„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Jarosław Gliszczyński

Klasyfikowanie instrumentów muzycznych
311[18].O2.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr Aleksandra Gromek
mgr Przemysław Koserczyk



Opracowanie redakcyjne:
mgr Jarosław Gliszczyński



Konsultacja:
dr Jacek Przepiórka










Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[18].O2.03
„Klasyfikowanie instrumentów muzycznych”, zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu technik instrumentów muzycznych.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Materiał nauczania

7

4.1. Podział instrumentów na grupy, podgrupy, rodzaje i gatunki

7

4.1.1. Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

10

4.1.3. Ćwiczenia

11

4.1.4. Sprawdzian postępów

12

4.2. Budowa i możliwości techniczno-wyrazowe instrumentów strunowych

13

4.2.1. Materiał nauczania

13

4.2.2. Pytania sprawdzające

31

4.2.3. Ćwiczenia

31

4.2.4. Sprawdzian postępów

33

4.3. Budowa i możliwości techniczno-wyrazowe instrumentów dętych

drewnianych

34

4.3.1. Materiał nauczania

34

4.3.2. Pytania sprawdzające

40

4.3.3. Ćwiczenia

41

4.3.4. Sprawdzian postępów

42

4.4. Budowa i możliwości techniczno-wyrazowe instrumentów dętych

blaszanych

43

4.4.1. Materiał nauczania

43

4.4.2. Pytania sprawdzające

49

4.4.3. Ćwiczenia

49

4.4.4. Sprawdzian postępów

51

4.5. Budowa i możliwości techniczno-wyrazowe instrumentów perkusyjnych

52

4.5.1. Materiał nauczania

52

4.5.2. Pytania sprawdzające

56

4.5.3. Ćwiczenia

57

4.5.4. Sprawdzian postępów

58

5. Sprawdzian osiągnięć

59

6. Literatura

63

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o klasyfikowaniu instrumentów

muzycznych.

W poradniku znajdziesz:

−−−−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−−−−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−−−−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

−−−−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−−−−

ć

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−−−−

sprawdzian postępów,

−−−−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−−−−

literaturę.

Program jednostki modułowej zawiera treści dotyczące rozróżniania i klasyfikacji

instrumentów muzycznych. W procesie realizacji programu jednostki zostanie przedstawiony
krótki rys historyczny, dotyczący rozwoju instrumentów muzycznych. Omówiona zostanie
budowa, strój, skala, rejestry brzmieniowe instrumentów, ich możliwości techniczne oraz
najnowsze rozwiązania konstrukcyjne stosowane w konstrukcji instrumentów muzycznych.

Ze względu na wielką różnorodność instrumentów muzycznych, w poradniku – z powodu

jego ograniczonej objętości – omówiono jedynie podstawowe instrumenty wchodzące w skład
współczesnej orkiestry symfonicznej. Dodatkowo omówiony został fortepian – instrument,
który nie wchodzi w skład orkiestry symfonicznej, ale często pojawia się na estradach
filharmonii w roli instrumentu solowego. Oprócz tego fortepian pełni funkcję
najważniejszego instrumentu solowego i akompaniującego, wykorzystywanego w niemal
każdym obszarze muzyki artystycznej, jazzowej i rozrywkowej. Omówiona została również
gitara, która jest powszechnie używana w szerokim zakresie w wielu rodzajach i gatunkach
muzycznych.

Najważniejszym instrumentem, który nie został omówiony w poradniku są organy

piszczałkowe, zaliczane do aerofonów (Niektóre źródła zaliczają część piszczałek
organowych – wykonanych w postaci piszczałek języczkowych – do idiofonów). Stopień
skomplikowania,

wielość

rozwiązań

konstrukcyjnych

poszczególnych

zespołów

i mechanizmów tego instrumentu, różnorodność barw i możliwości technicznych jest tak
duża, że do pobieżnego opisania organów należałoby opracować osobny pakiet edukacyjny.

Pominięto również grupę instrumentów języczkowych, które zaliczane są do idiofonów,

czyli grupy instrumentów perkusyjnych. Do instrumentów języczkowych należą takie
instrumenty jak akordeon, czy harmonijka ustna. Istotna (w samodzielnym poszukiwaniu
informacji na ten temat) jest jednak uwaga, że wiele źródeł literaturowych umieszcza te
instrumenty w grupie aerofonów, ze względu na udział strumienia powietrza w wydobyciu
dźwięku.

W rozdziale 6 zamieszczono literaturę, która pozwala uzupełnić informacje na temat nie

omówionych instrumentów. Dzięki tej literaturze można również pogłębić wiedzę na temat
najważniejszych twórców, wynalazców i reformatorów, którzy przyczynili się do rozwoju
instrumentów muzycznych na każdym etapie ich rozwoju.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, poproś nauczyciela lub

instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po przerobieniu materiału rozwiąż sprawdzian z zakresu treści kształcenia jednostki
modułowej.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac.

Schemat układu jednostek modułowych

311[18].O2

Podstawy teorii muzyki

311[18].O2.01

Posługiwanie się

notacją muzyczną

311[18].O2.02

Wykonywanie ćwiczeń

słuchowo-głosowych

311[18].O2.03

Klasyfikowanie

instrumentów muzycznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

rozpoznawać podstawowe instrumenty z poszczególnych grup,

−

rozróżniać podstawowe instrumenty muzyczne na podstawie ich wyglądu,

−

określać budowę podstawowych instrumentów muzycznych z poszczególnych grup,

−

rozpoznawać brzmienie podstawowych instrumentów z poszczególnych grup,

−

odczytywać rysunki techniczne,

−

posługiwać się przyrządami do pomiarów wielkości geometrycznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

podzielić instrumenty na grupy, podgrupy, rodzaje i gatunki,

−

rozróżnić instrumenty muzyczne na podstawie ich wyglądu,

−

rozróżnić elementy budowy instrumentów muzycznych,

−

rozpoznać dawne instrumenty muzyczne,

−

wskazać różnice pomiędzy instrumentami tej samej grupy,

−

opisać budowę instrumentów muzycznych z poszczególnych grup,

−

wyjaśnić sposoby wydobywania dźwięku z instrumentów muzycznych różnych grup,

−

określić strój i skale różnych instrumentów muzycznych,

−

scharakteryzować rejestry brzmieniowe instrumentów,

−

określić możliwości techniczno-wyrazowe instrumentów muzycznych z różnych grup,

−

rozpoznać słuchem barwę instrumentów muzycznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Podział instrumentów na grupy, podgrupy, rodzaje i gatunki

4.1.1. Materiał nauczania

Instrumentem nazywamy każdy przyrząd wytwarzający dźwięk, który jest przeznaczony

do wykonywania muzyki.

Ź

ródłem dźwięku jest zawsze drganie ciała sprężystego. Dźwięk w instrumencie

muzycznym wytwarzany jest za pomocą wibratora, którego własności fizyczne wpływają na
wysokość dźwięku i jego barwę. Barwa dźwięku pozwala na słuchowe rozróżnienie
instrumentów.

W zależności od rodzaju wibratora instrumenty podzielone są na pięć grup:

1)

Chordofony – instrumenty strunowe – wibratorem jest napięta struna.

2)

Aerofony – instrumenty dęte – wibratorem jest drgający słup powietrza.

3)

Membranofony – perkusyjne instrumenty membranowe – wibratorem jest napięta błona.

4)

Idiofony – perkusyjne instrumenty samobrzmiące – wibratorem jest sprężyste ciało stałe.

5)

Elektrofony – instrumenty, w których dźwięk jest generowany elektronicznie.
W chordofonach wzbudzanie drgań strun może następować przez pocieranie smyczkiem,

szarpanie palcem lub piórkiem, albo poprzez uderzanie. Wynika stąd podział grupy
chordofonów na podgrupy instrumentów smyczkowych, szarpanych i uderzanych.

Aerofony ze względu na sposób wzbudzania drgań podzielone są na instrumenty

wargowe, pojedynczostroikowe, podwójnostroikowe, organicznostroikowe ustnikowe oraz
organicznostroikowe bezustnikowe. Trzy pierwsze podgrupy zaliczane są w instrumentów
dętych drewnianych, instrumenty organicznostroikowe ustnikowe zaliczane są do
instrumentów dętych blaszanych.

W membranofonach dźwięk zasadniczo jest pobudzany jest poprzez uderzenie. Istnieją

również instrumenty z tej grupy, w których dźwięk wydobywany jest przez pocieranie.

Podział grupy idiofonów dokonuje się na zasadzie określenia kształtu instrumentu;

wynika stąd podział na instrumenty płytowe, sztabkowe, rurowe, prętowe i języczkowe.
Instrumenty języczkowe pobudzane są do drgań strumieniem powietrza z miechów lub płuc.
Wszystkie pozostałe instrumenty idiofoniczne pobudzane są do drgań przez uderzanie.

Dokładny podział instrumentów muzycznych na grupy, podgrupy, rodzaje i gatunki

przedstawiony został w tabeli 1.

Należy zwrócić jednak uwagę na fakt, że w literaturze dotyczącej instrumentarium

muzycznego spotyka się pewne odstępstwa od klasyfikacji zamieszczonej w poniższej tabeli
– patrz uwagi zamieszczone we wprowadzeniu do poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Tabela 1. Klasyfikacja współczesnych instrumentów muzycznych

grupa

pod grupa

rodzina

rodzaj

gatunek

skrzypce

altówka

skrzypcowe

wiolonczela

smyczkowe

basowe

kontrabas

4-strunowy
5-strunowy

bezchwytnikowe

harfa

podwójnopedaowa

chromatyczna

gitara

chwytnikowe

banjo

szarpane

skoczkowe

klawesyn

fortepian

kameralny

koncertowy

C

h

o

rd

o

fo

n

y

uderzane

młoteczkowe

pianino

bezustnikowe

flet

ustnikowe

flet prosty

wargowe

miechowe

organy –

piszczałki

wargowe

klarnet mały

in Es

klarnet

in B

in A

klarnetowe

klarnet basowy

in B

sopraninowy

in Es

sopranowy

in B

altowy

in Es

tenorowy

in B

barytonowy

in Es

pojedynczo stroikowe

saksofony

basowy

in B

obój

rożek angielski

in F

fagot

fagot

podwójnostroikowe obojowo-fagotowe

kontrafagot

trąbka mała

in Es

in B

trąbki

trąbka

in B
in C

puzony

puzon suwakowy

tenorowy

tenorowo-basowy

waltornie

waltornia

in F

tuba basowa mała

in Es

in F

A

er

o

fo

n

y

organicznostroikowe

ustnikowe

tuby

tuba basowa

wielka

in C
in B

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

grupa

pod grupa

rodzina

rodzaj

gatunek

głos żeński

sopran

mezzosopran

alt

organicznostroikowe

bezustnikowe

głos ludzki

głos męski

tenor

baryton

bas

kotłowe

kotły symfoniczne

ś

rubowe

korbowe

obrotowe

pedałowe

bębnowe

bęben wielki

bęben mały

M

em

b

ra

n

o

fo

n

y

uderzane

tamburyn

gong

płytowe

talerze

drewniane

ksylofon

dzwonki

czelesta

sztabkowe

metalowe

wibrafon

rurowe

dzwony rurowe

prętowe

trójkąt

kastaniety

Pudełka

akustyczne

guiro

marakasy

klekotka

inne krótkobrzmiące

instrumenty

pozostałe

organy – część

języczkowa

akordeon

miechowe

fisharmonia

Id

io

fo

n

y

języczkowe*

ustne

harmonijka

gitara elektryczna

organy

Hammonda

elektromechaniczne

instrumenty

pozostałe

syntezatory

samplery

E

le

k

tr

o

fo

n

y

elektroniczne

instrumenty

pozostałe

* Uwaga – niektóre źródła zaliczają instrumenty języczkowe do aerofonów [2, 6]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

W tabeli 1 zamieszczono instrumenty używane współcześnie do wykonywania muzyki

artystycznej. W wykonawstwie muzyki dawnej używane są instrumenty historyczne
(klasyfikacja w tabeli 2), będące często prekursorami instrumentów współczesnych.

Tabela 2. Klasyfikacja ważniejszych instrumentów historycznych

grupa

podgrupa

rodzina

rodzaj

gatunek

viola d’amore

viola bastarda

viola da gamba

viola di bordone

zz

budowano wiele

różnych rozmiarów –

od sopranowych do

basowych

smyczkowe

fidel

lira

bezchwytnikowe

cytra

szarpane

chwytnikowe

lutnia

ręczne

psałterium

C

h

o

rd

o

fo

n

y

uderzane

tangentowe

klawikord

wiązany,

wolny

wargowe

ustnikowe

flet blokowy

sopranowy in D, C, A

altowy in G, F, E

tenorowy in D, C, A

barytonowy in F

basowy in E, Es, D

trąbki

trąbka naturalna

różne stroje

A

er

o

fo

n

y

organicznostroikowe

ustnikowe

waltornie

waltornia

naturalna

różne stroje

4.1.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Według jakiego kryterium dzielimy na grupy instrumenty muzyczne?

2.

Co jest źródłem dźwięku w instrumentach strunowych?

3.

Co jest kryterium podziału chordofonów na podgrupy?

4.

Jakie instrumenty zaliczane są do chordofonów smyczkowych?

5.

Jakie instrumenty zaliczane są do chordofonów szarpanych?

6.

Co jest źródłem dźwięku w aerofonach?

7.

W jaki sposób powstaje dźwięk w membranofonach i idiofonach?

8.

Jakie instrumenty zaliczane są do podgrupy aerofonów pojedynczo stroikowych?

9.

Jakie instrumenty zaliczane są do podgrupy aerofonów podwójnostroikowych?

10.

Jakie instrumenty zaliczane są do podgrupy aerofonów wargowych?

11.

Jakie instrumenty zaliczane są do podgrupy aerofonów organiczno ustnikowych?

12.

Do jakiej podgrupy instrumentów zaliczany jest głos ludzki?

13.

Jakie instrumenty zaliczane są do instrumentów dętych drewnianych?

14.

Jakie instrumenty zaliczane są do instrumentów dętych blaszanych?

15.

Do jakiej grupy instrumentów i na jakiej podstawie zaliczany jest akordeon?

16.

Jakie instrumenty używane są do wykonywania muzyki dawnej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zidentyfikuj rodzaj wibratora, będącego źródłem dźwięku w zaprezentowanych

instrumentach muzycznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

3)

określić rodzaj wibratora w poszczególnych instrumentach muzycznych,

4)

zaklasyfikować poszczególne instrumenty do odpowiedniej grupy w zależności od
rodzaju wibratora,

5)

sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrumenty muzyczne z różnych grup,

−

przybory do pisania,

−

notatnik,

−

prezentacje multimedialne dotyczące rozpoznawania i klasyfikowania instrumentów
muzycznych,

−

stanowisko komputerowe,

−

projektor multimedialny,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Określ przynależność zaprezentowanych idiofonów do odpowiednich podgrup

instrumentów muzycznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

3)

określić ogólną budowę poszczególnych instrumentów,

4)

podzielić idiofony na instrumenty płytowe, sztabkowe, rurowe, prętowe,

5)

sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrumenty perkusyjne z grupy idiofonów,

−

przybory do pisania,

−

notatnik,

−

prezentacje multimedialne dotyczące rozpoznawania i klasyfikowania instrumentów
muzycznych,

−

stanowisko komputerowe,

−

projektor multimedialny,

−

literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Ćwiczenie 3

Określ przynależność zaprezentowanych aerofonów do odpowiednich podgrup i rodzin

instrumentów muzycznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

3)

podzielić instrumenty na aerofony stroikowe i organicznostroikowe ustnikowe,

4)

podzielić aerofony stroikowe na instrumenty pojedynczostroikowe i podwójnostroikowe,

5)

przyporządkować instrumenty do odpowiednich rodzin,

6)

sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrumenty dęte,

−

przybory do pisania,

−

notatnik,

−

prezentacje multimedialne dotyczące rozpoznawania i klasyfikowania instrumentów
muzycznych,

−

stanowisko komputerowe,

−

projektor multimedialny,

−

literatura z rozdziału 6.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

podzielić instrumenty muzyczne na grupy, podgrupy, rodzaje i gatunki?

2)

określić źródło dźwięku w instrumentach z poszczególnych grup?

3)

określić sposób pobudzania wibratora do drgań w instrumentach
z poszczególnych grup?

4)

dokonać klasyfikacji chordofonów smyczkowych?

5)

dokonać klasyfikacji chordofonów szarpanych?

6)

dokonać klasyfikacji chordofonów uderzanych?

7)

dokonać klasyfikacji aerofonów wargowych i stroikowych?

8)

dokonać klasyfikacji aerofonów organicznostroikowych ustnikowych?

9)

dokonać klasyfikacji membranofonów i idiofonów?

10)

wskazać rodzaje instrumentów historycznych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

4.2. Budowa i możliwości techniczno-wyrazowe instrumentów

strunowych

4.2.1. Materiał nauczania

Pochodzenie instrumentów strunowych

Pierwszym instrumentem strunowym był prawdopodobnie łuk – użyty nie do polowania

a do świadomego wydobycia dźwięku. Łuk jest konstrukcją, której podstawę tworzy
elastyczny pręt drewniany, napinający przymocowaną do obu końców cięciwę. Wytrącona
szarpnięciem z zasadniczego położenia cięciwa drga, wydając dźwięk. Aby wzmocnić dźwięk
drgającej cięciwy, łuk myśliwski zmodyfikowano, (przekształcając go tym samym
w instrument muzyczny) poprzez dodanie do jego konstrukcji rezonatora. Pierwsze
rezonatory wykonane były z wydrążonych skorup owoców, muszli skorupiaków,
nadmuchanych pęcherzy i tym podobnych elementów.

Dalszy rozwój instrumentów strunowych polegał na doskonaleniu formy zewnętrznej,

wprowadzeniu korpusu rezonansowego oraz zwiększeniu ilości strun. W okresie starożytnym
wykształciły się takie instrumenty jak: łuki, liry, harfy, lutnie i cytry.

