Anaksymander z Miletu (608 – 547 r. p.n.e.)

•

najważniejsze dzieło – „O przyrodzie”

•

był uczniem Talesa i kontynuował jego badania nad zasadą świata

•

„wszystko albo jest zasadą, albo pochodzi od zasady” – dlatego zasadą jest bezkres (opeiron),
gdyż gdyby miał zasadę, to byłby przez nią ograniczany

o zgodnie z zasadami mitologicznymi, bezkres wyłania się z chaosu, a wszystko co

istnieje, wyłania się z bezkresu

o wyłanianie się jest transformacją – jej efektem jest powstawanie przeciwieństw, bo

natura jest sprzeczna wewnętrznie



wyłanianie się jest ponadczasowe



transformacja trwa nieustannie



siłą sprawczą wyłaniania się jest ruch

•

powstanie świata – świat wyłonił się poprzez wydzielenie przeciwieństw (ciepło – zimno), a
następnie stanów skupienia

o ziemia jako najcięższa skupiła się w środku, naokoło powstały lżejsze stany
o woda wyschła, tworząc w niektórych miejscach ląd
o ogień rozerwał się w powietrzu i utworzył ciała niebieskie

jest to pierwsza niemitologiczna koncepcja powstania świata, jednak nie jest wolna od pewnych
nawiązań do mitologii, jak choćby objaśnianiem powstania świata poprzez antagonizmy
pomiędzy rodzącymi się bogami

Anaksymenes (585 – 525 r. p.n.e.) i szkoła elejska

•

Anaksymenes pochodził z Miletu i był uczniem Talesa i Anaksymadra – przejął po nich
problem analizy zasady świata

•

świat i przyroda są w nieustannym ruchu

o wszystko, co istnieje, pulsuje nieustannym życiem, znajduje się w nieustannej

transformacji żywiołów



ogień > powietrze > woda > ziemia



transformacja związana jest z istnieniem określonego ładu, który oparty jest na
przekształcaniu żywiołów



symbolem naszej planety jest kwadrat transformacyjny, na wierzchołkach
którego znajdują się ogień, powietrze, woda i ziemia

o nieustanny ruch możliwy jest tylko dzięki kursowaniu powietrza
o przyczynami powodującymi zmiany w przyrodzie są zmiany w powietrzu



ruch powietrza, nieodłączny od materii, powoduje zbliżanie się i oddalanie części
powietrza



ciepło i zimno powodują zmiany w stanie powietrza

•

zasadą świata jest powietrze, pozostające w nieustannym ruchu i poruszające pozostałą
materią

o zasadą wszechświata może być tylko materia, która zdolna jest zmieniać stany

skupienie



wszelkie inne stany skupienia są po prostu inną postacią powietrza – w innym
zagęszczeniu i temperaturze



umacnia to tylko twierdzenie o jedności przyrody – wszystko zbudowane jest z
tej samej, ale mogącej zmieniać postać, materii

o powietrze wypełnia bezkres i stanowi siłę, która ożywia wszechświat
o utożsamienie duszy z powietrzem – tak jak dusza rządzi człowiekiem, powietrze rządzi

kosmosem

o powietrze było uznawane przez Anaksymenesa za boski byt obdarzony inteligencją

Artur Schopenhauer (1788 – 1860)

•

koncepcja przyrody jako jedności biegunowych przeciwieństw

Schopenhauer, Artur (1788-1860)

Życie
ur. w Gdańsku, syn kupca i literatki, studia na różnych uniwersytetach,
mieszkał w Weimarze w poliżu Goethego,
podrożował po Włoszech (miał urozmaiconą młodość),
Berlin- wcześnie wydał główne dzieło i habilitował sie, ale dzieło nie znalazło oddzwięku a
wykłady nie przyciągnęly słuchaczy (panuje doktryna heglizmu), 1831- cholera- opuszcza miasto
i porzuca docenturę
Frankfurt nad Menem- mieszka do końca życia jako prywatny uczony, odosobniony,
rozgoryczony, zagniewany na świat, niezadowolony z losów niezadowolony,
pesymistyczny pogląd na świat

głęboko przywiązany do życia,

głosi pogardę dla życia

uzależniony od zdania innych i poklasku

i ludzi

Dzieła
Ś w i a t j a k o w o l a i w y o b r a ż e n i e
O w o l n o ś c i l u d z k i e j w o l i
(piękny styl, prostota myśli, zgodność ze zdrowym rozsądkiem)

Poprzednicy
Kant- punkt wyjścia
przyrodnicza, zwłaszcza fizjologiczna wiedza XIX w.
filozofia indyjska
(wiele wspólnego z filozofią VIIIw.- Wolter, Diderot, Helvetius)
(biegunowo przeciwni- Fichte, Schelling, Hegel)
(+jego wielbicielem Nietsche)

Poglądy

1.

Fenomenalistyczna teoria poznania– „Świat jest moim wyobrażeniem”- hasło
wzięte z Kanta, ale rozumiane w sposób uproszczony- tzn. umysł nie kopiuje rzeczy,
lecz zabarwia je swoją własną naturą. toteż zawsze poznajemy jedynie zjawiska. A
(zgodnie z filozofią ind.) zjawiska to tylko złuda

2.

Metafizyka irracjonalno-woluntarystyczna – jak możemy dojść do prawdy, przebić
sie przez te złudzenia:

a.

na drodze poznania obiektywnego, biorąc za punkt wyjścia wyobrażenie,
nigdy poza nie nie wyjdziemy, zawsze pozostaniemy przy zjawiskach, przy
zewnętrznej stronie rzeczy i nie wniknieemy do ich wnętrza (z Kanta)

b.

ale

my jesteśmy nie tylko poznającymi podmiotami, ale też przedmiotami
do poznania, sami jesteśmy rzeczami w sobie. I dlatego do istoty rzeczy, do
której nie możemy dojść z zewnątrz możemy dojść od wewnątrz, rzecz
sama o sobie może uzyskać samowiedzę

c.

samowiedza zaś poucza nas, że jesteśmy wolą, to jedyne, co nam
bezpośrednio dane, wszystko inne jest nam dane tylko w wyobrażeniu, a
więc jako zjawisko,

bezpośrednie doznanie woli- jedyna droga do prawdy,

świat jest wolą i wyobrażeniem – wewnętrzną istotą jego jest wola, a zewnętrznie przejawia się

jako wyobrażenie, wola jest osnową przyrody (siły, które działają w przyrodzie są jej objawami,

trzeba pojmować przyrodę poprzez wolę, tak jak trzeba pojmować to co dane pośrednio przez

to, co dane bezpośrednio)

d.

wola jest irracjonalna , jest popędem działającym ślepo i bez celu (św.
Augustyn, Duns Szkot, Kartezjusz- chrześcijańscy metafizycy

woluntarystyczni- też uważali wolę za osnowę, ale pojmowali ją jako czynnik
rozumny, rozum praktyczny, celowo kierujący irracjonalnymi przeżyciami)

e.

metoda

w filozofii:

bezpośrednia introspekcja
(nie dialektyka, jak u Hegla - bo osnowa świata jest irracjonalna,
nie doświadczenie – bo zewnętrzne, poznaje tylko zjawiska)

3. Pesymistyczny pogląd na świat, etyka współczucia i estetyka kontemplacyjna

a.

na dnie wszystkich rzeczy jest bezrozumny, działający bez celu i nie znający
ukojenia popęd, towarzyszy mu ciągłe poczucie braku, niezaspokojenia i
niezadowolenia; dążymy do szczęścia, a nie możemy go osiągnąć, dążymy
do tego, żeby utrzymać życie, ale to też jest nieosiągalne
życie schodzi na drobnych troskach i zabiegach, np o jedzenie i miłość
towarzyszy nam nieustanny lęk, np. przed śmiercią
człowiek szuka ulgi i pociechy w filozfii i religii, wytwarza majaki i złudzenia
aby ujść swego losu, ale na próżno
w tych warunkach życie jest męką (jak u Pascala, ale tamten znajdował
ukojenie w wierze)

b. dwa sposoby przeciw męce życia

i. etyka współczucia – widok męki innych ludzi musi wzbudzać w nas

współczucie (etyka chrześcijaska), jest ono czynnikiem wyzwolenia-
przejąwszy się cierpieniem cudzym, odrywamy się i wyzwalamy od
własnego, przez wyzbycie się pożądań i potrzeb możemy oderwać się
od świata, stać mu się obcymi i wyzwolić z cierpienia jakie niesie
(filozofia indyjska)

ii. sztuka i kontemplacja – dzięki zatopieniu się w pięknie ustaje działnie

popędów i woli – jest ona bezinteresowna i wyzbyta pożądań

daje nie tylko ulgę ale i najwyższe poznanie: zatrzymuje zmienność, przepływ obrazów rzeczy,
tylko tak można poznać wieczne idee stanowiące wzór i osnowę rzeczywistości

Arystoteles (384 – 322 p.n.e.)

•

jako pierwszy filozof wyszedł najpierw od teorii poznania, a dopiero potem przeszedł do teorii
bytu

o ludzie nie posiadają wspomnienia świata idei – cała ich wiedza pochodzi z doczesnego

doświadczenia

o ludzie rodzą się z niezapisanym umysłem, który zapełnia się myślami na skutek

codziennych doświadczeń życiowych

o myśli żyją własnym życiem, dlatego niekiedy ulegają deprawacji i wypaczeniom

•

logika – nauka o myśleniu jako takim

o metodologia



podział sposobów myślenia na indukcyjny i dedukcyjny



podział zdań i ich relacji



sylogizm wraz z kompletną teorią



4 podstawowe zasady poprawnego formułowania twierdzeń

o zasady naukowego myślenia



wychodzenie z jak najmniejszej ilości założeń pierwotnych, które znajduje się
poprzez myślenie indukcyjne



tworzenie w oparciu o te założenia ścisłej teorii posługując się myśleniem
dedukcyjnym



ostateczne weryfikacja teorii poprzez konfrontację wniosków z niej wynikających
z faktami

•

teoria bytu

o odrzucenie dualizmu materii i idei
o forma – nadaje kształt i postać materii – forma nie może istnieć bez materii, materia

bez formy byłaby chaosem

o materia nie jest zdolna do ruchu i przemian, jest tylko potencją, możliwością

zaistnienia pewnego bytu – to, co zmienia się naprawdę, to forma

o nie można poznać czystej materii, tylko jej formy, gdyż mają one charakter idealny i

podlegają regułom logiki i racjonalności

o hierarchia bytów



uszeregowanie stworzeń i elementów świata ożywionego od najbardziej, do
najmniej skomplikowanego



im więcej w danym bycie formy, tym wyższe miejsce w hierarchii

•

celowość świata i istnienie Boga

o świat ma charakter celowy, a cel tłumaczy mechanikę przemian i ruchów natury
o celem jest całkowite uwolnienie się od materii, stanie się czystą formą
o czysta forma istniała już przedtem – był to Bóg, z którym połączyć się mogą tylko inne

czyste formy

o ruch i przemiany tłumaczy dążenie wszystkich bytów do większej złożoności
o z jednej strony Bóg jest stwórcą świata, z drugiej jego celem

