Dr hab, prof.UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak

CO TO JEST AKCENT WYRAZOWY?

WYRAZY AKCENTOWO NIESAMODZIELNE.

FUNKCJA AKCENTU WYRAZOWEGO W JĘZYKU POLSKIM

(ZWIĄZEK AKCENTU ZE ZNACZENIEM WYRAZU I WYPOWIEDZI).

ZASADY AKCENTOWANIA WYRAZÓW W POLSZCZYŹNIE.

ODSTĘPSTWA OD AKCENTU PAROKSYTONICZNEGO

1. Co to jest akcent wyrazowy? Wyrazy akcentowo niesamodzielne

Akcent wyrazowy jest pewnym uwydatnieniem za pomocą środków fonicznych jednej

sylaby spośród innych, które składają się na słowo. W różnych językach cechami fonicznymi

wykorzystywanymi do podkreślenia akcentowego są siła artykulacji (tzw. akcent dynamicz-

ny) oraz wysokość melodyczna (tzw. akcent toniczny). Polszczyźnie właściwy jest akcent

dynamiczny. Jest on w zasadzie stały i zwykle pada na przedostatnią sylabę wyrazu (tzw. ak-

cent paroksytoniczny). W melodyjnym mówieniu przyciskowi towarzyszy również zmiana

wysokości tonu: przedostatnia sylaba brzmi wyżej niż ostatnia w toku intonacji opadającej,

a niżej – w toku intonacji rosnącej:

Zapadło milczenie.

Zapadło milczenie?

W wyrazistej mowie sylaba akcentowana trwa również odrobinę dłużej. Można więc

powiedzieć, że akcent w języku polskim jest w rzeczywistości trójwarstwowy: dynamiczno-

toniczno-iloczasowy. W potocznej wymowie przeważa jednak akcent przyciskowy, dlatego

mówi się o tym, że zasadniczo polszczyźnie właściwy jest akcent dynamiczny.

Akcent wyrazowy

2

W wyrazach długich (np. nieodpowiedzialny) i złożeniach (np. rakotwórczy) – oprócz

akcentu głównego organizującego wyraz pod względem prozodyjnym – pojawia się słabszy

akcent poboczny, padający zwykle na pierwszą sylabę wyrazu:

[ńe-otpov’e-ʒ́al-ny]

,

[ra-ko-

tfur-čy]

.

Oprócz wyrazów samodzielnych akcentowo, tzw. ortotonicznych (które są co naj-

mniej dwusylabowe) istnieją w polszczyźnie słowa akcentowo niesamodzielne, tzw. atonicz-

ne (są one jednosylabowe), które w ciągu mownym wraz z wyrazami akcentowo samodziel-

nymi tworzą pewną akcentową całość, tzw. zestrój akcentowy. Np. w zdaniu: Na łące pasą

się koń i krowa, występują wyrazy jednosylabowe (na, się, koń, i), które – pozbawione samo-

dzielnego akcentu – tworzą zestroje akcentowe wraz z wyrazami akcentowanymi (pasą, kro-

wa):

[na-uon-ce/ pa-sąśe/ ko-ńi/ kro-va]

.

Ze względu na to, w jaki sposób „przyłączają się” wyrazy niesamodzielne akcentowo

do samodzielnych pod tym względem, można je podzielić na:



proklityki, które w zestroju dołączają się przed wyrazem akcentowo samodzielnym,



enklityki, które w zestroju akcentowym dołączają się za wyrazem akcentowo samo-

dzielnym.

Do proklityków należą:



przyimki jednosylabowe:

po szkole [po-ško-le],

za domem [za-do-mem];



partykuła nie przy ponadjednosylabowych osobowych formach czasownikowych:

nie lubię [ńe-lu-b’e],

nie poszukali [ńepošu-ka-l’i] (ale: nie ma [ńe-ma]).

Enklitykami z kolei są na przykład:



jednosylabowe formy zaimków osobowych typu mu, go oraz słowo się:

uderzy go [u-de-žygo]

dostarczyli mu [dostar-čy-l’imu]

kochali się [ko-χa-l’iśe]

Akcent wyrazowy

3

nie uśmiecha się [ńeu-śm’e-χaśe];



partykuły no, że:

chodź no [χoć-no]

zróbże [zrub-že].

Jeśli występują obok siebie wyrazy atonalne (bezakcentowe), to z reguły całość

otrzymuje akcent na pierwszy człon, np.:



jednosylabowy przyimek oraz jednosylabowy zaimek osobowy

do nas, od nich [do-nas, od-ńiχ] (ale: ale: od siebie [ot-śe-b’e]);



nie + jednosylabowa forma czasownikowa

nie da [ńe-da] (ale: nie mówi [ ńe-mu-v’i]).