Początkowo struny pobudzane do drgań były przez szarpanie. Kolejny etap w ewolucji

instrumentów strunowych rozpoczął się wraz z wynalezieniem smyczka. Prawdopodobnie
smyczek zastosowano po raz pierwszy w Azji Środkowej: najwcześniejsze źródła na ten
temat pochodzą z Persji z IX w, a następnie z Chin z IX lub X wieku naszej ery.

Pierwszymi instrumentami smyczkowymi były prawdopodobnie rozmaite odmiany fidel.

Dla rozwoju europejskich instrumentów smyczkowych istotne znaczenie ma fidel bizantyjska,
instrument o płytkim, lekko wypukłym korpusie, bez wyraźnego przejścia w szyjkę,
zakończony u góry płytą lub komorą kołkową z trzema osadzonymi od spodu kołkami,
napinającymi jelitowe struny. Więcej informacji na temat pochodzenia i rozwoju
instrumentów strunowych znajdziesz w literaturze [1, 6].

Współczesne instrumenty smyczkowe

Do współczesnych instrumentów smyczkowych zalicza się skrzypce, altówkę,

wiolonczelę – należą one do rodziny instrumentów skrzypcowych. Kontrabas należy do
rodziny instrumentów smyczkowych basowych.

Współczesna forma skrzypiec, altówki i wiolonczeli wykształciła się na w wieku XVI

i XVII we Włoszech. Najstarszą kolebką lutnictwa włoskiego była Brescia, gdzie działali
lutnicy – Gasparo Bertelotti da Salo oraz G. P. Maggini, którzy opracowali pod koniec XVI
wieku najstarszy model włoskich skrzypiec.

W Cremonie działała rodzina Amatich, która znacznie przyczyniła się do udoskonalenia

instrumentów z rodziny skrzypiec. Uważa się, że najdoskonalszy model skrzypiec stworzył
Antonio Stradivari (1645–1737) – jeden z uczniów Nicola Amatiego.

Drugą niezależną od Stradivariego szkołę stworzył Andrea Guarneri, również uczeń

Amatiego. Najdoskonalsze instrumenty tworzył krewny Andrea Guarneri – Giuseppe
Guarneri o przydomku del Gesú (1687–1743).

Skrzypce

Budowa skrzypiec, altówki i wiolonczeli jest podobna. Proporcje i kształt instrumentów

są zasadniczo jednakowe, zróżnicowana jest jedynie ich wielkość. Dlatego szczegółowo
omówiona zostanie jedynie budowa skrzypiec.

Głównym zespołem konstrukcyjnym skrzypiec jest pudło rezonansowe. Składa się ono

z trzech zasadniczych elementów: płyty wierzchniej, płyty spodniej oraz boczków. Wewnątrz

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

konstrukcję pudła rezonansowego uzupełniają listewki, pieńki, belka i dusza. Każdy obszar
pudła rezonansowego ma swoją nazwę.

Zaokrąglona część górna, do której umocowana jest szyjka, to górna lira, większe

zaokrąglenie u dołu – to dolna lira. Część środkowa, znajdująca się pomiędzy wycięciami
w kształcie odwróconych od siebie liter: CC, nazywana się talią. W górnej i dolnej części
płyty widoczne są wypukłości, nazywane liczkami. Najbardziej wypukła część w talii między
efami – to tzw. piersi skrzypiec.

Rys. 1. Budowa skrzypiec: a) wierzch skrzypiec, b) spód instrumentu, c) profil instrumentu,

d) wnętrze instrumentu [2, s. 192–195]

a)

b)

c)

d)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

W górnej płycie wycięte są otwory zwane efami. Ich kształt, wielkość i rozstawienie ma

znaczący wpływ na brzmienie instrumentu. Rysunek efów podkreśla styl, piękno linii
i artystyczną budowę instrumentu. Nie służą one jednak tylko do ozdoby, lecz są ważnym
czynnikiem akustycznym w budowie instrumentu. Odległość od wewnętrznego nacięcia
w efach (czyli od podstawka) do końca płyty górnej (gdzie wstawiona jest szyjka) nosi nazwę
menzury korpusu.

Rys. 2. Widok ogólny skrzypiec pochodzących z I połowy XVIII w. [8]

Płyta wierzchnia korpusu rezonansowego wykonana jest najczęściej drewna

ś

wierkowego lub jodłowego. Grubość płyty wierzchniej w jej środkowej części wynosi

4–6 mm i stopniowo zmniejsza się – na zewnętrznej krawędzi grubość płyty zawiera się
w granicach 2,5–4 mm. Płyta górna wzmocniona jest za pomocą belki, zwanej również belką
basową lub sprężyną. Belka jest to listwa świerkowa, przyklejona od wewnątrz do płyty
górnej, nieco z lewej strony. Jej zadaniem jest wzmocnienie całej lewej strony płyty
i przeciwstawienie się sile naciągu strun.

Płyta spodnia korpusu wykonana jest przeważnie z drewna jaworowego lub klonowego.

Grubość płyty spodniej wynosi w środku 5–8 mm, na obwodzie maleje do około 2 mm.

Płyta górna i dolna połączona jest ze sobą boczkami. Boczki wygina się na gorąco

z sześciu jaworowych deseczek. W dolnej części skrzypiec boczki są wyższe, w górnej
niższe. Wysokość boczków wynosi około 27–30 mm. Boczki są wzmocnione sześcioma
klockami lipowymi tzw. pieńkami, ustawionymi przy guziku, szyjce i w czterech rogach przy
wcięciach C (rys. 1d). Dodatkowo boczki wzmocnione są listewkami opierającymi się
o pieńki. Listewki te są przyklejone do boczków od ich wewnętrznej strony.

W odległości około 4 mm od krawędzi płyty górnej wzdłuż jej całego obwodu wkleja się

ż

yłkę. Jest ona wykonana z jednego paseczka jaworowego umieszczonego pośrodku i dwóch

zewnętrznych paseczków z hebanu, fiszbinu, fibry lub czernionego wióra brzozowego. Nie
wprawia się jej w całości, lecz fragmentami, których jest 12. śyłka obok znaczenia
dekoracyjnego przeciwdziała pękaniu płyty górnej.

Pomiędzy płytą górną i dolną wewnątrz pudła rezonansowego, pod prawą nóżką

podstawka umieszczona jest dusza. Dusza – jest to wałeczek drewna świerkowego o długości
zależnej od wysokości sklepień obu płyt rezonansowych i wysokości boczków. Dusza może
być – w miarę potrzeby – przesuwana (nie jest przyklejona) przy ustalaniu barwy dźwięku.
Położenie duszy wpływa na formę drgań płyty górnej i dolnej. Pośredniczy ona również

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

w przenoszeniu drgań płyty wierzchniej na płytę dolną. Poza wyżej wymienionymi zadaniami
dusza spełnia rolę filara, który podtrzymuje płytę wierzchnią, pozostającą pod ciśnieniem
strun. Pełni, więc podobną funkcję jak belka po lewej stronie płyty.

Korpus rezonansowy jest bardzo silną konstrukcją, która wytrzymuje napięcie strun

działające poprzez podstawek na górną płytę rezonansową. Siła nacisku strun równa się około
80 N (15 N do 25 N – nacisk pojedynczej struny).
Wymiary korpusu instrumentu mają wpływ na rodzaj barwy dźwięku i jego siłę. Większy
instrument ma szerszy, pełniejszy i silniejszy dźwięk, ale zarazem ciemniejszą barwę.

Do górnego klocka umocowana jest szyjka. Szyjka właściwa przechodzi w komorę

kolkową i zakończona jest rzeźbionym ślimakiem. Do górnej powierzchni szyjki przyklejona
jest podstrunnica. Podstrunnica jest wykonana z hebanu. Drewno to charakteryzuje się dużą
twardością. Powierzchnia wewnętrzna podstrunnicy, przyklejona do szyjki, jest płaska,
natomiast zewnętrzna, nad którą rozciągnięte są struny, musi być wzdłuż całej długości
wypukła. Podstrunnica zaczyna się przy komorze kołkowej tzw. prożkiem, a swym
swobodnym, rozszerzającym się końcem sięga ponad płytą wierzchnią niemal do wysokości
efów.

Do dolnego klocka mocowany jest guzik w postaci zaczepu, do którego mocowana jest

pętla strunnika, zwanego również strunociągiem. W górnej części strunnika, na całej jego
szerokości, przed otworami znajduje się cienki prożek. Stanowi on oparcie dla strun, aby nie
spoczywały na płaszczyźnie strunociągu i nie powodowały brzęczenia.

Struny umocowane są w sposób trwały na strunniku i ponad podstrunnicą przebiegają do

prożka i komory kołkowej, gdzie ich końce nawinięte są na kołki. Struny opierają się
o podstawek, umieszczony mniej więcej w połowie odległości między brzegiem strunnika
a końcem podstrunnicy. Podstawek przenosi drgania strun na wierzchnią płytę, skąd drgania
poprzez duszę i boczki docierają do płyty spodniej, powodując drgania całego pudła
rezonansowego.

Przyjęte obecnie, ogólne wymiary skrzypiec wraz z menzurą przedstawiają się

następująco:

−

długość całego korpusu, czyli długość płyty 355–357 mm,

−

szerokość górnej liry w miejscu najszerszym 160–170 mm,

−

szerokość dolnej liry w miejscu najszerszym 200–210 mm,

−

szerokość w talii w miejscu najwęższym 100–115 mm,

−

długość całych skrzypiec, tj. korpusu wraz z szyjką – 596–598 mm.
Struny skrzypcowe sporządzane były dawniej z preparowanych baranich jelit. Obecnie

używa się głównie strun wykonanych ze stali.

Do wzbudzania drgań strun służy w zasadzie smyczek. Pierwotnie smyczek miał formę

łuku. Smyczek taki nie posiadał mechanizmu do napinania włosia, toteż łatwiejsze było
granie na kilku strunach jednocześnie. Do gry na jednej strunie włosie napinano za pomocą
palca.

Nowoczesną formę smyczka powstała pod koniec wieku XVIII. Drzewce z drewna

fernambukowego posiada długość około 740 mm. Kształt drzewca jest nieco wklęsły. Włosie
smyczka wykonywane jest preparowanych włosów z końskich ogonów. Naciąg włosia
regulowany jest za pomocą mechanizmu zwanego żabką. Do nadania włosiu odpowiedniej
lepkości i dla zwiększenia tarcia włosie przed grą naciera się kalafonią.

Skala i rejestry brzmieniowe skrzypiec

Skrzypce nie są instrumentem transponującym – oznacza to, że wysokość dźwięków

wydobywanych z instrumentu odpowiada zapisowi nutowemu. Nuty dla skrzypiec pisze się
wyłącznie w kluczu wiolinowym. Zakres dźwięków możliwych do wydobycia na skrzypcach
zawiera się w granicach od g do c

5

.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

Struny skrzypiec strojone są kwintami. Struny skrzypiec nastrojone są na dźwięki: g, d

1

,

a

1

, e

2

. Struny oznacza się nazwami G D A E.

W skali skrzypiec można wyróżnić kilka rejestrów, czyli zakresów dźwięków

o charakterystycznej dla danego rejestru barwie dźwięku:

−

Rejestr niski – dźwięki struny G (g–e

2

). W rejestrze tym najsłabiej występuje pierwszy

ton składowy, ze względu na brak odpowiedniego rezonansu w pudle rezonansowym.
Barwa dźwięku rejestru niskiego jest pełna i soczysta (do 30 tonów składowych).

−

Rejestr środkowy – obejmuje struny D i A (d

1

–d

3

). Rejestr ten jest najbardziej typowy dla

brzmienia skrzypiec.

−

Rejestr wysoki – dźwięki struny E (e

2

–a

3

). Rejestr ten wyróżnia się donośnością

i brakiem pełni brzmienia (zaledwie około 10 tonów składowych).

−

Rejestr najwyższy, typowo solistyczny – dźwięki na strunie E powyżej VII pozycji.
Rejestr ten jest mniej donośny, ale pozostaje mu jasność rejestru wysokiego.
Wobec dużych różnic barwy między poszczególnymi rejestrami, zachodzi często

konieczność określenia, na której strunie należy wykonać dany dźwięk lub frazę muzyczną.

Możliwości techniczno-wyrazowe skrzypiec

Podczas gry skrzypce znajdują się w położeniu niemal poziomym. Oparte są o lewy

obojczyk muzyka i lekko przyciśnięte podbródkiem. Lewa ręka lekko tylko podtrzymuje
instrument, zachowując swobodę poruszania się wzdłuż szyjki. Do skracania strun używane
są cztery palce lewej dłoni. Położenia dłoni względem szyjki nazywane są pozycjami. Im
dalej od główki znajduje się dłoń tym pozycja jest wyższa. Na wszystkich strunach gra się do
pozycji VII. W pozycjach do XII, ewentualnie do XIII gra się wyłącznie na strunie E.
W orkiestrze nie wykracza się poza IX pozycję.

Dzięki wypukłości podstawka i odpowiadającej mu wypukłości podstrunnicy możliwa

i najczęściej stosowana jest gra smyczkiem na jednej strunie. Smyczek może jednak pocierać
równocześnie dwie sąsiednie struny i wydobywać w ten sposób dwudźwięki. W orkiestrze
dwudźwięki skrzypcowe zastępuje się często podziałem skrzypków na dwie grupy. Podział
taki oznacza się słowem divisi.

W celu nadania dźwiękowi ładniejszej barwy skrzypkowie w czasie grania dźwięków

o dłuższych wartościach wykonują palcami i dłonią lewej ręki mały ruch kołyszący,
uzyskując w ten sposób tzw. Wibrację. Wibracja w tym wypadku polega na niewielkiej
okresowej zmianie wysokości dźwięku. Uzyskanie wibracji właściwej pod względem
częstotliwości i nasilenia jest indywidualną umiejętnością skrzypka.

Na skrzypcach można wykonywać szybkie przebiegi chromatyczne, diatoniczne

i pasażowe w całej skali instrumentu. Na skrzypcach możliwe do wykonania są tryle
półtonowe i całotonowe – wykonywane na jednej strunie. Tremolo, czyli szybkie następstwo
dźwięków jednej wysokości wykonuje się smyczkiem, stosując szybką zmianę kierunku
smyczka. Tremolando – czyli szybkie następstwo dwu dźwięków różnej wysokości wykonuje
się na jednej strunie – jeśli odległości między dźwiękami nie przekraczają sześciu półtonów –
lub dwóch strunach – w przypadku większej odległości dźwięków.

W swej historii, obejmującej już pięć wieków, skrzypce doczekały się rozległej literatury

muzycznej obejmującej muzykę wszystkich gatunków i stylów. Obecnie skrzypce są jednym
z najpopularniejszych instrumentów muzycznych, znanych z orkiestry symfonicznej oraz
z muzyki kameralnej i solowej. Spotykane są również w różnego rodzaju zespołach
ludowych, rozrywkowych i jazzowych, gdzie pełnią ważną rolę melodyczną lub
akompaniującą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Technika gry

Treści omówione w tym akapicie są wspólne dla całej podgrupy instrumentów

smyczkowych.

Smyczek trzymany jest w prawej ręce. Jeśli smyczek, oparty o strunę przy żabce

przesuwa się ku główce, to ten kierunek nazywany jest ruchem w dół. Gdy smyczek od
główki przesuwa się w stronę żabki, to wykonuje ruch do góry. Na mocne części taktu
częściej stosuje się ruch w dół, na słabe części taktu – ruch w górę.

Najczęściej stosowana jest gra détaché, przy której na każdy dźwięk, niezależnie od jego

wartości rytmicznej przypada osobny ruch smyczka, na przemian w górę i w dół. Zależnie od
wartości rytmicznej, tempa i głośności dźwięków – do ich wydobycia użyta może być mała
cześć długości smyczka (krótkie détaché), połowa smyczka (pełne détaché) lub też cała jego
długość (wielkie détaché).

Równorzędnym détaché, pod względem częstości stosowania sposobem smyczkowania,

jest gra legato. Smyczek jest prowadzony w jednym kierunku przez swą całą długość, na
przemian w górę i w dół, niezależnie od wartości rytmicznych poszczególnych dźwięków.
Odmianą gry legato jest portato, stanowiące połączenie legata z lekkim zatrzymywaniem
smyczka po każdej nucie.

Kolejnym sposobem smyczkowania jest gra staccato. Artykulacja ta polega na wyraźnym

oddzielaniu od siebie kolejno następujących dźwięków. W praktyce gry skrzypcowej
wyróżnia się wiele odmian gry staccato. Dokładne omówienie sposobów smyczkowania
w różnych artykulacjach znajdziesz w literaturze [3, 4, 5].

Oprócz zasadniczego sposobu wydobycia dźwięku za pomocą smyczka stosuje się

również pizzicato, wykonywane poprzez szarpanie struny palcem wskazującym prawej ręki.
W grze solistycznej spotyka się również wydobywanie dźwięków poprzez szarpanie struny
wolnym palcem lewej ręki.

Specjalne efekty brzmieniowe uzyskuje się przez zastosowanie tłumika, który zakłada się

na podstawek pomiędzy strunami. Tłumik nadaje skrzypcom brzmienie cichsze, nieco
nosowe.

Rys. 3. Tłumik skrzypcowy wykonany z hebanu [8]

Oddzielne zagadnienie techniki skrzypcowej – jak i pozostałych instrumentów

smyczkowych – stanowi wydobywanie flażoletów. Technika flażoletów polega na wywołaniu
drgań struny nie ich całą długością, lecz kilkoma różnymi częściami.

W celu wydobycia flażoletu należy stłumić drgania struny w ściśle określonym miejscu.

