Metodologia nauk społecznych

Wykład 1 – 13.10.09

Co powinien umieć naukowiec ekonomista?:

- wykrywać i formułować problemy ekonomiczne;

- rozwiązać problem naukowy za pomocą badań;

- wypowiadać się na piśmie (umiejętność redagowania tekstu);

- odróżniać wiedzę naukową od pseudonauki.

Rodzaje wiedzy (różnią się celami):

- wiedza potoczna – cel: odpowiada na doraźne potrzeby, brak uzasadnienia teoretycznego;

- wiedza naukowa – cel: poznanie teoretyczne, refleksja, zbadanie zagadnienia od samego
początku, wyjaśnienie pewnych zjawisk. Coś nas zaciekawia, intryguje → badamy to.

Uzasadnienie teoretyczne to podstawowy cel, do którego dąży nauka. Nauka = cel poznawczy
mający uzasadnienie teoretyczne.

Wiedza naukowa jest otwarta na (zinstytucjonalizowaną) krytykę, dzięki czemu jest
prawdziwa, rzetelna i precyzyjna. Wiedza naukowa jest utrwalona na materialnych nośnikach,
aby była powszechnie dostępna.

Wiedza potoczna jest wiedzą okazjonalną, przypadkową (przypadkowo zdobywaną),
powierzchowną, niemetodyczną, banalną, mówiącą o tym, co widoczne gołym okiem,
zawierającą przesądy i niepotwierdzone przeświadczenia. Wiedza potoczna nie podlega
krytyce.

Wiedza naukowa charakteryzuje się prawdziwością, obiektywizmem, oryginalnością,
uporządkowaniem, użytecznością, uzasadnieniem i ogólnością.

Korespondencyjna teoria prawdy: Musi zachodzić adekwatność między teorią (twierdzeniem)
a faktami, do których to twierdzenie się odnosi.

Nic co nie jest ustalone, nie ma prawa utrzymać się w nauce.

[C. R. Popper → kontekst odkrycia i kontekst uzasadnienia wiedzy naukowej]

Obiektywizm – w nauce nie ma miejsca na osobiste przekonania. Jedynie jest miejsce właśnie
dla prawd obiektywnych. Sposób obiektywizacji subiektywnych odczuć jest często w
ekonomii zjawiskiem problematycznym.

Ogólność wiedzy naukowej – co tak naprawdę, w szerokim obszarze zagadnienia podejmuje
nauka? Nauka ma formułować teorie o możliwie wysokim stopniu ogólności. Pojęcie
„ogólności” jest pojęciem uchwytnym, trudno mierzalnym.

Oryginalność – praca naukowa ma wnosić do nauki coś nowego, odkrywczego. Trzeba mieć
świadomość tego co odkrywamy, jakie znaczenie ma nasze odkrycie. Rozwój nauki polega na
nawarstwianiu się prawdy (wzroście ilości prawdy) przy jednoczesnym ubywaniu fałszu.

Przeciwieństwem prawdy i nauki jest banał.

Ścisłość pracy naukowej – precyzja języka → to co mówię jest jednoznaczne i jednakowo
zrozumiałe przez wszystkich. W piśmie stosuje się zapis formalny (język matematyki).

Uporządkowanie – wiedza ma tworzyć pewien system.

Użyteczność – brak użyteczności teorii jeszcze nie dyskwalifikuje. Ale dobrze jest, gdy praca
naukowa służy do rozwiązania pewnego problemu.

Sposoby zabezpieczania się przed błędami przy tworzeniu prac naukowych:

- obiektywizm – bezstronność badacza, umiejętność oglądu sprawy sponad poziomu swoich
przekonań. Dochodząc do rozwiązania problemu warto spytać samego siebie: „a może jest
odwrotnie?”. I wtedy można spróbować obronić ten drugi, nowy sposób widzenia,
postrzegania pewnej sprawy/ zjawiska.

- samokrytycyzm – warto czasem podważyć samemu przez siebie nasze własne stanowisko i
spróbować znaleźć argumenty „za” w chwili odkrycia naszych słabości.

- uwzględnianie poglądów sprzecznych z naszymi – nigdy nie zamykać się na już obrane
poglądy, mieć świadomość tego, że kiedyś być może zmienimy poglądy, być elastycznym.

- trzeba być gotowym do zmiany stanowiska, jeśli fakty nie zgadzają się z teorią.