W wyrażeniach przyimkowych z rzeczownikiem jednosylabowym z reguły przyimek

nie jest akcentowany, np. na las, pod prąd:

[na-las]

,

[pot-pront]

.

W niektórych wyrażeniach przyimkowych omawianego typu możliwa jest oboczność

akcentowa, która jednak pociąga za sobą różnice znaczeniowe, np.:



Przekręcił się na bok

[na-bok]

. Por. Od jakiegoś czasu skarży się na bok

[na-bok]

.



Założył szelki na krzyż

[na-kšyš]

. Por. Patrzył na krzyż na ścianie

[na-kšyš]

.

W utartych związkach frazeologicznych spotykamy czasem zjawisko ściągnięcia

dwóch zestrojów akcentowych – jeden z członów „rezygnuje” w znacznym stopniu ze swego

akcentu wyrazowego na rzecz akcentu drugiego członu, np.:



Jestem zadowolony pół na pół

[puu̯-na-puu̯]

, por. Przekrój pół na pół!

[puu

̯ -na-puu̯]

;



coś za coś wym.

[coś-za-coś]

.

2. Funkcja akcentu wyrazowego. Dlaczego dokładne akcentowanie

jest ważne?

Akcent wyrazowy spełnia przede wszystkim funkcję rozgraniczającą: przyczynia się

do oddzielenia od siebie wyrazów. Cudzoziemiec o wrażliwym uchu, nie znający języka pol-

skiego może z dużym prawdopodobieństwem przewidzieć, gdzie przebiegają granice między

wyrazami, ponieważ po sylabie akcentowanej w większości polskich wyrazów występuje

tylko jedna sylaba nieakcentowana. Wtórnie akcent pełni w języku polskim funkcję znacze-

niową, zapobiega nieporozumieniom, które mogłyby pojawić się przy zatarciu wyraźnych

granic między wyrazami wskutek niewyraźnego akcentowania. Wykorzystują tę właściwość

Akcent wyrazowy

4

akcentu znane gry słowne polegające szybkim powtarzaniu wyrazów:

Irka – Kair

,

Leoś –

ośle

,

masło – słoma

.

Opisywane właściwości akcentu można zilustrować wypowiedzeniami z różnie rozło-

żonymi akcentami wyrazowymi:



Matka tobie da

[mat-ka to-b’e-da]

– Matka to bieda

[mat-kato b’e-da]

;



Bierzemy te jabłka

[b’e-že-myte i̯ap-ka]

– Bierze myte jabłka

[b’e-že my-te i

̯ apka]

;



Na posłanie zdatny

[napos-u

̯ a-ńe zdat-ny]

– Na posła nie zdatny

[na-pos-u

̯ a ńe-zdat-

ny]

.



Na wał!

[na-vau

̯ ]

. – Nawał.

[na-vau

̯ ]

;



Naraz…

[naras]

– Na raz.

[na-ras]

;



Na bój!

[na-bui

̯ ]

– Nabój.

[na-bui

̯ ]

.

W niektórych językach miejsce akcentu wpływa na znaczenie pojedynczego słowa –

jest w stanie różnicować znaczenie wyrazów. Na przykład w języku angielskim jest wiele par

wyrazów o identycznym składzie głosek i różnym znaczeniu: przedmiotowym lub czynno-

ściowym. Czynnikiem rozróżniającym jest właśnie akcent: padający na pierwszą sylabę –

w rzeczowniku i na ostatnią – w czasowniku (np. [per-mit] ‘pozwolenie’ i [per-mit] ‘pozwo-

lić’). Także w języku rosyjskim akcent pełni funkcję znaczeniową, np. forma wymawiana

z akcentem na pierwszej sylabie [mu-ka] ma znaczenie ‘mąka’, zaś forma wymawiana

z akcentem na drugiej sylabie [mu-ka] oznacza ‘mękę’. Wyraz błędnie akcentowany może

być zatem w tych językach źle zrozumiany. Akcent wyrazowy w polszczyźnie w zasadzie nie

różnicuje znaczenia pojedynczych wyrazów. Choć można znaleźć i na tę funkcję pojedyncze

przykłady:

Porównaj wymowę wyrazu akurat w zdaniach:



Przyszedł akurat, kiedy wychodziliśmy

[a-ku-rat]

– Sam to napisałeś? Akurat!

[a-ku-

rat]

;

W pierwszym zdaniu mamy do czynienia ze znaczeniem ’właśnie wtedy’. W drugim –

‘wcale nie, skądże!’

Porównaj także wymowę wyrazu opera w zdaniach:



Poszliśmy wczoraj na operę Moniuszki.

[o-pere]



Zapraszamy do warszawskiej opery!

[o-pe-ry]



Z tym ślubem to dopiero opera!