Na instrumentach smyczkowych osiąga się to przez lekkie dotknięcie struny palcem,
w miejscu węzła jednego z alikwotów, bez przyciskania struny do podstrunnicy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

Rys. 4. Powstawanie flażoletów naturalnych [4]

Flażolety dzieli się na naturalne – wydobywane z pustych strun oraz sztuczne –

wydobywane ze strun skróconych. Przy flażoletach naturalnych węzły alikwotów mają swoje
stałe miejsca. Wynikają one z podziału struny na odcinki, które biorą udział w jej brzmieniu,
tworząc jej barwę dźwięku. Dzieje się tak, ponieważ struna drga nie tylko całą swoją aktywną
długością, ale jednocześnie dzieli się na dwa, trzy, cztery i więcej odcinków, które wydają
dużo cichsze od tonu podstawowego tony harmoniczne.

Stłumienie drgań struny w:

−

1/2 długości struny odpowiada flażoletowi oktawy – dźwięk jest wyższy o oktawę,

−

1/3 długości struny odpowiada flażoletowi kwinty – dźwięk jest wyższy o duodecymę
(oktawa + kwinta),

−

1/4 długości struny odpowiada flażoletowi kwarty – dźwięk jest wyższy o dwie oktawy,

−

1/5 długości struny odpowiada flażoletowi tercji wielkiej – dźwięk jest wyższy o dwie
oktawy i tercję wielką.
Dokładne omówienie sposobów wydobycia flażoletów naturalnych i sztucznych

znajdziesz w literaturze [4]

Altówka

Altówka jest altową odmianą skrzypiec. Pod względem proporcji i budowy altówka

niemal nie różni się od skrzypiec. Strój altówki jest niższy od stroju skrzypcowego o kwintę.
Zgodnie z proporcjami akustycznymi altówka powinna być większa o połowę od skrzypiec.
Altówka jest jednak tylko nieznacznie większa od skrzypiec – o około 10–12%. Przeciętna
długość korpusu wynosi około 400 mm., a całkowita długość instrumentu sięga maksymalnie
700 mm. Z tego powodu dolnemu rejestrowi altówki brak jest właściwego rezonansu w zbyt
małym pudle rezonansowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

Rys. 5. Widok ogólny altówki zbudowanej współcześnie [11]

Skala i rejestry brzmieniowe altówki

Altówka nie transponuje – oznacza to, że wysokość dźwięków wydobywanych

z instrumentu odpowiada zapisowi nutowemu. Nuty dla altówki pisze się zasadniczo
w kluczu altowym. Najwyższe dźwięki notowane są czasami w kluczu wiolinowym. Zakres
dźwięków możliwych do wydobycia na altówce zawiera się w granicach od c do e

3

. W grze

solistycznej – do a

3

.

Struny altówki strojone są do dźwięków c, g, d

1

i a

1

, podobnie jak w skrzypcach struny te

oznacza się wielkimi literami C, G, D, A.

Najniższy rejestr brzmieniowy altówki tworzą dźwięki najniższej struny C. Dźwięki te są

słabe pod względem dynamicznym, a brzmieniem nie dorównują dźwiękom wiolonczeli o tej
samej wysokości. Spowodowane to jest zbyt małymi gabarytami pudła rezonansowego
w stosunku do dźwięków wydobywanych ze struny C. Najbardziej charakterystyczna dla
altówki barwa dźwięku uwydatnia się w rejestrze środkowym – na strunach G i D. Barwa
tego rejestru jest zbliżona do niskiego rejestru skrzypcowego, jednak z dodatkiem
zabarwienia nosowego. Rejestr wysoki – dźwięki ze struny A – jest podobny do brzmienia
skrzypiec. Altówka w dynamice piano brzmi miękko i nastrojowo. W forte dźwięki altówki są
dość ostre.

Początkowo altówka pełniła wyłącznie rolę instrumentu zespołowego realizującego partię

akompaniamentu; od XVIII wieku stanowi stały składnik smyczkowych zespołów
kameralnych (np. kwartetu smyczkowego) oraz orkiestry symfonicznej; w XIX wieku została
szerzej wykorzystana jako instrument solowy.

Z czasem altówka doczekała się rozległej literatury muzycznej obejmującej muzykę

wszystkich gatunków i stylów. Obecnie jest wykorzystywana głównie w orkiestrze
symfonicznej, stanowiąc jej nierozłączny składnik, a także w muzyce kameralnej oraz jako
instrument solowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Możliwości techniczno-wyrazowe altówki

Altówka posiada te same możliwości techniczne, co skrzypce, ustępując im jedynie

ruchliwością. Sposób trzymania altówki i położenie lewej ręki jest analogiczne do skrzypiec,
z tym, że odległości na podstrunnicy między dźwiękami są nieco większe.

Smyczek używany przez altowiolistów jest identyczny ze smyczkiem skrzypcowym.

Również sposób posługiwania się smyczkiem, jest w przypadku altówki taki sam jak
w skrzypcach.

Wiolonczela

Wiolonczela jest tenorowo – basowym instrumentem z rodziny skrzypiec. Budowa

wiolonczeli jest podobna do skrzypiec. W porównaniu ze skrzypcami ma stosunkowo wyższe
boczki, bardziej wydatne wypukłości płyty wierzchniej oraz nieco krótszą szyjkę. Długość
korpusu wynosi około 650 mm, całkowita długość instrumentu – wraz z szyjką to około
1060 mm. Ze względu na swe rozmiary wiolonczela przy grze opierana jest o podłogę. Aby
instrument był stabilny, posiada ostro zakończoną nóżkę, której długość (100–200 mm.)
należy dopasować do wzrostu muzyka.

Na wiolonczeli gra się wyłącznie w pozycji siedzącej. W czasie gry instrument znajduje

się w położeniu lekko skośnym, oparty jest o lewe kolano grającego, szyjka oparta jest o jego
lewe ramię. Wiolonczela nie wymaga podtrzymywania lewą ręką, co daje znacznie większą
swobodę ruchu tej ręki.

Z powodu odwrotnego położenia wiolonczeli w stosunku do grającego inna jest

kolejność strun – najbliżej prawej ręki znajduje się struna o największej średnicy.

Rys. 6. Widok ogólny wiolonczeli [22]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Skala i rejestry brzmieniowe wiolonczeli

Wiolonczela jest instrumentem nie transponującym – oznacza to, że wysokość dźwięków

wydobywanych z instrumentu odpowiada zapisowi nutowemu. Nuty dla wiolonczeli pisze się
zasadniczo w kluczu basowym. Do zapisywania wyższych dźwięków stosuje się również
klucz tenorowy. Zakres dźwięków możliwych do wydobycia na wiolonczeli zawiera się
w granicach od C do a

2

.

Struny wiolonczeli nastrojone są kwintami, o oktawę niżej od strun altówki, a więc C, G,

d, i a, podobnie jak w skrzypcach struny te oznacza się wielkimi literami C, G, D, A.

Wiolonczela ma proporcje akustyczne zbliżone do skrzypiec. Dzięki temu uzyskuje

pełnię i soczystość brzmienia dorównującą barwie skrzypiec.

W najniższym rejestrze brzmieniowym dźwięki wydobywane są z dwóch najniższych

strun. Rejestr ten brzmi bardzo wyraziście i soczyście, w dynamice piano brzmienie jest
bardzo miękkie. Środkowy rejestr stanowią dźwięki wydobywane ze struny D. Rejestr ten ma
barwę mniej indywidualną, najlepiej zlewającą się innymi orkiestrami orkiestry. Rejestr
wysoki – struna A – jest bardzo śpiewny, jaśniejszy od altówki w tym samym zakresie.
Najwyższe dźwięki zbliżają się barwą do barwy skrzypiec.

Wiolonczela posiada rozległą literaturę muzyczną obejmującą muzykę wszystkich

gatunków i stylów. Obecnie jest wykorzystywana głównie w orkiestrze symfonicznej,
stanowiąc jej nierozłączny składnik; w muzyce kameralnej oraz jako instrument solowy.

Możliwości techniczno-wyrazowe wiolonczeli

Ze względu na rozmiar instrumentu i grubość strun, palcowanie na wiolonczeli różni się

w sposób zasadniczy od skrzypcowego. W grze na wiolonczeli stosuje się łącznie do
szesnastu pozycji, podzielonych na trzy zakresy: dolny, średni i górny. Więcej informacji na
temat palcowania w poszczególnych pozycjach znajdziesz w literaturze [4].

W grze na wiolonczeli możliwe jest wykonywanie dwudźwięków, których zakres jest

ograniczony przez większe odległości miedzy dźwiękami na podstrunnicy. Z tego samego
powodu, gra akordowa i arpeggia trzy i czterodźwiękowe są możliwe do wykonania
w o wiele mniejszym zakresie niż w skrzypcach czy altówce.

Na wiolonczeli stosuje się wibrację analogicznie jak w przypadku skrzypiec i altówki.

Tryle półtonowe i całotonowe oraz tremola wykonywane są bez ograniczeń. Rozpiętość dłoni
ogranicza tremolanda do rozmiaru tercji wielkiej na jednej strunie i od tercji małej do
septymy wielkiej na strunach sąsiadujących.

W celu zmiany charakterystyki brzmienia stosuje się tłumik o budowie podobnej jak

w przypadku skrzypiec i altówki.

Technika posługiwania się smyczkiem jest bardzo podobna do gry na skrzypcach.

Smyczek wiolonczeli jest nieco krótszy i masywniejszy od smyczka skrzypcowego, mimo to
wykonalne są wszystkie sposoby smyczkowania.

Oprócz gry smyczkiem często stosuje się grę pizzicato. Ze względu na duże rozmiary

instrumentu dźwięki wydobyte w ten sposób brzmią o wiele bardziej donośnie i głęboko niż
w skrzypcach czy altówce.

Flażolety wykonuje się na wiolonczeli w analogiczny sposób jak na skrzypcach.

Kontrabas

Kontrabas wykształcił się z kontrabasowej violi da gamba, instrumentu popularnego

w Europie już w średniowieczu. W XVII i XVIII wieku w instrumencie zastosowano
podstrunnicę pozbawioną progów oraz ograniczono liczbę strun do czterech. Ta forma
instrumentu przetrwała do naszych czasów.

Z powodu swego pochodzenia kontrabas ma inną budowę niż instrumenty z rodziny

skrzypcowej. W instrumentach skrzypcowych boczki w górnej części są prostopadłe do

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

szyjki, natomiast pudło rezonansowe kontrabasu znacznie zwęża się w górnej części,
bezpośrednio przechodząc w krótką szyjkę zakończoną charakterystycznym ślimakiem.

Spodnia płyta kontrabasu jest płaska lub lekko wypukła, załamana lekko w kierunku

szyjki.

Długość kontrabasu – wraz z szyjką sięga 2000 mm. Z tego powodu na kontrabasie gra

się w pozycji stojącej, lub używa specjalnego wysokiego taboretu.

Do napinania strun kontrabasu służy mechanizm zbudowany z przekładni ślimakowej,

który pomaga precyzyjnie obracać kołki. Każda struna napinana jest przez osoby mechanizm,
umieszczony w komorze kołkowej.

Rys. 7. Widok ogólny kontrabasu, wykonanego współcześnie [13]

Skala i rejestry brzmieniowe kontrabasu

Nuty dla kontrabasu zapisywane są o oktawę wyżej niż brzmi dźwięk wydawany przez

kontrabas. W związku z tym kontrabas jest instrumentem transponującym. Kontrabas
transponuje o oktawę w dół. Nuty dla kontrabasu zapisuje się w kluczu basowym, w górnym
rejestrze stosowany jest również klucz tenorowy – z uwzględnieniem oktawowej transpozycji.

W odróżnieniu od instrumentów skrzypcowych, kontrabas strojony jest kwartami. Struny

strojone są do dźwięków: E

1

, A

1

, D i G.

Kontrabas występuje również w wersji pięciostrunowej. Struny w takim instrumencie

strojone są do dźwięków: C

1

, E

1

, A

1

, D i G. Kontrabas pięciostrunowy może zdwajać

w dolnej oktawie dźwięki wiolonczeli nawet z jej najniższego rejestru.

Skala kontrabasu zawiera się w granicach od E

1

do c

1

. (C

1

–c

1

– dla kontrabasu

pięciostrunowego) Wyższe dźwięki wykorzystywane są tylko w grze solowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

W całej swojej skali kontrabas ma barwę wyrównaną, stanowiącą cenny wkład w ogólną

barwę orkiestry smyczkowej i symfoniczne. W najniższym rejestrze (E

1

do F) dźwięki struny

E posiadają wysokość trudną do słuchowego określenia, o ile nie są one wzmocnione
w górnej oktawie wiolonczelami lub innymi nisko brzmiącymi instrumentami. Rejestr
ś

rodkowy kontrabasu (A

1

do d) na strunach A i D jest najbardziej charakterystyczny dla

kontrabasu, cechuje się pełnią brzmienia i pewną chropowatością. W rejestrze wysokim – na
strunie G, szczególnie powyżej dźwięku g – kontrabas zbliża się barwą do wiolonczeli, nie
dorównuje jej jednak pełnią i soczystością brzmienia.

Możliwości techniczno-wyrazowe kontrabasu

Ze względu na rozmiar instrumentu palcowanie lewą ręką jest trudniejsze niż na

wiolonczeli. W jednej pozycji dłoń obsługuje zaledwie trzy dźwięki. Z tego powodu podczas
gry na kontrabasie konieczna jest częsta zmiana pozycji. Pozycji podstawowych jest
dwanaście, kolejnych kilka pozycji jest pozycjami kciukowymi. Pozycja kciukowa bywa
czasem używana również w pozycjach niższych oraz z reguły po przekroczeniu połowy
długości struny.

Na kontrabasie dwudźwięki są możliwe do wykonania w zasadzie z użyciem pustej

struny, a bez niej w zakresie od tercji małej do kwinty. Gra akordowa i arpeggia nie są
stosowane w grze na kontrabasie podczas wykonywania muzyki kameralnej i orkiestrowej.
Tryle półtonowe o całotonowe są możliwe do wykonania. Tremolanda wykonuje się na jednej
strunie w zakresie małej tercji (powyżej III pozycji) i tercji wielkiej (powyżej VIII pozycji).
Na dwóch strunach tremolanda są wykonalne w granicach od tercji małej do kwinty (nie
licząc tremolanda z użyciem pustej struny). Ze względu na bardzo charakterystyczne
brzmienie tryle i tremolanda są często wykorzystywane w celach kolorystycznych. Bez
trudności na kontrabasie można wykonywać tremolo.

W grze na kontrabasie nie stosuje się tłumików, głównie, dlatego, że zastosowanie

tłumika w minimalny sposób zmienia barwę dźwięku instrumentu.

Do gry na kontrabasie używa się smyczka, o długości około 600 mm, jest on krótszy

i masywniejszy niż smyczek wiolonczelowy. Smyczek kontrabasu trzymany jest całą dłonią
i palcami, co powoduje, że ruchy smyczka są – w porównaniu z grą na wiolonczeli – mniej
precyzyjne. Zdarza się jednak, że kontrabasiści w grze solowej i czasami orkiestrowej
posługują się smyczkiem wiolonczelowym, lub trzymają smyczek kontrabasowy w sposób
wiolonczelowy.

Technika posługiwania się smyczkiem jest podobna jak w przypadku wiolonczeli, z tym,

ż

e niektóre sposoby artykulacji smyczkowej spotykane są sporadycznie. Bardzo często

stosuje się technikę gry pizzicato.

Flażolety można wykonywać na wszystkich strunach, analogicznie jak w przypadku

innych instrumentów smyczkowych.

Kontrabas jest głównie instrumentem orkiestrowym realizującym najniższe partie

basowe. Jednak z biegiem lat doczekał się dość obszernej literatury w muzyce kameralnej jak
i solowej.

Kontrabas jest nieodłącznym składnikiem klasycznych zespołów jazzowych oraz

występuje w muzyce rozrywkowej i ludowej.

Współczesne strunowe instrumenty szarpane i uderzane

Strunowe instrumenty szarpane dzielą się na bezchwytnikowe, chwytnikowe

i skoczkowe.

Obecnie w muzyce artystycznej z podgrupy instrumentów szarpanych stosowana jest

harfa, która jest jedynym współczesnym przedstawicielem rodziny bezchwytnikowych
instrumentów szarpanych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

Najważniejszym współczesnym instrumentem szarpanym chwytnikowym jest akustyczna

gitara sześciostrunowa.

Do instrumentów skoczkowych zaliczany jest klawesyn, który po okresie całkowitej

dominacji fortepianu, odzyskuje swe miejsce w wykonawstwie muzyki okresu renesansu
i baroku. Ze względu na swe walory brzmieniowe, stosowany jest coraz częściej również
w muzyce komponowanej współcześnie. Ze względu na ograniczoną objętość poradnika
klawesyn nie został opisany.

Dominującym klawiszowym strunowym instrumentem uderzanym jest fortepian, który

stosowany jest niemal we wszystkich obszarach wykonawstwa muzycznego. Więcej
informacji na temat dawnych i współczesnych klawiszowych instrumentów strunowych
znajdziesz w literaturze [1, 6].

Harfa orkiestrowa

Harfa orkiestrowa występuje w dwóch odmianach – jako harfa podwójnopedałowa i harfa

chromatyczna.

Harfa podwójnopedałowa posiada dwustopniowe pedały, umożliwiające skrócenie

wszystkich odpowiadających im jednoimiennych strun najpierw o jeden, a następnie o drugi
półton. Harfa ta dysponuje piętnastoma tonacjami, jednak gra chromatyczne nie jest w jej
przypadku możliwa.

Harfa chromatyczna nie posiada pedałów, struny rozpięte w dwóch krzyżujących się

płaszczyznach, odpowiadających białym i czarnym klawiszom fortepianu. Skomplikowany
sposób gry, spowodował, że instrument ten nie wyparł harfy podwójnopedałowej, która jest
instrumentem bardziej popularnym.

Harfa zbudowana jest z czterech zasadniczych części: pudła rezonansowego, ramy, słupa

i podstawy. Pudło rezonansowe ma kształt połowy ściętego stożka. Na jego dolnej wypukłej
ś

cianie znajduje się pięć podłużnych otworów rezonansowych.

