikiem i polegał na uprawnieniu

wierzyciela do żądania od dłużnika, ażeby spełnił na jego rzecz obowiązek polegający na dare,

facere albo praestare (świadczeniu).

o

Actio in personam – środek procesowej ochrony zobowiązania

 Rozwój historyczny:

o

Impulsem do rozwoju - wojny punickie.

o

Magistratura i jurysprudencja – odrzucenie formalizmu.

Prawo Rzymskie - skrypt

28

o

Stałe rozszerzanie się źródeł powstawania zobowiązań.

o

Zobowiązania – rzeczy niematerialne.

 Funkcja i znaczenie:

o

Ogólne ukształtowanie – różne osoby i różne cele.

o

Regulowanie obrotu handlowego.

o

Wyraz stosunków kredytowych.

o

Chroniły interesy wierzycieli (ostrze socjalne i klasowe)

Źródła zobowiązań:

 Każde zobowiązanie rodzi się albo z kontraktu, albo z deliktu.

 Justyniański czwórpodział:

o

Ex contractu – z umów zaskarżalnych według prawa cywilnego

o

Quasi ex contractu – ze zdarzeń podobnych do kontraktów

o

Ex delicto (maleficio) – z deliktów prawa prywatnego

o

Quasi ex delicto – ze zdarzeń podobnych do deliktów.

Zobowiązania jednostronne i dwustronne:

 Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące – jedna strona była tylko wierzycielem, a druga tylko

dłużnikiem (jedno powództwo).

 Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące – każda ze stron byłą jednocześnie wierzycielem i

dłużnikiem:

o

Zupełne – obydwa świadczenia są formalnie równorzędne, osobne środki procesowe

(sprzedający – actio venditi, kupujący – actio empti).

o

Niezupełne – powstaje najpierw jedno zobowiązanie, dodatkowo może powstać roszczenie

po stronie dłużnika, ten wtórny węzeł ma znaczenie uboczne, nie było dla niego osobnego

powództwa.

Zobowiązania prawa ścisłego i dobrej wiary:

 Stricti iuris – zobowiązania jednostronnie zobowiązujące z kontraktów i quasi – kontraktów –

conditiones.

 Bonae fidei – zobowiązania dwustronnie zobowiązujące – sędzia mógł:

o

Zasądzić uboczne należności.

o

Uwzględnić klauzule dodane do zobowiązania głównego.

o

W razie naruszenia obowiązku odpowiedniej staranności zasądzić dłużnika na zapłacenie

odszkodowania.

Zobowiązania cywilne i naturalne:

 Zobowiązania cywilne – zaskarżalne i możliwe do egzekucji

 Zobowiązania naturalne – pozbawione ochrony procesowej. Zobowiązania osób alieni iuris –

odpowiadały istotnym potrzebom, wywierały skutki prawne:

o

W przypadku wykonania zobowiązania dłużnik nie mógł się ubiegać o jego zwrot.

o

Jego wykonanie można było zagwarantować przez ustanowienie zastawu, lub poręczenia.

o

Zwierzchnik odpowiadający wobec osób trzecich z tytułu peculium, mógł pokryć naturalną

należność w pierwszej kolejności.

Zobowiązania solidarne:

 Zobowiązania jednostkowe i osobiste – najczęściej pojedyncze osoby, przenoszenie wierzytelności i

długów – uciążliwe urządzenia pośrednie.

 Wielość podmiotów zobowiązania – gdy po jednej ze stron występowało równocześnie więcej osób

np. współdziedziczenie, stypulacja.

 Zobowiązania podzielne – jeżeli świadczenie było podzielne następowała indywidualizacja

zobowiązania – nomina ipso iure divisa. Kwoty przypadające na poszczególnych współuczestników były
w zasadzie równe, chyba że odmienne proporcje wynikały ze stosunku prawnego  osobne
dochodzenie w procesie.

 Zobowiązania kumulatywne – współsprawcy deliktu odpowiadali wobec poszkodowanego

indywidualnie, ale każdy musiał zapłacić karę w pełnej wysokości.

Prawo Rzymskie - skrypt

29

 Zobowiązania solidarne :

o

Pomimo wielości podmiotów świadczenie jest tylko jedno, a uprawnienia czy obowiązki

współuczestników dotyczą go w całości.

o

Solidarność czynna częstsza niż bierna.

o

Współwierzyciele wyręczali się w ściąganiu należności, solidarność dłużników dawała

możliwość wyboru najpewniejszego (ryzykiem – litis contestatio).

o

Justynian z Noweli 99 z 539 rozciągnął na współdłużników solidarnych „dobrodziejstwo

podziału” (pomijane w praktyce).

o

Stypulacja, testament, świadczenia niepodzielne.

 Prawo regresu przy zobowiązaniach solidarnych – problem rozdziału otrzymanej korzyści czy

poniesionego ciężaru po zgaśnięciu zobowiązania solidarnego.

Przedmiot zobowiązania:

 Dare – przeniesienie własności, lub ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego.

 Facere – wydanie rzeczy wierzycielowi w posiadanie lub dzierżenie, a także wykonywanie innych

czynności faktycznej, czy prawnej natury (także non facere).

 Praestare – dare, facere i wszystko to, co mogło być treścią zobowiązania – nadzwyczajne zobowiązania

gwarancyjne i odszkodowawcze, odpowiedzialność za dług cudzy.

 Świadczenie musiało być:

o

Możliwe do wykonania.

o

Zgodne z prawem i dobrymi obyczajami.

o

Wystarczająco określone.

o

Przedstawiające wartość majątkową, możliwą do wyrażenia w pieniądzach.

Zobowiązania specyficzne i gatunkowe:

 Przy kontrakcie sprzedaży – zniszczenie rzeczy indywidualnie oznaczonej bez winy dłużnika 

zwolnienie ze zobowiązania.

 Podmiot określony gatunkowo – ryzyko ciążyło na dłużniku, możliwość sukcesywnego wykonania

(raty).

 Odsetki – wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału:

o

Przepis decemwirów – ograniczenie do 100% rocznie

o

342 – lex Genucia – zakaz pobierania odsetek.

o

Pod koniec republiki – maksymalnie 12%, oprócz pożyczki morskiej.

o

528 – Justynian – 6% rocznie (4% dla najwyższych stanów, 8% dla bankierów), 12% dla

pożyczki morskiej. Zakaz anatocyzmu – odsetek od odsetek. Odsetki nie mogły przewyższać

kapitału.

Zobowiązania przemienne i upoważnienia przemienne:

 Zobowiązania przemienne – ustala się z góry dwa lub więcej świadczeń do wyboru – umorzenie przez

spełnienie jednego. Prawo wyboru – w praktyce strona ekonomicznie silniejsza (niemożliwość – inne).

 Upoważnienia przemienne – jedno świadczenie, ale dłużnik otrzymuje z góry upoważnienie do

zwolnienia się także przez spełnienie innego świadczenia (niemożliwość – zwolnienie).

Szkoda i sposoby jej naprawienia:

 Szkoda – umniejszenie majątku.

 Zniszczenie lub uszkodzenie przedmiotu świadczenia  modyfikacja zobowiązania  umorzenie, lub

odszkodowanie.

 Siła wyższa – zdarzenia, którym ludzka słabość nie może się oprzeć – właściciel (przedmioty

indywidualnie oznaczone).

Wina i jej stopnie – zasady odpowiedzialności zawinionej:

 Związek przyczynowy i wina – szkoda wyrządzona przez ludzkie działanie, lub zaniechanie.

 Stopnie winy:

o

Dolus – świadome i dobrowolne działanie lub zaniechanie na szkodę drugiego.

o

Culpa – wszelka wina, w węższym znaczeniu – nieumyślna, niedbalstwo:

Prawo Rzymskie - skrypt

30



Culpa lata – grube niedbalstwo – zaniedbanie staranności, jakiego można oczekiwać

od przeciętnego człowieka



Culpa levis – lżejsze niedbalstwo według stopnia abstrakcyjnego (ojciec rodziny) i

konkretnego (sam dłużnik).

 Zasady odpowiedzialności zawinionej:

o

Dolus – wszyscy zobowiązani.

o

Magna culpa dolus est – prawo justyniańskie

o

Dobra wiara – zasada korzyści

 Obowiązek strzeżenia (custodia)

o

Dłużnik, mający u siebie rzecz wierzyciela ponosił odpowiedzialność za zwykły przypadek

(casus) – od Labeona nie obejmował siły wyższej.

o

Krąg osób, którego dotyczyła:



Komodatariusz



Właściciel magazyny, czy spichrza



Statku zarobkowego



Gospody



Stajni zajezdnej



Rzemieślnicy czyszczący lub naprawiający odzież

o

Odpowiedzialność obiektywna – oparta na ryzyku

o

Szczególna staranność w strzeżeniu rzeczy – jej zaniedbanie – wina.

 Naprawienie szkody:

o

Odszkodowanie pieniężne, lub przywrócenie do stanu poprzedniego (proces kognicyjny).

o

Wybór środka procesowego – w powództwach bonae fidei – rzeczywisty uszczerbek majątkowy

i utracony zysk

o

Justynian wyznaczył górną granice odszkodowania – podwójna wartość świadczenia.

 Odszkodowawczy charakter kar prywatnych – przypadały poszkodowanym, a dochodzono ich w

procesie cywilnym – namiastka, lub uzupełnienie odszkodowania (delikty – kara, lub kara i rzecz).

 Kara umowna – warunkowe przyrzeczenie spełnienia w przyszłości określonego świadczenia –

warunek zawieszający i negatywny (stypulacja, lub zwykłe porozumienie). Służyły do umacniania

istniejących zobowiązań – funkcja represyjna i zryczałtowanego odszkodowania.

