Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

287 z 633

Rola pojęcia „norma” (1)

Psycholog musi posiadać kryterium, pozwalające mu

na określenie, co jest normalne czy typowe, a co jest

chore czy nietypowe (niepożądane i wymagające

modyfikacji).
Kryterium takie musi mieć charakter zewnętrzny

(obiektywny), bo psycholog wie, iż jego osobisty

standard nie musi być podzielany w populacji, z

której pochodzi osoba uczestnicząca w badaniu. Co

więcej – adresaci jego komunikatów diagnostycz-

nych (orzeczeń) oczekiwać będą jako uzasadnienia

tego wzorcowego kryterium, najlepiej w liczbowej

postaci.
Tym narzędziem poznawczym jest pojęcie normy

psychologicznej.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

288 z 633

Rola pojęcia „norma” (2)

Podobnie jest w przypadku selekcji – drugiej,

obok modyfikacji formy interwencji. Tu

zadaniem naszym jest wybranie (wskazanie)

tych osób, które są pod jakimś względem

nietypowe – na przykład lepiej niż inni umieją

zarządzać zespołami ludzkimi czy bardziej od

innych są asertywne, ale także i takie, które

mniej dezorganizują się pod wpływem stresu

czy gorzej od innych potrafią się uczyć. Także

więc musimy dokonać wartościowania i

określić, co zgodne jest z zakładanym

standardem, a co nie.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

290 z 633

Definiowanie

„nienormalności”

(1)

Zaburzenia psychiczne to utrudnienia

funkcjonowania społecznego i/lub

psychicznego jednostki, noszące

znamiona cierpienia, zlokalizowane

wokół objawu osiowego

• nienormalność=dyskomfort
• nienormalność=niesprawność

• pogorszenie funkcjonowania w podstawowych

rolach osobistych i społecznych

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

292 z 633

Definiowanie

„nienormalności” (2)

• nienormalność=odmienność

(ciągłość?)

• niezrozumiałość
• rzadkość
• łamanie standardów sytuacyjnych

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

293 z 633

Czynniki wpływające na

zjawisko "nienormalności"

• cierpienie
• dziwaczność
• zaburzenia przystosowania
• utrata kontroli
• naruszanie norm socjalnych

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

295 z 633

Definiowanie

„normalności” (2)

Norma społeczna – określana także jako norma kulturowa –

preferuje zachowania przeciętne, konwencjonalne,

typowe. Większość ludzi na ogół stosuje się do wymagań

społecznych. Jest tak dlatego, że uczestniczyli w procesie

socjalizacji oraz dlatego, że w społeczeństwo posiada

narzędzia kontroli społecznej. Z tego punktu widzenia, jak

w koncepcji społeczeństwa otwartego, wymiar zdrowy vs

chory może być rezultatem poziomu tolerancji

społecznej a nie faktycznych cech osobowości.

-1)

+1)

metafora społeczeństwa

zamkniętego

-1)

+1)

metafora społeczeństwa otwartego

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

296 z 633

O pozytywnych aspektach

nienormalności (1)

Założenia:

• dewiacja to przekraczanie obszaru społecznej tolerancji
• dewiacja (negatywna) konsoliduje społeczeństwo w obronie

wartości

Czym charakteryzuje się dewiacja pozytywna

(nadnormalni)?

– pozytywna dezorganizacja społeczna (buntownicy,

awangarda)

– motywacja nieegoistyczna, świadome zamierzenie

reorganizacji porządku społecznego

– brak rygoryzmu moralnego (zamiast - maksymalizm

moralny: ja powinienem, inni niekoniecznie)

– celem osobistym jest własna destabilizacja i gotowość

ponoszenia konsekwencji (kosztów osobistych)

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

298 z 633

Cecha a symptom (Foulds)

• istnieje wyraźna różnica między cechami (norma) a

symptomami (choroba). W odróżnieniu od

symptomów cechy są uniwersalne w ramach danej

kultury, przejawiają się w sposób względnie trwały i

są wewnętrznie akceptowane (ego-syntonic),

podczas gdy symptomy są źródłem dyskomfortu albo

dla jednostki albo jej otoczenia.

• na wymiarze cechy można umieścić można każdą

jednostkę z grupy, którą ta cecha charakteryzuje -

inaczej mówiąc każdy członek grupy osiąga jakąś

wartość cechy.

• symptomów należy poszukiwać wśród cech rzadkich,

charakteryzujących tylko niektórych członków grupy.