Rys. 8. Widok ogólny harfy, zbudowanej współcześnie [10]

W harfie podwójnopedałowej, struny mocowane są trwale jednym końcem do listwy

strunowej, przymocowanej do górnej ściany korpusu. Swobodne końce strun mocowane są do
ramy górnej, wygiętej w esowaty kształt. Struny nawinięte są na kołki, służące również do
strojenia instrumentu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

W ramie górnej umieszczony jest mechanizm napinający struny, współdziałający

z dwustopniowymi pedałami. Pedały połączone są z mechanizmem napinającym za pomocą
siedmiu prętów przebiegających wewnątrz słupa. Słup ten odgrywa podstawową rolę
konstrukcyjną, równoważąc znaczne napięcie strun. Słup i pudło rezonansowe mocowane są
do masywnej podstawy. Z podstawy wychodzą pedały, których jest siedem. Trzy pedały
obsługiwane są lewą stopą grającego, prawa stopa obsługuje cztery pedały.

Skala i rejestry brzmieniowe harfy podwójnopedałowej

Harfa posiada zwykle 46 strun strojonych diatonicznie według gamy Ces-dur, od Ces

1

do

fes

4

. Każda struna może być podwyższona o jeden lub dwa półtony, wynika stąd, że łączna

skala harfy zawiera się w granicach Ces

1

–fis

4

. Strojenie harfy jest kłopotliwe ze względu na

szybkie rozstrajanie się instrumentu.

Notacja harfowa zbliżona jest do fortepianowej, gdyż partię harfy pisze się na dwóch

pięcioliniach, w kluczu wiolinowym i basowym.

Barwa dźwięku harfy jest dość wyrównana w całej skali. W rejestrze niskim (Ces

1

–Fis)

rezonans pudła jest zbyt słaby. Rejestr środkowy (Ges–his

1

) wyróżnia się długim czasem

wybrzmienia strun oraz miękką i zarazem pełną barwą. Rejestr wysoki (ces

2

–fis

4

) cechuje się

krótkim czasem wybrzmienia oraz ostrą barwą dźwięku. W tonacjach krzyżykowych, przy
dużej ilości strun skróconych – harfa jest mniej dźwięczna niż w tonacjach, w których struny
nie są skrócone.

Możliwości techniczno-wyrazowe harfy

Dźwięk z harfy wydobywany jest za pomocą szarpania strun palcami.
Gra na harfie podwójnopedałowej w różnych tonacjach jest możliwa dzięki

mechanizmowi, skracającymi struny o jeden i dwa półtony. Każdy pedał uruchamia
mechanizm sterujący sześcioma lub siedmioma strunami. Przestrojenie harfy z jednej tonacji
do drugiej wymaga tylu ruchów pedałami, o ile kwint odległe są te tonacje na kole
kwintowym. Dokładny opis techniki pedalizacji znajdziesz w literaturze [4].

Gra na harfie odbywa się w pozycji siedzącej. Grający siedzi po lewej stronie pudła

rezonansowego. W czasie gry harfiści pochylają lekko instrument ku sobie, opierając go
o prawe ramię. Ręce obejmują struny z obu stron, co umożliwia grę rękami w tej samej
oktawie, a także krzyżowanie rąk. Do gry używa się przeważnie ośmiu palców, małe palce nie
uczestniczą w grze. Palcowanie jest identyczne w obu rękach i we wszystkich tonacjach.

Na harfie wykonuje się gamy pojedyncze i równoległe. Akordy do ośmiu dźwięków

mogą być wykonywane przez jednoczesne szarpnięcie ośmiu strun. Akordy złożone
z większej ilości składników wykonuje się jako arpeggia. Arpeggia przez kilka oktaw
wykonuje się jako tzw. arpeggiato – na przemian obiema rękami. Na harfie możliwe do
wykonania są tryle, tremolo i tremolo akordowe, które wykonuje się jako szereg arpeggiów
na przemian obiema rękami. Harfa jest jednym z nielicznych instrumentów, na których
wykonalne jest glissando, czyli uzyskanie szybkiego szeregu dźwięków przez przesuwanie
(ślizganie) palca po strunach.

Na harfie możliwe są do wydobycia jedynie flażolety oktawowe.
Harfa znajduje szerokie zastosowanie w orkiestrze symfonicznej. Stosuje się ją również

niekiedy w utworach kameralnych oraz solowych.

Gitara akustyczna

Gitara należy do instrumentów szarpanych chwytnikowych. Korpus gitary ma kształt

szerokiej ósemki. W płycie wierzchniej znajduje się okrągły otwór rezonansowy. Płyta górna
i dolna podklejone są od wewnątrz wzmacniającymi beleczkami podłużnymi, poprzecznymi
i skośnymi. Płyty mogą być jednolite, lub klejone z dwóch połówek. Na płytę wierzchnią

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

stosowane jest przeważnie drewno jodłowe, na płytę spodnią stosowane są różne gatunki
drewna. Obie płyty są płaskie. Boczki gitary mają wysokość od 80 do 100 mm. Wyższe
boczki powodują głębsze, ciemniejsze brzmienie, a niższe - jaśniejsze. Grubość szyjki nie
przekracza 25 mm, szerokość przy siodełku 50 mm, a przy XII progu około 62 mm.

Gitara najczęściej posiada sześć strun, nastrojonych do dźwięków E, A, d, g, h, e

1

. Struny

zaczepione są w strunniku, naklejonym najczęściej wprost na płycie. Na strunniku znajduje
się również niski podstawek. Struny nawija się na kołki za pomocą mechanizmu zębatego.

Szyjka gitary jest szeroka i płaska, podstrunnica sięga do otworu rezonansowego. Na

podstrunnicy rozmieszczone są progi, rozmieszczone w odległościach półtonowych. Progów
najczęściej jest dziewiętnaście.

Całkowita długość instrumentu wynosi około 1000 mm, a maksymalna szerokość – około

400 mm.

Rys. 9. Widok ogólny gitary klasycznej

Skala i rejestry brzmieniowe gitary

Łączna skala gitary zawiera się w granicach od E do a

2

. Aby dźwięki mieściły się na

pięciolinii, używa się dla gitary klucza wiolinowego, notując dźwięki o oktawę powyżej ich
faktycznego brzmienia. Wynika stąd, że gitara transponuje o oktawę w dół. Brzmienie gitary
jest wyrównane w poszczególnych rejestrach. Najpełniej brzmią dźwięki z niskiego
i średniego rejestru.

Możliwości techniczno-wyrazowe gitary

Dźwięk z instrumentu wydobywa się poprzez szarpanie strun palcami prawej ręki przy

jednoczesnym skracaniu ich długości poprzez przyciskanie na odpowiednim progu palcami
lewej ręki. Palcowanie na gitarze jest podobne do palcowania na wiolonczeli, gdyż układ
palców jest chromatyczny. Od siły i sposobu szarpnięć strun zależy głośność dźwięku i jego
barwa. Struny do drgań można również pobudzać kostką (plektron) wykonaną najczęściej
w postaci płaskiej płytki ze sprężystego materiału.

W grze palcami, kciuk szarpie zwykle struny basowe, trzy środowe palce wydobywają

dźwięk z trzech najwyższych strun. Dla gitary najbardziej charakterystyczna jest gra
akordowa oraz arpeggia. Akordy i arpeggia wykonuje się szarpiąc każdą strunę innym
palcem, albo wszystkie struny jednym palcem. W grze na gitarze klasycznej tryle
i tremolanda nie są stosowane. Tremolo jest możliwe do wykonania poprzez szarpanie struny
kolejno różnymi palcami prawej dłoni. Na gitarze można wykonywać również muzykę
o fakturze polifonicznej.

W grze na gitarze używane są flażolety naturalne: oktawowe, kwintowe i kwartowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Obecnie gitara używana jest jako instrument koncertowy oraz akompaniujący. Stosuje się

ją również w zespołach rozrywkowych i jazzowych, gdzie wykorzystywane są elektryczne
odmiany instrumentu np. gitara hawajska lub gitara elektryczna - pozbawione pudła
rezonansowego, wyposażone w przetworniki elektromechaniczne zamieniające drgania strun
w sygnał elektryczny, podlegający dowolnemu wzmocnieniu i przekształceniom.

Fortepian

Fortepian należy do klawiszowych, młoteczkowych instrumentów strunowych. Twórcą

instrumentu, uważanego za protoplastę współczesnego fortepianu był Bartolomeo Cristofori.
W źródłach podaje się daty pojawienia się tego instrumentu pomiędzy 1689 a 1709.

Fortepian ma w rzucie z góry kształt zbliżony do trójkąta. Korpus zewnętrzny instrumentu

w najszerszym miejscu ma wymiar około 1400 mm, wysokość 320–400 mm. Ze względu na
różną długość fortepianów wyróżniamy cztery jego rodzaje:

−

od 140 cm do 180 cm – fortepiany gabinetowe,

−

od 180 cm do 210 cm – fortepiany salonowe,

−

od 210 cm do 240 cm – fortepiany półkoncertowe,

−

dłuższe niż 240 cm – fortepiany koncertowe (przeciętnie 2800–3000 mm).
Cała konstrukcja fortepianu opiera się na szkielecie, w kształcie kilku promieni,

zbiegających się ku przodowi i opartych o masywną belkę poprzeczną. Na szkielecie tym
obudowana jest zewnętrzna ściana pudła o jednakowej wysokości; pudło zamyka wielka
pokrywa, której przednia część otwiera się osobno.

Poniżej połowy wysokości ściany bocznej przez całe pudło instrumentu przebiega płyta

rezonansowa, wykonana z drewna świerku wysokogórskiego. Płyta ta, zbudowana jest z kilku
sklejonych ze sobą części. Płyta rezonansowa jest głównym źródłem promieniowania
dźwięku w fortepianie, podobnie jak wierzchnia część pudła rezonansowego skrzypiec, czy
wiolonczeli.

Nad płytą rezonansową umieszczona jest żeliwna rama, na której rozpięte są struny,

uderzane młoteczkami obciągniętymi filcem. Zastosowanie wysokowytrzymałej żeliwnej
ramy jest konieczne, ze względu na bardzo dużą siłę naciągu strun, dochodzącą do wartości
20 kN.

Rys. 10. Widok ogólny współczesnego fortepianu

Naciśnięcie klawisza powoduje uderzenie młoteczka w strunę, przenosząc jednocześnie

dynamikę uderzenia w klawisz. Natychmiast po pobudzeniu struny młoteczek odbija się od
niej i w zależności od siły uderzenia, zatrzymuje się wyżej lub niżej. Pozwala to na szybką

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

repetycję (uderzanie kilka razy tego samego dźwięku w szybkim tempie). Po zwolnieniu
nacisku na klawisz do struny przyciskany jest tłumik wyciszający jej drgania. W ten sposób
mechanizm fortepianu realizuje podstawową cechę tego instrumentu odróżniającą go od
wcześniejszych instrumentów strunowych, klawiszowych, które nie miały możliwości
kształtowania dynamiki dźwięku oraz czasu jego trwania.

Rys. 11. Schemat budowy pojedynczego mechanizmu młoteczkowego: 1– dźwignia klawiszowa,

2 – pilot, 3 – dźwignia główna, 4 – występ oporowy popychacza, 5 – popychacz,
6 – widełki młotka, 7 – śruba regulacyjna dźwigni repetycyjnej, 8 – bródka młotka
(baryłka), 9 – dźwignia repetycyjna, 10 – zespół młotka, 11 – chwytnik, 12 – widełki
tłumika, 13 – kontrklawiatura, 14 – łyżeczka tłumikowa, 15 – tłumik, 16 – struna,
17 – rama żeliwna (tzw. metalowa płyta) 18 – agrafa, 19 – kołek stroikowy, 20 – strojnica

Rys. 12. Widok ogólny mechanizmu młoteczkowego fortepianu [9]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

Rys. 13. śeliwna rama fortepianu polakierowana na złocisty kolor [9]

Oprócz mechanizmu młoteczkowego, fortepian wyposażony jest mechanizm tłumikowy

oraz pedałowy. Mechanizm tłumikowy ma za zadanie tłumić struny nie grające, przed
drganiem wywołanym rezonansem mechanicznym. Mechanizm tłumikowy współdziała
z mechanizmem młoteczkowym i pedałowym.

Mechanizm pedałowy sterowany jest za pomocą dwóch pedałów. Pedał prawy (forte)

powoduje uniesienie wszystkich tłumików co pozwala strunom drgać swobodnie. Pedał lewy
powoduje ściszenie granych dźwięków poprzez przesunięcie mechanizmu klawiszowo –
młoteczkowego o kilka milimetrów w prawo tak, że młotki pobudzają o jedną strunę mniej
w każdym chórze (chór, to w budowie fortepianu zespół dwóch lub trzech strun, nastrojonych
w unisonie i pobudzanych jednym młotkiem). Lewy pedał nie wpływa na głośność dźwięków
z niskiego rejestru fortepianu, gdyż dźwięki te wydobywane są z pojedynczych strun.

Budowa fortepianu jest bardzo skomplikowana, instrument ten składa się łącznie z kilku

tysięcy części. Zamieszczenie pełnego opisu budowy fortepianu w poradniku nie jest
możliwe. Dokładny opis budowy fortepianu znajdziesz w literaturze [1, 4, 5, 6].

Skala i rejestry brzmieniowe fortepianu

Fortepian posiada skalę o rozpiętości ponad siedmiu oktaw – od A

2

do c

5

. Klawisze

fortepianu ułożone są w dwu szeregach. W dolnym szeregu, w każdej oktawie znajduje się
siedem szerokich klawiszy diatonicznych (klawisze białe). W górnym szeregu
rozmieszczonych jest pięć wąskich klawiszy chromatycznych (klawisze czarne).

Nuty dla fortepianu pisze się zazwyczaj na dwóch pięcioliniach, w kluczu wiolinowym

i basowym. Partia prawej ręki notowana jest w górnej pięciolinii a lewej w dolnej. Od zasady
tej istnieją liczne wyjątki.

Pełna skala fortepianu ma wyrównaną barwę brzmieniową.

Możliwości techniczno-wyrazowe fortepianu

Od początku XIX wieku fortepian stał się dominującym instrumentem solowym

i pozostaje nim nadal. Literatura pianistyczna zawiera setki tysięcy dzieł i jest częścią
dorobku praktycznie każdego kompozytora okresu klasycyzmu, romantyzmu oraz
współczesnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

Obecnie fortepian stał się instrumentem ogólnoświatowym, wykorzystywanym zarówno

w muzyce solowej, jak też symfonicznej i kameralnej. Został zaadoptowany przez jazz
i muzykę rozrywkową.

Wszechstronność zastosowań tego instrumentu sprawiła także, iż jest on podstawowym

instrumentem uzupełniającym w nauczaniu praktycznie każdego innego rodzaju muzyki.

Fortepian jest instrumentem o niemal nieograniczonych możliwościach techniczno-

wyrazowych, ich opisywanie wykracza poza zakres niniejszego poradnika. Więcej informacji
na ten temat można znaleźć w literaturze specjalistycznej, poświęconej problematyce gry na
fortepianie.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie jest pochodzenie instrumentów strunowych?

2.

Jaką rolę w konstrukcji instrumentów strunowych smyczkowych i szarpanych pełni pudło
rezonansowe?

3.

Z jakich elementów zbudowane jest pudlo rezonansowe skrzypiec?

4.

Jaką rolę pełni podstrunnica?

5.

Do czego służy podstawek?

6.

Jaką rolę pełni dusza w konstrukcji instrumentów smyczkowych?

7.

W jakich interwałach strojone są struny instrumentów smyczkowych?

8.

Jakie są podstawowe różnice w budowie wiolonczeli i kontrabasu?

9.

Jakie rozróżnia się sposoby wydobycia dźwięku z instrumentów smyczkowych?

10.

Jakie wyróżnia się rejestry brzmieniowe w instrumentach smyczkowych?

11.

W jakim celu skrzypkowie używają kalafonii?

12.

Co to są flażolety?

13.

W jaki sposób wykonuje się flażolety na skrzypcach?

14.

Jaka jest podstawowa różnica między harfą chromatyczną a podwójnopedałową?

15.

Jak zbudowana jest gitara?

16.

Do jakich dźwięków strojone są struny gitary?

17.

W jaki sposób powstaje dźwięk w fortepianie?

18.

Jakie mechanizmy wchodzą w skład konstrukcji fortepianu?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zidentyfikuj elementy konstrukcyjne wchodzące w skład pudła rezonansowego skrzypiec

oraz określ ich wpływ na brzmienie instrumentu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

3)

przeprowadzić oględziny instrumentu,

4)

zidentyfikować elementy wchodzące w skład pudła rezonansowego,

5)

porównać kształt i rozmiary poszczególnych elementów konstrukcyjnych z rysunkami
technicznymi przedstawiającymi te elementy,

6)

określić wpływ poszczególnych elementów konstrukcyjnych na brzmienie instrumentu,

7)

sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrument muzyczny – skrzypce,

−

rysunki konstrukcyjne elementów wchodzących w skład pudła rezonansowego skrzypiec,

−

przyrządy do pomiarów wielkości geometrycznych,

−

przybory do pisania,

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Zidentyfikuj elementy konstrukcyjne i mechanizmy, z których zbudowany jest fortepian.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

3)

przeprowadzić oględziny instrumentu,

4)

zidentyfikować elementy tworzące obudowę i szkielet nośny fortepianu,

5)

zidentyfikować elementy wchodzące w skład mechanizmu młoteczkowego,

6)

zidentyfikować elementy wchodzące w skład mechanizmu tłumikowego,

7)

zidentyfikować elementy wchodzące w skład mechanizmu pedałowego,

8)

sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrumenty muzyczny – fortepian,

−

prezentacje multimedialne dotyczące budowy fortepianu,

−

stanowisko komputerowe,

−

projektor multimedialny,

−

przybory do pisania,

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Określ zasadę współdziałania mechanizmu młoteczkowego z mechanizmem tłumikowym

i pedałowym w fortepianie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

3)

określić zasadę działania pojedynczego mechanizmu młoteczkowego,

4)

określić

sposób

współdziałania

pojedynczego

mechanizmu

młoteczkowego

z odpowiadającym mu tłumikiem,

5)

określić sposób współdziałania mechanizmu tłumikowego z prawym pedałem fortepianu,

6)

określić

sposób

współdziałania

lewego

pedału

fortepianu

z

mechanizmem

młoteczkowym,

7)

sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrumenty muzyczny – fortepian,

−

prezentacje multimedialne dotyczące budowy i działania mechanizmów fortepianu,

−

stanowisko komputerowe,

−

projektor multimedialny,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

zidentyfikować elementy wchodzące w skład pudła rezonansowego
instrumentów smyczkowych?