[Wiedza normatywna wskazuje pewne ideały. Tym gorzej dla faktów → zastanowić się nad
tym!]

Metodologia nauk społecznych

Wykład 2 – 03.11.09

Problem badawczy musi być interesujący. Dobrze, żeby był twórczy. Musi być nowy i
oryginalny, łączący się z posiadaną przez nas wiedzą. Rozwiązanie (i rozumowanie) musi być
ścisłe i uzasadnione empirycznie.

Problem powinien być związany z tytułem pracy. Problem naukowy powinien być
empirycznie sprawdzalny. Problem naukowy powinien być wreszcie realny, umożliwiający
rozwiązanie.

Wybierając temat pracy doktorskiej należy się zastanowić nad tym, czy temat ten jest
problemem badawczym. Określenie problemu naukowego ma miejsce we wstępie pracy
naukowej.

WSTĘP:

- w świetle literatury fachowej przedstawiamy genezę naszego problemu;

- piszemy o teoretycznym i praktycznym znaczeniu badanego zagadnienia. Jaką korzyść
przyniesie rozwiązanie tego problemu?;

- na czym polega oryginalność naszej pracy? Co jest w niej odkrywczego?;

- sformułowanie hipotez roboczych – przy przyjęciu pewnych założeń. „W oparciu o jakie
założenia będę rozwiązywał problem?”. Założenia powinny być wyjaśnione explicite.

Założenia epistemologiczne: hipotezy powinny być możliwe do empirycznej weryfikacji →
gdy dotyczą na przykład ekonomii.

Trzeba respektować w pracy badawczej reguły logiki i matematyki. Promotor powinien
wskazać na sposób użycia metod i narzędzi, które są nowoczesne.

Hipoteza to jedna z możliwych odpowiedzi na problem badawczy, wysunięta na próbę dla
sprawdzenia problemu. Wysuwamy hipotezę a następnie empirycznie ją weryfikujemy.
Możemy też wysunąć hipotezę, że przy takich a takich warunkach wystąpi takie a takie
zjawisko.

Weryfikacja hipotezy (testowanie hipotezy) to dedukowanie wystąpienia zjawisk możliwych
do empirycznego stwierdzenia.

Hipotezę można:

- zatwierdzić (i uzasadnić)

- obalić (wskazujemy przeciwne hipotezie fakty empiryczne)

- zmienić.

Badacz dzięki intuicji i szczęściu potrafi znaleźć racjonalne argumenty określające, czy
hipoteza może zostać zaakceptowana czy nie.

Składniki wiedzy teoretycznej:

- informacje – twierdzenia o faktach, formułowane na podstawie doświadczeń empirycznych,
często uogólnienia danych spostrzeżeń. Mówią co jest jakieś tam, ale nie mówią dlaczego tak
jest.;

- twierdzenia naukowe

- koncepcje filozoficzne.

Nauka opisuje fakty oraz prognozuje i definiuje (wyjaśnia) istnienie pewnych cech. Nauka
wskazuje związki przyczynowo – skutkowe poszczególnych elementów. Nauka definiuje
prognozy na podstawie znajomości związków przyczynowo – skutkowych. Ale nie tylko na
tej podstawie. Czasem wystarczy odkryć korelację, która jest wadliwa, a my nie umiemy (nie
jesteśmy świadomi) jej poprawić.

Wiedza naukowa składa się z teorii i hipotez. Zwłaszcza w odniesieniu do praw naukowych.

Filozofia jest refleksją nad sensem zdarzeń i rzeczy. Filozofia uzupełnia wiedzę naukową.
Zarówno naukę jak i filozofię charakteryzuje obiektywizm. Chodzi o poznanie prawdy.
Alternatywą dla filozofii są ideologie, realizujące się tam gdzie filozofia nie dociera. Niestety
ideologie często są wadliwe, wprowadzają w błąd.

Nauka wskazuje deterministyczne związki pomiędzy faktami.

ROZUMIENIE – domena filozofii.

Sądy opisowe i sądy wartościujące.

Sądy opisowe są możliwe do uzasadnienia w oparciu o empirię.

Sądy wartościujące są uznawane za niemożliwe do obiektywnego uzasadnienia [→
indywidualne (osobiste) predylekcje].