• różnica nie jest więc ilościowa, ale jakościowa.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

299 z 633

Znaczenia pojęcia”norma”

normy

przedmiotowe (realnie

istniejące stany rzeczy)

opisowe (co ludzie

robią)

“powinnościowe”,

nakazowe (co jest

aprobowane) lub językowe

etyczne

prawne

odwołujące się do teorii

psychologicznych,

konstrukty wyjaśniające,

założenia filozoficznej

koncepcji człowieka

opisowe

(“obserwacyjne”)

statystyczne

(psychometryczne)

społeczno-kliniczne

(brak symptomów

patologicznych,

zgodność ze wzorcem

lub normą społeczną)

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

300 z 633

Patologia to nie

odwrotność normalności

(1)

normy dla osób zdrowych

skrajny niski (<2 z)

skrajny wysoki (>2 z)

patologia

należy do populacji osób zdrowych patologia

typowy

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

301 z 633

Patologia to nie

odwrotność normalności

(2)

normy dla osób chorych

skrajny niski (<2 z)

skrajny wysoki (>2 z)

??????

należy do populacji osób chorych ??????

typowy

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

302 z 633

Dewiacyjna hipoteza

Berga (1)

Odwoływanie się do norm, a więc

typowego wykonania, łatwo prowadzi

do utożsamiania patologii z

nietypowością. Założenie, że

statystyczna rzadkość jest synonimem

choroby znalazło swój wyraz w tzw.

hipotezie dewiacyjnej Berga (deviation

hypothesis), opublikowanej po raz

pierwszy w Journal of Psychology w

1955 roku.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

307 z 633

Podstawowe problemy

adaptacji

Badania antropologów kulturowych dostarczają

licznych dowodów, że oderwanie pojęcia normy

od kultury nie jest możliwe. Przenoszenie

narzędzi diagnostycznych z jednej kultury do

drugiej pociąga za sobą konieczność zadania sobie

pytania: co robić, aby narzędzie (szerzej –

procedura diagnostyczna) trafne i rzetelne w

jednej kulturze pozwalało równie dobrze

diagnozować w innej kulturze? Jak uniknąć

błędu stronniczości i tego, że narzędzie jest

nierównoważne – przychylne wobec członków

kultury pierwowzoru i tendencyjne w stosunku do

członków kultury docelowej?

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

311 z 633

Emic czy etic?

Jeżeli przyjmiemy uniwersalistyczny punkt

widzenia (etic), uzasadnione są takie działania,

jak: adaptacja narzędzi diagnostycznych,

przenoszonych z innej kultury wraz z "przyleg-

łościami" (zapleczem teoretycznym i literatu-

rowym), przyswajanie teorii psychologicznych (o

których się apriorycznie zakłada, iż są na tyle

ogólne, że trafne są w każdych warunkach

społeczno-kulturowych), stosowanie „ponad-

kulturowych” technik terapeutycznych, itd.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

312 z 633

Emic czy etic?

Przyjęcie „emicznego” punktu widzenia wiąże się

natomiast z uznawaniem istnienia specyficznych

kulturowo czynników etiologicznych, czynników

(kultur) immunizujących członków danej spo-

łeczności przeciwko zaburzeniom psychicznym

lub im sprzyjających. Wiąże się to także z

przekonaniem o kulturowo specyficznych rodza-

jach osobowości, uzdolnień, rodzajach zaburzeń

i/lub specyficznych ich manifestacji, ich terapii i

wreszcie wiąże się z niezgodą na implantację

obcych (kulturowo) narzędzi diagnostycznych,

teorii, systemów klasyfikacji zaburzeń itp.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

314 z 633

Normalizacja a adaptacja

Wydawać by się mogło, że wystarczy po prostu

określenie norm właściwych dla danej populacji,

aby rozwiązać problem adaptacji kulturowej

testu.

Takie rozwiązanie problemu adaptacji kulturowej

jest jednak klasycznym tzw. pseudoetic

approach: pomija się bowiem fakt, że najpierw

należałoby dowieść uniwersalności testów

(wymiarów), wedle których zamierza się oceniać

jednostkę, zbadać trafność ich ekspresji

(wskaźników), a dopiero potem je normalizować.

Normalizacja testu nie powinna być

utożsamiana z jego kulturową adaptacją.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

317 z 633

Procedura

adaptacji

kulturowej

Adaptacja

Analiza konstruktu teoretycznego i

analiza źródła

Tłumaczenia wprost ze źródła

(ew. z innych tłumaczeń źródła)

Przegląd i porównanie tłumaczeń

wprost

Uzgodniona i ujednolicona wersja

robocza

Tłumaczenia odwrotne

Uzgodniona i ujednolicona wersja

docelowa

Badania jakościowe i ilościowe

Ostateczna wersja docelowa

Analiza psychometryczna

Upowszechniana wersja docelowa

Walidacja

Przegląd i porównanie tłumaczeń

odwrotnych

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

319 z 633

Co wyjaśniamy w

psychologii?