Zwłoka i jej skutki:

 Zwłoka (mora) – niewykonanie zobowiązania w terminie z przyczyn zależnych od stron:

o

Zwłoka dłużnika – gdy należność była wymagalna, a opóźnienie świadczenia nie

usprawiedliwione  interpellatio. Rzecz indywidualnie oznaczone – uwiecznienie
zobowiązania. Zobowiązania dobrej wiary – wierzyciel mógł domagać się rozliczenia z

pożytków, odsetek zwłoki, wynagrodzenia. Usunięcie skutków zwłoki – zaoferowanie

opóźnionego świadczenia.

o

Zwłoka wierzyciela – odmowa przyjęcia świadczenia bez słusznej przyczyny, jego zwłoka nie

zwalniała dłużnika ze zobowiązania, ale mógł domagać się zwrotu kosztów (porzucenie,
sprzedaż rzeczy).

Pojęcie i rodzaje kontraktów realnych:

 Ogólna charakterystyka zobowiązań kontraktowych – zobowiązania, które zawiązywały się przez

czynność prawną. W okresie klasycznym – umowa zawiązująca zobowiązanie uznane i zaskarżalne

według ius civile.

 Podział według sposobu zawarcia:

o

Realne (re – przez rzecz) – przesunięcie majątkowe w postaci wydania rzeczy.

o

Werbalne (verbis – przez słowa) – wypowiedzenie określonych słów pomiędzy równocześnie

obecnymi.

o

Literalne (litteris – przez pismo) – formalny wpis do księgi rachunkowej.

o

Konsensualne (consensu – przez porozumienie) – objawione na zewnątrz – sprzedaż, najem,

spółka i zlecenie.

 Inne podziały:

o

Jedno- i dwustronnie zobowiązujące.

Prawo Rzymskie - skrypt

31

o

Stricti iuris (pożyczka, kontrakty werbalne i literalne) i bonae fidei (kontrakty realne i

konsensualne).

 Rozszerzenie systemu kontraktowego:

o

Kontrakty realne – użyczenie, przechowanie i kontrakt zastawniczy powstały jako urządzenia

prawa pretorskiego. Kontrakty realne nienazwane – prawo poklasyczne.

o

Kontrakty konsensualne – pacta vestita.

 Funkcja i znaczenie – kontrakty ułatwiały wymianę dóbr ekonomicznych i organizację produkcji.

Pożyczka (

mutuum

):

 Nexum – per aes et libram przy świadkach  egzekucja.

 Pojęcie mutuum:

o

Kontrakt, w którym dłużnik otrzymywał od wierzyciela określoną ilość rzeczy zamiennych na

własność, z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości rzeczy tej samej jakości.

o

Jej przedmiot – rzeczy, które się waży, liczy, lub mierzy.

 Konstrukcja i jej praktyczne następstwa:

o

Zobowiązanie powstawało przez wręczenie przedmiotu pożyczki (wcześniejsze rokowania –

stypulacja).

o

Wręczenie i zwrot – tradycja, później – jej złagodzone formy. Contractus mohatrae.

o

Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące.

o

Zobowiązanie ścisłego prawa (odsetki – stypulacja procesowa).

o

Termin zwrotu, lub bezterminowe.

 Ochrona procesowa:

o

Pożyczka pieniężna – actio certae creditae pecuniae.

o

Inne rzeczy zamienne – condictio triticaria.

o

Odsetki – actio ex stipulatu.

 Senatus consultum Macedonianum:

o

Wespazjan odebrał wierzycielom, udzielającym pożyczek pieniężnych synom pozostającym

pod władzą, ochronę procesową.

o

Denegatio actionis lub exceptio SC Macedoniani

o

Nie dotyczyło peculium castrense, uznanie poprzez ojca lub syna, inne rzeczy zamienne.

 Pożyczka morska - znaczna część ryzyka – wierzyciel (wyznaczanie tras i terminów, zastaw). Wysokie

odsetki.

 Funkcja i znaczenie – korzystanie z cudzego kapitału i organizowanie kredytu. Pomoc, charakter

przyjacielski i handlowy.

Użyczenie (

commodatum

):

 Początki – powiernicze przeniesienie własności – rzeczy wysokiej wartości (uciążliwe, niebezpieczne) –

w kręgu bliskich – fiducia com amico contracta.

 Konstrukcja i treść:

o

Dwustronnie zobowiązujący niezupełny, oceniany według wymogów dobrej wiary.

o

Bezpłatne korzystanie z cudzych rzeczy w zakresie ustalonym przez strony, bez prawa do

pobierania pożytków.

o

Rzeczy zużywalne – na pokaz.

 Uprawnienia i obowiązki stron:

o

Komodant – dolus i culpa lata, nie mógł domagać się wcześniej zwrotu rzeczy użyczonej.

o

Komodatariusz – dzierżyciel, odpowiadał za omnis culpa i custodia, odpowiedzialność za

„kradzież używania”, ponosił zwyczajne koszty utrzymania rzeczy.

 Ochrona procesowa:

o

Komodant – actio commodati

o

Komodatariusz – contrarium commodati iudicium i retentio.

 Funkcja i znaczenie – wykorzystanie zbędnych dla właściciela środków produkcji.
 Precarium:

o

Na prośbę prekarzysty druga osoba zezwalała mu na używanie swojej rzeczy, ale tylko w

granicach własnego upodobania.

o

Możliwość pobierania pożytków.

o

Pozbawione ochrony procesowej – ochrona posesoryjna.

Prawo Rzymskie - skrypt

32

o

Stosunki wiejskie – lafundyści, uelastycznianie instytucji sprzedaży i zastawu (lepsza

eksploatacja środków produkcji).

Przechowanie (

depositum

):

 Początki – fiducia cum amico contracta w interesie oddającego  windykacja.

 Konstrukcja i treść:

o

Kontrakt dwustronnie zobowiązujący niezupełny, bonae fidei.

o

Bezpłatne przechowanie cudzej rzeczy ruchomej.

 Uprawnienia i obowiązki stron:

o

Deponent – nie musiał być właścicielem, mógł żądać zwrotu w każdej chwili, odpowiadał za

omnis culpa.

o

Depozytariusz – dzierżyciel, dolus i culpa lata, nie mógł korzystać z rzeczy, ani pobierać

pożytków – furtum rei, albo furtum usus  custodia.

 Ochrona procesowa:

o

Deponent – actio depositi – pojedyncza wartość, infamia.

o

Depozytariusz – contrarium depositi iudicium (wydatki i szkody).

 Szczególne rodzaje depozytu:

o

Depozyt konieczny – w wyjątkowych okolicznościach – zasądzenie in duplum.

o

Depozyt nieprawidłowy – pieniądze (możliwość używania przez depozytariusza).



Interes obydwu stron, albo deponenta.



Kontrakt bonae fidei – odsetki.



Zasądzenie pociągało infamię.



W stosunku do depozytu regularnego – zmiana ryzyka przypadkowej utraty.

o

Depozyt sekwestrowy – dotyczył rzeczy spornej. Zwycięzca – actio depositi (sequestraria).

Kontrakt zastawniczy (

pignus

):

 Pojęcie i konstrukcja:

o

Ograniczone prawo rzeczowe – ochrona posesoryjna.

o

Kontrakt, w którym zastawca wydawał zastawnikowi jakąś rzecz w posiadanie na

zabezpieczenie istniejącego długu, a zastawnik zobowiązywał się zwrócić ją w razie spłaty

długu, lub wydać zastawcy nadwyżkę ponad ten dług, uzyskaną ze sprzedaży rzeczy

zastawionej.

 Uprawnienia i obowiązki stron:

o

Równa miara odpowiedzialności za dolus i omnis culpa.

o

Zastawnik – możliwe, że odpowiadał za custodia, nie mógł używać rzeczy, ani pobierać

pożytków ( z wyjątkiem zastawu antychretycznego).

o

Zastawca – zwrot nakładów i wydatków, wyrównanie szkód.

 Ochrona procesowa:

o

Zastawca – actio pigneratica.

o

Zastawnik – iudicium contrarium i retentio.

Istota i rodzaje kontraktów werbalnych. Stypulacja:

 Istota. Uczestnicy.

o

Ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia, złożone w formie bezpośredniej wymiany

pytania i odpowiedzi między wierzycielem, a dłużnikiem.

o

Przyjmujący przyrzeczenie (stipulator) i składający (promissor)

o

Alteri stipulari nemo potest (oprócz alieni iuris)

o

Stypulacje post mortem dopuścił w pełni Justynian.

o

Mnożenie osób:



Adstipulator – wierzyciel uboczny, nie mógł działać na własną rękę.



Solutionis causa adiectus – uprawnienie do przyjęcia świadczenia od dłużnika np.

bankier.



Adpromissor – poręczyciel dłużnika.

 Forma:

o

Stypulacja ustna – bezpośrednia wymiana pytania i odpowiedzi (bez świadków i

dokumentacji.) Wykluczenie głuchych i niemych. Najstarsza formuła – Dari spondes? Spondeo –

Prawo Rzymskie - skrypt

33

tylko dla obywateli. Inne – peregryni (język grecki).472 – Leon – dowolne słowa, wspólny

zamiar.

o

Stypulacja poświadczona na piśmie – wzmianka o stypulacji ustnej.

 Treść świadczenia:

o

Przyrzeczenie zapłacenia określonej sumy pieniędzy.

o

Dostarczenie rzeczy.

o

Działanie lub zaniechanie.

 Ochrona procesowa:

o

Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące, stricti iuris.

o

Wierzyciel – actio certae creditae (pieniądze), actio certae rei (rzeczy), actio ex stipulatu (świadczenia).

