A

NDRZEJ

K

OMINEK

Funkcje grzecznos´ciowe prosze˛
we współczesnej polszczyz´nie

I .Wprowadzenie

Wiele polskich aktów mowy pełni (lub moz˙e pełnic´) funkcje grzecznos´ciowe, to znaczy
tworzy atmosfere˛ pozytywnego stosunku nadawcy do adresata. W literaturze – niezbyt
bogatej na razie – spotykamy sie˛ z róz˙nymi okres´leniami dotycza˛cymi je˛zykowego zacho-
wania grzecznos´ciowego. Sa˛ to: „zwroty grzecznos´ciowe” (lub „formuły grzecznos´cio-
we”), „terminologia grzecznos´ciowa”, „tytuły grzecznos´ciowe”, „styl grzecznos´ciowy”

1

.

W je˛zyku potocznym uz˙ywany jest wyraz grzecznos´ci oznaczaja˛cy « słowa, gesty, formy
zachowania sie˛ be˛da˛ce wyrazem uprzejmos´ci, oznaka˛ dobrego wychowania: uprzejme,
pochlebne słowa, komplementy»

2

. Wyraz ten funkcjonuje w takich zwrotach frazeologi-

cznych, jak: 1)wymieniac´ grzecznos´ci – tzn. realizowac´ sytuacje˛, w której nadawca i ad-
resat pozostaja˛ ze soba˛ w relacji s´wiadczenia sobie grzecznos´ciowych powinnos´ci,
obje˛tych norma˛ wyste˛puja˛ca˛ w danym społeczen´stwie; 2) przesadzac´ w grzecznos´ciach
- czyli naduz˙ywac´ pewnych ustalonych norm grzecznos´ciowych; 3) mówic´, prawic´ grze-
cznos´ci - ujmowac´ kogos´ pochlebstwami, komplementami

3

. Romuald Huszcza uz˙ywa

terminu „honoryfikatywnos´c´” na oznaczenie „pewnego szczególnego rodzaju znaczenia
zawartego w tres´ci wypowiedzenia – jest to komunikat informuja˛cy o towarzysko-społe-
cznej relacji mie˛dzy nadawca˛ a odbiorca˛ tekstu je˛zykowego”

4

. Najogólniejszym terminem

jest wreszcie „etykieta je˛zykowa” oznaczaja˛ca współczes´nie „zbiór przyje˛tych w danej
społecznos´ci zasad je˛zykowych zachowan´ grzecznos´ciowych. Etykieta je˛zykowa wchodzi
w skład ogólnej etykiety (nazywanej tradycyjnie równiez˙ savoir-vivre’em, bon tonem,
kodeksem towarzyskim, zasadami dobrego wychowania), be˛da˛cej wyrazem aprobowane-
go społecznie modelu grzecznos´ci”

5

.

Artykuł ten stanowi próbe˛ okres´lenia zasobu funkcji grzecznos´ciowych formy prosze˛

we współczesnej polszczyz´nie i ma w całos´ci charakter interpretacyjny; jednostka˛ badaw-

89

cza˛ jest wyraz˙enie tekstowe. Przedstawiony materiał zbierany był dwojako: okazjonalnie
z zasłyszanych rozmów i róz˙nego rodzaju napotkanych tekstów oraz systematycznie
z opublikowanych tekstów je˛zyka mówionego lub zbliz˙onego do mówionego.

II. Forma prosze˛ jako performatywny wykładnik
funkcji grzecznos´ciowych

Na wste˛pie trzeba przede wszystkim oddzielic´ formy prosze˛ be˛da˛ce składnikami wypo-
wiedzen´ wyraz˙aja˛cych pros´be˛ od form apelatywnych (tj. zwrotów do adresata), które
zawieraja˛ wykładnik formalny pros´by, a pros´bami sensu stricto nie sa˛ (np. prosze˛ pana,
prosze˛ pan´stwa

6

). Forma prosze˛ nalez˙y do podstawowych zwrotów grzecznos´ciowych

(formuły z prosic´ sa˛ nieodzowne do prawidłowego przebiegu komunikacji je˛zykowej).
Prosze˛ (1. os. czasu teraz´n.) jest forma˛ podstawowa˛ ze wzgle˛du na to, z˙e stanowi explicit
performative – czyli jest pierwszorze˛dnym nos´nikiem grzecznos´ci w aktach etykiety
maja˛cych strukture˛ dychotomiczna˛: NADAWCA – ADRESAT. W samym poje˛ciu pros´by
zawiera sie˛ tez˙ to, z˙e jest ona kierowana do osoby, od której oczekujemy jej wypełnienia
(prosic´ znaczy: «w grzecznej formie zwracac´ sie˛ do kogos´, by cos´ uzyskac´, otrzymac´,
wyjednac´, by kogos´ do czegos´ skłonic´»