1. zachowanie pojmowane jako

instrument adaptacji człowieka do

otoczenia; zjawiska, mające

ugruntowanie w biologicznej strukturze

organizmu

2. świadome ustosunkowanie się do

zachowania; wytwory intencjonalności;

fenomenologiczny świat znaczeń

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

320 z 633

Fakty psychologiczne

fakty psychologiczne

fakty natury (świat

obiektywny)

są, bo muszą być

fakty kultury (świat

subiektywności)

są, choć być nie muszą

konieczności

przypadki

wytwory świadomości

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

325 z 633

Rodzaje wiedzy ze

względu na źródła

9wiedza potoczna

(PRAKTYCZNOŚĆ zdrowego rozsądku)

9mądrość

(autorytet; KTO?)

9wiara

(SPOSÓB kontaktu z

ponadnaturalnym autorytetem)

9nauka

(JAK? metodologicznie!)

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

327 z 633

Błędy wiedzy

zdroworozsądkowej (1)

9 uleganie złudzeniu typu post hoc, ergo

propter hoc - po tym, a więc wskutek tego

(przykład błędnego wyprowadzania stosunku

przyczyny i skutku ze zwykłego następstwa w

czasie).

9 rozumowanie przez analogię, czyli

przyjmowanie, że ponieważ dwie rzeczy są

do siebie podobne w pewien sposób, to są

one do siebie podobne także i pod innymi

względami; także antropomorfizowanie,

zoomorfizowanie, personifikowanie (np.

planeta Mars)

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

328 z 633

Błędy wiedzy

zdroworozsądkowej (2)

9 uleganie niemerytorycznej stronie

argumentacji: źródło, głośność, liczby, itp.

9 wyciąganie wniosków nie wynikających

logicznie z przesłanek

9 złudzenie powszechności zjawiska, niewłaściwe

użycie dużego kwantyfikatora

9 nieuprawnione indywidualizowanie; rasizm
9 brak krytycyzmu
9 dowodzenie tylko na podstawie wybranych

przypadków, podtrzymujących tezę

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

331 z 633

Mądrość (1)

Zgodnie z modelem wiedzy opartej na

autorytecie ludzie poszukują wiedzy odwołując

się do tych osób, które z powodów

społecznych lub politycznych są uważani za jej

źródło.

Osobami tymi są np. czarownicy w

społeczeństwach plemiennych, dostojnicy

kościelni w społeczeństwach teokratycznych,

królowie w monarchiach, naukowcy w

społeczeństwach technokratycznych czy osoby

w starszym wieku.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

333 z 633

Wiara

W modelu opartym na wierze osoby

poszukujące prawdy znajdują wiedzę u

autorytetów ponadnaturalnych takich jak

wróżbici, wyrocznie czy media. W tym

aspekcie, model oparty na wierze

przypomina model oparty na autorytecie.

Modele te różnią się jednak obecnością

zdarzeń ponadnaturalnych i stanem

psychologicznym osób szukających

wiedzy. Model oparty na wierze zależy też

od wykorzystania ceremoniału i rytuału.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

334 z 633

Podstawowe założenia

przyjmowane w nauce

• natura jest uporządkowana.
• natura jest poznawalna.
• wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne

przyczyny.

• nic nie jest dowiedzione samo w sobie.
• wiedza jest wyprowadzana z nabywanego

doświadczenia, jeżeli nauka ma nam pomóc w

zrozumieniu rzeczywistego świata, to musi być

empiryczna.

• istotą naukowości jest procedura (metodologia)

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

336 z 633

Rodzaje wyjaśnień (1)

niezorganizowana złożoność (agregaty)
wyjaśnianie statystyczne

złożoność

upo

rz

ądkow

an

ie

zorganizowana prostota
(maszyny)
wyjaśnianie analityczne

zorganizowana złożoność (systemy)

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

338 z 633

Wyjaśnienia mechaniczne

• charakterystyczne dla tzw. newtonowskiego modelu

nauki; części składowe są nieliczne i mało

zorganizowane, całość stanowi prostą sumę części

• istotą redukcyjnego podejścia do rzeczywistości

(analitycznego redukcjonizmu) jest podział obiektu

badań na części składowe i - przez kolejne upraszczanie

- badanie własności jego oddzielnych części, by w ten

sposób wnioskować o zachowaniu się całości

• eliminuje złożoność i nieokreśloność zakładając liniową

przyczynowość, o charakterze deterministycznym lub

probabilistycznym

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

339 z 633

Wyjaśnienia statystyczne

• opisujemy średnie wartości, charakterystyczne

dla całego interesującego nas zjawiska

(agregatu), nie odnoszące się wprost do jego

elementów

• agregaty składają się - przy założeniu

losowości - ze względnie niezależnych od

siebie elementów i rządzone są zasadą

rosnącej entropii i ujednolicania elementów, a

ich dynamika ma charakter nieprzyczynowy

(koincydencje)

• statystyczna weryfikacja hipotez teoretycznych polega m.in.

na sprawdzeniu, czy mamy do czynienia z chaotycznym

agregatem, czy jakimś porządkiem.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

340 z 633

Wyjaśnienia systemowe

• odnosi się do średnio zróżnicowanych elementów,

zorganizowanych w złożone całości; im lepiej

zorganizowana struktura tworząca system, tym lepiej

dla wyjaśnienia

• sieci nieliniowych przyczynowych interakcji generują -

dzięki samoorganizacji i sprzężeniom zwrotnym - nowe

poziomy złożoności, przy rosnącym zróżnicowaniu

obiektów

• podejście to jest holistyczne, nastawione na

poszukiwanie struktur i procesów, a nie opis elementów

A. Toffler: ‘współczesna nauka tak dobrze radzi sobie z

rozkładaniem problemów na części, że często później

zapomina złożyć je w całość.’