•

dusza i ciało

o dusza jest jedną z form materii i również dąży do doskonałości, jest jednak formą

najdoskonalszą, potrafiącą zrozumieć świat zewnętrzny i samą siebie – jest najbliższa
połączenia się z Bogiem

o dusz i ciało człowieka tworzą jedność



dusza ma swoją część irracjonalną (popędy) i racjonalną (sterowanie popędami,
myślenie)



między tymi dwoma częściami duszy istnieje nieuniknione napięcie

•

etyka – dobro jako wartość indywidualna, a nie absolutna

o dobro i cnota to dążenie do doskonalenia swojej formy, czyli duszy
o szczęście można osiągnąć na trwałe wtedy, gdy dusza osiągnie optymalną,

przeznaczoną dla danej jednostki postać

o ponieważ dusze są niepowtarzalne, to co jest dobre dla jednego człowieka, nie musi

być dobre dla pozostałych

o nie da się stworzyć nic, co by uszczęśliwiło wszystkich
o wiedza o dobru nie równa się dobru – nawet najmądrzejsi ulegają popędom
o cnota – stały proces przezwyciężania żądz i popędów
o moralność to podążania za nakazami rozumu – człowiek mądry, ale o słabej woli bywa

często mniej cnotliwy od człowieka niewykształconego, ale o silnej woli

•

teoria złotego środka – nie można zupełnie ignorować żądz i popędów, gdyż są one metodami
komunikowania się ciała z umysłem, stąd zachować należy równowagę pomiędzy żądzami i
nakazami rozumu

•

teoria państwa

o państwo jest naturalną formą społeczeństwa, dlatego powinno być do społeczeństwa i

do warunków w jakich ono żyje dobrze dopasowane

o różne formy państwa są dobre dla różnych społeczeństw

o

do rządzenia przeznaczeni są ludzie o naturalnych predyspozycjach, a nie
filozofowie-teoretycy

o filozofowie powinni jedynie nauczać władców stosowana metody złotego środka i

wsłuchiwania się w cnotę i głos rozumu

Baruch de Spinoza (1632 – ok. 1667)

•

holenderski Żyd, publikował pod pseudonimami

•

napisał m.in. „Etykę”

•

system racjonalistyczny

o wzorowany na zasadach matematycznych
o krytyka poznania doświadczalnego i wszelkich prawd pośrednich (tradycji itp.)

o

tylko rozum dociera do istoty rzeczy (do jej idei) i wyraża ją w postaci aksjomatów i
definicji

o byt – substancja, które istoty nie można pojąć, nie zakładając jej istnienia



bytem takim jest Bóg – wieczny, stanowiący przyczynę samego siebie,
najdoskonalszy i mający nieskończoną liczbę „cech koniecznych”



panteizm – utożsamianie wszelkiego bytu z Bogiem i uznawanie istnienia
przyrody w Bogu

o rozum wyrażający porządek



postępowanie człowieka jest moralne wtedy, gdy jest zgodne z rozumem



ludzki rozum stanowi fragment umysłu boskiego

o

opanowanie emocji nie poprzez ascetyzm, ale zakorzenienie ich w wiedzy



wszelkie wzruszenia wynikają z idei rozumowych



idee jasne przesądzają o doskonałości człowieka i wywołują uczucia wyłącznie
pozytywne



idee mgliste są przez człowieka nieopanowane i wywołują uczucia negatywne

o dobro i zło należy do świata wewnętrznego – jest pomocą lub przeszkodą w osiągnięciu

wolności



wolność – uświadomienie konieczności zdarzeń



szczęście – pogoda czerpana z wolności, życia rozumnego i utrwalonego w Bogu

David Hume (1715 – 1776)

•

doświadczenie dostarcza nam wrażeń, które potem umysł kopiuje w postaci idei

•

wiedza zawarta w ideach występuje wtedy, gdy wypowiada informacji zawarte w treści
wrażeń i poza nie wykracza

•

dwa przedmioty badania:

o fakty



twierdzenia dotyczące faktów nie są konieczne ani oczywiste



ich przeciwieństwo jest możliwe i twierdzeń o nich nie można dowodzić
intuicyjnie

o stosunki między ideami



wiedza o nich jest znajdowana przez umysł niezależnie od doświadczenie – jest
pewna, niezależna, może być dowiedziona, a jej przeciwieństwo nie jest możliwe

•

znamy prawdy konieczne i oczywiste

o nie dotyczą one rzeczywistości, gdyż znamy ją tylko z doświadczenia
o dotyczą stosunków między ideami

•

empiryzm – wiedz pochodzi z doświadczenia

o brak empirycznego uzasadnienia dla



związku przyczynowego – możemy stwierdzić, że jakieś fakty po sobie następują,
ale nie możemy dowieść, że są powiązane ze sobą w sposób konieczny



siły – akt woli jest taki sam u człowieka sprawnego, jak i sparaliżowanego



substancji – nie można stwierdzić jej istnienia jako przejawu współwystępujących
ze sobą we wszechświecie jakości

o powodem, dla którego uznajemy realność koniecznych związków przyczynowych, sił i

substancji, nie jest ani rozum, ani doświadczenie, ale instynkt (przyzwyczajenie) –
doświadczenie przeszłe przenoszone na przyszłe

•

problem wolności

o

spór determinizmu z indeterminizmem – pokazanie ryzykownych konsekwencji



indeterminizm – podważenie możliwości istnienia wszelkiej zależności między
charakterem osoby i jej czynami



determinizm – wszystkie zachowania pochodzą od Boga i albo wszystkie są
dobre, albo odpowiedzialnością za nie możemy obarczyć tylko Boga

o spór o istnienie woli
o spory te są nierozstrzygalne empirycznie, zatem rozpatrywanie wolności musi być od

nich uniezależnione

o

wolność – możność działania zgodnie ze swoją wolą, bez rozstrzygania, czy wola sama
w sobie jest wolna, czy nie

•

niemożność naukowego uprawiania teologii

o nie można udowodnić istnienia Boga
o nie można udowodnić naukowo ateizmu, materializmu itd.

Demokryt z Abdery (V-IV w. p.n.e.)

•

podział świata

o poziom elementarnej rzeczywistości



atomy

•

dzielą się na gatunki, ale w obrębie gatunków są jednakowe

•

wpływają na to, jakie właściwości posiadają rzeczy i zjawiska z nich
tworzone

•

nie podlegają zmianom, natomiast tworzą różne układy dzięki ruchowi

•

są wieczne

•

posiadają tylko cechy ilościowe (wielkość, kształt)

•

swym ruchem powodują zmienność świata



próżnia

o sfera zmysłowa



odpowiedzialna za subiektywne poznawanie świata



nadaje atomom barwy i zapachy, co jest jednak tylko naszym zmiennym
odczuciem względem tych stałych cząsteczek

•

materializm deklaratywny – przypisanie atomom cech typowych dla bytów idealnych
(wieczność, niezmienność)

•

„byt nie bardziej istnieje od niebytu”

•

„jednym i tym samym jest przeznaczenie, sprawiedliwość, opatrzność i twórca świata”

Duns Szkot (1266 – 1307)

•

przewaga wiary nad rozumem

o

nauka – to, co jest znalezione przez rozum

o rozumem nie można dowieść własności Boga, nieśmiertelności duszy czy stworzenia jej

przez Boga, udziału Boga w działaniach stworzenia – to są prawdy objawienia i wiary, a
nie rozumu i nauki

o

odrzucenie pojmowania wiary jako wiedzy

•

przewaga intuicji nad abstrakcją

o poznanie nie jest abstrakcyjne, musi je poprzedzać poznanie intuicyjne
o intuicja – akt bezpośredniego poznania przedmiotu obecnego, stwierdzenie istnienia i

obecności rzeczy

o

intuicja daje poznanie indywidualne i egzystencjalne

•

przewaga jednostki nad ogółem

o indywidualność to podstawowa cecha bytu
o połączenie indywidualizmu z pojęciowym realizmem – wszystko, co zawarte jest w

pojęciu, zawarte jest w rzeczy

•

przewaga woli nad myślą

o

wola jest wolna z natury, dlatego kieruje rozumem

o koncepcja poznania



pierwsze stadium poznania odbywa się bez udziału woli



drugie stadium z udziałem woli, która wprowadza moment aktywności i wolności
w działania rozumu

o prymat woli – najdoskonalsza władza umysłu, zbliża człowieka do Boga
o skoro wola jest najdoskonalsza, więc Bóg jest wolą



cechą woli jest wolność – Bóg jest wolny



ogranicza go tylko niemożność tworzenia rzeczy sprzecznych i niemożliwych

o prawdy są prawdami tylko dlatego, że Bóg tak zadecydował

•

cała teologia zostaje wyłączona ze sfery rozumu i nauki, gdyż jest całkowicie zależne od
niepojętych wyroków Bożych

Edmund Husserl (1859 – 1938)

•

początkowo zwolennik psychologizmu, potem go odrzucił, argumentując

o prawdy logiczne dotyczą przedmiotów idealnych
o prawdziwość prawd logicznych nie opiera się na prawdopodobieństwie jak w przypadku

prawd psychologicznych, lecz na ich oczywistości, na tym, że są ważne a priori

o gdyby prawdy logiczne były natury psychologicznej, to rządziłyby faktami

psychologicznymi, a przecież nie rządzą

•

antypsychologizm = antyrelatywizm

•

filozofia ma stać się nauką pewną

o nie może mieć założeń

o ma mieć charakter eidetyczny – bada nie zjawiska, lecz ich istotę (eidos)

•

metoda filozofowania – transcendentalna redukcja (redukcja fenomenologiczna)

o

branie w nawias wszystkiego, czego ni gwarantuje sam przebieg poznawania

o wyodrębnione ma być to, co oczywiste
o dlaczego fenomenologia? – „fenomeny” to u Husserla przeżycia świadomości, więc

fenomenologia to nauka o przeżyciach świadomości

Epikurejczycy

•

historia szkoły filozoficznej:

o założycielem i głównym ideologiem szkoły filozoficznej był Epikur (341 – 270 r. p.n.e.)
o w Atenach funkcjonował ogród Epikura – ważny ośrodek filozoficzny, umieszczony w

miejskim parku

o poglądy Epikura stały się niezmiernie popularne w Rzymie, w około 50 lat po jego