Powinniśmy, podsumowując, znać wartość naszej pracy naukowej. Trzeba uważać, żeby
nasze przewidywania, osądy i opisy nie nosiły znamion sądów wartościujących.

Wertfreiheit = uwolnienie nauki od oceny sądów wartościujących (wartościowania).

Weber: Należy formułować sądy wartościujące, ale trzeba mieć świadomość tego, że sądy
takie są trudne do udowodnienia.

A.W. Gouldner: Trzeba zawiesić własne przekonania moralne, a nie je eliminować.

Socjologia wiedzy [→ Marks, Freud, Pareto]

Rozwinęli ją Scheler i Mannheim → porównanie różnych punktów widzenia.

To porównanie jest skalane wpływem kulturowym, naszymi zwyczajami itp. Powinniśmy się
wznieść ponad pewien sposób widzenia.

Rozwój nauki polega na unieważnianiu teorii błędu.

Teoria kumulatywnego rozwoju nauki – nowe teorie przejmują dorobek starych i dodatkowo
objaśniają zjawiska, których stare teorie nie wyjaśniały.

→ Kuhn, Fayerabend: Paradygmaty funkcjonują w nauce tak długo, jak długo nauka nie
natrafi na problem nie do rozwiązania.

Nauka to droga do prawdy, a nie osiągnięcie prawdy.

Kwestia jedności dróg poznania teoretycznego: monizm metodologiczny a dualizm
metodologiczny [spór]. → Blaug

Spór toczy się także pomiędzy realizmem epistemologicznym, a idealizmem
epistemologicznym.

Realizm epistemologiczny = teoria JEST obrazem rzeczywistości.

Idealizm epistemologiczny = teoria NIE JEST obrazem rzeczywistości.

Metodologia nauk społecznych

Wykład 3 – 24.11.09

JĘZYK NAUKI

Język wyznacza pewien poziom naukowości pracy naukowej. Ma być jasny i precyzyjny.

Język matematyki a ekonomia:

- zapisywanie pewnych pomiarów językiem matematyki ma zastosowanie w ekonometrii,
statystyce itp.;

- język matematyki może wyrażać pewne relacje, wyprowadzanie wniosków z przekształceń;

- logiczna teoria języka.

Semantyka – bada znaczeniową strukturę języka. Trzeba znać różnicę między nazwą a
pojęciem, między znaczeniem (treść nazwy) o oznaczaniem (coś, co nazwie odpowiada).

Denotacja to zakres nazwy, zbiór wszystkich jej desygnatów.

Desygnat (nazw jednostkowych) to konkretny przedmiot. Na przykład słowo „jabłko”
odpowiada w rzeczywistości przedmiotowi – jabłku.

Istnieją nazwy puste, które nic nie oznaczają, tzw hipostazy, czyli błędy naukowe.

Predykaty teoretyczne – np. „dobrobyt” → A więc o jakich obiektach orzekamy mając na
myśli hasło „dobrobyt”? W sposób pośredni da się stwierdzić empirycznie zjawiska, które
świadczą o wzroście dobrobytu.

Oznaczają – nazwy.

Znaczą – nazwy i zdania.

Znaczenie słów / zdań eksplikujemy (objaśniamy). Eksplikacja = wyjaśnienie.

Starajmy się unikać sporów językowych poprzez wypracowanie siatki znaczeniowej,
jednoznacznie zrozumiałej dla wszystkich. Wypowiedzi bezsensowne: np. ujemny przychód,
wartość negatywna itp.

Wypowiedzi bezsensowne:

- wypowiedzi fałszywe

- wypowiedzi nieskładne

- zdania fikcjonalne (nie mówiące o świecie rzeczywistym):

- metafory

- zdania niedenotujące obiektów empirycznych.

W naukach funkcjonowały predykaty teoretyczne, które trudno wykorzenić.

Metafory – ich właściwe miejsce jest w literaturze pięknej.

W nauce język metaforyczny powinien być zastąpiony językiem obrazowym. Chociaż
niektórzy twierdzą inaczej → Kognitywna teoria metafor: Metafory stanowią odwołanie się
do innego rodzaju doświadczenia. Np. „wzrost dochodu narodowego” → dochód nie może
rosnąć, tak jak ludzie czy rośliny. I właśnie słowo „wzrost” jest w tym przykładzie metaforą.