[o-pe-ra]

Akcent wyrazowy

5

W pierwszym zdaniu mamy do czynienia ze znaczeniem ‘muzyczny utwór drama-

tyczny’, w drugim – wyrazowi opera przypisujemy znaczenie ‘budynek będący siedzibą tea-

tru muzycznego’, w trzecim zaś – znaczenie potoczne ‘coś zabawnego, komicznego, np.

śmieszny widok’.

3. Odstępstwa od akcentu paroksytonicznego

Powiedzieliśmy, że w języku polskim akcent jest ustabilizowany i pada na przedo-

statnią sylabę wyrazu, np. [ko-par-ka]. Wiele jest jednak odstępstw od tego zasadniczo re-

gularnego akcentowania. Do wyjątków akcentowych należą:



wyrazy pochodzenia grecko-łacińskiego o zakończeniach –ika/-yka, w których akcent

w starannej polszczyźnie pada na 3. sylabę od końca np. fizyka, sofistyka, botanika:

[f’i-zyka]

,

[so-f’is-tyka]

,

[bo-ta-ńika]

;



formy 1. i 2. osoby l. mn. czasu przeszłego, formy 1., 2., 3. osoby l. poj. trybu przy-

puszczającego, formy 3. os. l. mn. trybu przypuszczającego, w których akcent

w starannej polszczyźnie pada na 3. sylabę od końca, np. robiliśmy, czytaliście, robił-

bym, mówiłbyś, poszedłby, kochaliby:

[ro-b’i-l’iśmy]

,

[čy-ta-l’iśće]

,

[ro-b’ibym]

,

[mu-v’iu

̯ byś]

,

[po-šetu

̯̯̦ by]

,

[ko-χa-l’iby]

;



spójniki połączone z partykułą by i ruchomymi końcówkami czasownika, rozpoczyna-

jące zdania podrzędne (np. abyśmy, gdybyśmy, jeśliby, gdybyście) akcentowane wzor-

cowo tak, by akcent nie padał ani na partykułę, ani na ruchomą końcówkę czasownika:

[a-byśmy]

,

[gdy-byśmy]

,

[i

̯ eś-l’iby]

,

[gdy-byśće]

.

W polszczyźnie potocznej dopuszczalny jest akcent regularny, czyli może on padać na

cząstkę by:

[a-byś-my]

,

[gdy-byś-my]

,

[gdy-byś-će]

, ale tylko wtedy, gdy po niej występuje

ruchoma końcówka czasownika (dlatego jedyna możliwa wymowa formy jeśliby to

[i

̯ eś-

l’iby]

, nie:

*[i̯eś-l’i-by]

, nie:

*[i̯eś-l’i-by]

;



formy 1, 2, osoby l. mn. trybu przypuszczającego, w których akcent w starannej polsz-

czyźnie pada na 4. sylabie od końca, np. śpiewalibyśmy, opowiadalibyście:

[śp’ie-va-

l’ibyśmy]

,

[opov’a-da-l’ibyśće]

;



liczebniki historycznie złożone, w których akcent w starannej polszczyźnie pada na 3.

sylabę od końca, np. czterysta, osiemset, sześciokroć:

[čte-rysta]

,

[o-śemset]

,

[šeś-

ćokroć]

;

Akcent wyrazowy

6



rzeczowniki pochodzenia grecko-łacińskiego, zakończone na –um, akcentowane zgod-

nie ze wzorem łacińskim, a więc np.: technikum – na 3. sylabie od końca, a liceum –

na 2. sylabie od końca:

[teχ-ńikum]

,

[l’i-ce-um]

;



wyrazy zapożyczone w wersji nieadaptowanej (cytaty) z języka francuskiego, akcen-

towane zgodnie z normą języka francuskiego oksytonicznie, tj. na ostatniej sylabie

wyrazu, np.: rendez-vous, vis-à-vis, à propos, exposé, tournée:

[rande-vu]

,

[v’iza-v’i]

,

[apro-po]

,

[ekspo-ze]

,

[tur-ne]

, a nie np.

*[ran-de-vu]

,

*[v’i-za-v’i]

,

*[a-pro-po]

,

*[eks-po-ze]

;



skrótowce literowe (np. KPN, PO, PSL, ZNP), odczytywane z akcentem oksytonicz-

nym

[ka-pe-en]

,

[pe-o]

,

[pe-es-el]

,

[zet-en-pe]

;



słowa utworzone za pomocą przedrostków arcy- i super-, wice- od wyrazów jednosy-

labowych (np. arcyłotr, wicemistrz, arcyleń, supermąż, supergracz), akcentowane ok-

sytonicznie:

[arcy-u

̯ otr]

,

[v’ice-m’isṭš]

,

[super-grač]

;



wykrzykniki dwusylabowe, np. Ahoj!, Apsik!, Łubu-du! Ojej!