śmierci

•

poglądy epikurejczyków

o interesowali się przede wszystkim przyjemnym i szczęśliwym życiem



aby odczuwać szczęście, trzeba je najpierw pojąć – tym epikureizm różni się od
hedonizmu, że trzeba użyć rozumu, by pojąć istotę szczęścia



przyjemność jest celem samym w sobie i ma charakter cielesny



szczęście to odczuwanie przyjemności przez jak najdłuższy czas

o atarksja – stan idealny, przyjemność ujęta jako stan fizycznej równowagi – brak

pożądania, zaburzeń umysłowych, równowaga ciała i duszy



życie w atarksji – życie na ustroniu, kontemplowanie, pielęgnowanie duchowości



człowiek powinien gardzić bogactwem i zaszczytami, cieszyć się tylko życiem w
przyjaźni z innymi



odrzucenie religii, jako mogącą zburzyć atarksję

•

bogowie co prawda istnieją, gdyż pojawiają się w snach, ale żyją w
oddaleniu i nie decydują o losach człowieka



zbyt silne przyjemności uniemożliwiają osiągnięcie atarksji

o śmierć jest równie naturalna jak życie – to zaśnięcie, naturalna kolej życia

o

koncepcja budowy świata jest zaczerpnięta od Demokryta i atomistów

o człowiek ma naturalne prawo do wolności, gdyż jest to jego cecha wrodzona
o okresy życia człowieka



przyjemność



neutralność



ból i cierpienie

•

epikurejska teoria poznania

o wrażenia zmysłowe są tym, czym są i nie ma sensu nad tym deliberować
o pojęcie – powstaje z powtarzających się wrażeń zmysłowych
o sądy formułuje się z pojęć

Lukrecjusz

•

uczeń szkoły epikurejskiej

•

powstanie świata:

o najpierw ziemia pokryła się roślinnością, potem z wilgoci i ciepła powstały zwierzęta
o człowiek zrodził się z ziemi i początkowo wiódł żywot zwierzęcy
o wraz z odkrywaniem nowych wynalazków osiągnął kolejne etapy cywilizacyjne
o kultura i cywilizacja są więc wynikiem ewolucji

•

człowiek nie jest zły z natury – mądry człowiek unika zła i wystrzega się go

•

dopuszczał istnienie sądów i instancji karzących – miały one przeciwdziałać złu

Filon z Aleksandrii (25 r. p.n.e. – 50 r. n.e.)

•

najsłynniejsze dzieła – „Komentarze do Pięcioksięgu Mojżeszowego”

•

znajdował się Filon pod silnym wpływem myśli platońskiej, stoickiej i pitagorejskiej

•

sam Filon był Żydem, członkiem gminy i posłem do Rzymu w czasach cesarza Kaliguli

•

dualizm Filona – liczne przeciwstawienia na zasadzie Bóg – świat, dobro – zło, duch – materia

•

monizm spirytualistyczny – inaczej niż starożytni Grecy upatrywał praistnienia w duchu

•

aleksandryjski schemat metafizyki – hierarchia bytów:

o w centrum znajduje się Bóg – absolut ponadczasowy i nieograniczony przestrzenią,

wyposażony jednak w cechy ludzkie – dobroć, wiedzę, miłość

o na samym dole znajdowała się odwieczna, bezkształtna materia, nie będąca dziełem

Boga

o logos – byt pośredni, łączący Boga i materię



myśli w boskim umyśle, które pomyślane, od razu się stają



boskie postacie (anioły) zstępujące na ziemię

•

aleksandryjska koncepcja duszy – podział duszy na trzy części

o rozum – twór bezpośrednio boski, intuicyjny, wrodzony
o logos – rozum dyskursywny, operujący zmysłami
o część zmysłowa

•

człowiek bytuje na samym dnie hierarchii świata, ale cnotliwe życie może zaprowadzić go na
sam szczyt drabiny – aby możliwe stało się poznanie samego Boga, niezbędne jest uwolnienie
duszy od ciała, a to umożliwia tylko kontemplacja

Franciszek Bacon (1561 – 1626)

•

angielski myśliciel, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli filozofii epoki odrodzenia,
eseista, polityk i prawnik

•

krytyczne zapatrywanie na ludzki umysł, który jest podległy różnorodnym złudzeniom

o cztery rodzaje złudzeń



złudzenia plemienne – wynikające z natury ludzkiej i wspólne wszystkim ludziom
– antropomorfizm i doszukiwanie się celowości w świecie



złudzenie jaskini – przesądy jednostek, spowodowane przez wpływ wychowania i
środowiska



złudzenia rynku – powodowane przez niedokładność, nieadekwatność i
wieloznaczność pojęć, niedoskonałość języka



złudzenia teatru – powodowane przez błędne spekulacje filozoficzne

•

„tyle mamy władzy ile wiedzy”

o najlepszym narzędziem dla uzyskiwania prawdziwej wiedzy jest eksperyment
o indukcja – metoda uogólniania danych doświadczalnych, pozwalająca odkryć stałe

właściwości rzeczy

Friedrich Wilhelm Schelling (1775 – 1854)

•

koncepcja przyrody jako jedności biegunowych przeciwieństw

•

system idealizmu transcendentalnego

o zadaniem filozofii jest przejście drogi od ja i czystej podmiotowości do przyrody i na

odwrót w nadziei, że gdzieś te drogi się krzyżują i dadzą jedność podmiotu i przedmiotu

o filozofia tożsamości punktem wyjścia



absolut – pierwotna jedność duchowości i przyrody



absolut jest żywą jednością

•

nie jesteśmy w stanie go ująć

•

mówiąc o nim w istocie o nim nie mówimy



intuicyjne i organiczne pojmowanie absolutu, dopatrywanie się w nim czynników
irracjonalnych, które intuicja artystyczna i wiara religijna uchwyci łatwiej niż
dedukcja logiczna

Galileusz (ok. 1564 – ok. 1642)

•

wiedza doświadczalna

o przeciwny spekulatywnemu odnoszeniu się do zagadnień przyrodniczych bez

odwołania się do doświadczeń

o nauka musi się odwoływać do doświadczeń, ale nie może być tylko zbieraniną faktów

o nie ma nauki bez rozumowania, ale musi ono przebiegać w łączności z doświadczeniem

•

wiedza matematyczna

o metoda rezolutywna – analiza
o metoda kompozytywna – synteza
o zjawisko należy poddać analizie i wyodrębnić te elementy, które da się zmierzyć
o podstawą badań ścisłych są mierzalne składniki zjawisk – kształt i ruch

•

wiedza o zjawiskach

o odrzucenie wnikania w „naturę” rzeczy

o

poprzestanie na określeniu właściwości danego ciała poprzez badanie określonych
cech substancji

•

wiedza przyczynowa

o krytyka celowości przyrody
o „przejawem manii wielkości jest ocenianie dzieł bożych przez pryzmat przydatności

człowiekowi”

o

niemożność określenia doskonałości bądź niedoskonałości zjawisk – zależą one od
konkretnej sytuacji i zastosowania danego przedmiotu

George Berkeley (1685 – 1753)

•

anglikański biskup i myśliciel, pragnący dowieść Bożej obecności w świecie

o idealista subiektywny
o soliptysta – realnym bytem jest jedynie podmiot poznający, a wszystko inne jest

złudzeniem świadomości, o ile staje się przedmiotem poznania

•

immaterializm – umysł ma bezpośrednio do czynienia tylko z ideami

o rodzaje idei



idee, które można swobodnie zmieniać, ponieważ wynikają one z wyobraźni
podmiotu



idee, które nie są wytwarzane w dowolny sposób, ale powstają w wyniku
zewnętrznego postrzeżenia zmysłowego

o „istnienie przedmiotu polega na byciu postrzeganym”



istnienie przedmiotu nie jest niczym innym, jak tylko istnieniem poprzez
postrzeżenie przedmiotu



istnieją tylko idee i umysł, nie ma materii – przyjęcie istnienia materii to jedynie
abstrakcja

o istnieje niezależny od podmiotu zewnętrzny świat rzeczywisty, ale jest on również ideą

w umyśle Boga

o

rzeczy – zespoły idei postrzeganych przez Boga, które docierają do nas za pomocą
doznania naszego umysłu (prawa przyrody)

•

materializm prowadzi do ateizmu

Henri Bergson (1859 – 1941)

•

wg Bergsona życie jest ciągłym procesem twórczym, napędzanych przez życiowy pęd, który
ciągle się rozwija i różnicuje w nowe formy

•

podział wiedzy

o wiedza potoczna, praktyczna – używana do rozwiązywania codziennych problemów
o wiedza naukowa – wyjaśnia fakty i podporządkowuje je naukom logicznym

•

krytyka poznania rozumowego i zmysłowego

•

wyrzeczenie się intelektu celem dojścia do istoty rzeczy

•

deformacyjne funkcje intelektu

o unieruchamia rzeczywistość, a ta jest w ruchu
o rozkłada rzeczy na części
o upraszcza rzeczywistość, nie jest w stanie doprowadzić do końcowego efektu
o kwantyfikacja – ujęcie ilościowe, co jest pozorne i uproszczone
o mechanizacja rzeczywistości

•

intuicjonizm – poznanie bezpośrednie rzeczy takimi, jakie są, użycie wiedzy potocznej

o intuicja opiera się na instynkcie – to uświadomiony instynkt poznawczy, zdolność

ujmowania rzeczy bezpośrednio i całościowo

o intuicja odsłania rzeczywistość

•

jaźń – rdzeń poznawczy, odniesienie do naszego subiektywnego charakteru

o jaźń powierzchowna – strukturalna, stała
o jaźń głęboka – dynamiczna, rozwija się w wolnym akcie

•

ewolucja – twórczy proces poznania

•

moralność

o o charakterze społecznym – tworzenie norm uregulowanych w stosunkach społecznych
o moralność tkwiąca w nas samych – wolność wyboru

Heraklit z Efezu (V – IV w. p.n.e.)