Problem trafnych metafor – metafora trafna spełnia kryteria:

- bliskości

- jasności

języka

- precyzji

Funkcje metafor:

- wyjaśniająca → sprowadzenie tego co abstrakcyjne do tego co konkretne;

- ogniskująca → uwydatnienie aspektów do wyszczególnionej domeny. To ważne,
pamiętajmy o tym, gdy sami będziemy definiować i komentować dane w naszej rozprawie
doktorskiej.

Najlepsza definicja najlepiej określa znaczenie / strukturę danego zjawiska.

Definicje:

- analityczna (sprawozdawcza) – zdaje sprawę ze znaczenia, jakie posiada definiowane
wyrażenie. Jest to oznaczenie słowa nieznanego za pomocą znanych słów;

- regulująca – uściślająca treść słowa → np. nauki techniczne;

- syntetyczna – nadająca nazwie nowe znaczenie.

Kwestia rozumowania:

Rozumowanie = myślenie uzasadniające.

Rozumowanie:

- dedukcyjne – gdy przy pomocy inferencji logicznej uzasadniamy następstwo logiczne za
pomocą racji logicznej: Racja → Następstwo

- redukcyjne (indukcyjne) – Z następstwa wyprowadzamy rację: Następstwo → Racja

W naukach przyrodniczych nauka polega na wyjaśnianiu zjawisk o charakterze przyczynowo
– skutkowym. W ekonomii jest podobnie (poniekąd). W naukach społecznych (też ekonomii)
nie tylko wyjaśniamy, ale także stwierdzamy sens danego znaczenia (rozumienie).

Wyjaśnienie naukowe to odpowiedź na pytanie: „dlaczego ?”. Oprócz tego pytania, stawiamy
także pytanie: „po co ?”. Pytanie „dlaczego ?” ma charakter deterministyczny, pytanie „po
co?” ma charakter celowościowy (pytamy o cel).

Do wyjaśnienia potrzebne są: prawo ogólne i hipoteza.

Trzeba tu pomijać cechy nieistotne i skupiać uwagę na rzeczach istotnych i
nieprzypadkowych.

Idealizacja – działalność intelektualna ukierunkowana na tworzenie ideałów.

Teorie naukowe obejmują prawa nauki i hipotezy. Prawa nauki mają stwierdzać obiektywne
prawidłowości, oraz czy prawidłowości te mają charakter obiektywny (niezależny od
człowieka). Hipotezy muszą być empirycznie przetestowane.

Testowanie hipotez zaczynamy od zoperacjonalizowania przedmiotu hipotezy (od przełożenia
języka hipotezy na język empirii). Żeby sprawdzić empirycznie prawdziwość hipotezy
stosujemy:

- obserwację – często stosowana w ekonomii;

- eksperyment – trudny do zastosowania w ekonomii.

Czasem obserwacje są konsekwencją pewnej hipotezy: Hipoteza → Obserwacje

Rzadziej: Obserwacje → Hipoteza

Efekt Edypa: Wywołanie określonego stanu rzeczy ma charakter samospełniającej się
przepowiedni.

Klasyfikowanie i pomiar.

Klasyfikacja obejmuje podział i grupowanie.

Klasyfikacja:

- jednostopniowa

- wielostopniowa

Przy grupowaniu lub stosowaniu podziałów przy dokonywaniu klasyfikacji należy pamiętać,
by klasyfikacja była:

- rozłączna – pierwszy element z jednej grupy nie wchodzi do drugiej grupy;

- wyczerpująca – np. podział na studentki i studentów;

- dychotomiczna = rozłączna + wyczerpująca.

Klasyfikacja poprawna uwzględnia cechy przeciwstawne. Np. bezrobotni i ludzie pracujący.

Cele klasyfikacji:

- dzielenie zbioru obiektów na mniejsze podzbiory;

- przyporządkowanie elementów do danego zbioru.

Wybór istotnej cechy zależy często od intuicji i doświadczenia naukowca. Pomiar służy do
uporządkowania zbioru. Zaletą pomiaru jest precyzyjny opis rzeczywistości (chętnie
stosowany w ekonomii).

Pomiar w nauce to operacja przyporządkowująca liczby przedmiotom, tak by stosunki między
liczbami odpowiadały stosunkom między przedmiotami → izomorfizm.

Izomorfizm: Istnieje pewna odpowiedniość pomiędzy obszarem liczb i obszarem faktów.
Wykazanie izomorfizmu to odkrycie powyższej prawidłowości.