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

341 z 633

Myślenie systemowe -

cechy (1)

Odejście od analizowania izolowanych

zdarzeń (skutków) i ich przyczyn (czyli

innych zdarzeń).

Nastawienie na widzenie systemu,

złożonego z elementów, będących w

interakcji (współzależności).

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

342 z 633

Myślenie systemowe -

cechy (2)

Myślenie w kategoriach przyczynowo-

skutkowych i w kategoriach zamkniętych pętli

oddziaływań - mamy tendencje do liniowego

przedstawiania zależności P-S.

informacja

o

problemie

działanie

rezultat

informacja

o problemie

działanie

rezultat

open-loop thinking

closed-loop thinking

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

343 z 633

Myślenie systemowe -

cechy (3)

Tradycyjnie zaczynamy od zdarzeń i

poszukujemy zależności między nimi. Jeżeli

jednak mamy do czynienia z łańcuchem

powiązanych ze sobą przyczyn i skutków, to

sensownym rozwiązaniem jest skupianie się na

procesach, nie na zdarzeniach, bardziej na

tym „Jak?”, niż na „Co?”.

Inaczej mówiąc zaczynajmy od zależności

zdarzeń, następnie analizujmy wzorzec

zachowania (proces w czasie), by przejść do

modelu struktury systemu

(choć przyjmujemy, że

porządek "ontologiczny" jest odwrotny)

.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

344 z 633

Myślenie systemowe -

cechy (4)

• PROCESY Co się właśnie zdarzyło? Co się

działo?

• WZORCE, TRENDY Czy już doświadczy-

liśmy tej sytuacji wcześniej? Jakie jest

„dziś”w kontekście”wczoraj”?

• STRUKTURY SYSTEMOWE Jakie siły

(elementy) wywołują obserwowane

wzorce?

• UMYSŁOWE MAPY SYSTEMU Jaki jest

model mechanizmu?

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

345 z 633

Problemy związane z

definicją

• Czym jest system?
• Czym są sieci nieliniowych

przyczynowych interakcji?

• Czym są i jak działają

sprzężenia zwrotne?

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

351 z 633

Sprzężenia zwrotne

Dwa rodzaje sprzężeń:
• dodatnie - służy zmianie

stanu wyjściowego

• ujemne - służy utrzymaniu

stanu wyjściowego

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

352 z 633

Sprzężenie zwrotne

dodatnie

Opisuje zmiany wartości parametru w kierunku

zgodnym (stąd - „dodatnie”) z kierunkiem, w

którym nastąpiło odchylenie od „zadanej”

wartości (wyjściowej).

Sprzężenie to powoduje coraz większy i większy

wzrost (ewentualnie spadek) wartości danego

parametru. W sprzężeniu zwrotnym dodatnim

wartość parametru tym szybciej ucieka od

wartości „zadanej”, im dalej już się od niej

znajduje.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

353 z 633

Sprzężenie zwrotne

ujemne

Ma ono za zadanie utrzymanie wartości jakiegoś

parametru charakteryzującego system na

zadanym poziomie - wartość parametru dąży

do wartości zadanej, oscylując wokół niej.

Jakiekolwiek zaburzenia powodujące odchylenie

wartości parametru od tej zadanej wartości w

którąś stronę indukują działania prowadzące

do zmiany wartości parametru w stronę

przeciwną (stąd nazwa „ujemne”), a więc do

niwelacji (kompensacji) efektu tego

odchylenia.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

357 z 633

Sprzężenie zwrotne

równoważące

Równoważący (stabilizujący) system ma wbudowany

mechanizm auto-korekty, który dąży do utrzymania

określonego kursu albo osiągnięcia założonych celów.

Napełnianie szklanki wodą jest procesem równoważącym,

którego celem jest pełna szklanka, a nie kałuża na podłodze.