•

nosił przydomek „ciemny”, gdyż jego poglądy bez jasności misteriów nie mogły być
zrozumiałe

•

według niego arche to ogień

o ogień symbolizuje przemianę i nieustanny ruch
o nie ma nic stałego, wszystko znajduje się w ruchu („Panta rei”)
o ogień jest najlepszym symbolem zmienności świata
o zasada świata jest wieczna i ponadczasowa

•

życie

o poglądy na śmierć i odrodzenie



śmierć – kres bytu



odrodzenie – powołanie do nowego bytu

o życie jako proces ciągłej zmiany – człowiek tak jak ogień nie ma w swoim życiu stałego

momentu – wciąż umiera i odradza się

•

relatywizm heraklitański

o zmienność oznacza przechodzenie od jednego stanu do drugiego
o człowiek nie jest zdolny do poznania zmysłowego
o wszystko jest względne
o próba obalenia trwałych zasad i wartości

•

zmienność jest podstawą bytu, zaś u jej źródła leżą przeciwieństwa – ze zderzenia
przeciwieństw powstaje wojna, która jest ojcem i królem wszechrzeczy

•

byt charakteryzowany przez wieczną zmienność jest bytem harmonicznym

•

panteizm heraklitański – wszystko jest w Bogu i on jest we wszystkim

•

kreacjonizm heraklitański – Bóg jest stwórcą wszystkiego, stworzył czas i przestrzeń, chociaż
sam jest nieprzemijalny i ponadczasowy

Immanuel Kant (1724 – 1804)

•

filozof niemiecki, profesor matematyki i logiki

•

teoria poznania

o poznawalne są jedynie zjawiska (fenomeny), a nie „rzeczy same w sobie” (noumeny)
o tylko zjawiska stanowią podmiot racjonalnej wiedzy naukowej, podczas gdy „rzeczy

same w sobie” są przedmiotem wiary

o transcendentalizm („rewolucja kopernikańska) – podmiot jest warunkiem przedmiotu, a

pojęcia warunkiem doświadczenia



sądy syntetyczne nie biorą się z doświadczenia, ale je wyprzedzają



to nie umysły stosują się do rzeczy, ale rzeczy do umysłów – do ich
uniwersalnych, wspólnych wszystkim ludziom struktur czy kategorii

o intuicyjnie łączymy przedmioty doświadczane w czasie i przestrzeni w związki

przyczynowo-skutkowe

o czas i przestrzeń nie są bytem – są metodami poznawczymi

•

etyka

o ze stanowiska rozumu praktycznego dla moralnego czynu ważna jest tylko „dobra

wola”

o „dobra wola” wyraża się w spełnianiu obowiązku
o obowiązek nosi charakter pozaosobisty i pozaindywidualny – jest czymś powszechnym i

wyraża go formuła „imperatywu kategorycznego” – postępuj wedle takiej tylko zasady,
co do której mógłbyś jednocześnie chcieć, aby stała się prawem powszechnym

Jan Scott Eriugena (810 – 877)

•

filozof, teolog, lekarz i poeta, osoba świecka, pochodził z Irlandii

•

teologia apohetyczna – Boga nie da się poznać, przeciwieństwo teologii katechetycznej,
głoszącej, że Boga da się ogarnąć rozumem

•

filozofia bytu – trzy rodzaje bytów

o Bóg



„Jest tym ponad tym co jest”



nie da się go skategoryzować i poznać rozumem



panteistyczna wizja Boga – jest wszechobecny

o boskie idee



istnieją w łączności z Bogiem, są z nim współwieczne



da się je poznać rozumem



ujawniają się przez Chrystusa



najwyższą ideą jest Słowo Boże

o stworzenie



byt stworzony



istnieje podział i hierarchizacja



w stworzeniu widać odbicie bożej światłości



człowiek jest stworzeniem, a zatem bytem niedoskonałym, ułomnym, który ma
w sobie jednak cząstkę światłości

•

doktryna predestynacji

o istniał wówczas spór pomiędzy stanowiskami



predestynacja w wymiarze tylko pozytywnym – Bóg decyduje o tym, że ludzie
będą zbawieni



predestynacje również w wymiarze negatywnym – Bóg decyduje również o
potępieniu

o poglądy Jan Scotta opierają się na jednej predestynacji – Bóg nie może być twórcą

rzeczy przeciwnych, czyli dobra i zła

o Bóg decyduje tylko o tym, co jest, a grzech nie jest, nie istnieje – jest tylko brakiem

dobra

Johann Gottlieb Fichte (1762 – 1814)

•

filozofia Fichtego była przeciwieństwem naturalizmu

o bytowi przypisywała przeciwne własności niż te, które objawia przyroda
o byt prawdziwy podobny był nie do przyrody, lecz do ideału, nie do materii, lecz do

świadomej, wolnej jaźni

o odwracała naturalny porządek – ideał przed rzeczywistością, czyn przed substancją,

podmiot przed przedmiotem, jaźń przed światem zewnętrznym, wolność przed
koniecznością

o wola przed rozumem

•

system Fichtego był dedukcyjnym systemem metafizycznym

o umysł ludzki potraktowany jako model koncepcji świata
o umysł produkuje nie tylko formy, ale i całą treść świadomościową

John Locke (1632 – 1704)

•

angielski myśliciel, filozof, lekarz, politolog i naukowiec, ojciec empiryzmu i podstawowych
zasad teoretycznych demokracji

•

istnieje ogólna wiedza wrodzona

•

zasady abstrakcyjne poprzedzają wiedzę konkretną i ją umożliwiają

•

nie ma żadnych wrodzonych zasad ani idei, wszystkie są one przez człowieka nabyte

o

umysł człowieka w chwili narodzin jest czystą kartą, którą dopiero życie zapisuje
swoimi znakami

o idee pochodzą i powstają z doświadczenia
o na doświadczeniu oparta jest cala nasza wiedza i z niego się wywodzi



doświadczenie zewnętrzne – skierowane na rzeczywistość świata, spostrzeżeń
dostarczają nam zmysły



doświadczenie wewnętrzne – jego efektem są refleksje

•

świat przedmiotów fizycznych poznajemy nie bezpośrednio, lecz pośrednio, poprzez idee,
które w naszym umyśle są przedstawicielami owych przedmiotów

o idee proste – pojawiają się niezależnie od naszej woli, umysł przyjmuje je biernie i nie

może ich modyfikować

o idee złożone – umysł je tworzy, łącząc na rozmaite sposoby idee proste, nie wychodząc

jednak poza ich obszar

•

wiedza jest ograniczona

o doświadczenie nie odsłania natury substancji
o dzięki wiedzy możemy jednak organizować nasze praktyczne życie

•

stan natury – stan wolności w działaniu oraz rozporządzaniu swymi majątkami i osobami

o nie istnieje konieczne przyporządkowanie ludzi
o człowiek podlega tylko Bogu
o prymat naturalnych uprawnień jednostki

•

społeczeństwo nie jest tworem sztucznym

o natura sprawiła, że ludzie nie potrafią i nie chcą żyć polegając wyłącznie na sobie
o decydują o tym potrzeby, a nie umowa
o umowa tworzy dopiero społeczeństwo polityczne

•

człowiek jest istotą rozumną i dzięki temu może dobrze współdziałać z innymi

o każdego obowiązuje prawo natury
o stan wolności wiąże się z kategorią racjonalnej konieczności – z wolnością mamy do

czynienia tam, gdzie pojawiają się reguły wykluczające dowolność

Kartezjusz (1596 – 1650)

•

filozof i matematyk francuski, autor „Medytacji o pierwszej filozofii” i „Rozprawy o metodzie
właściwego kierowania rozumem i poszukiwania prawdy w naukach”

•

metoda badań i dociekań

o przyjmowanie za pewnik tego, co jasne
o podział badań na najmniejsze części i przeprowadzanie ich krok po kroku
o logiczność i prostota

•

filozofia nowych ludzi

o uwolnienie od tradycji i ślepej wiary w autorytety
o wątpliwość w możliwość zmysłowego poznania świata
o należy znaleźć punkt wyjścia do prawidłowego poznania świata
o „cogito ergo sum” – skoro wątpię, to znaczy że myślę, a skoro myślę, to znaczy że

istnieję

•

miedzy rzeczą a jej własnościami nie ma żadnych efektywnych różnic

o sama rzecz jest sumą swoich własności
o każda rzecz jest całkowicie poznawalna
o byt wyprowadzony z aktu myślenia istnieje, „dzieje się”, jest dynamiczny

•

dowodem psychologicznym na istnienie Boga jest istnienie jego idei w naszym umyśle

o nasz niedoskonały umysł nie może pochodzić od Boga, który jest przecież doskonały

•

dzięki rozumowi możemy oddzielić prawdę od fałszu i poznać świat takim, jakim jest
naprawdę

o człowiek zyskał całkowitą autonomię
o metody poznawcze i kryteria prawdy zostały radykalnie zhumanizowane
o polegając na naszym rozumie z łatwością dojdziemy do prawdy

•

wszystko co zachodzi na świecie daje się wytłumaczyć z perspektywy ruchu i jego praw

o

świat musiał zostać wprawiony w ruch przez Boga

o świat jest więzią przyczynowo-skutkową i panuje w nim powszechny determinizm
o człowiek też działa jak maszyna, ale poruszają go żywe duchy

•

dualizm

o podział substancji



substancja cielesna (rzecz rozciągła)



substancja duchowa (rzecz myśląca)

o jednostka ludzka idealnie łączy te strefy – należy do obu



zapanowanie nad odruchami ciała i podporządkowanie ich racjom rozsądku



przestrzenne zlokalizowanie duszy

•

wolność

o nasz duch jest zawsze wolny

o

najlepszym dowodem wolności jest swobodny wybór w sytuacji niezdecydowania



jeśli wybór dotyczy przedmiotów, których rozum nie pojął, to źle

jeśli wybór powstał na bazie zgodności z oczywistym sądem, to dobrze

Klemens Aleksandryjski (ok. 150 – 211/216)

•

synteza wiary i wiedzy

o

nie ma wiedzy bez wiary i wiary bez wiedzy

o na podstawie wiary, która podaje fakty, tworzy się wiedza, która te fakty tłumaczy

•

nie ma niezgodności pomiędzy filozofią chrześcijańską i pogańską – prawdy chrześcijańskie są
zgodne z naukami najlepszych pogan

•

filozofia stanowi przedsionek chrześcijaństwa

•

w filozofii prawda zawarta jest nie w całości w jednej szkole, lecz częściowo we wszystkich

•

cechą wyróżniającą naukę jest zgodność z nauką wiary

•

struktura świata

o Bóg jest ponad logosem i ponad myślą
o logosem jest Syn Boży – jest wszechmądrością, prawdą i myślą
o przez logos Bóg stworzył świat i nim kieruje

Michel de Montaigne (1533 – 1592)

•

polityk i prawnik, filozof z zamiłowania, autor „Prób”