Prognozowanie jest to (naukowy) rodzaj przewidywania. Przewidywanie nienaukowe to np.
przepowiednie lub proroctwa. Prognozowanie polega na przewidywaniu zjawisk, które w
danym momencie nie występują.

Prognoza a postgnoza. Postgnoza odnosi się do przeszłości.

Prognoza opiera się na:

- prawach i teoriach naukowych;

- stwierdzeniach dotyczących zachodzących procesów.

Prognozując przyjmujemy stałość [lub zmienność] przebiegu procesów. Aby to
prognozowanie miało charakter naukowy musimy znać tą zmienność (rozumieć) i umieć ją
opisać. Z punktu widzenia prognozowania najważniejsza jest trafność (pewność i dokładność)
prognoz. Dla nauk społecznych charakterystyczna jest niska trafność prognoz. Zresztą z
reguły prognozowanie bywa zawodne. Zawodność prognoz ekonomicznych wiąże się z:

- dużym skomplikowaniem czynników i związków ekonomicznych, oraz

- tym, że zjawiska ekonomiczne mają często charakter statystyczny.

Często prognozując potrafimy stwierdzić kierunek zmian, ale nie umiemy już stwierdzić ich
nasilenia. Teorie naukowe muszą być wolne od fałszu i od fikcji. Istnieją 2 sposoby
sprawdzenia teorii:

- dowodzenie – dedukcyjne wyprowadzanie z następstw prawdziwej racji:
Następstwa → Racja. Stosowane w ekonomii w sposób hipotetyczno – dedukcyjny;

- testowanie hipotez – aby przetestować hipotezę należy ją przełożyć na pojęcia, które mają
sens empiryczny (czyli zoperacjonalizować).

Hipoteza niemożliwa do zoperacjonalizowania to np. hipoteza „niewidzialnej ręki rynku”.
Weryfikacja pewnych hipotez może wymagać czasem wiele pracy i bardzo dużo czasu (np.
badania kosmiczne).

Do czego powinniśmy dążyć: do empirycznego potwierdzenia czy do odrzucenia hipotezy?
Trzeba dążyć do znalezienia faktów zmierzających do obalenia postawionej hipotezy. Gdy
występują fakty negatywnie testujące hipotezę, wówczas trzeba się zastanowić nad tym,
dlaczego tak się dzieje. Dobra hipoteza, to hipoteza prawdziwa w 100 %.

Metodologia nauk społecznych

Wykład 4 – 15.12.09

Hans Reichenbach: Czym innym jest odkrycie naukowe a czym innym jest uzasadnienie, że
to odkrycie jest prawdziwe. Naukowiec nie musi się tłumaczyć, CO go naprowadziło na trop
pewnego odkrycia czy idei. Zupełnie inaczej wygląda sprawa uzasadnienia tego odkrycia.

Karl Raymond Popper → pozostawał na gruncie naturalizmu epistemologicznego. Był też
empirystą: „Fundament empiryczny jest konieczny do uprawiania nauk o rzeczywistym
świecie”.

Formułowanie hipotez i dążenie do ich empirycznej weryfikacji nie daje pewności, że takie
hipotezy są prawdziwe. Wg Poppera takie postępowanie jest nieracjonalne bowiem uzyskuje
się pozytywny wynik empiryczny, mimo że hipoteza jest nieprawdziwa [tak się zdarza].

Popper radzi: Nie powinno się nastawiać na potwierdzenie hipotezy ale na jej obalenie.
Empiryczna falsyfikacja przemawia za odrzuceniem hipotezy. Z prawdy powinna wynikać
prawda. Z fałszu może wynikać cokolwiek (prawda lub fałsz).

Hipotezy rachunkowe (ad hoc) – grożą sprowadzeniem pracy badawczej na manowce.
Czasem jednak obstawanie badacza przy pewnej hipotezie rachunkowej okazywało się
owocne, bowiem po głębszej analizie okazywało się, że taka hipoteza była rzeczywiście
prawdziwa.

Warto nasze teorie, hipotezy poddawać krytycznej refleksji.