[a-hoi

̯ ]

,

[a-pśik]

,

[u

̯ ubu-

du]

,

[o-i

̯ ei̯]

.

Uzus, czyli zwyczaj językowy, pokazuje, że w wymienionych formach w potocznej

polszczyźnie mówionej istnieją wyraźne tendencje do usuwania wyjątków akcentowych, np.

coraz częściej na co dzień spotykana jest wymowa:

[matema-ty-ka]

,

[rob’i-l’iś-my]

.

Niektóre wydawnictwa ortoepiczne (poprawnościowe) akceptują nawet taką wymowę

w wypadku rzeczowników zakończonych na -ika/-yka, form osobowych czasu przeszłego i

liczebników złożonych, ale tylko na poziomie normy potocznej. Pamiętajmy jednak, że w

sytuacjach oficjalnych nie powinniśmy kierować się dążeniem do minimalizacji wysiłku w

mówieniu, lecz zachowywać tradycję. Tradycyjna wymowa jest wszak śladem procesów ję-

zykowych z przeszłości (złożoności form czasownikowych, np. robiliśmy – dawniej robili

jeśmy; liczebnikowych, np. czterysta – dawniej cztery sta jak cztery miasta) – taka tradycyjna

wymowa znajduje więc uzasadnienie w historii języka.

Są wyrazy szczególnie budzące wątpliwości akcentowe, ponieważ norma fonetyczna

jest w odniesieniu do nich wariantywna. Dopuszczalny jest w nich akcent zarówno paroksy-

toniczny (na przedostatniej sylabie), jak i proparoksytoniczny (na sylabie 3. od końca wyra-

zu). Zwykle zastosowanie w tych wyrazach akcentu na 3. sylabie od końca odbierane jest

przez użytkowników języka jako bardziej staranne, ale też w wypadku wielu z tych wyrazów

– już lekko przestarzałe lub rzadsze (por. wyraz: reguła). Podajmy przykłady takich często

używanych wyrazów:

Akcent wyrazowy

7



fabuła:

[fa-buu

̯ a albo fa-bu-u̯a]

;



reguła:

[re-guu

̯ a albo re-gu-u̯a]

;



prezydent:

[pre-zydent albo pre-zy-dent]



analiza:

[a-na-l’iza albo ana-l’i-za]

;



fabryka:

[fa-bryka albo fa-bry-ka]

;



minimum:

[m’i-ńimum albo m’i-ńi-mum]

;



maksimum:

[mak-s’imum albo mak-s’i-mum]

;



komitet:

[ko-m’itet albo ko-m’i-tet]

;



rzeczpospolita:

[žečpos-po-l’i-ta albo žečpospo-l’i-ta]

;



uniwersytet:

[uńi-ver-sytet albo uńiver-sy-tet]

;



klinika:

[kl’i-nika albo kl’i-ńi-ka]

;



biblioteka:

[b’i-bl’i̯o-teka albo b’ibl’i̯o-te-ka]

;



repertuar:

[re-per-tuar albo reper-tu-ar]

;



nauka:

[na-uka albo na-u-ka]

.

Można prognozować, że z czasem akcent w tych wyrazach się ureguluje i ustabilizuje

na 2. sylabie od końca. Tymczasem jednak w sytuacjach komunikacji publicznej warto za-

chowywać w nich akcent proparoksytoniczny.

Szczególny przypadek wariantywnego akcentu związany jest z rzeczownikiem arcy-

mistrz, który może być akcentowany oksytonicznie (na ostatniej sylabie) bądź paroksytonicz-

nie (na przedostatniej sylabie):

[ar-cy-m’isṭš albo arcy-m’isṭš]

.

We współczesnej polszczyźnie obserwuje się pewne mody akcentowe. W niektórych

środowiskach modne jest na przykład akcentowanie hiperpoprawne na 3. sylabie od końca

w wyrazach, w których nie znajduje to historycznego uzasadnienia. Taki środowiskowy zwy-

czaj akcentowy uchodzi za oznakę językowej ogłady i staranności.

Do takich wyrazów akcentowanych błędnie i zarazem snobistycznie należą:



atmosfera:

[*at-mos-fe-ra – poprawnie: atmos-fe-ra]

;



liceum:

[*l’i-ceum – poprawnie: l’i-ce-um]

;



muzeum:

[*mu-zeum – poprawnie: mu-ze-um]

;



kapitan:

[*ka-p’itan – poprawnie: ka-pi-tan]

;



wizyta:

[*v’i-zyta – poprawnie: wi-zy-ta]

;



episkopat:

[*e-p’is-kopat – poprawnie: ep’is-ko-pat]

;



oficer:

[*o-f’icer – poprawnie: o-f’i-cer]

;

Akcent wyrazowy

8



ekipa:

[*e-k’ipa – poprawnie: e-k’i-pa]

.