•

był humanistą-psychologiem, interesował się człowiekiem jako takim

•

zajmował się tym, co wiadome i bezsporne, unikał formułowania teorii, gdyż uważał naturę za
zbyt trudną i złożoną do uogólnienia

•

sceptycyzm

o szkoda czasu na teoretyczne dociekania
o dobrą rzeczą jest doznawanie przyjemność
o w życiu jest i dobro i zło – w zależności, na co teraz zrobimy miejsce
o zadaniem filozofii jest uczenie znajdowania miejsca na dobro w naszym życiu
o filozofia musi być niezależna od własnych namiętności, od innych i od śmierci

•

naturalizm

o humanizm naturalistyczny – zainteresowanie człowiekiem jako częścią przyrody
o człowiek jest równy innym istotom, a życia może go uczyć wyłącznie natura
o powrót do natury i naturalnych przyjemności
o wyzwolenie od przyjemności wtórnych, które zawsze niosą za sobą cierpienie

•

racjonalizm

o każdy człowiek jest inny
o przeciwnik kwietyzmu – nie ma idei, nie warto za nie umierać
o ważna jest tylko rzeczywistość

•

relatywizm – prawa i prawdy są rzeczą zwyczajów

•

poglądy Montaigne’a są oparte na obserwacji i zdrowym rozsądku

Neoplatonizm

•

założycielem neoplatońskiej szkoły filozoficznej był Plotyn (ur. 203 w Likopolis, Egipt)

•

rozwój myśli Plotyna

o początkowo zagorzały wyznawca myśli platońskiej, szczególnie związanej z duszą i jej

oczyszczeniem

o z czasem rozwinął własną koncepcję bytu
o pod koniec życia skoncentrował się na zagadnieniach etyczno-religijnych

•

system emanacyjny Plotyna

o na świecie istnieje tylko jeden byt dynamiczny i zarazem najdoskonalszy, który

promieniując przybiera najróżniejsze postaci

o o poziomie doskonałości innych bytów decyduje odległość w jakiej się znajdują od bytu

centralnego

•

absolut

o jest doskonalszy od idei
o znajduje się poza światem i poza rozumem
o nie jest ani duchem, ani myślą, gdyż te posiadają swoje przeciwieństwa

•

świat idealny, psychiczny, materialny

o na orbitach bytu doskonałego są hipostazy – byty niedoskonałe
o kolejne światy, biegnąc od bytu idealnego:



świat ducha – dostępny dla ludzkiego poznania



świat psychiczny – cały wszechświat, zatopione są w nim psychiki jednostkowe



świat materialny – najmniej doskonały

•

dusza ludzka jest zhierarchizowana, tak jak świat

o dusza dzieli się na część rozumową i popędliwą – prowadzą one nieustanną walkę ze

sobą

o zazwyczaj popędy zwyciężają i ciągną duszę do dołu
o oczyszczenie duszy poprzez ekstazę lub wykonywanie cnót może uwolnić ją spod

władzy popędów

Orygenes (185 – 254)

•

największy wpływ na filozofię Orygenesa miała kultura i myśl grecka

•

wywody Orygenesa były pierwszym własnym nurtem filozoficznym chrześcijaństwa

•

główne dzieło – „O zasadach”

•

logos – próba rozwiązania zagadki istnienia Boga-człowieka

o włączenie Chrystusa w system gradualistyczny jako jedną z hipostaz
o utrzymano boski status Chrystusa, ale nie jako Boga-stwórcę pierwotnego

•

świat i Bóg – monizm, jedność Boga i świata

o Bóg



daleki i nieodgadniony, wszechmocny



jeden, nieskończony, niematerialny



jest miłością i dobrocią

o Chrystus-logos



hipostaza bytu



pierwszy szczebel w przejściu od Boga do świata



wyłonił się z Boga, a z niego wyłonił się świat – był świata stwórcą, ale i zbawcą

o świat



powstał całkowicie od Boga



świat został stworzony z niczego i tak jak Bóg, nie ma początku



kiedyś zginie, aby ustąpić miejsca nowemu



apokatastaza – koniec świata i jego powrót do źródeł

o duchy



odwieczne, stworzone prze Boga



mają przypisaną wolność do czynienia zarówno dobra, jak i zła



duchy, które poszły za złem upadły, mieszając się z materią i stając się ludźmi



droga do zbawienia prowadzi przez poznanie i nawrócenie złych duchów

Parmenides i inni

Ksenofanes

•

zasadą świata jest ziemia, jako najbardziej zwarty żywioł

•

panteizm – bóstwo jest jedno, krytyka antropomorfizmu i politeizmu

Parmenides z Elei (540 – 470 r. p.n.e.)

•

rozważania o bycie

o oddzielenie bytu, który jest stały i niezmienny, od zmiennych i względnych zjawisk –

zalążki dualizmu filozoficznego

o „byt jest, a niebytu nie ma” – byt jest ciągły, nieruchomy, niezmienny, niepodzielny i

stały

•

odrzucenie poznania zmysłowe i zaufanie rozumowi i dedukcji

•

teoria poznania

o umysł jest biernym odtwórcą rzeczywistości
o myśl, gdy nie jest w błędzie, jest wiernym odzwierciedleniem rzeczywistości
o byt jest myślą
o dwa rodzaje poznania



poznanie zmysłowe – nieskuteczne



poznanie myślowe – skutecznie

•

wpływ na szkołę eleacką:

o teoria jedności i niezmienności bytu
o niepodzielność bytu
o odróżnienie myśli od spostrzegania
o dualizm i dialektyka

Zenon z Elei (540 – 470 r. p.n.e.)

•

autor dzieła „O przyrodzie”, napisanego w postaci ciekawego dialogu

•

udoskonalił sztukę dyskusji i dialektyki

•

podzielał pogląd o jedności bytu i wykazywał sprzeczności wszelkich zmienności:

o argumenty przeciw ruchowi



dychotomia – ruch jest niemożliwy, każda drogę da się podzielić na
nieskończenie wiele odcinków, których nigdy nie przebędziemy



Achilles – najszybszy nigdy nie dogoni najwolniejszego, jeśli ten go choć na
chwilkę znów wyprzedzi



strzała – lecąca strzała nie rusza się, lecz w czasie teraźniejszym tkwi w miejscu
– czas składa się z chwil, a więc strzała nie rusza się, ale stoi



stadion – szybkość jest względna, zależy od punktu odniesienia – ruch nie może
istnieć, jeśli dokonuje się jednocześnie z innymi prędkościami na raz

o argument przeciw mnogości – jeśli byt jest podzielny, a jego części są niepodzielne, to

nie posiadają one wielkości i byt też jej nie posiada – jeżeli są jednak podzielne, to
można je mnożyć w nieskończoność – tak czy siak, sprzeczność

o argument przeciw poznaniu zmysłowemu – ziarno rzucone na ziemie nie wydaje

dźwięku, więc cały worek ziaren też nie powinien wydawać

Kontynuatorzy idei

•

Gorgiasz (483 – 375 r. p.n.e.) – starał się odkryć paradoksy myślowe

o nie ma nic
o gdyby nawet coś było, to byłoby niepoznawalne
o gdyby nawet było poznawalne, to nie mogłoby być przedmiotem zgody między ludźmi

•

szkoła Megarejska założona przez Euklidesa – specjalizowała się w erystyce –
„zdeprawowanej dialektyce, bo pozbawionej swego celu, czyli dochodzenia do prawdy”

Pitagoreizm

•

założycielem szkoły pitagorejskiej był Pitagoras (580 – 500 r. p.n.e.), filozof, matematyk i fizyk
z Samos

•

nauki pitagorejczyków oscylowały wokół matematyki, fizyki i muzyki – mimo powszechności
wiedzy, ukrywali oni niektóre swoje odkrycia, przeradzając się powoli w tajne bractwo

•

zasada świata – bezkres i granica

o bezkres – to, co nieograniczone
o granica – to, co ograniczające

•

„liczba jest istotą wszystkich rzeczy” – z syntezy bezkresu i granicy pitagorejczycy
wyprowadzali przeciwieństwa, z tych przechodzili do liczb, a z liczb do rzeczy – uważali, że
świat jest uporządkowany, że jest kosmosem dającym się przedstawić za pomocą liczb

•

metempsychoza – wędrówka dusz, które przechodzą w następujące po sobie ciała (zwierząt i
dusz), celem odpokutowania swoich win

o dusza jest nieśmiertelna, z natury boska, w przeciwieństwie do śmiertelnego i

zniszczalnego ciała

o celem życia jest oczyszczenie duszy



najlepszym oczyszczeniem duszy jest nauka



oczyszczenie rozpoczyna się poprzez ascezę i abstynencję, które mają uczynić
ciało podległe duszy



pełne oczyszczenie duszy może nastąpić jedynie poprzez poznanie
matematyczno-geometrycznej harmonii świata

Platon (428 – 348 p.n.e.)

•

największą ideą jest dobro i szczęście

•

istnieje jedna i niepowtarzalna prawda

•

dualizm światów

o oprócz świata materialnego istnieje świat niezmiennych idei
o w świecie materialnym, który poznajemy zmysłami, nie ma nic stałego, dlatego

wszelka wiedza jest w świecie idei

o świat idei jest doskonały, rzeczywisty
o świat materialny jest wtóry, nierzeczywisty
o idee nie są myślami, pojęciami czy słowami, choć mogą się w nich wyrażać – jest to

podstawowy typ bytu, będący wzorce dla rzeczy, lecz całkiem od nich niezależny i
samodzielny

o w świecie idei żyje dusza, ale wraz z narodzeniem człowieka, zapomina o ideach, tylko

rozum ludzki może jej przypomnieć, gdyż łączy nas on ze światem idei

o przedmioty nie istnieją naprawdę – są jedynie niedoskonałym odbiciem idei
o idee są zhierarchizowane, na samym szczycie jest poziom dobro-piękno-prawda

•

pierwszy stwórca tworząc świat oparł się na prawzorach (ideach)

•

wiedza

o doxa – mniemanie, oręż umysłów pospolitych
o episteme – wiedza autentyczna, zapewniająca dostęp do prawdy

•

wizja państwa wg Platona

o był przeciwnikiem demokracji



rządzić powinna mądra, lepsza mniejszość, gdyż większość jest głupia i poddaje
się emocjom



w demokracji panuje wolność, która szybko przeradza się w dowolność



demos to dzika i nieokiełznana bestia, kratos istnieje tak długo, aż demos nie
wpadnie w szaleńczą złość

o państwo idealne to państwo sprawiedliwe



dike – sprawiedliwość, ścieżka, droga, właściwy sposób postępowania



idealne państwo to wspólnota ludzi sprawiedliwych



sprawiedliwość polega na tym, że każdy robi to, do czego ma predyspozycje – w
tak uporządkowanym państwie panuje ład i harmonia



ponieważ ludzie mają różne predyspozycje, zajmują różne miejsca w hierarchii
społecznej

o organicyzm – państwo składa się z organów, jak ciało ludzkie, które pracują na wspólne

dobro – aby ciało było zdrowe, zdrowe muszą być wszystkie organy



istnieje hierarchizacja organów państwa

o państwo realizuje misję wychowawczą



ma umożliwić poznanie dobra



złe uczynki są wynikiem nieznajomości dobra

o państwo idealne musi stanowić jedność
o dla dobra państwa można kłamać, budując nowe mity o prawdzie i sprawiedliwości,

które mają posłużyć za drogowskazy

Sceptycy

•

historia szkoły filozoficznej:

o początek dał Pirron na przełomie IV i III w. p.n.e.
o źródłem wiedzy o sceptykach są „Zarysy Pirrońskie” autorstwa żyjącego w II w. p.n.e.