 Abstrakcyjny charakter stypulacji, jego skutki i przemiana:

o

Zawierana ze względu na konkretną przyczynę – stypulacja kauzalna.

o

Powództwa bez realnego pokrycia – exceptio doli, skuteczniejsze środki w konstytucjach

cesarskich z II i III w:



Exceptio non numeratae pecuniae – zarzut z powodu nie wypłaconych pieniędzy.



Querela non numeratae pecuniae – skarga z powodu nie wypłaconych pieniędzy – środek

ofensywny. Konkretne terminy.

o

Prawo justyniańskie – wykazanie podstawy żądania.

 Funkcja:

o

Stypulacje gwarancyjne

o

Zobowiązania solidarne

o

Ustanawianie odsetek i kary umownej.

o

Obowiązki poręczyciela za cudzy dług.

o

Zawiązywanie, umarzanie i zmiana węzłów obligacyjnych.

 Inne kontrakty werbalne:

o

Dotis dictio – do V w.

o

Iusirandum liberti – zaprzysiężone przyrzeczenie wyzwoleńca do pełnienia usług na rzecz

patrona (przysięga sakralna)  iudicium operarum.

Kontrakty literalne:

 Wpisy do ksiąg rachunkowych:

o

Powstanie nowych zobowiązań – nomina transcriptica – przeksięgowanie zobowiązań nie

zrealizowanych:



Transcriptio a re in personam – wierzyciel, któremu należało się świadczenie wpisywał w

swojej księdze fikcyjną wypłatę dłużnikowi, przekształcając należność w dług

literalny.



Transcriptio a persona in personam – gdy dotychczasowy dłużnik podstawiał w swoje

miejsce drugiego (udokumentowana wierzytelność, dla dłużnika – odroczenie
terminu).

o

Nomina arcaria – istotnie udzielone pożyczki – potwierdzenie zobowiązań istniejących

 Skrypty dłużne – peregryni – dłużnik wystawiał akt pisemny (chirographum), w którym uznawał, że

jest coś winien drugiemu – każda strona otrzymywała egzemplarz.

Kupno – sprzedaż (

emptio – venditio

):

 Rys historyczny:

o

Zamiana – permutatio

o

Sprzedaż gotówkowa – postać wymiany bezpośredniej.

o

Sprzedaż kredytowa – odroczenie zapłaty (fides, stypulacja, kontrakt literalny). Odroczenie

wydania rzeczy.

o

Kontrakt konsensualny – proces formułkowy, pretor peregrynów.

 Pojęcie i sposób zawarcia kontraktu:

o

Osiągnięcia porozumienia co do ceny i rzeczy sprzedanej.

o

Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące zupełnie według wymogów dobrej wiary

o

Sprzedawca zobowiązywał się dostarczyć kupującemu umówioną rzecz, a kupujący

zobowiązywał się zapłacić ustaloną cenę.

Prawo Rzymskie - skrypt

34

 Przedmiot - rzeczy dopuszczone do obrotu, albo jeszcze nie istniejące – spodziewane – charakter

warunkowy. Możliwe też było bezwarunkowe kupno szansy majątkowej „nadziei”. Można było

sprzedać rzecz cudzą, kupno rzeczy własnej nie wywierało skutków prawnych.

 Cena (pretium):

o

Musiała być ściśle oznaczona (powierzenie osobie trzeciej)

o

Oznaczona w „pieniądzach liczonych”

o

Rzeczywista

o

Nie było pojęcia ceny słusznej, niedostępny był podstęp

o

301 – Dioklecjan – taryfa cen maksymalnych na ważniejsze towary i usługi. Justynian –

nadmierny uszczerbek (cena niższa od połowy rzeczywistej wartości nieruchomości)

 Porozumienie. Rola zadatku i pisma:

o

Zadatek (arra) – dowód zawarcia kontraktu, przy wykonaniu podlegał zwrotowi, lub

zaliczeniu na rzecz kupna (odstąpienie – przepadek, po stronie sprzedającego – zwrot +

równowartość)

o

Forma pisemna – za Konstantyna W. – dokumentacja obowiązkowa; Justynian – kontrakty

pisemne i „bez użycia pisma”.

 Zawarcie a wykonanie kontraktu - wykonanie po obydwu stronach (inny sposób – obopólne

porozumienie). Jednostronne wycofanie – upoważnienie w umowie.

 Obowiązki sprzedawcy. Przeniesienie własności:

o

Sprzedawca – omnis culpa i custodia, jeśli tę odpowiedzialność osobno przyjął.

o

Wydanie (facere)– przeniesienie posiadania (spokojnego).

o

Przeniesienie własności – przy res mancipi nawet bez umowy.

 Obowiązki kupującego:

o

Zapłata ceny (dare)– przejście własności.

o

Odpowiadał za omnis culpa

o

Mógł popaść w zwłokę jako dłużnik i jako wierzyciel

 Niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy:

o

Rzecz sprzedana, ale nie wydana – ryzyko ponosi kupujący (rzeczy indywidualnie oznaczone,

gatunkowo – odliczenie, odważenie, lub odmierzenie).

o

Warunek zawieszający – ryzyko ponosił sprzedawca.

 Ochrona procesowa:

o

Sprzedawca – actio venditi (cena, nakłady konieczne)

o

Kupujący – actio empti (rzecz, odszkodowanie)

o

Skuteczne po spełnieniu warunku, lub nadejściu terminu – gotowość spełnienia własnego

świadczenia.

o

Nieuczciwy kontrahent – exceptio rei venditae et traditae.

 Rękojmia za wady prawne:

o

Wada prawna – ograniczone prawo rzeczowe:

o

Ewikcja – następowała, gdy osoba trzecia zrealizowała swoje prawo rzeczowe w procesie

przeciw nabywcy i odebrała mu rzecz obciążoną wadą:



Mancypacja – pozwany powiadamiał o procesie sprzedawcę, mógł domagać się od

niego podwójnej wysokości (actio auctoritatis).



Kupno konsensualne – stypulacje gwarancyjne (podwójna cena, utrzymanie rzeczy) –

w prawie klasycznym – dodatek oczywisty.



Odpowiedzialność z tytułu ewikcji została włączona do kontraktu sprzedaży.

 Rękojmia za wady fizyczne – rzeczy oznaczone indywidualnie – wady ukryte – osobno ius civile i ius

honorarium:

o

Actio de modo agri – zapłata podwójnej wartości brakującej powierzchni. Inne przypadki –

stypulacja. Actio empti – odpowiedzialność zawiniona.

o

Edylowie kurulni – sprzedawca powinien znać rzecz sprzedawaną i ujawnić jej wady – nie

tylko choroby niewolników, ale także pewne właściwości charakteru. Sprzedawca, który ich

nie ujawnił odpowiadał za nie, niezależnie od tego, czy o nich wiedział:



Actio redhibitoria – odzyskanie ceny za zwrotem rzeczy(6 miesięcy)



Actio quanti minoris – obniżenie ceny (rok)

o

Justynian - edykt edylów + actio empti.

 Umowy dodatkowe – dodawane przy zawarciu kontraktu (np. jednostronne wycofanie):

Prawo Rzymskie - skrypt

35

o

In diem addictio – zastrzeżenie lepszej oferty (termin – wyższa cena).

o

Lex commissaria – zapłata ceny, lub jej części do konkretnego terminu.

o

Pactum displicentiae – sprzedaż na próbę.

o

Osobne klauzule umowne w celu kształtowania sytuacji niewolników.

Najem rzeczy. Najem usług. Najem dzieła:

 Warunki powstania i rozwoju - prawna forma korzystania z cudzych rzeczy i usług.

 Locatio conductio – konstrukcja, ochrona procesowa i treść:

o

Kontrakt konsensualny, dwustronnie zobowiązujący zupełny.

o

Obie strony odpowiadały za omnis culpa.

o

Należność – czynsz, wynagrodzenie – ustalana w pieniądzach.

o

Tymczasowe przesunięcia majątkowe (w przeciwieństwie do sprzedaży).

o

Oparte na dobrej wierze – actio locati i actio conducti.

 Locatio conductio rei:

o

Wynajmujący zobowiązywał się wydać najemcy określoną rzecz do czasowego używania

(ewentualnie z prawem do pobierania pożytków), a najemca zobowiązywał się do płacenia
umówionego czynszu.

o

Rzeczy materialne, nieużywalne, rzeczy zużywalne – na pokaz. W prawie justyniańskim –

najem rzeczy własnej.

o

Używanie – najem, używanie i pobieranie pożytków – dzierżawa.

o

Czynsz – także wtedy, gdy dzierżawca mógł korzystać, ale nie korzystał z własnej winy. W

okresie dynastii Sewerów – żądanie obniżki czynszu. Colonia partiaria – czynsz dzierżawny w

naturze, w proporcji do zbiorów.

o

Czas z góry oznaczony (grunty – przeważnie 5 lat). Jeśli termin upłynął, a żadna ze stron się

nie wycofała – kontrakt przedłużał się milcząco.

o

Locator – niekoniecznie właściciel (podnajem) – ryzyko utraty lub uszkodzenia z powodu siły

wyższej, prawo zastawu na rzeczach wynajmującego  interdykt „migracyjny”

o

Conductor – najemca, dzierżawca – najczęściej proletariusze  dzierżenie. Actio conductio –

tylko odszkodowanie. Pożytki – przez percepcję.

 Locatio conductio operarum:

o

Najemnik zobowiązywał się do wykonania dla pracodawcy określonych prac, a pracodawca

do zapłacenia wynagrodzenia.

o

Wąskie zastosowanie – wolni najemnicy.

o

Wynagrodzenie nie tylko za pracę efektywnie wykonaną, także za czas gotowości. Nie

należało się wynagrodzenie za przerwy niezależne od pracodawcy.