2)

określić rolę pudła rezonansowego w konstrukcji instrumentów
smyczkowych?

3)

określić sposób powstawania dźwięku w instrumentach strunowych?

4)

określić sposób mocowania strun w instrumentach smyczkowych?

5)

określić sposób trzymania chwytnikowych instrumentów strunowych
podczas gry?

6)

określić rejestry brzmieniowe instrumentów smyczkowych?

7)

rozróżnić słuchem instrumenty strunowe?

8)

wskazać różnice w budowie wiolonczeli i kontrabasu?

9)

rozróżnić techniki posługiwania się smyczkiem?

10)

rozpoznać słuchowo rodzaj stosowanej artykulacji?

11)

określić sposób powstawania flażoletów naturalnych i sztucznych?

12)

określić

różnice

konstrukcyjne

między

harfą

chromatyczną

a dwupedałową?

13)

zidentyfikować elementy konstrukcyjne wchodzące w skład gitary?

14)

opisać ogólną budowę fortepianu?

15)

określić zasadę działania i współdziałania mechanizmów fortepianu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

4.3. Budowa i możliwości techniczno-wyrazowe instrumentów

dętych drewnianych

4.3.1. Materiał nauczania

Do instrumentów dętych drewnianych zalicza się aerofony wargowe oraz aerofony

pojedynczo i podwójnostroikowe. Zmianę wysokości dźwięku w instrumentach tego rodzaju
uzyskuje się poprzez otwieranie i zamykanie otworów dźwiękowych, co powoduje zmianę
długości słupa drgającego powietrza. Na wysokość dźwięku wpływa również uzyskane
przedęcie.

Wszystkie instrumenty dęte drewniane posiadają tzw. mechanikę, dzięki której możliwe

jest uzyskanie pełnej skali chromatycznej we wszystkich rejestrach instrumentu. Na
mechanikę instrumentów dętych drewnianych składa się system współpracujących ze sobą
dźwigni i klap zamykających i otwierających otwory dźwiękowe.

System mechaniki we wszystkich instrumentach dętych drewnianych został znacząco

udoskonalony w XIX wieku. Instrumenty te są jednak wciąż modyfikowane i udoskonalane,
dzięki czemu poprawiają się ich możliwości techniczne oraz własności brzmieniowe
i intonacyjne.

Pochodzenie instrumentów dętych drewnianych

Najdawniejszymi instrumentami dętymi, które można zaliczyć do aerofonów wargowych

były flety, wykonywane z pustych wewnątrz kości łodyg trzcin. Do protoplastów
instrumentów stroikowych o stroiku pojedynczym zalicza się piszczałki o stroiku naciętym
bezpośrednio w rurze piszczałki. Przedstawicielem instrumentów o podwójnym stroiku
w okresie starożytnym był grecki aulos, występujący zwykle w formie dwóch połączonych
piszczałek. Stroiki obu piszczałek trzymane były wewnątrz jamy ustnej. Więcej informacji na
temat pochodzenia i ewolucji instrumentów dętych drewnianych, znajdziesz w literaturze
[1, 4, 6].

Współczesne instrumenty dęte drewniane

W poradniku, ze względu na jego ograniczoną objętość omówione zostały jedynie

najważniejsze instrumenty wchodzące w skład współczesnej orkiestry symfonicznej. Do
instrumentów tych zalicza się flet poprzeczny, obój, fagot, klarnet i saksofon. Wszystkie te
instrumenty posiadają odmiany. Do najważniejszych odmian instrumentów podstawowych
zalicza się flet mały (piccolo), flet altowy, obój miłosny, rożek angielski (odmiana oboju),
kontrafagot (basowa odmiana fagotu), klarnet mały (in Es), klarnet altowy (in Es), klarnet
basowy (in B). Saksofon występuje w czterech podstawowych odmianach, różniących się
wielkością – saksofon sopranowy (in B), saksofon altowy (in Es), saksofon tenorowy (in B),
saksofon barytonowy (in Es). Inne odmiany saksofonu stosowane są sporadycznie.

Więcej informacji na temat instrumentów dętych drewnianych i ich licznych odmianach

znajdziesz w literaturze [1, 4].

Flet poprzeczny

Flet poprzeczny to instrument dęty drewniany, wargowy. Flet nie posiada stroika.

Dźwięki powstają poprzez dmuchanie na krawędź płytki ustnikowej. Flet poprzeczny składa
się z trzech części: główki, korpusu i stopy. Główka i korpus współczesnych fletów
wykonane są przeważnie z metalu. Nie ma to wpływu na klasyfikację fletu jako instrumentu
dętego drewnianego. Standardowa długość instrumentu wynosi ok. 670 mm.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

Rys. 14. Widok ogólny flety poprzecznego, o korpusie wykonanym z metalu

Główka mocowana jest do korpusu. Znajduje się na niej płytka ustnikowa (miejsce, do

którego przykłada się usta) z otworem zadęciowym. Płytka ustnikowa jest połączona
z główką tak zwanym kominkiem. Wewnątrz główki, na jej końcu, znajduje się korek,
którego przesuwanie zmienia intonację fletu. Korka tego nie przesuwa się podczas normalnej
eksploatacji instrumentu. Dostrajanie fletu podczas zwykłego użytkowania następuje poprzez
częściowe wysunięcie główki z korpusu. Im większe wysunięcie główki – tym dźwięki
wydawane przez flet są niższe. Na wysokość i barwę dźwięków w istotny sposób wpływa
również zadęcie. Zbyt duże wysuniecie główki powoduje rozstrojenie instrumentu.

Korpus – na tej części zamieszczone są otwory klapowe i mechanizm z 13 klapkami

zamykającymi i otwierającymi otwory.

Stopka – część odpowiadająca za najniższe dźwięki. Wyróżnia się dwa rodzaje stopek:

stopkę c i stopkę h (dłuższa, posiadająca dodatkową klapkę umożliwiającą wydobycie
dźwięku h). Zazwyczaj w stopkę h wyposażone są flety profesjonalne.

Skala i rejestry brzmieniowe fletu

Flet poprzeczny dysponuje skalą: od c¹ lub h (zależy to od rodzaju stopki fletu) do d

4

(możliwe jest zagranie dźwięków do f

4

, jednak ze względu na trudność wydobycia, dźwięki te

sporadycznie występują w literaturze fletowej). Flet jest instrumentem nietransponującym.
Dźwięk fletu jest stopliwy – to znaczy, że jego barwa łatwo łączy się z większością
instrumentów orkiestrowych.

Najniższy rejestr fletu – do dźwięku fis

1

ma barwę ciemną i o małej doniosłości. Rejestr

ś

rodkowy (g

1

do fis

2

) jest mocno brzmiący, doniosły i najbardziej charakterystyczny dla fletu.

Rejestr najwyższy (g

3

–e

4

) jest przenikliwy, a barwa dźwięku jest mniej przyjemna niż

w rejestrze środkowym.

Nuty dla fletu pisze się wyłącznie w kluczu wiolinowym.

Możliwości techniczno-wyrazowe fletu

Zadęcie na flecie wymaga mniejszego ciśnienia niż na innych instrumentach dętych

drewnianych i blaszanych, ale pochłania znaczniej więcej powietrza, zwłaszcza w wysokim
i niskim rejestrze. Spowodowane jest to tym, że znaczna część powietrza ucieka ponad
instrument i nie bierze udziału w wydobyciu dźwięku.

Dzięki lekkości zadęcia, brakowi ustnika i stosunkowo prostej aplikaturze palcowej – na

flecie są wykonalne w szybkich i bardzo szybkich tempach wszelkie gamy, pasaże, biegniki
I ozdobniki. Możliwe do wykonania są prawie wszystkie tryle półtonowe i całotonowe oraz
większość tremoland.

W grze fletowej możliwa jest gra legato na jednym oddechu. Długość fraz granych legato

ograniczona jest dużym zużyciem powietrza. Inny sposób artykulacji do staccato pojedyncze
i podwójne. Staccato podwójne uzyskuje się przez artykułowanie językiem w szybkim tempie
na przemian głosek –ty i –ky. Przy szybkim następstwie dźwięków staccato w rytmie
trójkowym stosuje się staccato potrójne, odpowiadające kolejności artykułowanych
spółgłosek: –ty –ky –ty, ty –ky –ty. Do wykonania skrajnie szybkiego tremola (na jednym
dźwięku) stosuje się technikę frullato, polegające na przerywaniu strumienia powietrza
ciągłym drżeniem języka, odpowiadającym artykułowaniu zbitki głosek –trrrrrr....

W celach kolorystycznych, we fragmentach kantylenowych można stosować wibrację

dźwięku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

Obój

Obój wraz z rożkiem angielskim, fagotem i kontrafagotem należy do grupy instrumentów

dętych drewnianych z grupy aerofonów stroikowych o podwójnym trzcinowym stroiku.

Instrument ma postać lekko stożkowej rury, zakończonej lejkowatym rozszerzeniem

zwanym czarą głosową. Otwory w korpusie instrumentu są otwierane i zamykane za pomocą
klap. Do klap przyklejane są poduszki, których zadaniem jest szczelne zamykanie otworów
dźwiękowych. W celu umożliwienia przedęcia obój wyposażony jest w klapę oktawową.

Korpus instrumentu tradycyjnie wykonywany jest z drewna, najczęściej afrykańskiego

blackwood (Dalbergia melanoxylon), istnieją także oboje wykonane z drewna rosewood
(Dalbergia nigra). Standardowa długość instrumentu wynosi ok. 600 mm.

Ź

ródłem dźwięku jest stroik, składa się on z dwóch złożonych ze sobą trzcinowych

listków. Powietrze przepływając pomiędzy nimi wywołuje wibracje stroika. Do wyrobu
stroików używa się trzciny o łacińskiej nazwie Arundo donax. W stroik oboju dmie się
powietrze ze stosunkowo dużym ciśnieniem i niewielkim wydatkiem. Stroik mocuje się
u wylotu rurki, która jest wykonana ze stopów na bazie miedzi, srebra lub niklu.

Rys. 15. Obój [24]

Rys. 16. Stroik oboju [24]

Obój ma najmniejsze możliwości dostrojenia spośród wszystkich instrumentów, dlatego

w orkiestrze wszyscy stroją się zawsze do oboju. O intonacji instrumentu decyduje budowa
stroika i sposób zadęcia. Dla uzyskania odpowiedniej barwy dźwięku istotna jest jakość
trzciny, z której stroik został wykonany.

Stroik musi mieć odpowiednio dobraną długość i szerokość, która zależy od preferencji

grającego. Oboista dysponujący mocniejszym zadęciem powinien używać krótszego stroika.
Daje on wtedy wyższy strój i rekompensuje nadmiar energii dostarczanej przez grającego.
Równie ważna jest długość i szerokość zacięcia, ponieważ ma to wielki wpływ na intonację
instrumentu. Z wyżej wymienionych powodów większość oboistów samodzielnie
przygotowuje stroiki z półproduktów, za pomocą specjalnych narzędzi.

Obój można w bardzo niewielkim zakresie dostrajać poprzez wysuwanie lub wsuwanie

stroika względem korpusu instrumentu. Wysuniecie stroika już o 1 mm powoduje rozstrojenie
dolnej skali instrumentu. Z tego powodu stroik oboju przygotowuje się do konkretnego stroju.
Stroik przystosowany do stroju a

1

= 442 Hz; jest krótszy niż stroik przygotowany do gry

w stroju a

1

= 440 Hz.

Aby przygotować instrument do gry, należy go złożyć. Dotyczy to wszystkich

instrumentów dętych drewnianych. Obój składa się z trzech części (części górnej, części
dolnej i czary głosowej). Części te w futerale przechowuje się osobno, a do grania montuje się
je wkładając odpowiednio toczone końcówki, (zaopatrzone w korkowe opaski) jednych części
w drugie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

Skala i rejestry brzmieniowe oboju

Skala oboju zawiera się w granicach b–a

3

. W całej skali brzmienie oboju ma nosowe

zabarwienie. Najniższy rejestr sięga do fis

1

, ma barwę ostrą i przenikliwą. Rejestr środkowy

obejmuje dźwięki z zakresu g

1

–fis

2

, ma on barwę miękką i delikatną, nadającą się szczególnie

do prowadzenia lirycznej kantyleny. W rejestrze wysokim (g

2

–es

3

) dźwięki oboju są ostre, nie

łączące się z brzmieniem orkiestry.

Nuty dla oboju notuje się zawsze w kluczu wiolinowym bez transpozycji.

Możliwości techniczno-wyrazowe oboju

Wąska szczelinka ustnika i cienka rurka łącząca stroik z korpusem instrumentu

przepuszcza bardzo mały strumień powietrza. Dlatego po wykonaniu dłuższej frazy, na
jednym oddechu oboista – w przeciwieństwie do flecisty – odczuwa nadmiar powietrza
w płucach. W pauzach i przerwach oddechowych oboista musi najpierw wypuścić nadmiar
powietrza z płuc i następnie zaczerpnąć świeżą jego porcję. Na oboju z powodzeniem można
stosować technikę permanentnego oddechu. Technika ta polega na tym, że w czasie wdechu –
wykonywanego przez nos, powietrze jest wdmuchiwane do instrumentu przez napięte
policzki. Technika ta jest coraz szerzej adoptowana do gry na innych instrumentach dętych.

Na oboju możliwa jest gra legato i staccato. Stosowane również bywa podwójne staccato.

Rodzaj zadęcia i większa menzura oboju powodują, że obój jest instrumentem mniej
ruchliwym od fletu i klarnetu. Możliwe do wydobycia są pasaże, gamy i ozdobniki, ale
w tempie wolniejszym, niż jest to możliwe na flecie. Aplikatura oboju umożliwia wykonanie
wszystkich trylów półtonowych i całotonowych. tremolanda wykonalne są do es

2

w granicach

oktawy.

Fagot

Fagot jest basowym przedłużeniem rodziny obojów. Zbudowany jest w postaci długiej

piszczałki, w której długość drgającego słupa powietrza sięga 2500 mm. Korpusy fagotu są
łączone ze sobą w ten sposób, że gabarytowa wysokość fagotu nie przekracza 1400 mm.

Korpus instrumentu składa się z pięciu części: rurki S ze stroikiem, skrzydła, stopy, basu

i głowy. Podstawą fagotu jest stopa, stanowiąca dolną cześć instrumentu. Wewnątrz stopy
wywiercone są dwa równoległe kanały dźwiękowe, połączone w kształcie litery U. Stopa
posiada kilka otworów dźwiękowych i mechanizm klapowo-dźwigniowy służący do ich
obsługi. Do stopy mocowane są obie rury główne fagotu. Do krótszej z tych dwóch rur
(skrzydła) przymocowana jest rurka, wygięta na kształt litery S, na jej końcu mocowany jest
stroik, podobny do stroika oboju, ale znacznie większych rozmiarów. Przedłużeniem dłuższej
rury głównej (zwanej rurą basową) jest czara głosowa w postaci wąskiej rury, lekko
rozszerzającej się w połowie długości i zwężającej się w górnym końcu. Rura ta nazywana
jest głową fagotu. Podczas gry fagot zawieszony jest na szyi grającego za pomocą paska.

Rys. 17. Widok ogólny fagotu [12]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

Skala i rejestry brzmieniowe fagotu

Cechą charakterystyczną techniki gry na fagocie jest skomplikowana rola kciuków –

lewy kciuk obsługuje siedem klap, a prawy – cztery. Łączna skala fagotu obejmuje dźwięki
od B

1

do fis

2

.

Fagoty charakteryzują się bardzo specyficznym brzmieniem. Barwa fagotu jest nosowa,

zawiera dużo tonów składowych, przy stosunkowo słabym pierwszym tonie składowym.
Frazy legato brzmią lirycznie, dźwięki wydobywane staccato charakteryzują się specyficznym
brzmieniem, artykulacja ta często jest stosowana do uzyskania efektów humorystycznych.

W najniższym rejestrze (B

1

–F) brzmienie fagotu jest silne i gęste, w dynamice piano

natomiast łagodne. Rejestr niski (Fis–es) brzmi słabiej i mniej efektownie, kilka dźwięków
z rejestru środkowego (e–as) to słaby punkt fagotów – dźwięki te są niewygodne do grania
a ich barwa jest niezbyt ładna. Najbardziej charakterystyczny dla fagotów jest rejestr wysoki
(a–g

1

) o łagodnym i pełnym brzmieniu. Dźwięki powyżej g

1

tworzą najwyższy rejestr

fagotów.

Fagot jest instrumentem nie transponującym, jego partie zapisuje się w kluczu basowym

i tenorowym.

Możliwości techniczno-wyrazowe fagotu

Większa szczelina w ustniku fagotu – w porównaniu z ustnikiem obojowym, powoduje,

ż

e fagocista nie odczuwa nadmiaru powietrza w płucach. Sprzyja to wykonywaniu dłuższych

fraz legato – szczególnie w wyższym rejestrze. Na fagocie można grać legato i staccato.
Możliwe do wykonania jest staccato podwójne. Na fagocie wykonalne są – nieco
wolniejszym tempie niż na oboju – biegniki i pasaże. Charakterystyczne dla partii fagotowych
są interwały o dużym rozmiarze wykonywane staccato. Tryle można grać na fagocie
w zakresie dźwięków od D do h

1

, możliwe do wykonania są również tremolanda tercjowe

i kwartowe.