Proces równoważący zawsze działa w celu zmniejszenia różnicy

pomiędzy tym, czego pragniemy, a tym, co istnieje.

przepływ

wody

pozycja

kurka

pożądany

poziom wody

obserwowan

a luka

chwilowy

poziom

wody

+

-

+

+

+

czas

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

358 z 633

Sprzężenia i wzorce

zachowania

stan systemu

przyrost

stan

systemu

rozbieżność

działania

korekcyjne

pożądany cel

stan

systemu

rozbieżność

działania

korekcyjne

pożądany cel

opóźnienie

opóźnienie

wzrost wykładniczy

zachowanie celowe

oscylacja

+

+

-

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

359 z 633

Systemy społeczne (1)

W systemach usunięcie elementu nie powoduje, że go nie ma -

on istnieje nadal dzięki swoim konsekwencjom; stąd

konieczność historycznego widzenia systemów.

Istnienie celów długookresowych powoduje, że system jest

ciągle w ruchu (po osiągnięciu celu krótkookresowego -

zatrzymuje się, ale konsekwencje jego osiągnięcia mają

znaczenie dla celów długookresowych).

Jednocześnie w systemach społecznych następuje erozja,

zapadanie się celów - w miarę upływu czasu spostrzegany

jako zadawalający poziom odległego celu się obniża, co

utrudnia trafne przewidywanie.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

360 z 633

Systemy społeczne (2)

Oddziaływanie na systemy społeczne jest trudne i zawodne,

bo decydenci widzą je jako proste maszyny, a nie

złożone systemy, w których przyczyny bieżąco

obserwowanych symptomów znikły w przeszłości i dziś

towarzyszą im koincydentalne zdarzenia, mylone z

przyczynami (post hoc ergo propter hoc).

Łatwodostrzegalne w maszynach proste związki

przyczynowo-skutkowe stają się trudnodostrzegalne w

systemach z powodu sprzężeń zwrotnych.

Wieloprzyczynowość skutków nie pozwala łatwo określać

przyczyn („Kto jest winien?”).

Oddziaływanie na system (nawet w jego wrażliwym punkcie)

może zostać zniesione przez konsekwencje

oddziaływania innych elementów systemu.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

369 z 633

Podstawowe pojęcia

• Przypadek, czyli case, to zjawisko badane lub

analizowane, niezależnie od dyscypliny

naukowej, która to zjawisko bada.

• Analiza (studium) przypadku, czyli case

study, to analiza zjawiska, opis zjawiska lub

analiza opisu.

• Metoda analizy przypadku, czyli case study

method, to metoda służąca do konstrukcji

sposobu analizowania przypadku.

• Case report, czyli opis analizy przypadku

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

371 z 633

Definicja

Studium przypadku jest metodą badania

(naukowego), w której badacz dąży do

wszechstronnego opisu pewnej

zbiorowości lub jednostki z uwzględnie-

niem różnorodnych niezależnych źródeł,

gdzie interesują go zarówno wartości

zmiennych, jak i zależności między nimi.

Do badania przystępuje się bez wstępnych

hipotez, z zamiarem dokładnego

zbadania zjawiska w jego rzeczywistym

kontekście.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

375 z 633

Studium przypadku w

psychologii

Studium przypadku to wyczerpująca metoda badaw-

cza, polegająca na jednoczesnym stosowaniu

wielu metod w celu jak najdokładniejszej diagnozy

psychologicznej.

Studium przypadku jest metodą, którą badacz sam

kreuje, na podstawie celu diagnozy.

Studiowanie przypadków przyczyniło się w istotnym

stopniu do rozwoju psychoanalizy, teorii dysonansu

poznawczego, teorii decyzji, kulturowych podstaw

motywacji osiągnięć czy relacji w małych grupach.

Jest więc to metoda należąca do akademickiego

głównego nurtu, głównie dzięki swej heurystycz-

nej wartości i eksplorowaniu nowych obszarów;

tylko dzięki niej widać drzewa spoza lasu.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

377 z 633

Zbieranie danych

Zbieranie danych dla potrzeb CS ma charakterystyczną

cechę: równocześnie, w miarę jak dane napływają,

analizuje się je i wyniki tej analizy wpływają na następne

zbieranie danych (iteracja).

Taka sekwencja zbierania danych określana jest skrótem

OTTR (observe, think, test, revise): najpierw zbieraj

dane, potem zastanów się nad ich znaczeniem i określ, czy

i w jakim stopniu pozwalają one wyjaśnić interesujące

zjawisko, następnie sprawdź hipotetyczne wyjaśnienia

(odwołując się do innych danych) i wreszcie zrewiduj

wyjaśnienia i określ, czy i jakie nowe dane są potrzebne.