 Locatio conductio operis:

o

Wykonawca zobowiązywał się wykonać dla zamawiającego określone dzieło, a zamawiający

do zapłacenia wynagrodzenia.

o

Wykonawcy o wyższych kwalifikacjach.

o

Zamawiający składał u wykonawcy materiał, lub osobę do obróbki.

o

Wykonawca – omnis culpa i nieumiejętność, odpowiadał też za pomocników i

podwykonawców i custodia. Ryzyko otrzymania zapłaty.

 Prawo rodyjskie o zrzucie morskim - zasada podziału ryzyka przy zrzucie – proporcjonalnie pomiędzy

właścicieli ładunków i przewoźnika.

 Funkcja i znaczenie – forma organizowania produkcji. Ostrze socjalne.

Spółka (

societas

):

 Consortium – wspólnota spadkobierców – każdy z uczestników mógł dokonywać dyspozycji

majątkowych ze skutkiem dla wszystkich.

 Konstrukcja, treść i rodzaje:

o

Związek dwóch lub więcej wspólników, którzy zobowiązali się dążyć do osiągnięcia

wspólnych celów, z reguły zarobkowych, przy użyciu połączonych środków personalnych i
rzeczowych.

o

Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące zupełne

o

Cele spółki musiały być godziwe i dopuszczalne.

o

Połączenie całych majątków wspólników – udziały wyraźnie oznaczone.

Prawo Rzymskie - skrypt

36

o

Cele ograniczone np. do jednej transakcji.

 Zawiązanie i rozwiązanie:

o

Zawiązanie – nieformalny, trwały konsens.

o

Rozwiązanie – wycofanie się, śmierć, capitis deminutio, bankructwo. Za Justyniana – spółka po

śmierci jednego ze wspólników trwała nadal.

 Obowiązki i uprawnienia wspólników:

o

Wniesienie umówionego wkładu (mogły być różne i nierówne). Majątek spółki –

współwłasność wspólników w proporcji do wniesionych składów.

o

Udział w zyskach i stratach (niedopuszczalna była lwia spółka).

 Ochrona procesowa:

o

Rozliczenie ze spraw spółki – actio pro socio (infamia).

o

Iudicia bonae fidei – dolus, od Justyniana – culpa in concreto.

o

Societas omnium bonorum – podstawowe środki utrzymania.

o

Actio communi dividundo – zniesienie wspólnego majątku (bez infamii).

 Spółka a korporacja – korporacje nie prowadziły działalności zarobkowej, istniały bez względu na

liczbę członków. Korporację reprezentował organ, spółkę – poszczególni wspólnicy. Spółka nie była
osobą prawną.

 Funkcja i znaczenie – szersza i skuteczniejsza działalność gospodarcza. Wojny punickie – zaopatrzenie

armii.

Zlecenie (

mandatum

):

 Początki – wojny punickie (rozszerzenie granic państwa).

 Konstrukcja i treść:

o

Przyjmujący zlecenie zobowiązywał się wobec dającego zlecenie do bezpłatnego wykonania

określonych czynności.

o

Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące niezupełnie.

o

Usługi rozmaitego rodzaju np. zarząd całego majątku, prowadzenie procesu, przyjęcie

poręczenia za dług, prace wyzwolone i fizyczne  jasno określone, nie mogły być sprzeczne

z prawem i dobrymi obyczajami.

o

Zlecenie ze skutkiem po śmierci mandanta – Justynian, mandat w interesie osoby trzeciej, w

interesie mandatariusza – rada.

o

Wymóg bezpłatności – niedopuszczalne dochodzenie zapłaty.

 Zawiązanie i rozwiązanie:

o

Zawiązanie – osiągnięcie konsensu, rozpoczęcie realizacji. Jego przyjęcie nie było

obowiązkiem prawnym.

o

Rozwiązanie – wykonanie zlecenia, śmierć (rozliczenie ze spadkobiercami).

o

Wycofanie – przed przystąpieniem do wykonania, mandatariusz – gdy nie utrudniał sytuacji

mandanta.

 Obowiązki stron:

o

Mandatariusz – nie przekraczanie granic mandatu.

o

Mandant – zwrot wydatków, za straty spowodowane siła wyższą nie odpowiadał.

 Ochrona procesowa:

o

Bonae fidei iudicia

o

Mandant – actio mandati (zlecenie, obrachunek). Odpowiadał za dolus, od Justyniana – culpa

levis.

o

Mandatariusz – contrarium mandati iudicium (zwolnienie, zwrot wydatków)

 Zlecenie kredytowe - mandator zlecał mandatariuszowi, ażeby udzielił kredytu osobie trzeciej.

Nieformalne porozumienie, poręczenie – odwołalne do chwili udzielenia kredytu.

 Zlecenie a pełnomocnictwo – wewnętrzne stosunki – mandatariusz występował na zewnątrz we

własnym imieniu.

 Funkcja i znaczenie – możliwość działania za pośrednictwem innych osób (wpływy, pokrewieństwo,

przyjaźń).

Kontrakty nienazwane. Kontrakt estymatoryjny:

 Nowe potrzeby:

o

Kontrakty nazwane – podstawowe stosunki ekonomiczne

Prawo Rzymskie - skrypt

37

o

III – załamanie systemu gospodarki towarowo – pieniężnej.

o

Dominat – powrót do prostych form gospodarki.

o

Prawo justyniańskie – nowa kategoria kontraktów.

 Konstrukcja i treść:

o

Jedna ze stron musiała spełnić swoje świadczenie – zawiązanie węzła obligacyjnego.

o

Dare, facere – wymiana rzeczy, lub usług:



Do ut des – przeniesienie własności rzeczy w zamian za przyrzeczenie przeniesienia

własności innej rzeczy (zamiana)



Do ut facias – rzecz w zamian za usługę.



Facio ut des – wykonanie usługi w zamian za rzecz.



Facio ut facias – usługa za usługę.

o

Brak osobnej ochrony procesowej

 Kontrakt estymatoryjny:

o

Jedna strona oddawała drugiej do sprzedaży rzecz oszacowaną, odbiorca zobowiązywał się

albo zapłacić sumę wynikająca z oszacowania, albo zwrócić rzecz.

o

Actio praescriptis verbis

 Zamiana – dwie osoby wymieniają bezpośrednio jedną rzecz na inną rzecz. Realny sposób zawarcia,

kredytowy charakter po jednej stronie, wymóg przeniesienia własności po obu stronach.

 Ugoda – jedna stron rezygnowała z prowadzenia wątpliwego procesu w zamian za przyrzeczenie

ustępstwa z drugiej strony (likwidowanie sporów w zarodku).

 Ochrona procesowa:

o

Prawo klasyczne – actiones in factum (ochrona doraźna). Kontrakt estymatoryjny – actio de

aestimato. Brak świadczenia wzajemnego – odpowiednia condictio.

o

Prawo poklasyczne – actio praescriptis verbis (wypełnienie świadczenia wzajemnego) – oparty na

dobrej wierze (wyrównanie strat). Condictio – zwrot świadczenia własnego (wierzyciel miał

prawo wyboru).

 Funkcja i znaczenie – dowolna umowa poparta jednostronnym spełnieniem świadczenia, powoduje

powstanie zaskarżalnego zobowiązania.

Pacta

i ich rodzaje:

 Kontrakty a pacta – pacta – umowy, nie będące kontraktami (kontrakt – stypulacja). Umowy

nieformalne, solo consensu, pozbawione ochrony procesowej.

 Pacta nuda – pacta vestita:

o

Wykonywane w oparciu o rzymską wierność przyrzeczeniom.

o

Pretorowie udzielali ochrony procesowej o charakterze ofensywnym (actiones) i defensywnym

(ekscepcje).

o

Pacta nuda dawały podstawę tylko do ekscepcji w przeciwieństwie do umów „ubranych”.

Pacta adiecta:

 Przy zawarciu kontraktu treść pactum mogła zwiększać i zmniejszać zakres obowiązków dłużnika.

 Pacta dodane w pewnym odstępie czasu – tylko zmniejszać

 Wspólne dzieło pretorów, jurysprudencji i cesarzy.

Pacta praetoria:

 Nieformalne umowy uznane i chronione według prawa pretorskiego.

 Sankcjonowały umowy, w których przyrzeczenie składała tylko jedna strona:

o

Pactum w sprawie dobrowolnej przysięgi – prywatne rozstrzygnięcie sporu przez przysięgę

(kandydat na powoda przysięgał, że nie wytoczy procesu, jeśli przeciwnik stwierdzi przysięga

nieistnienie długu, kandydat na pozwanego, że zapłaci należność, jeśli przeciwnik stwierdzi jej

istnienie) – ochrona przez exceptio iurisiurandi lub actio de iureiurendo.

o

Constitutum debiti – przyrzeczenie wypełnienia w określonym terminie zobowiązania już

istniejącego  actio de pecunia constituta (stypulacja – odpowiedzialność zaostrzona). Dług

własny – przedłużanie terminów, cudzy – umacnianie zobowiązań.

o

Recepta – zobowiązanie gwarancyjne przyjmowane tylko przez jednego z uczestników

porozumienia:

Prawo Rzymskie - skrypt

38



Receptum argentarii – gwarancja bankiera spłacenia cudzych długów  actio receptica

(Justynian – połączenie z constitutum debiti).



Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum – właściciel statku, gospody, czy stajni

zajezdnej odpowiadał za rozmyślną lub zawinioną utratę lub uszkodzenie rzeczy
klientów. Przedsiębiorców pomawiano o niegodziwość  zobowiązania
gwarancyjne tej treści, że rzeczy klientów pozostaną nietknięte  actio de recepto

(custodia).

Pacta legitima:

 Ochrona w oparciu o indywidualne decyzje cesarzy (dominat).
 Condictio ex lege (stricti iuris):

o

Kompromis – umowa stron o poddanie ich sporu pod rozstrzygnięcie prywatnego arbitra

(przysięga, lub stypulacje karne)  receptum arbitri (pretorskie środki nacisku).

o

Nieformalne przyrzeczenie posagu

o

Nieformalne przyrzeczenie darowizny.

 Darowizna (donatio):

o

Pojęcie i sposoby dokonania:



Jednostronne przesunięcie majątkowe – dwustronna czynność prawna (konieczne

jest przyjęcie darowizny).



Mancypacja, in iure cessio, tradycja, zwolnienie dłużnika ze zobowiązania.

o

Ograniczenia:



Zakaz darowizn między małżonkami.



204 p.n.e. – lex Cincia de donis et muneribus – zabraniał darowizn większych na rzecz

obcych osób (lex imperfecta).



Cesarstwo – darowizna na cele pobożne.



Wymóg rejestracji większych darowizn a aktach publicznych – insinuatio.

o

Darowizna w prawie justyniańskim:



531 – nieformalna umowa darowizny zobowiązuje do wydania rzeczy darowanej

obdarowanemu.



Insynuacja – ponad 500 solidów.



Uregulowano sprawę odwołania darowizny, darowizny między małżonkami, z

poleceniem, warunkowe i terminowe, na wypadek śmierci.

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (

negotiorum gesto

):

 Początki – prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (załatwianie spraw nieobecnych i zmarłych).

 Zawiązanie węzła obligacyjnego. Konstrukcja i treść:

o

Podjęcie czynności przez jedną osobę, bez porozumienia stron (bezpłatne).

o

Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące, niezupełne.

o

Czynności gestora dotyczyły spraw nie wynikających z jego obowiązków.

 Obowiązki stron:

o

Gestor – doprowadzenie sprawy do końca, złożenie rozliczenia, wydanie korzyści, najwyższa

staranność.

o

Zainteresowany – zwrot wydatków, zwolnienie ze zobowiązań wobec osób postronnych

(czynności rozpoczęte przynajmniej w sposób użyteczny)

 Ochrona procesowa:

o

Oparte na dobrej wierze.

o

Dominus negotii – actio negotiorum gestorum directa.

o

Gestor - actio negotiorum gestorum contraria (zwrot wydatków), actio funeraria.

 Funkcja i znaczenie – solidarność ludzi majętnych, utrzymanie w ryzach niewolników.

Bezpodstawne wzbogacenie:

 Problem bezpodstawnego wzbogacenia – condictiones – jak gdyby pożyczki niezamierzone (powództwa

prawa ścisłego).

 Condictio indebiti - nienależne świadczenie – omyłkowe zapłaty długów nieistniejących. Condictio była

skuteczna, gdy:

o

Nastąpiło przesunięcie majątkowe

Prawo Rzymskie - skrypt

39

o

Rzekomy dług nie istniał, nawet jako zobowiązanie naturalne.

o

Strony były błędnie przekonane o istnieniu długu.

 Condictio ob rem dati – dochodzenie zwrotu rzeczy, którą oddano na własność, na podstawie umowy o

świadczenie wzajemne, jeśli kontrahent nie dotrzymał przyrzeczenia (w prawie poklasycznym – facere

 condictio causa data causa non secuta).

 Condictio ob turpem vel iniustam causam – zwrot świadczenia dokonanego dla osiągnięcia celu

niemoralnego (gdy niemoralne było przyjęcie świadczenia).

 Condictio sine causa – żądanie zwrotu wzbogacenia uzyskanego „bez przyczyny” – przypadki nietypowe.
 Funkcja i znaczenie – słuszność przesunięć majątkowych.

 Inne zobowiązania jak gdyby z kontaktu:

o

Zobowiązania z tytułu opieki.

o

Pomiędzy uczestnikami przypadkowej wspólnoty majątkowej – commutio.

o

Spadkobiercy wobec legatariuszy.

Przestępstwa prawa prywatnego:

 Przestępstwa publiczne i prywatne:

o

Przestępstwa publiczne – godziły w interesy ogółu (śmierć, wygnanie, grzywny)

o

Delikty prywatne – przeciw interesom jednostkowym, majątkowym i osobistym

(poszkodowani, w dominacie – państwo).

 Odpowiedzialność sprawcy deliktu prywatnego – odpowiedzialność zindywidualizowana – zemsta

prywatna  kara prywatna (poena) – funkcja odszkodowawcza.

 Procesowa ochrona poszkodowanego - powództwa karne, odszkodowawcze i mieszane. Powództwa

karne:

o

Przeciw samemu sprawcy, dziedziczne dopiero po litis contestatio.

o

Szkoda majątkowa – także spadkobiercy poszkodowanego.

o

Osoba fizyczna – nie miało tu znaczenia capitis deminutio, podległość władzy, niewola.

o

Powództwa karne – kumulatywne. Mieszane – nie dopuszczały kumulacji. Osobisty charakter,

surowe sankcje, kary pieniężne.

 Systematyka zobowiązań z deliktu – kazuistyka.

o

Prawo cywilne: furtum, rapina, damnum iniuria datum, iniuria.

o

Prawo pretorskie: metus, dolus, fraus creditorum, servi corruptio.

 Funkcja i znaczenie – ochrona osobistych i majątkowych interesów klasy panującej.

Kradzież (

furtum

):

 Pojęcie:

o

Umyślny zabór rzeczy dla osiągnięcia korzyści, i to bądź rzeczy samej, bądź jej używania lub

posiadania.

o

Zabór w celu przywłaszczenia, lub samo przywłaszczenie.

o

Złodziejem był także fałszywy wierzyciel, poplecznik i paser (pomocnicy i podżegacze).

o

Rozmyślne działanie wbrew woli właściciela i chęć zysku.

o

Przedmiotem – rzeczy ruchome, osoby.

o

Kradzież rzeczy własnej – gdy właściciel zabierał rzecz samowolnie uprawnionemu

posiadaczowi.

o

Kradzież pomiędzy małżonkami – rzeczy zabrane (actio rerum amotarum).

 Furtum manifestum i nec manifestum:

o

Fur manifestus – złodziej przyłapany na gorącym uczynku, w trakcie odnoszenia łupu.

Znalezienie rzeczy u sprawcy. Kradzież w nocy, lub z bronią w ręku – możliwość zabicia na

miejscu.

o

Magistratura – człowieka wolnego przysądzano poszkodowanemu jako niewolnika,

niewolnika strącano ze Skały Tarpejskiej – rózgi. Niedojrzały sprawca – chłosta, wyrównanie

szkody.

o

Pretor – furtum manifestum – poczwórna wysokość rzeczy skradzionej, nec manifestum –

podwójna.

 Procesowa ochrona poszkodowanego:

o

Powództwa penalne – odpowiedzialność kumulatywna.

o

Actio furti – każdy, kto ponosi odpowiedzialność z tytułu custodia.

Prawo Rzymskie - skrypt

40

o

Zasądzenie, a nawet ugoda  infamia.

o

Odszkodowawczy charakter miał obowiązek zwrotu rzeczy skradzionej – rei vindicatio, actio

Publiciana oraz condictio furtiva ( nawet gdy rzecz nie znajdowała się u złodzieja, lub zaginęła)

 Znaczenie – korzystne dla ludzi zamożnych. Cesarstwo – środki prawa publicznego w przypadku

kradzieży bydła i koni, kradzieży w łaźniach i rzeczy należących do nieobjętego jeszcze spadku.

Rabunek (

rapina

):

 Kradzież gwałtowna, dokonana połączonymi siłami uzbrojonej bandy.

 Poczwórna wartość rzeczy zrabowanych, a ciągu roku, potem – pojedyncza.

 Także – pożar, zawalenie budynku, awaria morska.

 Actio vi bonorum raptorum (charakter mieszany od Justyniana) – infamia w przypadku zasądzenia, lub

ugody.

Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy (

damnum iniuria datum

):

 Lex Aquilia – 286 – ochrona plebejuszy:

o

Zabicie niewolnika lub zwierzęcia stadnego – najwyższa wartość w ciągu ostatniego roku.

o

Zranienie niewolnika, zwierzęcia stadnego, lub innego – 30 dni.

 Rozszerzenie zastosowania ustawy:

o

Bardziej elastyczne pojmowanie związku przyczynowego.

o

Sposób działania sprawcy – działanie pozytywne, lub zaniechanie.

o

Nie obiektywna bezprawność, lecz subiektywna wina sprawcy – nieumiejętność, niedbalstwo.

o

Uelastycznienie stawki należności np. spadek.

o

Podmiotowy i przedmiotowy krąg zastosowania ustawy.

 Procesowa ochrona poszkodowanego – actio legis Aquiliae – charakter karny (przy zaprzeczeniu –

infitiatio  duplum)

 Funkcja i znaczenie – interesy majątkowe klasy posiadającej. Formowanie pojęcia związku

przyczynowego, winy i odszkodowania.

Zniewaga (

iniuria

):

 Pojęcie – bezprawne naruszenie osobowości człowieka wolnego (fizycznej, godności i dobrego

imienia), także osób alieni iuris.

 Stan według Ustawy XII tablic:

o

Ciężkie i trwałe okaleczenie – talion lub odwet.

o

Złamanie kości - 300 asów (człowiek wolny), 150 asów (niewolnik)

o

Naruszenia cielesne bez trwałych śladów – 25 asów.