Klarnet

Klarnet to instrument dęty drewniany z grupy aerofonów stroikowych z pojedynczym

stroikiem. Stroiki wykonywane są z tego samego materiału jak w przypadku oboju.
Charakterystyczne dla klarnetu jest przedęcie dudodecymowe, wynikające z charakterystyki
akustycznej ustnika klarnetowego. Przedęcie w klarnecie umożliwia klapa dudodecymowa.

Klarnet składa się z prostej, cylindrycznej drewnianej rury, rozszerzonej na końcu,

z otworami zamykanymi klapami. Klarnet podzielony jest na pięć części: ustnik, baryłkę,
korpus górny i dolny oraz czarę głosową. Części te w futerale przechowuje się osobno, a do
grania montuje się je wkładając odpowiednio toczone końcówki, (zaopatrzone w korkowe
opaski) jednych części w drugie. Standardowa długość instrumentu w stroju B wynosi
ok. 740 mm.

Rys. 18. Widok ogólny klarnetu [15]

Skala i rejestry brzmieniowe klarnetu

Skala klarnetu w stroju B wynosi (w faktycznym brzmieniu) od d do g

3

(b

4

), a klarnetu

basowego od D lub B (w zależności od konstrukcji) do b

1

(f

1

).

Klarnet jest instrumentem transponującym – w zależności od stroju transponuje o różne

interwały. Podstawowy instrument – klarnet B – transponuje o wielką sekundę w dół. Klarnet

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

A – transponuje o małą tercję w dół. Mały klarnet Es – transponuje o małą tercję w górę.
Dzięki transpozycji zapisu nutowego, dźwięki wydobywa się w ten sam sposób (za pomocą
tych samych chwytów), niezależnie od stroju klarnetu. Przykładowo – we wszystkich
odmianach klarnetu dźwięk g

1

(w zapisie) wykonuje się jako pusty (nie jest wtedy zasłonięty

ż

aden otwór dźwiękowy), niezależnie od faktycznej wysokości wydobytego w ten sposób

dźwięku. Zastosowanie takiego rozwiązania umożliwia muzykowi grę na klarnecie
o dowolnym stroju, bez konieczności uczenia się różnych systemów aplikatury.

Najniższy rejestr klarnetu: (e–e

1

), (zakresy dźwięków podane są tak jak w zapisie

nutowym, ich faktyczna wysokość zależy od stroju instrumentu), daje dźwięki o ciemnej
barwie i dramatycznym charakterze. Rejestr niski (f

1

– b

1

) posiada dźwięki najmniej wyraziste,

przytłumione (obydwa najniższe rejestry tworzą łącznie tzw. rejestr chalumeau). Rejestr
ś

rodkowy (h

1

–cis

3

) jest jasny, wyrazisty, o ciepłej barwie i najbardziej nośny. Rejestr wysoki

(d

3

–g

3

), jest ostry, przenikliwy, najwyższy rejestr (gis

3

–c

4

), daje dźwięki bardzo ostre,

o niezbyt przyjemnej barwie.

Możliwości techniczno-wyrazowe klarnetu

Przy zadęciu cały strumień powietrza jest wykorzystywany do tworzenia dźwięku, stąd

gra na klarnecie nie wymaga tak dużo powietrza jak w przypadku gry na flecie. Ilość
powietrza potrzebna do gry w przypadku klarnetu silnie zależy od twardości stroika. Im
twardszy stroik – tym więcej powietrza jest potrzebne do gry.

Dzięki łatwemu oddechowi na klarnecie frazy grane legato mogą być dość długie.

Staccato wykonuje się jako pojedyncze, staccato podwójne ze względu na dużą trudność
zastosowania tej artykulacji stosowane jest sporadycznie. Można stosować grę frullato.

Na klarnecie można wykonać wszelkie gamy, pasaże i biegniki, wszystkie tryle

półtonowe i całotonowe (do g

3

) oraz większość tremoland. Sprawność techniczna gry na

klarnecie niewiele ustępuje możliwościom gry na flecie.

Charakterystyczna dla klarnetu jest łatwość osiągania różnych stopni dynamicznych – od

ledwie słyszalnego pianissima – do bardzo głośnego fortissimo, z możliwością stopniowych
zmian dynamicznych w szerokim zakresie.

Na klarnecie, dzięki otworom zamykanym bezpośrednio przez opuszki palców grającego,

możliwe do wykonania są płynne glissanda w górę w zakresie dźwięków g–g

1

oraz d

2

–c

3

.

Również każdy pojedynczy dźwięk można poprzez zmianę zadęcia płynnie podwyższać
i obniżać w dość szerokim zakresie, przekraczającym czasami pół tonu.

Saksofon

Saksofon – instrument dęty drewniany z grupy aerofonów stroikowych. Klasyfikację tę

zawdzięcza swojej budowie i trzcinowemu stroikowi. Korpus saksofonu wykonany jest ze
stopów na bazie miedzi.

Rys. 19. Widok ogólny saksofonu [18]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

Występuje w siedmiu odmianach różniących się wielkością i zakresem skali. Najczęściej

stosowane odmiany saksofonów to:
a)

Saksofon sopranowy – w kształcie prostej rury. Strój B. Brzmienie delikatne i słodkie.

b)

Saksofon altowy – w kształcie odwróconej litery S. Stosunkowo mały i lekki. Strój Es.
Bogate i ciepłe brzmienie.

c)

Saksofon tenorowy – w kształcie odwróconej litery S. Średniej wielkości, lecz ciągle
dość łatwy w użyciu. Strój B. Czyste, wyraziste i nieco rzewne brzmienie.

d)

Saksofon barytonowy – zbudowany w kształcie odwróconej litery S z zawinięciem
w górnej części. Dużych rozmiarów. Strój Es. Głębokie, nieco chropowate brzmienie.
Korpus saksofonu jest silnie stożkowy. Średnica otworów dźwiękowych zwiększa się

znacznie w kierunku czary głosowej. Ustnik saksofonowy jest podobny do klarnetowego, ale
jego nieco inny przekrój powoduje, że w saksofonie (za pomocą klapy oktawowej) uzyskuje
się przedęcie nie duodecymowe ale oktawowe, co upraszcza mechanikę instrumentu
i aplikaturę palcową w grze na saksofonie.

Skala i rejestry brzmieniowe saksofonu

Saksofony są instrumentami transponującymi. Najpowszechniej używany saksofon

altowy (strój Es) transponuje o sekstę wielką w dół. Nuty dla saksofonu, niezależnie od jego
wielkości zapisuje się zawsze w kluczu wiolinowym, stosując odpowiednią transpozycję.

Skala saksofonu (w pisowni) zawiera się w granicach od b–f

3

. W muzyce solistycznej

możliwe do uzyskania są dźwięki wykraczające w górę poza skalę saksofonu.

Barwa saksofonu we wszystkich rejestrach jest wyrównana, charakteryzuje się

metalicznym zabarwieniem i jest nieco nosowa. Saksofon – podobnie jak klarnet – dysponuje
wielkimi możliwościami dynamicznymi.

Możliwości techniczno-wyrazowe saksofonu

Saksofon umożliwia wykonywanie długich fraz legato, staccato przeważnie wykonuje się

jako pojedyncze, ale możliwe do uzyskania jest staccato podwójne i potrójne. W grze na
saksofonie często stosowana jest wibracja dźwięku, Podobnie jak w klarnecie każdy dźwięk
można w szerokim zakresie obniżać i podwyższać poprzez zmianę zadęcia.

Dzięki prostej aplikaturze saksofon posiada łatwość wykonania w szybkim tempie

wszelkich biegników, gam i pasaży, możliwe do wykonania są niemal wszystkie tryle
i tremolanda.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie jest pochodzenie instrumentów dętych drewnianych?

2.

Jakie cechy decydują o zaliczeniu instrumentu dętego do grupy instrumentów dętych
drewnianych?

3.

Jaki w instrumentach dętych drewnianych zmienia się wysokość dźwięku?

4.

Co jest źródłem dźwięku we flecie?

5.

Jaką rolę w konstrukcji instrumentów stroikowych pełni stroik?

6.

Jaka jest ogólna konstrukcja instrumentów dętych drewnianych?

7.

Czym różni się stroik pojedynczy od stroika podwójnego?

8.

Który z instrumentów dętych drewnianych ma największe możliwości techniczne gry?

9.

Jakie instrumenty dęte drewniane dysponują największą rozpiętością dynamiczną gry?

10.

Jakie instrumenty spośród dętych drewnianych transponują?

11.

Na czym polega transpozycja stosowana w instrumentach dętych drewnianych?

12.

Na jakim instrumencie dętym drewnianym można uzyskać płynne glissando?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zidentyfikuj elementy konstrukcyjne wchodzące w skład fletu, klarnetu i oboju.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

3)

przeprowadzić oględziny instrumentów,

4)

zidentyfikować elementy składające się na korpus instrumentu,

5)

zidentyfikować elementy składowe mechanizmu klapowego,

6)

sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrumenty muzyczne – flet, obój, klarnet,

−

katalogi dętych instrumentów muzycznych,

−

przybory do pisania,

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj instrumenty dęte drewniane na podstawie ich wyglądu zewnętrznego

i zakwalifikuj je do odpowiedniego rodzaju i gatunku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

3)

określić rodzinę, do której należy każdy zaprezentowany instrument,

4)

określić rodzaj i gatunek każdego zaprezentowanego instrumentu,

5)

sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dęte drewniane instrumenty muzyczne, lub ilustracje przedstawiające te instrumenty,

−

katalogi dętych instrumentów muzycznych,

−

przybory do pisania,

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

Ćwiczenie 3

Na podstawie nagrań muzycznych rozpoznaj słuchem instrumenty dęte drewniane oraz

określ rejestry brzmieniowe, które zostały zaprezentowane w poszczególnych fragmentach
nagrania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

3)

wysłuchać nagrania muzyczne prezentujące instrumenty dęte drewniane,

4)

rozpoznać słuchowo poszczególne instrumenty dęte drewniane,

5)

określić rejestry brzmieniowe instrumentów w poszczególnych fragmentach nagrania,

6)

sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

nagrania muzyczne prezentujące brzmienie dętych drewnianych instrumentów
muzycznych,

−

sprzęt audio: odtwarzacz, wzmacniacz, kolumny głośnikowe,

−

przybory do pisania,

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić pochodzenie instrumentów dętych drewnianych?

2)

wymienić

instrumenty

należące

do

podgrupy

instrumentów

wargowych, pojedynczostroikowych i podwójnostroikowych?

3)

zdefiniować

cechy

charakterystyczne

instrumentów

dętych

drewnianych?

4)

określić sposób powstawania dźwięku w instrumentach dętych

drewnianych?

5)

określić sposób zmiany wysokości dźwięku w instrumentach dętych

drewnianych?

6)

określić podstawowe różnice między stroikiem pojedynczym

i podwójnym?

7)

zidentyfikować instrumenty dęte drewniane na podstawie ich wyglądu

zewnętrznego?

8)

zidentyfikować

elementy

składowe

instrumentów

dętych

drewnianych?

9)

zidentyfikować słuchowo instrumenty dęte drewniane oraz określić ich

rejestry brzmieniowe?

10)

rozpoznać słuchowo rodzaj stosowanej artykulacji?

11)

określić celowość budowania instrumentów transponujących?

12)

rozpoznać najbardziej popularne gatunki saksofonów oraz określić ich

stroje?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

4.4. Budowa i możliwości techniczno-wyrazowe instrumentów

dętych blaszanych

4.4.1. Materiał nauczania

Do instrumentów dętych blaszanych zalicza się aerofony organicznostroikowe ustnikowe.

Ich cechą charakterystyczną jest brak zewnętrznego wibratora. Jego rolę przejmują usta
grającego, które pobudzone strumieniem wydychanego powietrza wibrują podczas gry.

Z instrumentów dętych blaszanych można uzyskać techniką przedęcia dźwięki należące

do szeregu harmonicznego. Dlatego w instrumentach tzw. naturalnych nie jest możliwe
uzyskanie pełnej skali chromatycznej. Współcześnie stosowane instrumenty dęte blaszane
dysponują pełną skalą chromatyczną, dzięki zastosowaniu systemu wentyli (trąbki, waltornie,
sakshorny, tuby) lub suwaka (puzon).

Wentyle stosowane w instrumentach dętych blaszanych zostały wynalezione na początku

XIX w. Występują w dwóch wariantach konstrukcyjnych – jako wentyle obrotowe
i tłoczkowe. Po przyciśnięciu wentyl powoduje włączenie do piszczałki instrumentu
dodatkowego kanału. Kanał ten przedłuża aktywną część słupa powietrza, co powoduje
obniżenie dźwięku.

Rys. 20.

Schemat wentyla tłoczkowego [20]

Suwaki przedłużają piszczałkę w sposób ciągły. Suwak jest rurą zgiętą w kształcie litery

U, nałożoną obydwoma ramionami na końcówki rur wewnętrznych i po tych końcówkach
przesuwaną. W miarę przesuwania suwaka zwiększa się łączna długość piszczałki, dzięki
czemu dźwięk ulega obniżeniu.

Pochodzenie instrumentów dętych blaszanych

Instrumenty dęte blaszane są obok perkusyjnych najstarszą grupą instrumentów. Ich

początki sięgają czasów prehistorycznych. Wywodzą się z urządzeń służących wzmacnianiu
naturalnego głosu ludzkiego. Pierwszymi takimi próbami zapewne było składanie rąk wokół
ust, co kierunkowało dźwięk. Później zaczęto używać w tym celu wszelkiego rodzaju
przedmiotów pochodzenia naturalnego. Były to zapewne wydrążone gałęzie drzew, puste
w środku rogi zwierząt kopytnych, muszle dużych skorupiaków itp. Przypadkowe wydobycie
dźwięku z takiego przedmiotu stało się punktem wyjścia do zastosowania go jako instrumentu
muzycznego. Stopniowo do budowania takich instrumentów zaczęto stosować drewno oraz
w coraz większym zakresie metal, co zapoczątkowało właściwy rozwój instrumentów dętych
organicznostroikowych ustnikowych.

Więcej informacji na temat pochodzenia i ewolucji instrumentów dętych blaszanych

znajdziesz w literaturze [1, 4, 6].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

Współczesne instrumenty dęte blaszane

W poradniku, ze względu na jego ograniczoną objętość zostały omówione tylko

najważniejsze instrumenty dęte blaszane, wchodzące w skład współczesnej orkiestry
symfonicznej. Do instrumentów tych zalicza się trąbkę, waltornię, puzon i tubę. Odmianą
trąbki jest flügerhorn oraz kornet, odmianą puzonu jest puzon wentylowy. Oprócz tych
instrumentów używane są – szczególnie w orkiestrach dętych sakshorny, występujące
w odmianach o zróżnicowanym stroju, kształcie i wielkości. W orkiestrach dętych używa się
również helikonu i suzafonu – które są odmianami tuby.

Więcej informacji na temat instrumentów dętych blaszanych i ich licznych odmianach,

które nie zostały omówione w niniejszym poradniku znajdziesz w literaturze [1, 4].

Trąbka

Trąbka jest najbardziej rozpowszechnionym dętym instrumentem blaszanym. Jest

wykonana w postaci metalowej otwartej piszczałki, w 25–40% swej długości cylindrycznej,
w pozostałej części rozszerzającej się hiperbolicznie i zakończonej rozszerzającą się czarą
głosową. Piszczałka o łącznej długości 1300 mm zwinięta jest w kształt zaokrąglonego
prostokąta, w taki sposób, że czara głosowa znajduje się niemal w przedłużeniu części
przyustnikowej. Dzięki temu długość całkowita trąbki nie przekracza 500 mm.

Rys. 21. Widok ogólny trąbki [20]

Do zadęcia służy ustnik o płytkim półkolistym kielichu. W cylindrycznej części rury

trąbki wbudowany jest mechanizm składający się z trzech wentyli obrotowych lub
tłoczkowych. To drugie rozwiązanie konstrukcyjne mechanizmu wentylowego jest obecnie
bardziej popularne. Wentyle obsługiwane są palcami prawej dłoni. Wentyl pierwszy –
znajdujący się pod palcem wskazującym – włącza dodatkowy kanał powietrzny, obniżający
dźwięk o cały ton. Wentyl drugi (pod palcem środkowym) włącza kanał obniżający dźwięk
o pół tonu. Trzeci wentyl (pod palcem serdecznym) włącza kanał obniżający dźwięk o trzy
półtony.

Jedna z części korpusu trąbki wykonana jest w postaci krąglika inwencyjnego, który

można częściowo przesuwać względem pozostałej części korpusu. Za pomocą tego krąglika
trąbka jest strojona.

Trąbka – podobnie jak wszystkie instrumenty dęte blaszane – wyposażona jest także

w jeden lub więcej zaworów, pozwalających na usuwanie wilgoci powstającej ze skroplonej
pary wodnej.

Skala i rejestry brzmieniowe trąbki

Najpowszechniej używana jest trąbka w stroju B – podobnie jak klarnet transponuje ona

o wielką sekundę w dół. Nie transponuje stosowana niekiedy trąbka w stroju C. Tradycyjnie,
skala trąbki obejmuje dźwięki z zakresu fis–c

3

(w pisowni).

Obecnie trębacze mają

opanowaną technikę wydobywania dźwięków znacznie wyższych od c

3

.

Bez użycia wentyli wydobyć można z trąbki, co najmniej sześć dźwięków szeregu

harmonicznego. Pierwszy dźwięk szeregu harmonicznego jest nieosiągalny ze względu na

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45

wąską menzurę instrumentu. Siódmy dźwięk szeregu harmonicznego nie jest używany,
z powodu nieczystego stroju.

Rys. 22. Naturalny szereg dźwięków harmonicznych trąbki [źródło własne]

Każdy z dźwięków szeregu harmonicznego trąbki może być obniżony przez użycie

wentylów pojedynczo, parami a także wszystkich trzech razem. W ten sposób można uzyskać
wszystkie dźwięki skali chromatycznej, niektóre nawet na dwa różne sposoby.