Istotna jest przy tym szczegółowa dokumentacja zbieranych i

analizowanych danych. Ważne jest poszukiwanie

konkurencyjnych wyjaśnień (interpretacji) zebranych

danych. Poszukiwania się kończą, gdy znajdziemy jedno

możliwe do przyjęcia wyjaśnienie i odrzucimy pozostałe.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

380 z 633

Typy danych (1)

liczbowe

nieliczbowe

obiektywne

(pomiar)

obiektywne

liczbowe

obiektywne

nieliczbowe

subiektywne

(opinie -

judgmental)

subiektywne

liczbowe

subiektywne

nieliczbowe

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

382 z 633

Źródła danych

zbieranie danych

dane tworzone na użytek

badania

wywiad

dane nie powstające na

użytek badania

rozmowa

bezpośrednia

uczestnicząca

obserwacja

dokumenty

aktualne

osobiste i wtórne

dokumenty

archiwalne

osobiste i wtórne

artefakty

fizyczne:

wytwory i ślady

używania

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

383 z 633

Zasada triangulacji

Wyróżnia się cztery rodzaje triangulacji:
• źródeł danych (kiedy badacz poszukuje danych

na ten sam temat, co zapewnia trafność

treściową - reguła kompensacji)

• badaczy (też: wywiady weryfikujące

rozumienie przez badacza obserwacji w trakcie

badań)

• teorii (kiedy badacz podejmuje próbę

interpretacji danych z różnych punktów

widzenia)

• metodologii (paradygmatów).

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

385 z 633

Pomiar nieinwazyjny -

obserwacja

Pomiar nieinwazyjny, znany także

pod nazwą pomiaru

niereaktywnego to taka

metoda zbierania informacji,

która wykorzystuje już

istniejące i powstałe bez

udziału badacza dane.

Oznacza to, że dane te powstały

albo nie w tych celach, które

stawia sobie badacz (np.

obserwacja reakcji

fizjologicznych podczas

badania testem inteligencji)

albo które powstały pod

nieobecność badacza i bez

związku z badaniem (np.

pamiętnik z dzieciństwa).

Wyróżnia się dwie klasy takich

znaków fizycznych: pomiary

erozji i pomiary przyrostu

Pomiary erozji dotyczą znaków

zostawianych po użyciu jakiegoś

obiektu, głównie zużycia.

Pomiary przyrostu obejmują

znaki pozostawiane przez ludzi w

trakcie ich działań, dodające coś

do istniejącego stanu rzeczy.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

390 z 633

Kwestionariusz wg APA

Kwestionariusz (inwentarz) osobowości jest

metodą badania osobowości, wykorzystującą

samoopis w postaci odpowiedzi osoby

badanej na zbiór standardowych pytań,

stwierdzeń lub jednowyrazowych

określeń.

W rezultacie zobiektywizowanej oceny

odpowiedzi inwentarz dostarcza wyników

ilościowych, charakteryzujących się

pożądanymi własnościami psychometrycz-

nymi, to jest rzetelnych i trafnych a jego

interpretacja odwołuje się do grupy

odniesienia (normalizacji).

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

391 z 633

Podstawowy problem technik

kwestionariuszowych

Inwentarze osobowości to techniki typu self-report, oparte na

samowiedzy, w których wykorzystuje się informację od jednego

tylko obserwatora, który jednocześnie jest podmiotem zdarzeń

(„aktorem”, „obserwatorem” i „interpretatorem”) i rejestruje

subiektywną ocenę zachowania.

Jako narzędzia pomiarowe są w związku z deklaratywnym

charakterem wypowiedzi bardzo podatne na improwizacje,

zmyślenia badanych osób, ich skłonność do ulegania

wymaganiom społecznej aprobaty, czy ich skłonności do

potakiwania. Inaczej mówiąc - pozwalają oszacować mierzoną

charakterystykę jedynie w takim zakresie, w jakim osoba

badana chce i może ją ujawnić.

Zakładanie z góry szczerości osób badanych oraz pomijanie

faktycznego (życiowego) kontekstu badania może prowadzić nas

na interpretacyjne manowce. Badanie psychologiczne jest ważnym

wydarzeniem życiowym, w którym ludzie biorą udział z własnej

woli i w którym starają się współpracować z diagnostą, jednak po

to, by zrealizować swoje cele.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

394 z 633

Treściowa zawartość

inwentarzy osobowości

Generalnie na podstawie metod kwestionariuszo-

wych dość wątłe są podstawy predykcji:

przyszłości i planów dotyczy około 10%

twierdzeń kwestionariuszy, a zachowań niecałe

22%! Blisko 73% pytań dotyczy

teraźniejszości, co wskazuje, że techniki

kwestionariuszowe słusznie spotyka zarzut

skupiania się na objawach. Z drugiej strony

pocieszające jest, że około 59% twierdzeń

ujmuje również czynniki sytuacyjne.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

395 z 633

Wartość diagnostyczna metod

kwestionariuszowych (1)

Kwestionariuszowe metody badania osobowości to metody,

dzięki którym uzyskujemy informacje o bezpośrednich,

praktycznych doświadczeniach jednostki, ergo o

treściowej zawartości koncepcji świata i siebie.

Osoba badana, potwierdzając lub zaprzeczając treści pytań

zawartych w zeszycie testowym, odtwarza niejako

posiadany system wiedzy o świecie, innych ludziach i

sobie samej, oczywiście w ramach wyznaczonych przez

daną technikę kwestionariuszową.