 Reformy pretorskie:

o

Actio iniuriarum aestiminatoria – pretor dopuszczał poszkodowanego do oszacowania zniewagi

– sędzia mógł tę kwotę obniżyć. W przypadku ciężkiej zniewagi – sam pretor dokonywał
oszacowania i sędzia nie śmiał obniżyć kwoty. Zasądzenie i ugoda  infamia. Charakter

osobisty.

o

Powód – 1/10, jeśli nie doprowadził do zasądzenia.

 Funkcja i znaczenie – osobista nietykalność, likwidowanie konfliktów.

Przestępstwa prawa pretorskiego:

 Dolus:

o

Rozmyślne wyrządzenie szkody majątkowej innej osobie poprzez podstępne wprowadzenie

jej w błąd – oszustwo.

o

Actio doli – charakter penalny  infamia (w ciągu roku i subsydiarnie, actio arbitraria,

niedopuszczalna przeciw niektórym osobom).

 Metus:

o

Bezprawne przymuszenie innej osoby do niekorzystnej czynności prawnej.

o

Actio quod metus causa (charakter penalny, actio arbitraria, przeciw każdej osobie, która uzyskała

korzyść, quadruplum w ciągu roku).

 Działanie na szkodę wierzycieli:

o

Czynności fraudacyjne – dokonywane z osobami postronnymi (często fikcyjne).

o

I w. p.n.e. – restitutio in integrum i interdictum fraudatorium. Lex Aelia Sentia.

Prawo Rzymskie - skrypt

41

o

Actio Pauliana – roczny termin, osoby, korzystające z czynności fraudacyjnych  zwrot

dokonanego umniejszenia.

 „Gorszenie niewolnika”:

o

Osoby postronne – podsycanie w niewolnikach tendencji do zbiegostwa, oporu.

o

Actio servi corrupti – podwójna wartość poniesionej szkody, powództwo karne, charakter

wieczysty.

Zobowiązania jak gdyby z deliktów (

quasi ex delicto

):

 Pochodzenie i charakterystyka:

o

Uformowane w prawie justyniańskim

o

Odpowiedzialność materialna o charakterze penalnym.

 Odpowiedzialność sędziego – sędzia, prowadzący proces niewłaściwe odpowiadał za szkodę wobec

osoby pokrzywdzonej, nawet gdyby dział

 Wyrzucenie lub wylanie z budynku:

o

Actio de deiectis vel effusis przeciw osobie zajmującej pomieszczenie, z którego działał sprawca.

Powództwo popularne. Śmierć człowieka wolnego – 50 aurei, zniszczenie rzeczy – duplum.

 Zagrożenie bezpieczeństwa ruchu – actio de positio aut suspenso – przeciw osobom, które umieszczały,

lub zawieszały coś, co mogło zaszkodzić przechodniom – 10 000 sesterców na rzecz jakiegokolwiek
obywatela  samo stworzenie zagrożenia.

 Odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajen zajezdnych za szkody wyrządzone klientom

przez personel – duplum.

Zobowiązania zaciągnięte przez osoby

alieni iuris

. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone

przez zwierzęta.

 Zobowiązania z kontraktu i quasi – kontraktu:

o

Odpowiedzialność zwierzchnika familijnego – wyzyskanie możliwości zarobkowych przy

pomocy osób alieni iuris.

o

Actiones adiecticiae qualitatis – powództwa prawa pretorskiego, które umożliwiały

dochodzenie zobowiązań, zaciągniętych przez osoby alieni iuris od ich zwierzchników

familijnych (formułki ze zmianą podmiotów).

o

Actio de peculio – powództwo przeciw zwierzchnikowi ograniczone do wartości peculium 

kolejność zgłoszeń (przywilej dedukcji – najpierw własne wierzytelności wobec

prowadzącego peculium) – zobowiązania naturalne.

o

Actio de in rem verso – w przypadku kontraktu z osobą postronną z korzyścią dla

zwierzchnika  osoba ta mogła dochodzić należności wprost od niego.

o

Actio tributoria – jeżeli cele handlowe przewyższały wartość peculium zwierzchnik musiał

uwzględnić wszystkich wierzycieli i rozdzielić peculium proporcjonalnie do poszczególnych

wierzytelności (nieprawidłowość – dopłata).

o

Actio quod iussu – dochodzenie kredytu udzielonego w granicach upoważnienia

zwierzchnika od niego samego.

o

Actio exercitoria – za zobowiązania zaciągnięte przez kapitana w związku z żeglugą i

prowadzoną działalnością zarobkową odpowiadał właściciel statku w pełnej wysokości.

o

Actio istititoria – za zobowiązania zaciągnięte przez zarządcę placówki zarobkowej

odpowiadał przedsiębiorca.

o

Funkcja i znaczenie – kredyt dla osób alieni iuris – lepsza eksploatacja.

 Zobowiązania z deliktów – odpowiedzialność noksalna:

o

Delikty popełnione za wiedzą, lub na zlecenie zwierzchnika odpowiadał on sam.

o

Zwierzchnik mógł zapłacić należności z tytułu deliktu, lub wydać sprawce

poszkodowanemu  mancypacja.

o

Odpowiedzialność postępowała za głową sprawcy – sprzedaż niewolników (wada).

o

Prawo klasyczne – nie stosowano jej do córek. Justynian – tylko niewolnicy.

 Szkody wyrządzone przez zwierzęta

o

Actio de pauperie – właściciel zwierzęcia odpowiadał tylko wtedy, gdy wyrządziło szkodę w

sposób przeciwny swojej naturze – ograniczenie do wartości.

o

Edylowie kurulni – zakaz utrzymywania w pobliżu dróg  powództwo karne –

pojedyncza, lub podwójna wartość wyrządzonej szkody.

Prawo Rzymskie - skrypt

42

Umocnienie zobowiązań. Poręczenie stypulacyjne:

 Sposoby: zastaw, kara umowna, wręczenie zadatku, ponowne przyrzeczenie zapłaty długu

własnego, poręczenie za dług cudzy, poręczenie stymulacyjne.

 Poręczenie stymulacyjne (adpromissio):

o

Przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług poprzez stypulację dokonaną między

wierzycielem, a poręczycielem.

o

Forma i rodzaje – pytanie i odpowiedź:



Sponsio – dostępna dla obywateli.



Fidepromisso – także dla peregrynów. Obie zabezpieczały tylko długi zaciągnięte w

formie stypulacji, nie przechodziły na dziedziców poręczycieli i wygasały po

upływie dwóch lat.



Fideiussio – powszechnie dostępna, utrzymana przez Justyniana.

o

Akcesoryjny charakter poręczenia – dodatkowy, zależny od zobowiązania dłużnika.

o

Odpowiedzialność współporęczycieli – od Hadriana – równomierny ciężar

odpowiedzialności (beneficium divisionis).

o

Posiłkowy charakter – w razie zwłoki – możliwość poszukiwania zaspokojenia wprost od

poręczycieli (litis contestatio). 535 (Nov. 4) – beneficium excussionis – żądanie od wierzyciela,

by najpierw próbował procesu wobec dłużnika głównego.

o

Prawo regresu – sponsio – duplum. Fideiussio – osobna podstawa prawna. Justynian –

beneficium cedendarum actionum – poręczyciel mógł uzależnić zapłatę długu do rąk

wierzyciela od odstąpienia mu jego actiones przeciw dłużnikowi.

 Intercesja – przyjęcie odpowiedzialności za dług cudzy. Przed ryzykiem ponoszenia

odpowiedzialności majątkowej starał się ustawodawca ochronić kobiety, a zwłaszcza mężatki (46

– SC Velleianum – uchylenie się od skutków własnych aktów intercesyjnych, od Justyniana –

nieważne).

Zmiana podmiotów zobowiązania:

 Namiastka cesji – przeniesienie wierzytelności na inną osobę przez czynność prawną.

 Zastosowanie nowacji:

o

Odnowienie istniejącego zobowiązania – nowy wierzyciel przyjmował od dłużnika

stymulacyjne przyrzeczenie spełnienia tego samego świadczenia, które należało się

dawnemu wierzycielowi – kontrakt literalny.

o

Wymagała zgody dłużnika, odpadnięcie środków zabezpieczających dawną wierzytelność.

 Zastępstwo procesowe in rem suam – dotychczasowy wierzyciel udzielał nowemu zlecenia do

ściągnięcia należności od dłużnika i w tym celu ustanawiał go swoim zastępca procesowym 
zatrzymanie świadczenia dla siebie.

 Actio utilis cesjonariusza – Antonin Pius przyznał nabywcy spadku osobne powództwo dla

umożliwienia mu dochodzenia wierzytelności spadkowych  kupno pojedynczej wierzytelności,
darowizna.

 Ograniczenie obrotu wierzytelnościami – 506 – lex Anastasiana – jeśli cesjonariusz nabywał

wierzytelność za cenę niższą od jej wartości nominalnej, dłużnik był zobowiązany zapłacić tylko

tę niższą sumę.

 Zmiana dłużnika – wymagała zgody wierzyciela – nowacja. Bez zgody dłużnika – expromissio.

Umorzenie zobowiązań według prawa cywilnego:

 Charakterystyka problemu - dokonywane z mocy samego prawa ze skutkiem dla wszystkich

zainteresowanych.

 Wykonanie zobowiązania – prawidłowe:

o

Wykonawca – sam dłużnik, lub osoba postronna.

o

Przyjmujący – wierzyciel, lub osoba upoważniona.

o

Treść – świadczenie częściowe – pretor. Za zgodą wierzyciela – zastępcze świadczenie

innego rodzaju. W przypadku ewikcji – trwało nadal.