Sekstusa Empiryka oraz jego dzieło „Przeciw matematykom”

•

sceptycy nazywali siebie zetykami („szukającymi”), efektykami („wstrzymującymi się”) lub
pirronicami (od założyciela)

•

poglądy na temat prawdy

o nie można dociec prawdy o rzeczy
o należy powstrzymać się od wydawania jakichkolwiek twierdzeń i sądów o

rzeczywistości – tylko to gwarantuje szczęście

o nie ma bezpośredniej pewności co do twierdzenia, bo istnieją rozbieżności w poglądach
o brak bezpośrednich twierdzeń uniemożliwia poznanie pośrednie

•

poznanie pojęciowe jest niemożliwe

o nie poznajemy konkretnych rzeczy, ale cały gatunek rzeczy, gdyż pojedyncze rzeczy

jako takie nie istnieją, muszą mieć punkt odniesienia

o gatunek może obejmować, lub nie obejmować wszystkich jednostek

•

dowody na niemożność poprawnej dedukcji wg Agryppy:

o rozbieżność poglądów
o dowodzenie jest nieskończone
o posługujemy się nie dowiedzionymi przesłankami
o opieramy się na względnych spostrzeżeniach
o wpadamy w błędne koło w dowodzeniu

•

argumenty przeciw możności poznania rzeczy przez zmysły wg Ainezydema:

o te same rzeczy mogą być różnie postrzegane przez różne gatunki istot
o te same rzeczy są postrzegane przez różne narządy zmysłów
o te same rzeczy są różnie postrzegane zależnie od warunków postrzegającego
o te same rzeczy są postrzegane przez różnych ludzi
o te same rzeczy są postrzegane z różnego położenia i odległości
o rzeczy są postrzegane nie bezpośrednio, lecz przez środowisko, w którym się znajdują
o te same rzeczy są postrzegane w zależności od układu i ilości, w jakich się znajdują
o rzeczy są postrzegane inaczej w zależności od tego czy i jak często były postrzegane
o sądy człowieka są zależne od jego wiary, przekonań itp.

•

odejście od dowodzenia indukcyjnego – nie ma indukcji, która mogłaby rozważyć wszystkie
możliwe rozwiązania problemu, zaś indukcja niekompletna jest niezadowalająca

•

nie sposób zdobyć wiedzy – skazani jesteśmy na nieskończoną ilość twierdzeń, sprzecznych
ze sobą, a sami nie jesteśmy zdolni orzec, które są prawdziwe

•

nie sposób dowieść ani istnienia, ani nieistnienia bóstw

nie ma nic, co by przez wszystkich zostało uznane za dobre lub złe – dobro i zło są
niepoznawalne, gdyż poznajemy tylko rzeczy z nimi związane
Sofiści

•

sofiści (z gr. „mądrzy ludzie”) to nauczyciele mądrości

o pojawili się w Atenach, gdyż tam było na nich zapotrzebowanie



istniały stanowiska publiczne do obsadzenia, ci którzy chcieli je otrzymać musieli
się dokształcać



umiejętności, których nauczali (sztuka dyskusji, przekonywania), były bardzo
przydatne w życiu publicznym starożytnych Aten

o za pieniądze nauczali każdego retoryki i sztuki argumentowania
o zarzucano im brak moralności (nauczanie za pieniądze oraz każdego, kto tylko zechce

zapłacić), cynizm, używanie tanich chwytów oraz deprawowanie młodzieży

o moralność w naukach sofistów;



moralności można nauczyć



moralność to zbiór przepisów, których można się nauczyć, nie jest integralną
cechą ludzkiej osobowości



moralność jest nauką nie posiadającą wewnętrznej spójności – inne są przepisy
dla dzieci, a inne dla dorosłych



nie ma jednej cnoty, cnót jest wiele

Gorgiasz

•

rzeczywistość nie jest jednolita

•

nie istnieje coś takiego, jak prawda ogólna, gdyż rozum nie jest w stanie ogarnąć
rzeczywistości i jej prawdy ogólnej – zadaniem rozumu jest rejestrowanie i analizowanie
płynnego nurtu doświadczeń

•

zmysły potrafią spłatać człowiekowi figla

•

rozum nie może odróżnić tego co rzeczywiste od tego, co nierzeczywiste

o gdyby nawet mu się udało, to nie mógłby prawdy o świecie przekazać dalej ze względu

na ułomność swoją i innych ludzi

o nie można za pomocą głosu przekazać prawdy o świecie, która przecież nie ma postaci

dźwięku

•

każdy umysł pracuje inaczej – nie można zrozumieć świata, gdyż czasem trudno jest
zrozumieć nawet drugiego człowieka

Protagoras

•

poglądy na temat bogów

o nie wiadomo, czy w ogóle istnieją
o życie ludzi jest zbyt krótkie, by zbadać istnienie bogów

•

miarą wszechrzeczy jest człowiek

o w odniesieniu do człowieka stwierdzamy, czy coś jest dobre czy złe
o każdy postrzega inaczej tą samą rzecz – każdy jest sam sobie wyrocznią i sądem
o nie sposób określić, czyja opinia jest lepsza i kto jest mądrzejszy

•

prawda jest względna

o wraz ze zmianą postrzegania zmienia się to, co dla człowieka prawdziwe
o każdy człowiek ma swoją prawdę, bo inaczej postrzega świat
o nie ma prawdy obiektywnej, do której można się zbliżyć – ilu ludzi, tyle prawd

•

wszystko jest płynne i zmienia się – przedmioty mogą być inne już w kilka chwil po ich
spostrzeżeniu

Wnioski natury etycznej i politycznej z nauk sofistów

•

funkcje państwa i sądu nie mają sensu

o bo człowiek jest miarą wszechrzeczy
o bo każdy sam jest dla siebie autorytetem i latarnią
o bo nie da się ustanowić jednego sprawiedliwego prawa, bo każdy ma inne wartości

•

poglądy polityka greckiego Kalliklesa

o tylko siłą można cokolwiek zdziałać
o porządek świata polega na tym, że silniejszy i mądrzejszy ma więcej dóbr niż słabszy i

głupszy, a w dodatku może i powinien nim jeszcze rządzić

•

poglądy sofisty Tryzymacha

o porządek społeczny jest wynikiem przypadku, a nie słuszności
o wszystkie pojęcia natury moralnej ustala władza wedle swojego rozumu i sumienia

Sokrates (470 – 399 p.n.e.)

•

cnota (gr. arete) – dobro bezwzględne, najwyższe, o które człowiek powinien zabiegać bez
względu na niebezpieczeństwa

o panowanie nad sobą jest cnotą naczelną, wyzwala umysł spod zwierzęcych popędów
o umiarkowanie
o stałość

•

intelektualizm etyczny Sokratesa

o cnota jest wiedzą – wiedzieć, co jest sprawiedliwe to jest to samo, co być

sprawiedliwym, gdyż człowiek, który wie, co jest sprawiedliwe, nie umie już żyć
niesprawiedliwie

o cnoty można się nauczyć
o sposoby nauczania wiedzy i cnoty



elenktyczny – zbijanie tez przeciwnika poprzez wyprowadzanie z nich wniosków,
dowodzących wewnętrznej sprzeczności tych tez



maieutyczny – dopomaga dojść do uświadomienia sobie prawdy poprzez
zadawanie pytań – człowiek posiada bowiem intuicyjną wiedze o dobru

o aby zdobyć cnotę czystą i najwyższą należało wcześniej zdobyć inne cnoty – uczciwość,

męstwo itp., nie można bowiem pojąć cnoty najwyższej, będąc jednocześnie
pozbawionym cnoty niższej

o poznanie cnoty i wiedzy



pragnienie – dążenie do dóbr pozornych



wola – dążenie do prawdziwego dobra, dążenie oparte o wiedzę

o człowiek nie musi być użyteczny, by posiąść cnotę – wystarczy, że będzie uczciwy i

odważny i będzie chciał pojąć wiedzę i podporządkować się prawdzie

•

metoda indukcyjna – przechodzenie od przesłanek większych do mniejszych

•

wychowanie to nie tylko przekazywanie wierzeń, umiejętności praktycznych i norm
moralnych, ale pomoc w osiągnięciu dobra najwyższego – to dążenie do wiedzy o tym, co
dobre

•

nauki o państwie

o krytyka demokracji
o postulat poświęcenia partykularnych interesów polityków dla dobra duchowego i telos

– dobra państwowego

Soren Kierkegaard (1813 – 1855)

•

filozofia egzystencjalna – rozumienie filozofii:

o humanistyczne – zainteresowanie człowiekiem i jego stosunkiem do Boga
o subiektywne – poszukiwanie nie prawdy obiektywnej, ale indywidualnej
o pluralistyczne – brak jednego systemu
o egzystencjalne – o życiu człowieka

•

skończoność i nieskończoność w istnieniu

o podstawą życia jest stawanie się, a jego podstawową cechą czasowość
o filozofia musi być filozofią stawania się, a nie systemem, bo tylko myśl daje się ująć w

systemie, a nie istnienie

o istnienie zawsze jest skończone ale człowiek jest syntezą skończoności i

nieskończoności, bo patrzy na życie pod katem wieczności – stąd cierpienie i
sprzeczność istnienia

o niepojętość, niezmienność i wieczność Boga jest naturalnym wyrazem stosunku między

nim a człowiekiem

•

dążenie do nieskończoności i obawa przed nią

o człowiek pragnie wyrwać się do wieczności przez religię
o dwie postacie



religia A – wskazuje człowiekowi wieczność jako dalsze tło, jest paradoksem i
męczarnią



religia B (np. chrześcijaństwo) – wprowadza nieskończonego Boga w samo
istnienie skończonego człowieka

o człowiekiem kierują sprzeczne dążenia
o człowiek pragnie poznać siebie samego, ale jednocześnie ucieka przed sobą samym