U podstaw leży założenie, że jednostka potrafi

obserwować, rejestrować swoje zachowania i

następnie podczas badania komunikować o tych

zachowaniach.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

398 z 633

Kwestionariusz jako

medium komunikacji (1)

Twierdzenia kwestionariusza muszą być

formułowane w języku codziennym – by osoba

badana mogła je rozumieć bez posiadania

specjalistycznej wiedzy.

Są więc mało precyzyjne, mogą być różnie

interpretowane – każdemu twierdzeniu

kwestionariuszowemu daje się przypisać wiele

znaczeń i charakteryzuje się ono raczej polem

semantycznym (znaczeniowym), niż jest

pojedynczym znakiem (znaczeniem).

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

399 z 633

Kwestionariusz jako

medium komunikacji (2)

Wiele pojęć używanych do opisu zachowania charakteryzuje

duża dowolność interpretacyjna (niejasność) – doty-

czy to zwłaszcza ich ogólności, pozwalającej na „kwanty-

fikację” („uilościowienie”) zachowania.

Pojęcia te wprowadzono do pytań, ponieważ konstruktorzy,

zgodnie z założeniami koncepcji cechy oczekiwali, że

osoba badana dokona agregacji zachowania, to jest

uogólnienia go w sensie czasowym oraz sytuacyjnym, a

więc będzie odpowiadała, jak zachowuje się „zazwyczaj”,

„najczęściej”, „zwykle”.

W efekcie jednak pytania zawierały kategorie bardzo ogólne,

które dopuszczały możliwość wielorakiej interpretacji ich

znaczenia.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

400 z 633

Kwestionariusz jako

medium komunikacji (3)

Znaczenie treści pytań kwestionariusza zależy w dużej mierze

od subiektywnego kontekstu, w jakim jest ujmowana.

Odpowiedź twierdząca na pytanie „Czy pracujesz w dużym

napięciu?” co innego oznaczać będzie dla osoby

hipomaniakalnej - dla której napięcie to jest miarą siły

impulsów popychających ją do działania, a co innego dla

osoby w stanie subdepresyjnym - dla której napięcie to będzie

miarą wysiłku wkładanego przez nią dla przezwyciężenia

wewnętrznej inercji.
Każda kolejna odpowiedź diagnostyczna powoduje, że pole

znaczeniowe brane pod uwagę przez diagnostę się

zawęża, niejasność (nieokreśloność) się zmniejsza i rośnie

prawdopodobieństwo jednego tylko znaczenia danego pytania –

tego, które było intencją osoby badanej.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

401 z 633

Kwestionariusz jako

medium komunikacji (4)

obszar

wspólny

potencjalne znaczenia

(pole semantyczne)

pytania nr 1

potencjalne znaczenia

(pole semantyczne)

pytania nr 21

potencjalne znaczenia

(pole semantyczne)

pytania nr 31

potencjalne znaczenia

(pole semantyczne)

pytania nr 41

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

402 z 633

Kwestionariusz jako

medium komunikacji (5)

Kolejność problemów w kwestionariuszu jest narzucona przez

autora i nie ma (nie musi mieć) niczego wspólnego z

porządkiem ważności problemów dla osoby badanej.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

403 z 633

Kwestionariusz jako

medium komunikacji (6)

Można przypuszczać, że różnica między

wynikami osób z próby normalizacyjnej i

osób uczestniczących w testowaniu z

własnej woli, by osiągnąć określone cele

(np. pacjentów) ma między innymi za swą

przyczynę brak osobistego zaangażowania

jednych i motyw komunikowania drugich.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

404 z 633

Probabilistyczne podejście

do wyników

Prawdą jest, że każde pojedyncze twierdze-

nie zezwala tylko na dwie odpowiedzi.

Jednakże gdy weźmiemy pod uwagę

odpowiedzi osoby badanej na cały test, to

wówczas np. w MMPI przy 550 twierdze-

niach, z których każde oferuje dwie

możliwości i każde jest składnikiem

odpowiedzi globalnej, otrzymujemy 2

550

możliwych odpowiedzi na test jako

całość - stanowi to nie najmniejszą

wielkość swobody.

Levy 1963, s. 199

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

405 z 633

Strategie konstrukcji

inwentarzy osobowości

• strategia racjonalna (teoretyczna, dedukcyjna)
• strategia zewnętrzna (kryterialna)
• strategia wewnętrzna (indukcyjna)

Podstawowe pytania:

9 skąd biorą się twierdzenia (pozycje)?

9 co (jak) decyduje o zawartości skali?

9 skąd kryterium oceny diagnostyczności

odpowiedzi?