Prawo Rzymskie - skrypt

43

o

Czas – zwłoka dłużnika powodowała powstanie dalszych zobowiązań, wcześniejsze

świadczenie z jego strony było dopuszczalne.

o

Miejsce – zamieszkania dłużnika (pretorowie – różnica wartości świadczenia w innym

miejscu).

 Zwolnienie z zobowiązania – czynności prawne – obok lub zamiast wykonania. Formalne akty

przeciwne, również bez spełnienia świadczenia:

o

Acceptilatio – akt przeciwny do stypulacji, odwrócone role. Zobowiązania literalne –

odwrotny wpis. Stypulacja akwiliańska – zobowiązania z różnych tytułów sprowadzano
do jednego, a potem umarzano.

o

Pisemne pokwitowanie wierzyciela co do otrzymanej zapłaty.

o

Solutio per aes et libram – symboliczna zapłata – należności pieniężne orzeczone w

wyrokach sądowych.

o

Contrarius consensus – akt nieformalny – umorzenie przez zgodne porozumienie stron.

 Nowacja – dotychczasowe zobowiązanie ulegało umorzeniu, ale na jego miejsce powstawało inne

z jakimś nowym elementem – przeważnie stypulacja o charakterze kazualnym np. podniesienie do

rangi kontraktu zobowiązania naturalnego. Warunki:

o

Musiało istnieć poprzednie zobowiązanie

o

Nowe zobowiązanie musiało powstać zamiast, a nie obok dawnego.

o

Nowe zobowiązanie musiało wnosić „cos nowego”. W prawie justyniańskim – także

nowacja ze zmianą przedmiotu.

 Inne przypadki:

o

Confusio – zejście się wierzytelności i długu w jednej osobie.

o

Concursus causarum lucrativarum – zbieg tytułów nieodpłatnych.

o

Niektóre – śmierć jednej ze stron.

Umorzenie zobowiązań według prawa pretorskiego:

 Pactum de non petendo – nieformalna umowa, w której wierzyciel rezygnował wobec dłużnika z

dochodzenia swojej należności. Dłużnik – exceptio pacti de non petendo – niwecząca, lub odraczająca.

 Potrącenie (compensatio):

o

Pojęcie i rozwój historyczny – wzajemne zaliczenie długu i wierzytelności.

o

Kompensacja dobrowolna – nieformalne pacta i przymusowa:

o

Iudicia bonae fidei – zasądzenie na różnicę.

o

Iudicia stricti iuris – dochodzenie całkowicie izolowanych roszczeń. Wyjątki:



Bankier – tylko cum compensatione – saldo na swoją korzyść (w przeciwnym razie –

nadmierne żądanie).



Nabywca majątku z licytacji – wierzytelności bankruta cum deductione z

potrąceniem należności dłużnika (nie groziło nadmierne żądanie). Marek

Aureliusz – exceptio doli.

o

Kompensacja w prawie justyniańskim – wszystkie powództwa in rem i in personam, oprócz

powództwa o zwrot depozytu. Ipso iure – roszczenia tego samego rodzaju, wymagalne i

płynne.

Pojęcie i rodzaje dziedziczenia (

hereditas – bonorum possessio

):

 Sukcesja uniwersalna – dziedzic nabywał rzeczy zmarłego per universitatem, wchodził „w miejsce

zmarłego” – w ogół jego praw

 Spadek (hereditas, bona) – trzonem masy spadkowej były rzeczy materialne (wierzytelności

zmarłego i długi spadkowe). Nie przechodziły na dziedziców uprawnienia ściśle osobiste.

 Funkcja i znaczenie – utrwalenie nierówności majątkowych, zjednanie przychylności protektorów

dla swojego potomstwa.

 Rozwój historyczny:

o

Kierunki i zakres przeobrażeń – ograniczenie agnacji jako podstawy dziedziczenia

beztestamentowego na rzecz kognacji. Kształtowanie swobody jednostki w

organizowaniu spraw pośmiertnych i jej ograniczenie. Niska ranga dziedziczenia

małżonków sine manu.

Prawo Rzymskie - skrypt

44

o

Czynniki rozwoju – ustawodawstwo, jurysprudencja, pretorowie.

 Hereditas i bonorum possessio:

o

Geneza i zastosowanie bonorum possessio – w prawie pretorskim – dylemat komu przyznać

posiadanie spadku na czas sporu.

o

Charakter prawny bonorum possessio – krótkie terminy – pretor i magistratury sądowe – był

tylko „w miejscu dziedzica”, chroniony formułkami z użyciem fikcji  po roku
faktycznego władania stawał się pełnoprawnym właścicielem. Bonorum possessio cum re –

zapewniała stanowisko dziedzica na zawsze, sine re – prowizoryczne władanie spadkiem.

Sposoby powołania do dziedziczenia:

 Ex testamento i ab intestato, contra tabulus, dziedziczenie na podstawie umowy – niemoralne

 Powołanie – wola spadkodawcy, ustawa lub edykt pretorski
 Dziedziczenie testamentowe i beztestamentowe wykluczały się (wyjątkiem – testament żołnierza).

Pojęcie i formy testamentów:

 Testament – czynność prawna jednostronna, akt ostatniej woli, odwołalny aż do śmierci i

skuteczny dopiero po śmierci. W jego treści musiało być zawarte ustanowienie ogólnego

spadkobiercy – dziedzica.

 Forma:

o

Najstarsze testamenty według ius civile – w czasie pokoju przed zgromadzeniem ludowym,

dwa razy w roku, w czasie wojny – przed gotowym do boju oddziałem.

o

Testament mancypacyjny – 5 świadków i libripens – testator emancypował majątek

zaufanej osobie  tabliczki woskowe

o

Testament prawa pretorskiego – I w. p.n.e. – testament pisemny opatrzony pieczęciami

co najmniej 7 świadków (Antonin Pius – bezwzględna ochrona).

o

Testamenty prawa poklasycznego i justyniańskiego:



Formy publiczne – wpisanie do akt sądowych lub gminnych, złożenie u cesarza.



Formy prywatne – pisemne .



439 – Teodozjusz II i Walentynian III – testamentum tripartitum.



446 – Walentynian III – testament holograficzny.

o

Testamenty szczególne:



Testament żołnierza – jakakolwiek forma (Trajan). Ułatwienia podczas zarazy.



Utrudnienia – niewidomi i niepiśmienni (dodatkowy świadek).

 Funkcja i znaczenie – eliminowanie sukcesji beztestamentowej, utrwalenie znaczenia familii, lub

przerzucenie długów na niewolnika – zwierciadło obyczajów.

Treść testamentu. Podstawienie testamentowe:

 Ustanowienie dziedzica – na początku (Titius heres esto). IV – jakiekolwiek słowa. Udziały

współspadkobierców – części ułamkowe (całość spadku – 12 uncji).

 Ustanowienie dziedzica z terminem, lub warunkiem  ograniczanie nie dodane. Dopuszczalny –

warunek zawieszający (trudności, gdy był potestatywny i negatywny  stymulacyjne zobowiązanie
zwrotu w razie niedotrzymania warunku – cautio Muciana).

 Podstawienie (substitutio) – powołanie dziedzica „podstawionego”:

o

Podstawienie pospolite – substytut, lub szereg substytutów. Na końcu – niewolnik.

o

Podstawienie pupilarne – ojciec ustanawiał, kto będzie dziedziczył po dziecku, gdyby

zmarło jako osoba sui iuris.

o

Podstawienie jak gdyby pupilarne – Justynian zezwolił ascendentom na ustanowienie

spadkobierców dla swoich descendentów chorych umysłowo.

 Wydziedziczenie – musiało być dokonane w przepisanej formie.

 Dalsza treść – cząstkowe przysporzenia majątkowe – zapisy, wyzwolenia niewolników, powołanie

opiekunów i rozmaite polecenia.

Zdolność testamentowa:

Prawo Rzymskie - skrypt

45

 Zdolność do sporządzenia testamentu – kwalifikowana odmiana zdolności do czynności

prawnych. Później – Latyni i peregryni z commercium, osoby podległe władzy, kobiety, niewolnicy

państwowi – do połowy peculium.

 Zdolność dziedziczenia z testamentu – zdolność prawna, a ponadto: niewolnicy (własnego trzeba

było wyzwolić). Instytucje kościelne – IV (Konstantyn W.)

 Testament nieważny i bezskuteczny:

o

Nieważność – niewłaściwa forma, nieuprawniona osoba. Testament tracił znaczenie przy

capitis deminutio testatora, urodzeniu pogrobowca, czy adopcji.

o

Bezskuteczność – testament, na podstawie którego nikt nie dziedziczył.

o

Odwołanie testamentu – sporządzenie nowego, w prawie pretorskim – zniszczenie

dokumentu. Prawo justyniańskie – po 10 latach, wobec 3 świadków, lub przez

oświadczenie złożone do akt publicznych.

Kodycyl:

 Dyspozycje pośmiertne w listach (dopuszczone przez Augusta). W kodycylu nie można było

ustanowić dziedzica, ani dokonać wydziedziczenia. Kodycyl niepotwierdzony – tylko fideikomisy.

Klauzula kodycylarna w testamentach.

Dziedziczenie beztestamentowe w Ustawie XII tablic:

 Dziedziczenie beztestamentowe – charakterystyka – po kimś, kto nie pozostawił testamentu, albo

pozostawił testament nieważny lub bezskuteczny.

 Sui heredes – osoby wolne, podlegające bezpośrednio władzy ojcowskiej spadkodawcy, „dziedzice

domowi”. Sui heredes tego samego stopnia dzielili się według głów, przy nierówności – według
szczepów.