•

typy życia – wytwarzają się w zależności od dążeń, które rządzą człowiekiem

o estetyczny – człowiek pochłonięty nie rzeczywistością, ale możliwościami i wyobraźnią
o etyczny – szuka nie możliwości, ale rzeczywistości i teraźniejszości
o religijny – etyczny w rozumieniu religijnym

•

subiektywność prawdy

o prawda jest subiektywna – człowiek nigdy nie pozna prawdy obiektywnej, poznanie

ludzkie jest zawsze niepewne

subiektywność jest prawdą – w subiektywnym życiu człowieka i tylko w nim leży sprawdzian
prawdy, prawdziwe istnienie musi być ugruntowane w konkretnym życiu osobistym i nie może
mieć charakteru abstrakcyjnego

Stoicy

•

historia szkoły filozoficznej:

o stara szkoła



wytworzenie i rozwinięcie systemu stoickiego



główni przedstawiciele: Zenon z Kition, Chryzyp

o średnia szkoła



zapewniła tej szkole dojście do Rzymu



złagodziła etyczny rygoryzm starej szkoły



główni przedstawiciele: Panaitios, Poseidonios

o młodsza szkoła



interesowała się mądrością życiową i moralnością



główni przedstawiciele: Seneka, Epiktet, cesarz Marek Aureliusz

•

stoicy dzielili filozofię (alegoria sadu owocowego) na:

o logikę (mury otaczające sad)

o fizykę (drzewo)
o etykę (owoce)

Logika

•

sylogistyka – dodanie 5 wnioskowań hipotetycznych, czyli dysjunktywnych, z których powinno
dać się wyprowadzić wszelkie prawomocne wnioskowania

•

filozofia języka – zajmowanie pochodzeniem słowa

o każde słowo ma swoje źródło
o semantyka – odróżnienie elementu znaczącego, znaczenia i przedmiotu rzeczywistego



element znaczący – twór dźwiękowy



znaczenie – produkt działalności duchowej



przedmiot rzeczywisty – sens nadany przez rozum

•

teoria poznania – wszystko co materialne może być postrzegane, czyli odznaczone w stanie
naszej materialnej duszy

o pojęcia powstają poprzez powiązanie wrażeń między sobą i nadanie im znaczeń
o rozum przekształca przedstawienia w pojęcia
o uchwycenie przedmiotu zakłada odbicie go we własnej duszy, które potwierdza zdrowo

działający rozsądek

Fizyka

•

bytem jest tylko to, co czuje i działa, czyli ciało

•

podział świata:

o materia (hyle) – zasada bierna
o rozum świata (logos) – przenika materię bierną i odpowiada za jej rozwój



logosem był Bóg, pierwotna siła stwórcza



zawierał w sobie zalążek wszelkiego istnienia



z jego rozumności wynika celowy i planowy porządek rzeczy i zdarzeń



ten porządek rzeczy to przeznaczenie, a cel to opatrzność – przed opatrznością i
przeznaczeniem nie ma ucieczki

•

elementem pierwotnym świata był ogień, z niego wyłoniły się pozostałe żywioły (powietrze,
woda, ziemia) – ciepło stanowi życie, tchnie je w dusze i w świat

•

cykliczność rozwoju świata – powstaje on z ognia i w ogień się przemienia

Etyka

•

przyczynowo i teologicznie określony bieg rzeczy świata – człowiek nie decyduje o
okolicznościach zewnętrznych, może tylko przybrać odpowiednią postawę

•

celem człowieka jest życie zgodne z naturą

o sposób na osiągnięcie harmonii
o eliminacja z życia uczucia, afektów i nadmiernych popędów



popęd staje się afektem dopiero gdy rozum uzna wartość jego przedmiotu

o idealnym stanem wolności od emocji jest apatia

•

rodzaj uczuć

o przyjemność
o smutek
o żądze
o strach

•

stoicy dzielą zjawiska na dobre (cnoty), złe (przeciwieństwa cnót) i obojętne

o wybierając spośród rzeczy obojętnych powinniśmy się kierować tym, co naturalne
o są działania dobre i złe, ale także średnie, wynikające z istnienia natury

•

cnota – moralne ujęcie wartości rzeczy, z niej wywodzą się sprawiedliwość i roztropność

o jest poznaniem
o można się jej nauczyć i nie można stracić

o stanowi podstawę rozumowego odnoszenia się do rzeczy

•

oikeinsis – moralne dążenia człowieka zawierają się w jego naturalnych uwarunkowaniach –
człowiek wie, co jest dobre, a co złe i dąży do samozachowania

jednostka należy do każdej zbiorowości, do której jest przypisana
św. Anzelm z Canterbury (1033 – 1109)

•

średniowieczny teolog i filozof, twórca scholastyki

•

stosunek wiary i rozumu

o wiara wyprzedza zrozumienie
o zrozumienie ma uzasadniać wiarę, a nie sprawdzać ją
o zrozumienie wynika z wiary i pragnienia dobra
o wiara nie może służyć jako element rozumowania – rozum jest wolny i samodzielny, ale

tylko w ramach dogmatu

•

racjonalność Boga i świata

o dowodzenie istnienia Boga



natura Boga odpowiada prawom logicznym



do poznania natury Boga można stosować zasadę sprzeczności

o uzasadnianie tajemnic wiary

•

realność pojęć

o pojęciom odpowiada rzeczywistość
o egzemplaryzm – gatunki są wzorami, wedle których Bóg stworzył jedności

•

dowody istnienia Boga

o względność własności oznacza, że istnieje coś bezwzględnego (Bóg), co jest źródłem

porównania i wykładnią

o dowód ontologiczny



w naszej myśli Bóg istnieje jako istota najdoskonalsza



jeśli istnieje w rzeczywistości, to ma o jedną własność więcej, niż ta istota, która
istnieje tylko w naszych myślach



czyli nie ta istota z naszych myśli jest najdoskonalsza



zatem Bóg jako istota najdoskonalsza musi istnieć i w myśli i w rzeczywistości

św. Augustyn (354 – 430)

•

główne dzieła:

o „Wyznania” – traktat o charakterze pamiętnikarskim i modlitewnym
o „O Trójcy” – systematyczny wykład poglądów teologicznych
o „O państwie bożym” – wykład poglądów historiozoficznych

•

teoria poznania

o celem człowieka jest szczęście, które może dać mu tylko Bóg – dzięki filozofii łatwiej je

odnaleźć

o poznanie jest możliwe i niezbędne do osiągnięcia szczęścia



„własna myśl jest faktem ze wszystkich najpewniejszym”



poza przeżyciami własnymi człowiek lepiej poznaje prawdy wieczne



umysł nie jest wytwórcą prawd, ale ich odbiorcą

o przedmioty, które człowiek poznaje, są odbiciem prawd wiecznych istniejących

obiektywnie

o poznanie ma charakter intuicyjny – umysł dochodzi prawdy bez rozumowania
o iluminizm – oświecenie duszy ludzkiej przez Boga, poznanie prawdy dzięki jego

istnieniu

o źródłem prawdy jest Bóg
o prawdę o Bodu możemy poznać dzięki wierze, która jest rzeczą woli, a nie rozumu

•

teocentryczna metafizyka

o Bóg



jest ośrodkiem myśli filozoficznej



wszystko jest mu podporządkowane



zaopatruje człowieka w prawdę



jest przyczyną wszelkiego dobra

o dusza



substancja samoistna, nie posiada w sobie nic materialnego



jest doskonalsza niż ciało, bo bliższa Bogu



jest nieśmiertelna – poznając prawdy wieczne ma udział w wieczności



jest niezniszczalna

o jedynie zespolenie z Bogiem może dać człowiekowi szczęście
o dusza jest ważniejsza niż ciało, uczucia i wola mają przewagę nad rozumem
o z miłości, a w szczególności z miłości do Boga, płyną dobre czyny
o zasadniczą postacią życia duchowego jest wola
o przejście od intelektualizmu do woluntaryzmu – natura ludzka przejawia się w tym,

czego człowiek pragnie

o „zrozum, byś mógł uwierzyć, wierz, byś mógł zrozumieć”

•

personalizm – zerwanie z naturalistyczną koncepcją Boga, który jest nie tylko bytem
nieskończonym, ale również osobą godną miłości

•

dualizm – Bóg i świat nie są jednej natury

o świat realny – wykonany w czasie i przestrzeni, powstały przez umieszczenie idei w

materii

o świat boski – świat idealny

•

chrześcijański platonizm – idee są to główne formy rzeczy, są trwałe i niezmienne

•

egzemplaryzm – pogląd teologiczno-metafizyczny określający Boga jako idealny wzór
realnego świata

•

heteronomiczna etyka

o zło nie należy do przyrody, Bóg tworzy tylko dobro
o zło jest dobrem zatrutym przez złą wolę człowieka
o przeznaczeniem złych jest być potępionym, przeznaczeniem dobrych – być zbawionym

idący za Bogiem stworzą „państwo Boże”, pozostali stworzą „państwo ziemskie”

św. Bernard z Clairvaux (1091 – 1153)

•

mistycyzm – droga do poznania prawd nadprzyrodzonych, możliwa do przebycia tylko dzięki
kontemplacji

•

mistycyzm ekskluzywny – mistycyzm ma zastąpić scholastykę

•

mistyczne obcowanie z Bogiem jest jedynym źródłem poznania prawdy, w którym ma nam
pomóc łaska boża, zdobywana dzięki pokorze i miłości

•

stopnie poznania

o pokora – poznanie własnej nędzy
o współczucie – poznanie nędzy bliźnich
o kontemplacja – ubolewanie na nędzą własną i bliźnich, oczyszczanie swego serca i

czynienie go gotowym do przyjęcia rzeczy boskich

o ekstaza – potęgowanie zdolności duszy i upodobnienie się do Boga

•

nie możemy poznać Boga rozumowo

•

dusza nigdy nie stanie się Bogiem, może się co najwyżej do niego zbliżyć

•

potępienie nauki

o wyróżnienie cech nauki



racjonalność



autonomiczność



bycie celem samym w sobie

o wiedzę dla samej wiedzy uważał Bernard za coś haniebnego
o dopuszczenie nauki jedynie w służbie miłosierdzia

św. Hugon od św. Wiktora (1096 – 1141)