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

406 z 633

Racjonalna strategia

konstrukcji kwestionariuszy

• skale tworzone za pomocą strategii racjonalnej

za kryterium wyboru pytań mają albo

zgromadzoną niezależnie wiedzę (podręczniki

psychiatrii), albo jakąś teorię (cechy czy

osobowości)

– zakres i treść dobranych pozycji mogą być obciążone

subiektywizmem, wynikającym z życiowych

doświadczeń konstruktora

– skale są redundantne treściowo, co prowadzi

jednocześnie do błędu nadreprezentowania i

niedoreprezentowania pewnych treści

• o tym, czy odpowiedź jest diagnostyczna

rozstrzyga się na podstawie wiedzy lub teorii

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

407 z 633

Zewnętrzna strategia

konstrukcji kwestionariuszy

• strategia empiryczna polega na tym, że poszukujemy empirycznie

potwierdzonych różnic między odpowiednio dobranymi grupami

kontrastowymi

• nie przyjmuje się tu żadnych wstępnych założeń co do

oczekiwanych różnic i kierunku diagnostycznych odpowiedzi, tym

bardziej że często okazywało się, iż intuicyjnie oczywiste różnice w

odpowiedziach grup nie znajdowały potwierdzenia w badaniach

• w skalach empirycznych kryterium zakwalifikowania do nich

twierdzeń oraz określenie diagnostycznej odpowiedzi jest ich - tzw.

"empiryczny", co w istocie oznacza "bliżej nieokreślony" -

związek między kryterium podziału na grupy a treścią twierdzeń.

– tworzenie skal zewnętrznych prowadzi do mnożenia konstruktów o

niejasnym statusie psychologicznym, na przykład do mylenia syndromu

i cechy

– są nieekonomiczne, ponieważ zawierają wiele pozycji, a jednocześnie

są mało homogeniczne i mało rzetelne.

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

408 z 633

Wewnętrzna strategia

konstrukcji kwestionariuszy

• poszukuje się za pomocą analizy czynnikowej

(nielicznych) wymiarów, do których dałoby się

sprowadzić wiele twierdzeń zawartych w

kwestionariuszu.

• pozwala to na tworzenie skal homogenicznych, o

wysokiej zgodności wewnętrznej.

– krytykowane za oderwanie od rzeczywistości poza-

testowej, mierzą one bowiem zmienne o niejasnym

znaczeniu adaptacyjnym, a bez zewnętrznych kryteriów

trafności nie pozwalają one skutecznie przewidywać, gdyż

nie jest znany empiryczny sens tych skal.

– są nadmiernie treściowo jednolite (homogeniczne) i

wskutek tego, że zawierają pozycje jawne (łatwe do

przeniknięcia), stają się potencjalnie podatne na

zniekształcenia

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

410 z 633

Źródła błędów w badaniu

kwestionariuszowym

Głównym problemem technik opartych na samoopisie jest ich

podatność na zniekształcenia (wypaczanie) odpowiedzi i/lub

(często intencjonalne) fałszowanie, udawanie, symulowanie.

Źródłem mogą być:

• niejasne sformułowanie pytań (ambiguity)
• pytania, na które nie można odpowiedzieć z powodu braku wiedzy

lub możliwości np. pamięci i przez to prowokujące pozorne

odpowiedzi (zgadywanie)

• niezdecydowanie, wykrętność, ostrożność
• brak sumienności, niedbałość, odpowiadanie przypadkowe
• indywidualny styl odpowiadania (potakiwanie: acquiescence, yeah

saying, zaprzeczanie, naysaying; niezależne od treści

twierdzeń)

• poszukiwanie aprobaty społecznej, odpowiadanie zgodnie z

powszechnie przyjętą hierarchią wartości społecznych; tendencja

do celowego kształtowania wizerunku i zarządzania wrażeniem

Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski

419 z 633

Miary ipsatywne a czynnik SD

Termin pomiar ipsatywny został wprowadzony przez Cattella w 1944

roku. Określił on trzy podstawowe skale pomiaru psychologicznego:

• skalę interaktywną, w której pomiar danej cechy jest dokonywany

niezależnie od narzędzia (wynik surowy)

• skalę normatywną, w której pomiar cechy jest dokonywany

relatywnie, przez odniesienie wyniku surowego osoby do poziomu tej

cechy u innych osób (wynik znormalizowany), a dokładniej oznacza

to, że wynik pomiaru odnoszony jest do rozkładu (normalnego)

wyników, uzyskanego w innym czasie i innych warunkach

• skalę ipsatywną, w której pomiar cechy jest dokonywany

relatywnie, przez odniesienie go do innych wyników danej jednostki:

albo w zakresie innych dyspozycji (cech), albo w zakresie tej samej

cechy, ale otrzymanych przy innych okazjach (w innym czasie);

dane ipsatywne powstają m. in. w efekcie wewnętrznych porównań

(typu: Czy jesteś bardziej: x czy y?, rangowanie możliwości,

przypisanie im liczby, dające stałą sumę itp).