W pisowni dla trąbki używa się wyłącznie klucza wiolinowego, z zastosowaniem

odpowiedniej transpozycji.

W rejestrze niskim (fis–c

1

), trąbka brzmi mało dźwięcznie, przy tym lepiej w piano,

dźwięk jest łagodny, a instrument wykazuje mniejszą ruchliwość. W środkowym rejestrze
(c

1

–g

2

), instrument jest bardzo ruchliwy, dźwięk jest bardzo jasny, o metalicznej nie

zlewającej się z orkiestrą barwie. W rejestrze wysokim – powyżej g

2

, trąbka brzmi dość ostro

i przenikliwie.

Rys. 23. Możliwe kombinacje użycia wentyli i uzyskane obniżenie dźwięku [źródło własne]

Możliwości techniczno-wyrazowe trąbki

Podczas gry, trąbka jest trzymana lewą ręką niemal poziomo, a palce prawej ręki

spoczywają na wentylach. Trębacz przy grze opiera napięte wargi o ustnik. Od napięcia warg
i ciśnienia wdmuchiwanego powietrza zależy, jaki dźwięk z szeregu harmonicznego zastanie
wydobyty z instrumentu.

Na trąbce możliwa jest gra legato oraz staccato. W celu wykonania szybkiego staccata

stosuje się staccato podwójne i potrójne. Możliwa jest również gra frullato. Wykonalne są
niemal wszystkie tryle całotonowe i półtonowe, powyżej fis

2

można stosować technikę trylu

wargowego. Wykonalne są również tremolanda, nie wymagające zmiany rodzaju zadęcia.

W celu stłumienia dźwięku trąbki i zmiany barwy dźwięku oraz uzyskania specjalnych

efektów kolorystycznych, stosuje się różnego rodzaju tłumiki, wkładane do roztrąbu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

46

Puzon

Przedłużeniem rodziny trąbek w kierunku basowym jest rodzina puzonów,

reprezentowana współcześnie przez puzon tenorowy i tenorowo-basowy.

Puzon tenorowy jest mosiężną piszczałką otwartą, wykazującą w 70% swej długości

profil równoległy, a w pozostałej części rozszerzającą się w szeroką czarę głosową. Długość
słupa powietrza wynosi w pozycji zasadniczej 2700 mm. Rura puzonu jest wygięta w postać
zygzakowo – esową, co powoduje, że długość instrumentu w tej pozycji wynosi 1200 mm, po
maksymalnym wysunięciu suwaka – do 1750 mm. Do zadęcia służy ustnik o profilu
podobnym do ustnika trąbki, lecz o znacznie większych rozmiarach.

W puzonie do zmiany wysokości dźwięku służy suwak. Suwak może przyjmować siedem

położeń, zwanych pozycjami. Każda kolejna pozycja obniża wszystkie dźwięki szeregu
harmonicznego instrumentu o kolejne półtony.

Puzon tenorowo-basowy posiada dodatkowy kanał kwartowy oraz wentyl obrotowy,

włączający ten kanał. Wentyl ten obsługiwany jest kciukiem lewej ręki. Puzon posiada
również krąglik inwencyjny, służący do strojenia instrumentu.

Rys. 24. Widok ogólny puzonu tenorowo-basowego [17]

Skala i rejestry brzmieniowe puzonu

Przy suwaku wsuniętym całkowicie (I pozycja) można z puzonu wydobyć, co najmniej

10 dźwięków szeregu harmonicznego, począwszy od B

1

, przy czym pierwszy dźwięk jest

dość trudny do wydobycia. Dźwięk ten nazywa się dźwiękiem pedałowym. W puzonie
tenorowo – basowym włączenie wentyla kwartowego powoduje obniżenie podstawowego
szeregu harmonicznego o kwartę. Łączna skala puzonu obejmuje dźwięki z zakresu B

1

–f

2

.

Podobnie jak w trąbce możliwe jest wydobycie dźwięków przekraczających f

2

.

Barwa puzonu jest bardzo wyrównana – w całej skali instrument brzmi dostojnie. Puzon

jest najgłośniejszym instrumentem orkiestry symfonicznej, mimo to jego barwa prezentuje się
bardzo dobrze również w dynamice piano.

Nuty na puzon notowane są w sposób nietransponujący, zapisywane są w kluczu

basowym i tenorowym oraz sporadycznie – w kluczu altowym.

Możliwości techniczno-wyrazowe puzonu

Podczas gry puzon trzymany jest w lewym ręku za poprzeczkę części nieruchomej,

podczas gdy prawa ręka trzyma poprzeczkę części ruchomej. Technika zadęcia jest podobna
jak w trąbce. Analogiczne zastosowanie mają staccato pojedyncze, podwójne i potrójne oraz
zadęcie trylowe. Puzon ustępuje biegłością techniczną instrumentom wentylowym.

W odróżnieniu od instrumentów wentylowych – w których zmiana długości słupa

powietrza dokonuje się w bardzo krótkim czasie, potrzebnym na przełączenie wentyla –
przesuwanie suwaka z jednej pozycji na następną wymaga większego czasu, szczególnie
wtedy, gdy suwak należy przesunąć o wiele pozycji (odległość między I i VII pozycją wynosi
około 600 mm). Dlatego podstawowym rodzajem artykulacji w grze puzonowej jest non

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

47

legato lub miękkie portato oraz wszelkie rodzaje staccata. Właściwe legato można osiągnąć
jedynie bez przesuwania suwaka, czyli między dźwiękami tego samego szeregu
harmonicznego. Do specjalnych celów stosuje się glissando, możliwe do uzyskania w ruchu
w górę i w dół w obrębie sześciu półtonów. W puzonie nie można wykonać trylów
i tremoland, które wymagałyby zmiany pozycji suwaka.

Podobnie jak w trąbce do ściszenia dźwięku i zmiany jego barwy wykorzystuje się

różnorodnego rodzaju tłumiki.

Waltornia

Waltornia jest mosiężną piszczałką otwartą, w 45% swojej długości równoległą,

w pozostałej części rozszerzającą się hiperbolicznie i zakończoną silnie rozszerzającą się
czarą głosową. Piszczałka ma całkowitą długość ok. 3650 mm i zwinięta jest w kształt
kolisty, tak, że czara głosowa skierowana jest w dół ku tyłowi.

Rys. 25. Widok ogólny waltorni [22]

Do zadęcia służy stożkowaty ustnik, jego niewielki rozmiar i kształt uniemożliwia

wydobycie pierwszego dźwięku harmonicznego, sprzyja natomiast wydobywaniu wysokich
dźwięków harmonicznych (powyżej 18). W cylindrycznej części rury waltorni usytuowany
jest mechanizm wentylowy o wentylach obrotowych. Mechanizm przystosowany jest do
obsługiwania go palcami lewej dłoni. Waltornia posiada również krąglik inwencyjny, służący
do strojenia instrumentu.

Skala i rejestry brzmieniowe waltorni

Waltornie budowane najczęściej w stroju F, transponują o kwintę w dół w kluczu

wiolinowym, a o kwartę w górę w kluczu basowym.

Bez użycia wentylów z waltorni można wydobyć 11 dźwięków szeregu harmonicznego.

Przez włączenie wentyli uzyskuje się obniżenie szeregu harmonicznego o 1–6 półtonów.
Kolejność użycia wentylów jest taka sama jak na trąbce.

Pełna skala waltorni obejmuje (w pisowni) dźwięki z zakresu Fis–c

3

. Podobnie jak

w innych instrumentach dętych blaszanych możliwe jest uzyskanie dźwięków wyższych od
c

3

. Nuty partii waltorniowych notuje się w kluczu basowym i wiolinowym.

Dźwięk waltorni jest bardziej miękki i łagodny niż w przypadku trąbek i puzonów.

W rejestrze najniższym barwa jest ciemna, stopniowo się rozjaśnia, a powyżej g

2

dźwięk staje

się ostrzejszy. W całej skali brzmienie waltorni zlewa się łatwo zarówno z instrumentami
dętymi drewnianymi, jak i blaszanymi. Waltornia dysponuje bardzo dużymi możliwościami
kształtowania dynamiki (głośności) gry.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

48

Możliwości techniczno-wyrazowe waltorni

Na waltorni gra się w pozycji siedzącej, opierając instrument na prawym udzie. Lewa

ręka spoczywa na wentylach, prawa podtrzymuje czarę dźwiękową. W razie potrzeby prawa
dłoń zatyka częściowo wylot instrumentu – dla uzyskania dźwięków zakrytych.

Waltornia stawia szczególne wymagania odnośnie zadęcia, technika zadęcia przypomina

technikę clarino dawnych trębaczy, gdyż wymaga operowania wysokimi dźwiękami szeregu
harmonicznego. Sposób wydobycia legato, stacatto pojedynczego, podwójnego i potrójnego
jest analogiczny jak w przypadku trąbki.

W rejestrze wysokim (e

1

–b

2

) można wykonywać wargami tryle całotonowe. W całej skali

instrumentu możliwe jest uzyskanie dźwięków zakrytych, które uzyskuje się poprzez
włożenie dłoni do wylotu instrumentu. Dźwięki zakryte charakteryzują się metaliczną
i przygłuszoną barwą, używaną zwykle w piano.

Tuba

Tuba to najniżej brzmiący i największy instrument dęty blaszany. Tuba zbudowana jest

z długiej rury, rozpoczynającej się ustnikiem, wielokrotnie zwiniętej, rozszerzającej się
stożkowo i zakończonej czarą głosową. Zazwyczaj tuby zwijane są w kształcie elipsy z czarą
umieszczoną po lewej stronie grającego z systemem tłokowym lub zaworami obrotowymi
obsługiwanymi prawą ręką.

Z powodu bardzo szerokiej menzury (menzura – to stosunek długości piszczałki do jej

przekroju) z tuby można wydobyć pierwszy dźwięk szeregu harmonicznego. Ze względu na
konieczność wypełnienia oktawowej luki między pierwszym a drugim dźwiękiem szeregu
harmonicznego, tuby posiadają cztery wentyle. Wentyl czwarty obniża dźwięk o interwał
kwarty czystej.

W tubie stosowany jest ustnik o dużych rozmiarach i o głębokim oraz szerokim

przekroju.

Rys. 26. Widok ogólny tuby [14]

Skala i rejestry brzmieniowe tuby

Tuby nie transponują – czyli dźwięki notowane są zgodnie z ich rzeczywistym

brzmieniem. Nuty zapisywane są kluczu basowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

49

Tuby budowane są w dwóch odmianach:

−

tuba Es – o zasadniczym szeregu harmonicznym od dźwięku Es

1

,

−

tuba B – o zasadniczym szeregu harmonicznym od dźwięku B

2

– ten dźwięk nie może

być wydobyty, w związku z czym skala tej tuby zaczyna się od B

1

(drugi dźwięk szeregu

harmonicznego).

Górny rejestr tuby kończy się na dźwięku g

1

(niezależnie od typu tuby). Na tubie –

podobnie jak w przypadku innych instrumentów dętych blaszanych można wydobyć dźwięki
wykraczające poza typową skalę instrumentu.

Możliwości techniczno wyrazowe tuby

Tuba mimo znacznych rozmiarów jest instrumentem, na którym można wykonywać

w zasadzie wszelkie biegniki, pasaże, gamy – jednak w tempie wolniejszym niż jest to
możliwe na trąbce. Tryle tremolanda, frullato są niewygodne do wydobycia w niskim
rejestrze instrumentu. Brzmienie tuby jest w całej skali wyrównane, cechuje się głębią
i miękkością – szczególnie w dynamice piano.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie jest pochodzenie instrumentów dętych blaszanych?

2.

Jakie cechy decydują o zaliczeniu instrumentu dętego do grupy instrumentów dętych
blaszanych?

3.

W jaki sposób w instrumentach dętych blaszanych zmienia się wysokość dźwięku?

4.

Co jest źródłem dźwięku w instrumentach dętych blaszanych?

5.

Jaką rolę w konstrukcji instrumentów stroikowych pełnią wentyle?

6.

Jaka jest ogólna konstrukcja instrumentów dętych blaszanych?

7.

Czym różni się zadęcie pojedyncze od podwójnego?

8.

Który z instrumentów dętych blaszanych ma największe możliwości techniczne gry?

9.

Jakie instrumenty dęte blaszane dysponują największą rozpiętością dynamiczną gry?

10.

Jakie instrumenty spośród dętych blaszanych transponują?

11.

Co to jest naturalny szereg harmoniczny dźwięków?

12.

Na jakim instrumencie dętym blaszanym można uzyskać płynne glissando?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zidentyfikuj elementy konstrukcyjne wchodzące w skład puzonu i tuby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

3)

przeprowadzić oględziny instrumentów,

4)

zidentyfikować elementy składające się na korpus instrumentu,

5)

zidentyfikować elementy składowe mechanizmu wentylowego i suwakowego,

6)

sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrumenty muzyczne – puzon i tuba,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

50

−

katalogi dętych instrumentów muzycznych,

−

przybory do pisania,

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj instrumenty dęte blaszane na podstawie ich wyglądu zewnętrznego

i zakwalifikuj je do odpowiedniego rodzaju i gatunku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

3)

określić rodzinę, do której należy każdy zaprezentowany instrument,

4)

określić rodzaj i gatunek każdego zaprezentowanego instrumentu,

5)

sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dęte blaszane instrumenty muzyczne, lub ilustracje przedstawiające te instrumenty,

−

katalogi dętych instrumentów muzycznych,

−

przybory do pisania,

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Na podstawie nagrań muzycznych rozpoznaj słuchem instrumenty dęte blaszane oraz

określ rejestry brzmieniowe które zostały zaprezentowane w poszczególnych fragmentach
nagrania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

3)

wysłuchać nagrania muzyczne prezentujące instrumenty dęte blaszane,

4)

rozpoznać słuchowo poszczególne instrumenty dęte blaszane,

5)

określić rejestry brzmieniowe instrumentów w poszczególnych fragmentach nagrania,

6)

sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

nagrania muzyczne prezentujące brzmienie dętych drewnianych instrumentów
muzycznych,

−

sprzęt audio: odtwarzacz, wzmacniacz, kolumny głośnikowe,

−

przybory do pisania,

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

51

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić pochodzenie instrumentów dętych blaszanych?

2)

zdefiniować pojęcie szeregu harmonicznego?

3)

zdefiniować

cechy

charakterystyczne

instrumentów

dętych

blaszanych?

4)

określić sposób powstawania dźwięku w instrumentach dętych

blaszanych?

5)

określić zasadę działania mechanizmu wentylowego w instrumentach

dętych blaszanych?

6)

określić sposób zmiany wysokości dźwięku w instrumentach dętych

blaszanych?

7)

wyjaśnić przyczyny różnic między możliwościami technicznymi trąbki

i puzonu?

8)

zidentyfikować instrumenty dęte blaszane na podstawie ich wyglądu

zewnętrznego?

9)

zidentyfikować elementy składowe instrumentów dętych blaszanych?

10)

zidentyfikować słuchowo instrumenty dęte blaszane oraz określić ich

rejestry brzmieniowe?

11)

rozpoznać słuchowo rodzaj stosowanej artykulacji?

12)

określić w przybliżeniu rozpiętość skali dźwięków możliwych do

wydobycia na trąbce, puzonie, waltorni i tubie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

52

4.5. Budowa i możliwości techniczno-wyrazowe instrumentów

perkusyjnych

4.5.1. Materiał nauczania

Instrumenty perkusyjne – to instrumenty muzyczne, w których źródłem dźwięku jest

drganie całości lub części instrumentu. Drganie to może być wywoływane uderzeniem
odpowiedniej części instrumentu pałką, szczotką, dłonią, lub innym przedmiotem albo
poprzez potrząsaniem całym instrumentem. Instrumenty perkusyjne dzielą się na:

−

membranofony – instrumenty perkusyjne membranowe – w których źródłem dźwięku
jest drgająca napięta membrana, tworząca jedną z części instrumentu,

−

idiofony – instrumenty perkusyjne samobrzmiące – w których źródłem dźwięku jest
drganie całego instrumentu,

Pochodzenie instrumentów perkusyjnych

Rozwój instrumentów perkusyjnych rozpoczął się w czasach prehistorycznych, kiedy

człowiek pierwotny po raz pierwszy zaczął uderzać dwoma kijami, kamieniami czy kośćmi,
ż

eby wzmocnić rytm klaszczących dłoni i tupiących stóp. Wiele ludów do dziś używa

prymitywnych idiofonów i służą one do podkreślenia rytmu śpiewu lub dawania sygnału.
Zainteresowanie różnymi brzmieniami i wysokościami dźwięków, które wydobywano za
pomocą przedmiotów rozmaitej wielkości i rozmaitych właściwościach doprowadziło do
powstania takich instrumentów jak ksylofon czy zestaw gongów.

Membranofony – istniały już co najmniej II tysiące lat p.n.e. w starożytnej Mezopotamii

i Egipcie.

Więcej informacji na temat historii i rozwoju instrumentarium perkusyjnego znajdziesz

w literaturze [1, 3, 4, 6].

Współczesne instrumenty perkusyjne

Współczesne instrumentarium perkusyjne obejmuje instrumenty, podzielone na dwie

podstawowe grupy – grupę instrumentów membranowych i grupę idiofonów. Grupy te
zawierają łącznie sześć podgrup oraz około dwudziestu rodzajów instrumentów perkusyjnych.
Łączna liczba instrumentów perkusyjnych, używanych we współczesnym wykonawstwie
muzycznym jest trudna do określenia (z pewnością różnych instrumentów jest ponad sto
gatunków). Dlatego omówienie wszystkich instrumentów perkusyjnych nie jest możliwe,
w ramach niniejszego poradnika. Ograniczono się, więc do omówienia tylko najważniejszych
przedstawicieli instrumentów perkusyjnych, używanych w składzie orkiestry symfonicznej.
Więcej informacji na temat współczesnego instrumentarium perkusyjnego, możliwości
technicznych, brzmieniowych i obszarów zastosowań znajdziesz w literaturze [4, 5].