 Proximi agnati – agnaci najbliższego stopnia.

 Gentiles – współrodowcy, noszący to samo nazwisko. Krewni w linii żeńskiej nie wchodzili w

rachubę, powołanie do spadku było jednorazowe.

Dziedziczenie beztestamentowe w edykcie pretorskim:

 Unde liberi - potomstwo agnacyjne, emancypowane, uxor in manu. Dzieci – według głów, dalsi

potomkowie – według szczepów. Na emancypowanego nałożono obowiązek wprowadzenie

zdobytego majątku do obrachunku spadkowego.

 Unde legitimi – dziedzice według ius civile.

 Unde cognati – kognaci do 6 stopnia – wszyscy, z 7 stopnia – prawnucy rodzeństwa. Bliżsi

stopniem wykluczali dalszych, równi – dziedziczyli według głów.

 Unde vir et uxor – małżonkowie.

Dziedziczenie beztestamentowe w prawie justyniańskim :

 II – SC Tertullianum i SC Orfitianum – prawo dziedziczenia matki po dzieciach i dzieci po matce.

 Justynian – Nowela 118 z 543 i 127 z 548  kognacja i równouprawnienie płci. Cztery klasy, z

których każda następna wykluczała poprzednią:

 Zstępni – podlegli władzy i emancypowani po ojcu, czy po matce. Żyjący wykluczali swoich

zstępnych, w miejsce zmarłych wstępowali ich następcy – podział według szczepów.

 Wstępni, rodzeństwo rodzone, dzieci po zmarłych braciach i siostrach.
 Rodzeństwo przyrodnie i dzieci.

 Krewni boczni

 Nowela 53 z 537 i 117 z 542 – kwarta ubogiej wdowy.

 Spadki nie objęte przez nikogo przypadały państwu, po duchownym – kościołowi, po żołnierzu –

jednostce wojskowej.

Formalne dziedziczenie przeciwtestamentowe:

 Ochrona rodziny:

Prawo Rzymskie - skrypt

46

o

Na mocy prawa ogólnie obowiązującego powoływano do spadku najbliższe osoby

spadkodawcy – wbrew jego odmiennej woli wyrażonej w testamencie.

o

Wymóg zdecydowania o sukcesji w sensie pozytywnym lub negatywnym, pod koniec

republiki – minimalnego zaopatrzenia.

o

Najbliżsi członkowie rodziny agnacyjnej i kognicyjnej.

 Ochrona przed pominięciem:

o

Sui – powołanie do spadku lub wydziedziczenie (synowie – imiennie, pozostali – formuła

ogólna, objęcie przyszłych członków familii).

o

Skutki pominięcia – w przypadku syna lub nowego członka familii – testament tracił

znaczenie

o

Pretorowie – wszyscy liberi – imienne wydziedziczenie – wszyscy męscy potomkowie.

o

Justynian – imienne wydziedziczenie wszystkich do Noweli 115.

 Querela inofficiosi testamenti. Zachowek (pars legitima):

o

Testament ważny, ale niezgodny z powinnością  obalenie

o

Formalnie przeciw dziedzicom ustanowionym w testamencie (w rzeczywistości – woli

testatora) – 5 lat:



Zaczepić testament mogli zstępni, rodzice i rodzeństwo, gdy testator odsunął je

od dziedziczenia na rzecz „osoby bezecnej”. Konkretne prawo – dziedziczący ab
intestato, przy braku innego środka. Sąd oceniał powody wydziedziczenia.



Uprawniony, który nie otrzymał nawet minimalnego udziału w spadku.

Zachowek – w stosunku do części, jaką otrzymałby uprawniony przy

dziedziczeniu beztestamentowym – do Justyniana – 1/4. Jeżeli sąd uwzględnił
skargę testament upadał. W przypadku umniejszenia majątku – dochodzenie

strat obdarowanych za pomocą querela inofficiosae donationis i querela inofficiosae dotis.

 Reformy justyniańskie:

o

Querela inofficiosi testamenti – tylko dla dziedziców koniecznych zupełnie pominiętych.

Przysporzenie mniejsze od zachowku – actio ad supplendam legitimam.

o

Wysokość zachowku dla zstępnych – 1/3 części należnej ab intestato, więcej, niż 4 dzieci –

1/2.

o

Nowela 115 z 542 – możliwość pomijania i wydziedziczania krewnych w linii prostej

ograniczona do przypadków niewdzięczności i niegodności.

Nabycie spadku i jego skutki:

 Nabycie ipso iure – sui heredes – z chwilą śmierci spadkodawcy (długi spadkowe – beneficium

abstinendi)

 Nabycie przez oświadczenie woli:

o

Cretio – formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku, składane ustnie wobec

świadków – oznaczony termin pod rygorem wydziedziczenia.

o

Nuda voluntas – jakiekolwiek nieformalne oświadczenie lub

o

Podjęcie funkcji dziedzica

o

Przeciąganie decyzji o przyjęciu spadku – pretor wyznaczał „czas do namysłu”.

Możliwość odrzucenia spadku.

o

Prawo pretorskie – ścisłe terminy (krewni w linii prostej – rok, inni – 100 dni).

 Spadek leżący – usucapio pro herede – możliwość zawłaszczenia spadku bez popełnienia furtum,

cesarze II w zlikwidowali niepożądane działanie instytucji.

 Transmisja powołania – dziedziczenie samego powołania do spadku. Jeśli powołany do spadku

zmarł przed objawieniem woli przyjęcia, powołanie nie przechodziło na jego dziedziców.

Justynian – roczny termin.

 Niegodność – przewinienia wobec spadkodawcy, lub naruszenia ostatniej woli  extra ordinem

(fiskus).

Ochrona prawna spadkobierców:

 Kontynuacja osobowości spadkodawcy:

Prawo Rzymskie - skrypt

47

o

Majątek spadkowy zlewał się z majątkiem dziedzica – podmiot praw rzeczowych,

wierzyciel i dłużnik.

o

Odstąpienie spadku – in iure cessio hereditatis zanikło w III w., sprzedaż spadku.

 Ochrona prawa do spadku:

o

Hereditas petitio – actio in rem podobna do rei vindicatio  dziedzic zmierzał nie do uzyskania

pojedynczych rzeczy spadkowych, ale spadku jako całości. Legitymacja czynna – heres

prawa cywilnego, ex testamento, czy ab intestato. Legitymacja bierna – pro herede possessor, pro
possessore possessor, od Justyniana – posiadacze fikcyjni  zakres restytucji uzależniony od

dobrej czy złej wiary pozwanego.

o

Interdictum quorum bonorum – interdykt z kategorii interdicta adipiscendae possessionis – nabycie

nowego posiadania

 Wielość dziedziców:

o

Wspólnota dziedziców – consortium  actio familae erciscundae.

o

Przyrost – jeżeli jeden uczestnik odpadł, zwolniony udział przyrastał do pozostałych,

proporcjonalnie do ich wielkości.

o

Zaliczenie na dział spadkowy (collatio) – emancypowani, córki z tytułu posagu –

wniesienie majątku do podziału spadkowego. V i VI – bezpłatne przysporzenia,

darowizny. Justynian – descendenci ex testamento.

 Odpowiedzialność za długi spadkowe:

o

Separatio bonorum – oddzielenie majątków – odrębny zarząd spadku – tylko dla wierzycieli

spadkowych.

o

Beneficium inventarii – 531 – Justynian – odpowiedzialność za długi spadkowe tylko

zinwentaryzowanym majątkiem.

Zapisy testamentowe (legata):

 Pojęcie:

o

Cząstkowe przysporzenia ze spadku bez odpowiedzialności za długi spadkowe –

instytucja ius civile.

o

Ustanowienie legatu – w testamencie – 4 rodzaje:



Legat windykacyjny – testator przenosił własność kwirytarną jakiejś rzeczy

własnej wprost na legatariusza (rei vindicatio).



Legat damnacyjny – zawiązanie stosunku obligacyjnego o charakterze jak gdyby

kontraktowym pomiędzy legatariuszem jako wierzycielem a dziedzicem jako

dłużnikiem (actio ex testamento).

 Ograniczenia legatów. Lex Falcidia:

o

Sukcesja beztestamentowa, rozdrobnienie majątków.

o

40 p.n.e. – kwarta falcydyjska wolna od obciążeń – zachęta dla dziedzica do przyjęcia

spadku (od wartości spadku w chwili śmierci odliczano długi spadkowe, koszty pogrzebu,

wartość wyzwolonych niewolników). Ograniczenie przez Justyniana.

 Funkcja i znaczenie – alimentacja wydziedziczonych – legat corocznej renty, legat służebności

osobistej, legat posagu zwrotnego na rzecz żony, legat peculium, legat alimentacyjny, legat

polegający na darowaniu długu.

Fideikomisy

 Pojęcie:

o

Twór prawa cesarskiego

o

Prośba do dziedzica lub legatariusza o wydanie przysporzenia majątkowego wskazanej

osobie (August – extraordinaria cognito).

o

Praetor fideicommissarius – sprawy o fideikomisy, namiestnik.

o

Nie wymagały żadnej określonej formy – IV zrównanie z legatami

 Fideikomis uniwersalny – spadkodawca zwracał się do dziedzica z prośbą o wydanie całego

spadku wskazanej osobie  powiernik, wykonawca, lub dziedzic tymczasowy. Fideikomisariusz
uniwersalny – odpowiedzialność za długi (hereditatis petitio fideicommissaria).

Prawo Rzymskie - skrypt

48

 Funkcja i znaczenie – zacierał przeciwieństwa między sukcesją testamentową i beztestamentową,

uniwersalną i syngularną.