•

filozof i teolog urodzony w Saksonii, większość życia spędził w klasztorze św. Wiktora pod
Paryżem

•

jego najważniejszym dziełem był „Didascalion”

•

połączenie mistycyzmu i scholastyki – doceniał wiedzę racjonalną, ale przedkładał nad nią
przeżycie mistyczne

o wiedza racjonalna



wiedza teoretyczna (szukająca prawdy) – teologia, matematyka, fizyka



wiedza praktyczna (kierująca obyczajami) – etyka, ekonomika, polityka



wiedza logiczna (ucząca mówić i dyskutować) – gramatyka, retoryka, dialektyka



wiedza mechaniczna (kierująca czynnościami) – medycyna, tkactwo itp.

o wiedza (sapientia)



scientia – służąca życiu ziemskiemu



inteligentia – służąca kontaktowi z Bogiem

o kontemplacja ma przygotować umysł na przyjęcie łaski

•

wiedza a wiara

o wiedz o rzeczach boskich nigdy nie będzie pełna
o jeśli czegoś nie wiemy, to musimy brać to na wiarę
o wiara dotyczy rzeczy przyszłych, a wiedza teraźniejszych
o cztery rodzaje prawd



wywodzące się z rozumu



zgodne z rozumem



przekraczające rozum



sprzeczne z rozumem

o do poznania dwóch ostatnich nie wystarcza rozum, potrzebna jest wiara – jest to

krytyka możliwości poznawczych człowieka

św. Tomasz z Akwinu (1225 – 1274)

•

jeden z głównych teologów scholastyki

o filozofia jest dochodzeniem do prawdy za pomocą objawienia i operacji logicznego

rozumowania

o filozofia występuje w ścisłym związku z teologią
o metoda scholastyczna – rozumowe udowadnianie słuszności dogmatów religijnych,

polegające na stawianiu pytań, argumentowaniu i wyciąganiu wniosków

•

wiara chrześcijańska zakorzeniona jest w rozumie

o rozum i dociekania filozoficzne są zgodne z wiarą chrześcijańską
o oddzielenie wiary, dziedziny objawienia, od rozumu
o rozumem poznać można własności Boga
o poprzez wiarę poznajemy prawdy niedostępne dla rozumu
o niektóre prawdy przekraczają rozum, ale żadna mu się nie sprzeciwia

•

prawo rządzące przyrodą jest racjonalne

•

poznanie Boga

o poznajemy jedynie pewne sygnały obecności Boga i to pośrednio
o nie jesteśmy w stanie pojąć Boga, bo on jest nieśmiertelny, a my śmiertelni
o 2 typy poznania



zmysłowe (niższe)



intelektualne (wyższe)

•

dowody na istnienie Boga

o jeśli istnieje ruch, to musi być jakaś siła, która jest źródłem tego ruchu, która była

pierwszym poruszycielem

o świat jest niesamoistny, zależny – potrzeba więc istoty samoistnej, która by leżała u

jego podstaw

o ponieważ rzeczy mają przypadkowy charakter, musi istnieć istota konieczna – Bóg jest

pierwszym i ostatecznym impulsem skutków i przyczyn

o ponieważ istnieje gradacja, to musi być ktoś na szczycie – źródła piękna i dobra
o świat musi mieć cel, a bez Boga by go nie miał

•

substancje – samoistne byty, składające się na jednostkowy świat rzeczy

o istoty



forma – charakter gatunkowy



materia – charakter indywidualny, potencjalny, bierny

o istnienia

•

wg Tomasz Bóg jest czystym bytem, który powołuje materią

•

metafizyka tomistyczna

o byt prosty – Bóg – byt konieczny (musi istnieć, bo to leży w jego istocie), niezależny

(istnieje z własnej natury)

o byt złożony – człowiek – byt akcydentalny, zależny (istnienie nie leży w jego naturze)

•

antropologia tomistyczna

o człowiek złożony jest z formy i materii



forma – dusza

•

nieśmiertelna

•

rozumna



materia – ciało

•

stworzenie świata

o świat został stworzony z niczego
o stworzenie świata zostało dokonane bezpośrednio przez Boga
o miał on koncepcję świata – stworzył go według własnych idei
o stworzenie świata nastąpiło w czasie

nie ma dowodu, że świat nie ma początku, ani nie ma końca

Tales z Miletu

•

był postacią historyczną, dlatego uważa się go za pierwszego z filozofów

•

oprócz filozofii zajmował się również geometrią

•

pierwszy sformułował teorię fizis i arche (w sposób szczegółowy – zamiast wygłaszać
twierdzenie, najpierw postawił pytanie, na które próbował odpowiedzieć szczegółowymi
badaniami) – założył jedynie, że zasada istnieje, po czym próbował odgadnąć, czym ona jest

o fizis – zasada natury
o arche – zasada pierwotna, na której zbudowany jest świat – Tales za zasadę uznawał

wodę



„wszystko pochodzi z wody i jest wodą”



jest pierwiastkiem życia i leży u źródeł wszelkiego istnienia

o wg Talesa zasada to pierwotna, stara prasubstancja, która legła u podstaw świata

•

istotne w filozofii Talesa jest to, że jako pierwszy daje on odpowiedzi odrzucające
mitologiczne wyjaśnianie świata

•

hylozoizm (hyle – materialność, zoe – życie) – złożenie tego co żywe, z tym co materialne

Tertulian (160 – 220)

•

był jednym z głównych przedstawicieli rzymskiego nurtu opowiadającego się za całkowitym
odrzuceniem dorobku kultury helleńskiej

•

był prawnikiem, przyjął chrześcijaństwo, by porzucić je potem na rzecz sekty montanistów –
ruchu ascetycznego i mistycznego, wyrosłego na fali krytyki tendencji liberalnych w łonie
Kościoła

•

wroga postawa wobec nauki i rozumu

o odrzucenie możliwości pogodzenia wiary i rozumu
o prawdą jest to, co rozumowo niepojęte i niemożliwe – dlatego nauka nie ma sensu,

gdyż zmierza do poznania prawdy, która prawdą wcale nie jest

o „jest pewne dlatego, że jest niemożliwe”

•

negatywne poglądy na naturę ludzką

o poddanie w wątpliwość umiejętności poznawczych ludzkiego umysłu
o człowiek zdolny jest jedynie do czynności niższych
o wszelkie dobro, jakie jest w człowieku, to jedynie objawienie bożej łaski

•

materializm

o dusza jest cielesna, gdyż inaczej nie byłaby w stanie oddziaływać na ciało
o wszystko jest cielesne – bezcielesne jest tylko to, co nie istnieje
o Bóg jest cielesny

•

poglądy na religię

o religia nie jest filozofią, ale systemem norm, które należy wcielić na ziemi
o najważniejszy jest sprawnie funkcjonujący Kościół i jego wspólnota

William Ockham (ok. 1300 – ok. 1350)

•

był przedstawicielem oksfordzkiego nurtu krytycyzmu średniowiecznego – sprzeciwu wobec
scholastyki

o nominalizm
o sceptycyzm
o intuicyjno empiryczny program badań

•

stanowisko

o antysystematyczne – zajmował się krytyką wiedzy, nie tworzył systemu
o antydogmatyczne – ogromna część tradycyjnej wiedzy jest pozbawiana niezawodnych

podstaw

o antyracjonalistyczne – wiedzę zdobywamy nie rozumem, a intuicją
o antyrelistyczne – pojęciom ogólnym rozumu nie odpowiada realny byt – są to tylko

wytwory myśli i mowy

•

poglądy na byt

o indywidualizm – wszelki byt jest jednostkowy i konkretny
o woluntaryzm – własności bytu są niezależne od woli bożej

•

„brzytwa Ockhama”

o ekonomia myślenia – możliwie najprostsze wyjaśnianie zjawisk i bytów
o minimalizm – ograniczyć zakres nauki, byleby osiągnąć byty niezawodne

•

sceptycyzm

o dysocjacja wiary i wiedzy



teologia nie jest nauką



jej rozumowania są pozorne, bo mogą dowieść sprzecznych rzeczy



twierdzenia religijne nie są rzeczą wiedzy, ale wiary

o istnienia duszy nie da się udowodnić
o to, co moralne, jest wynikiem decyzji Boga
o wszechmocny Bóg może wywołać intuicję przedmiotu nawet wtedy, gdy go nie ma

•

konceptualizm psychologiczny i teoria uniwersaliów

o uniwersalia, czyli pojęcia ogóle, istnieją wyłącznie jako akty naszego umysłu, mają tzw.

byt subiektywny

o dwa rodzaje uniwersaliów



naturalne – pojęcia ogólne znajdujące się w umyśle



językowe – wyrazy mowy, które te pojęcia wyrażają

o uniwersalia są psychicznym i językowym odbiciem bytu
o logika terministyczna – wyłączenie logiki z analizy metafizycznej

•

intuicjonizm

o prawdziwe poznanie bytu możliwe jest tylko przez intuicję
o nie daje gotowych rozwiązań, pewną i konieczną wiedzę możemy zdobyć dopiero po

analizie doznań intuicyjnych

•

świat jest potencjalnie nieskończony i nie jedyny we wszechświecie

•

potęga Boga jest nieograniczona

Wolfgang Leibniz (1646 – 1716)

•

filozof niemiecki, autor „Monadologii”

•

źródłem inspiracji dla Leibniza byli Kartezjusz, Spinoza i Locke

•

próba zjednoczenia przeciwstawnych wątków i przewartościowania właściwości tradycji

•

podział substancji

o substancje proste (monady) – nasza jaźń i dusza, której stałość i nierozdzielność

świadczy o jej substancyjnym charakterze

•

świat i cała rzeczywistość składa się z monad

o substancje niematerialne, niepodzielne, nie podlegające oddziaływaniom wewnętrznym
o nie mogą być unicestwione ani wytworzone
o różnią się między sobą doskonałością (zdolnościami poznawczymi)
o tworzą strukturę hierarchiczną



najniżej są ciała organiczne



najwyżej jest Bóg

o działanie monad jest uporządkowane dzięki harmonii ustanowionej przez stwórcę
o dążą do doskonalenia i zmieniają swój stan przechodząc z jednego do drugiego

(percepcja)

o współdziałają ze sobą i tworzą jeden żywy organizm, w którym dominuje centralna

monada

•

świat nie jest doskonały, ale został stworzony przez Boga w najdoskonalszy z możliwych
sposobów

•

zło

o zło metafizyczne – rzeczy stworzone nie mogą być doskonałe

o zło fizyczne – często jest usprawiedliwione
o zło moralne – grzechy, następstwo ludzkiej wolności