Kotły orkiestrowe

Kocioł jest instrumentem perkusyjnym z rodziny membranofonów, składa się z naciągu

rozpiętego na miskowatym korpusie, który zwykle wykonany jest z miedzi lub, w przypadku
tańszych modeli kotłów, z włókna szklanego lub aluminium. Kotły orkiestrowe są
instrumentem o określonej wysokości dźwięku

Naciąg przymocowany jest do obręczy. Obręcz jest przymocowana do korpusu kotła

kontrobręczą, która jest wyposażona w mechanizm, za pomocą, którego można regulować
naprężenie membrany a tym samym zmieniać wysokość dźwięku wydawanego przez kocioł.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

53

Rys. 27. Zestaw kotłów orkiestrowych z widocznym mechanizmem napinającym membranę [23]

Membrany kotłów mogą być wykonane ze skóry zwierzęcej (zwykle jest to skóra cielęca

lub kozia) lub tworzywa sztucznego (zazwyczaj są to błony PET). Membrany z tworzyw
sztucznych są wytrzymałe, nie poddające się warunkom atmosferycznym i relatywnie
niedrogie, co sprawia, że są częściej stosowane niż membrany skórzane.

Na kotłach gra się wykorzystując odpowiednie pałki (po dwie w zestawie). Składają się

one z dwóch części – trzonka i główki. Trzonek jest zwykle wykonany z drewna – najczęściej
jest to drewno orzechowe, wiśniowe, brzozowe, lub klonowe, czasami zamiast z drewna
trzonki pałek wykonuje się z bambusa, rzadziej z aluminium i grafitu. Główka pałki może być
wykonana z różnych materiałów, z czego najpopularniejszy jest filc, którym okręca się
trzonek.

Do jakości dźwięku kotła przyczynia się kształt jego korpusu. Półkuliste korpusy dają

jaśniejszy dźwięk, zaś korpusy o przekroju parabolicznym – ciemniejszy. Kolejnym
czynnikiem jest faktura korpusu bębna – instrumenty miedziane mogą być gładkie, lub
o powierzchni, na której wybito drobne, nieregularne wgniecenia.

Skala, rejestry brzmieniowe i możliwości techniczne kotłów orkiestrowych

Standardowy zestaw kotłów składa się z czterech instrumentów o średnicy około 800 mm

(32 cale), 750 mm (29 cali), 660 mm (26 cali) i 610 mm (23 cale). Taki zestaw pozwala na
zagranie dźwięków od D do a. Każdy z kotłów można stroić w zakresie od kwinty do oktawy.
Nuty dla kotłów pisze się w kluczu basowym, bez stosowania transpozycji.

W normalnych warunkach kotlista uderza pałeczką w membranę kotła w odległości około

100 mm od jej krawędzi, co sprawia, ze instrument wydaje charakterystyczny donośny
dźwięk.

Istnieją dwie podstawowe techniki uderzenia w kotły: staccato i tremolo. Staccato

uzyskiwane jest przez pojedyncze uderzenia. Tremolo wydobywa się przez jak najszybsze
następstwo uderzeń na przemian obiema pałeczkami. W specjalnych wypadkach stosuje się
tremolando, wykonywana na przemian dwiema pałeczkami na dwóch kotłach.

Wielki bęben

Wielki bęben jest największym instrumentem membranowym o nieokreślonej wysokości

dźwięku. Wykonany jest w postaci drewnianego walca o wysokości około 350 mm i średnicy
około 900 mm. Na obu stronach bębna rozpięta jest membrana ze skóry lub tworzywa
sztucznego typu PET. Membrany napinane są szeregiem śrub rozmieszczonych na obwodzie
korpusu bębna. Do gry służy drewniana pałka, obciągnięta grubo filcem lub skórą. Grający
stawia instrument przed sobą, skośnym ruchem uderzając pałką w membranę bębna. Nuty dla
wielkiego bębna pisze się przeważnie na jednej linii.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

54

Rys. 28.Widok ogólny a) wielkiego bębna, b) werbla [19]

Werbel

Werbel jest jednym z podstawowych rytmicznych instrumentów perkusyjnych.

Zbudowany jest w postaci walca o wysokości 140–190 mm i średnicy około 400 mm.
Membrana jest naciągnięta z obu stron. Od strony spodniej mocowane są sprężynki, które –
jeśli są naciągnięte, przylegają do membrany i dodają do barwy werbla metaliczne, delikatne
brzęczenie Werbel posiada ostry i wysoki dźwięk o krótkim czasie wybrzmienia, co
predestynuje werbel do wykonywania drobnych wartości rytmicznych. Podczas gry werbel
jest mocowany w statywie, tak, że górna membrana jest usytuowana w przybliżeniu poziomo.

Na werblu gra się dwiema drewnianymi pałeczkami, czasami używa się w celach

kolorystycznych drucianych miotełek, lub innych pałeczek, zmieniających barwę dźwięku.

Typowe dla werbla są – oprócz pojedynczych uderzeń staccato – pojedyncze, podwójne

i potrójne przednutki, tremolo dwiema pałeczkami, rytmy punktowane i wszelkie inne figury
rytmiczne. Nuty dla werbla zapisuje się na pojedynczej linii.

Dzwony rurowe

Dzwony rurowe są instrumentem z grupy idiofonów uderzanych. Instrument jest

zbudowany z 18–20 lekkich rur (ok. 40 mm średnicy), najczęściej miedzianych, powlekanych
chromem. Długości rur są tak dobrane, że ich dźwięk tworzy skalę chromatyczną od c do f

1

a czasami nawet do g

1

. Rury zawieszone są w dwóch rzędach. Dzwony posiadają tłumiki

które uruchamiane są za pomocą pedału. Gra się na nich specjalnym młotkiem. Odpowiednio
uderzając można uzyskać dźwięk o barwie zbliżonej od prawdziwego dzwonu.

Rys. 29. Widok ogólny dzwonów rurowych [19]

a)

b)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

55

Ksylofon

Ksylofon jest przedstawicielem idiofonów uderzanych o określonej wysokości dźwięku

Zbudowany jest z szeregu chromatycznie strojonych sztabek z twardego drewna (najczęściej
z palisandru). Do gry używa się dwu pałeczek zakończonych twardą główką.

Na ksylofonie można wykonywać w szybkim tempie gamy, biegniki, pasaże.

Charakterystyczne dla tego instrumentu są pojedyncze uderzenia, arpeggia grane na przemian
dwiema pałeczkami, glissanda diatoniczne, tremolo dwiema pałeczkami na jednym dźwięku
oraz tremolando dwiema pałeczkami na dwóch dźwiękach. Skala ksylofonu obejmuje zakres
dźwięków od c

2

do c

5

. Nuty dla ksylofonu pisze się w kluczu wiolinowym, bez transpozycji.

Rys. 30. Widok ogólny ksylofonu [19]

Do idiofonów uderzanych o określonej wysokości dźwięku zalicza się także: marimbę

(płytki wykonane z drewna) oraz wibrafon, dzwonki i czelestę (płytki wykonane z metalu).

Talerze i Tam-tam

Talerze, nazywane również czynelami – perkusyjny instrument muzyczny z grupy

idiofonów uderzanych. Talerze mają postać dwóch wykonanych najczęściej z brązu okrągłych
płyt o wklęsłym kształcie, z zamocowanymi w środku skórzanymi uchwytami, które uderzane
o siebie, wydają dźwięk o nieokreślonej wysokości, długo wybrzmiewający, o barwie ostrej
i przenikliwej.

Tam-tam to instrument perkusyjny wschodniego pochodzenia, w formie okrągłej

metalowej płyty, Zawieszony na statywie, o różnych rozmiarach i kształtach. Dźwięk
wydobywa się przez uderzenie miękką pałką. Wydaje niski dźwięk, płynący coraz szerszą,
metalicznie rozedrganą falą.

Rys. 31. Widok ogólny a) talerzy, b) tam-tamu [19]

a)

b)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

56

Trójkąt

Trójkąt jest idiofonem uderzanym, wykonanym w postaci stalowego pręta, wygiętego

w kształt trójkąta równobocznego, otwartego na jednym z kątów. Długość boku wynosi
150–250 mm, średnica pręta zawiera się w granicach 8–15 mm. Trójkąt zawiesza się na
krótkiej pętli. Dźwięk wydobywa się uderzając pręcikiem w jedno z ramion. Brzmienie
trójkąta nie posiada określonej wysokości, jest wysoki i metaliczny ma bardzo szerokie
pasmo akustyczne (od 1500 do 15500 Hz), dzięki czemu trójkąt współbrzmi z każdym
akordem, tak, jakby stanowił każdorazowo dźwięk akordowy.

Kastaniety orkiestrowe

Kastaniety zaliczane są do idiofonów z podgrupy instrumentów krótkobrzmiących.

Zbudowane są z dwóch muszelek, przegrodzonych trzecią – płaską płytką. Całość jest
osadzona na trzonku. Potrząsanie trzonkiem powoduje zderzanie się muszelek z płaską
przegrodą, co daje krótki i charakterystyczny ostry dźwięk. Charakterystycznymi figurami
rytmicznymi kastanietów są rytmy punktowane i tremolo.

Rys. 32. a) trójkąt, b) kastaniety orkiestrowe

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie jest pochodzenie instrumentów perkusyjnych?

2.

Jakie cechy decydują o zaliczeniu instrumentu perkusyjnego do grupy membranofonów
lub idiofonów?

3.

Co jest źródłem dźwięku w membranofonach?

4.

W jaki sposób zmienia się wysokość dźwięku w kotłach orkiestrowych?

5.

Z jakiego materiału wykonuje się naciągi membranofonów?

6.

Z jakiego materiału wykonuje się płytki ksylofonów?

7.

Jaka jest ogólna konstrukcja wielkiego bębna i werbla?

8.

W jaki sposób dźwięk wydobywany jest z idiofonów?

9.

W jaki sposób dźwięk wydobywany jest z membranofonów?

10.

Jakie instrumenty perkusyjne należą do idiofonów rurowych i prętowych?

11.

Jakie sposoby artykulacji stosowane są podczas gry na kotłach orkiestrowych?

12.

Na jakich instrumentach perkusyjnym można uzyskać glissando?

a)

b)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

57

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zidentyfikuj elementy konstrukcyjne wchodzące w skład kotłów orkiestrowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

3)

przeprowadzić oględziny instrumentów,

4)

zidentyfikować elementy służące do mocowania membrany,

5)

zidentyfikować elementy składowe mechanizmu do przestrajania kotłów,

6)

określić zasadę działania mechanizmu, służącego do przestrajania kotłów,

7)

sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrument muzyczny – kocioł orkiestrowy,

−

katalogi instrumentów perkusyjnych,

−

przybory do pisania,

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj instrumenty perkusyjne na podstawie ich wyglądu zewnętrznego

i zakwalifikuj je do odpowiedniego rodzaju i gatunku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

3)

określić rodzinę, do której należy każdy zaprezentowany instrument,

4)

określić rodzaj i gatunek każdego zaprezentowanego instrumentu,

5)

sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrumenty perkusyjne, lub ilustracje przedstawiające te instrumenty

−

katalogi instrumentów perkusyjnych,

−

przybory do pisania,

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

58

Ćwiczenie 3

Na podstawie nagrań muzycznych rozpoznaj słuchem instrumenty perkusyjne oraz określ

grupę i podgrupę, do której należy zakwalifikować poszczególne instrumenty.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

3)

wysłuchać nagrania muzyczne prezentujące instrumenty perkusyjne,

4)

rozpoznać słuchowo poszczególne instrumenty perkusyjne,

5)

zakwalifikować dany instrument do odpowiedniej grupy i podgrupy instrumentów
perkusyjnych,

6)

sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

nagrania muzyczne prezentujące brzmienie perkusyjnych instrumentów muzycznych,

−

sprzęt audio: odtwarzacz, wzmacniacz, kolumny głośnikowe,

−

przybory do pisania,

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić pochodzenie instrumentów perkusyjnych?

2)

zdefiniować pojęcie membranofonów i idiofonów?

3)

zdefiniować cechy charakterystyczne idiofonów sztabkowych?

4)

określić sposób powstawania dźwięku w instrumentach perkusyjnych?

5)

określić zasadę działania mechanizmu przestrajającego kotły

orkiestrowe?

6)

zidentyfikować instrumenty perkusyjne na podstawie ich wyglądu

zewnętrznego?

7)

zidentyfikować elementy składowe membranofonów?

8)

rozpoznać słuchowo instrumenty perkusyjne?

9)

rozpoznać słuchowo rodzaj stosowanej artykulacji?

10)

określić w przybliżeniu rozpiętość skali dźwięków możliwych do

wydobycia kotłów orkiestrowych oraz ksylofonu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

59

5.

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

5.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

7.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8.

Na rozwiązanie testu masz 60 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Mechanizm umożliwiający zmianę wysokości dźwięku w trąbce to

a)

suwak.

b)

wentyl.

c)

klapa.

d)

krąglik.

2. Blaszany instrument dęty mający ruchomy suwak to

a)

róg.

b)

waltornia.

c)

puzon.

d)

tuba.

3. Skrzypce to instrument

a)

strunowy szarpany.

b)

strunowy uderzany.

c)

strunowy smyczkowy.

d)

dęty drewniany.

4. Saksofon to instrument

a)

dęty blaszany.

b)

dęty drewniany.

c)

dęty miechowy.

d)

dęty drewniany podwójnostroikowy.

5. Instrument pojedynczostroikowy to

a)

waltornia.

b)

skrzypce.

c)

klarnet.

d)

puzon.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

60

6. Instrument podwójnostroikowy to

a)

fagot.

b)

klarnet.

c)

saksofon.

d)

trąbka.

7. Instrument perkusyjny o określonej wysokości dźwięku to

a)

talerze.

b)

tam-tam.

c)

trójkąt.

d)

ksylofon.

8. Instrument perkusyjny o nieokreślonej wysokości dźwięku to

a)

marimba.

b)

kotły.

c)

bęben wielki.

d)

ksylofon.

9. Do bezchwytnikowych instrumentów strunowych zaliczamy

a)

gitarę.

b)

klawesyn.

c)

harfę.

d)

fortepian.

10. W celu wydobycia flażoletu ze struny skrzypiec

a)

mocno przyciska się strunę do podstrunnicy.

b)

lekko dotyka się struny w ściśle określonym miejscu.

c)

lekko dotyka się struny w dowolnym miejscu.

d)

należy lekko pocierać strunę drzewcem smyczka.

11. Legato, staccato to określenia charakteryzujące

a)

tempo gry.

b)

artykulację.

c)

dynamikę.

d)

agogikę.

12. Klarnet B transponuje o

a)

sekundę wielką w dół.

b)

sekundę wielką w górę.

c)

septymę małą w górę.

d)

prymę czystą.

13. Flet poprzeczny to instrument

a)

organicznostroikowy ustnikowy.

b)

organicznostroikowy bezustnikowy.

c)

dęty drewniany wargowy.

d)

dęty drewniany pojedynczostroikowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

61

14. Wiolonczela jest instrumentem najbliżej spokrewnionym

a)

ze skrzypcami.

b)

z kontrabasem.

c)

z violą da braccio.

d)

z violą da gamba.

15. Technika podwójnego staccato jest możliwa do uzyskania w grze na

a)

kotłach.

b)

flecie.

c)

gitarze.

d)

ksylofonie.

16. Wciśnięcie lewego pedału w fortepianie powoduje

a)

uniesienie tłumików.

b)

stłumienie wszystkich dźwięków.

c)

zmianę stroju instrumentu.

d)

przesunięcie mechanizmu młoteczkowego o kilka mm w prawo.

17. Instrument przedstawiony na ilustracji to

a)

skrzypce.

b)

wiolonczela.

c)

kontrabas.

d)

altówka.

18. Instrument przedstawiony na ilustracji to

a)

wiolonczela.

b)

skrzypce.

c)

kontrabas.

d)

altówka.

19. Element instrumentu, przedstawiony na ilustracji to

a)

stroik pojedynczy.

b)

ustnik klarnetu.

c)

ustnik obojowy.

d)

stroik podwójny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

62

20. Ilustracja przedstawia

a)

rodzinę saksofonów.

b)

rodzinę klarnetów.

c)

rodzinę obojów.

d)

rodzinę fagotów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

63

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ……………………………………………………………………………….

Klasyfikowanie instrumentów muzycznych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

64

6. LITERATURA

1.

Ardley N.: Instrumenty muzyczne. Od pierwotnych bębnów do syntezatorów – historia,
budowa, brzmienie. Wydawnictwa Arkady, Warszawa 1992

2.

Baculewski K.: Encyklopedia Muzyki. Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa
2006

3.

Bucher A.: Encyklopedia instrumentów muzycznych. Racibórz 1995

4.

Drobner M.: Instrumentoznawstwo i akustyka. PWM, Kraków 1997

5.

Encyklopedia instrumentów muzycznych świata. Wyd. BELLONA, Oficyna
Wydawnicza RYTM, Warszawa 1996

6.

Sachs C.: Historia instrumentów muzycznych. Oficyna Wydawnicza Volumen,
Warszawa 2005

7.

Zganiacz – Mazur L.: Teoria muzyki. Wydawnictwo Muzyczne Contra, Warszawa 2002

Strony internetowe: (pobranie – 15–18 grudnia 20080)
8.

http://montagnana.comune.lendinara.ro

9.

http://pszoniak.strefa.pl

10.

http://www.collectables–now.com

11.

http://www.collinsviolins.com

12.

http://www.concordia–joure.nl

13.

http://www.esc.nazwa.pl

14.

http://www.fxmusic.pl

15.

http://www.hbmusic.fr

16.

http://www.maxvolume.pl

17.

http://www.music–concept.pl

18.

http://www.music–concept.pl

19.

http://www.pszoniak.net

20.

http://www.tasset.com

21.

http://www.threesquirrels.com

22.

http://www.trevorjonesltd.co.uk

23.

http://yamahaeurope.com

24.

https://www.prowinds.com