Jaki charakter ma ekonomia? Czy jest nauką formalną, uprawianą w sposób dedukcyjny?
[czyli taki, że wnioski wyprowadzane z aksjomatów muszą być udowodnione] Czy też jest
może nauką empiryczną? [formułowanie teorii na podstawie wrażeń zmysłowych]

Ekonomia ma charakter zarówno taki i taki:

- aksjomatyczny (formalny) – np. Mill → polega na przyjęciu konkretnej aksjomatyki i
następnie na wyprowadzeniu zeń wniosków;

- empiryczny – np. Samuelson, Friedman

Jak ekonomia ma się do rzeczywistości? Wnioski wyprowadzane z teorii formalnych powinny
być udowodnione. Czasami jednak pewnych zdarzeń nie obserwujemy.

Kwestia klauzuli Ceteris paribus: Jest to często determinanta wielkich komplikacji w pracy
badawczej.

Problemy z prawomocnością ekonomii empirycznej skłoniły naukowców do przyjęcia np.
stanowiska operacjonalizmu zapożyczonego z innych nauk. → Friedman: Im bardziej
rozumowanie badacza odbiega od rozumowania reszty ludzi, tym lepiej. [to są już pewnego
rodzaju kuriozalne rozważania]

Zachowania gospodarcze ludzi są zachowaniami celowymi, a nie przyrodniczymi.

To, co jest rezultatem prac postmodernistycznych odnosi się do nauk społecznych.

Linguistic turn (II poł. XX wieku) → Język nie jest neutralny w zakresie neutralnego
wyrażania treści poznawczych. Innymi słowy: język nie wpływa na wyniki badań. Za pomocą
języka (matematyki) nie wszystko da się wyrazić – zwłaszcza w naukach społecznych. Język
pozwala nam opanować świat (rola pragmatyczna), pozwala radzić sobie w życiu. Podobnie
teorie naukowe mają na celu opanowanie świata.

Obecnie widoczna jest tendencja kształtująca tzw. etnonaukę – naukę poświęconą pewnym
społeczeństwom, pewnym wybranym zagadnieniom ważnym dla poszczególnych
społeczeństw, przez co nie ma już ta nauka takiej jakości, jakiej można by dawniej od niej
oczekiwać. Ma to związek z:

- sposobem myślenia charakterystycznym dla danej kultury. Nasz (człowieka wysoko-
cywilizowanego) sposób jest kauzalny, przyczynowo – skutkowy. W słabo rozwiniętych
strukturach (np. dzikie plemiona afrykańskie) myślenie jest oparte na mitach, symbolice;

- językiem – współcześnie odchodzi się od hipotezy Saphira – Wortha (głoszącej związek
przyczynowo – skutkowy pomiędzy naszym językiem a sposobem myślenia). Jest to jednak
hipoteza błędna – język ma wpływ na wyniki naszych badań;

- informacjami (wiedzą faktograficzną);

- ogólną wiedzą teoretyczną – pewnym paradygmatem, czyli sposobem uprawiania nauki;

- orientacją aksjologiczną badacza, jego zajmowanym stanowiskiem. Przejawia się to w tym,
że dążymy do realizacji pracy w swój własny sposób, często nieobiektywny, bo skażony
naszymi poglądami, mniemaniem itp.

Jeśli umysł ludzki jest w stanie uświadomić sobie pewne ograniczenia w naszym
rozumowaniu, to jesteśmy w stanie te ograniczenia umysłu w naszych badaniach
wyeliminować. [→ to stanowisko postmodernizmu, polecane badaczom - ekonomistom]

Uprawiane nauki polega na wybieraniu teorii coraz mniej zniekształconych. Warto w toku
dyskusji i badań dochodzić do teorii / hipotez coraz mniej zniekształconych.

Warto zwrócić uwagę na warstwowość tekstów społecznych (ekonomicznych) [wg
postmodernistów]:

- warstwa logiczno – gramatyczna

- warstwa retoryczna (perswazyjna)

- warstwa ideologiczno – teoretyczna

Nie można wyrywać danej wypowiedzi z kontekstu.

Dawniej sądzono, że teorie naukowe tylko informują. Obecnie wiadomo, że teorie te zarówno
informują jak i perswadują. Konsekwencją tych odkryć, które wniosła myśl
postmodernistyczna do pojmowania nauki był powrót do relatywizmu (→ względność
naszego poznania).

Relatywizm:

- opisowy (jest poza wszelką krytyką)

- normatywny

LUB (inny podział)

- epistemologiczny

- aksjologiczny.