7

. Eksplicytny wykładnik pros´by wyraz˙a akt pros´by

wprost: np. prosze˛ cie˛ o poz˙yczenie tej ksia˛z˙ki. Oczywis´cie prosic´ moz˙na tez˙ inaczej: poz˙ycz
mi te˛ ksia˛z˙ke˛, ta ksia˛z˙ka bardzo mi jest potrzebna, che˛tnie przeczytałbym te˛ ksia˛z˙ke˛ itp.
Stosunkowo rzadko uz˙ywane sa˛ formy: poprosze˛, poprosiłbym, prosiłbym, be˛de˛ prosił.
Explicit performative stanowi tez˙ forma 1. os. l. mn. cz. teraz´n. prosimy, ale jest ona
rzadziej egzemplifikowana i wskazuje na nieliczne tylko typy zachowan´ grzecznos´cio-
wych.

W czym tkwi performatywny charakter wyraz˙en´ grzecznos´ciowych (w tym równiez˙

wyraz˙enia prosze˛)? Eugeniusz Grodzin´ski odpowiada na to pytanie naste˛puja˛co: „W tym,
z˙e kaz˙de z nich uz˙yte w mowie stwarza na jakims´ małym odcinku to, co moz˙na okres´lic´
jako «atmosfere˛ grzecznos´ciowa˛», zapobiegaja˛c jednoczes´nie powstaniu jej przeciwien´-
stwa, a mianowicie «atmosfery niegrzecznos´ci». Jes´li Jan nie powie przy spotkaniu swemu
znajomemu Piotrowi dzien´ dobry albo nie odpowie na jego powitanie, moz˙e spowodowac´
tym swoim zachowaniem (prawnicy dobrze wiedza˛ o tym, z˙e bardzo powaz˙ne skutki
moz˙na spowodowac´ nie tylko działaniem, lecz takz˙e powstrzymywaniem sie˛ od działania)
niezadowolenie Piotra i nawet w sobie samym wzbudzic´ poczucie niesmaku, jez˙eli us´wia-
domi sobie niestosownos´c´ swego zachowania sie˛. I odwrotnie, wymiana najzwyklejszych
powitan´, pozdrowien´, poz˙egnan´, podzie˛kowan´ i przeproszen´ stwarza to, cos´my przed
chwila˛ okres´lili jako «atmosfere˛ grzecznos´ciowa˛»”

8

.

Performatywny charakter uz˙ycia wyraz˙en´ grzecznos´ciowych odgrywa waz˙na˛ role˛

w funkcjonowaniu systemu prawnego (w wielu wypadkach chodzi nie o wypowiedzenie
danego wyraz˙enia ustnie, lecz o sformułowanie go na pis´mie – dotyczy to z powodzeniem
pisemnego aktu pros´by z eksplicytna˛ forma˛ prosze˛).

90

III. Funkcje prosze˛ – grzecznos´ciowego zwrotu
do adresata

1. Prosze˛ jako składnik oficjalnej formuły grzecznos´ciowej zwracania sie˛ do kogos´,

z kim sie˛ nie jest na ty (prosze˛ pana, prosze˛ pani, prosze˛ pania˛, prosze˛ pan´stwa)

(1) Prosze˛ pana, czy zechciałby pan mi wskazac´ droge˛?
(2) Prosze˛ pan´stwa, bardzo serdecznie pan´stwa witam po wakacyjnej przerwie.
Zwroty apelatywne (przykłady 1,2) funkcjonuja˛ jako formuły najbardziej neutralne

obok podobnie neutralnych zwrotów grzecznos´ciowych dzien´ dobry, dobry wieczór, do
widzenia, dobranoc, czes´c´, dzie˛kuje˛, przepraszam, gratuluje˛, współczuje˛. Sa˛ one tak cze˛sto
uz˙ywane, z˙e przecie˛tny uz˙ytkownik je˛zyka nie zdaje sobie z tego zupełnie sprawy, z˙e sa˛
to zwroty grzecznos´ciowe. E. Grodzin´ski nazywa je za E. Goffmanem zwrotami „klasy-
cznie pustymi”, tzn. takimi, które sa˛ „wyprane z tres´ci uczuciowej, a jednak poz˙yteczne
i potrzebne do stwarzania i podtrzymywania «atmosfery grzecznos´ciowej»”

9

. Zwroty

apelatywne moga˛ byc´ substytuowane w taki oto sposób: przepraszam pana, panie X (+
ewentualnie tytuł, stopien´ naukowy itp.)

10

.

(3) Prosze˛ pana, która godzina?
(4) Przepraszam pana, która godzina?
Przykłady 3,4 pokazuja˛ nam, z˙e moz˙na zamiennie stosowac´ formy prosze˛ i przepra-

szam, wprowadzaja˛c podobna˛ atmosfere˛ grzecznos´ci.

Zwroty apelatywne (prosze˛ pana, prosze˛ pani, prosze˛ pania˛, prosze˛ pan´stwa) słuz˙a˛

takz˙e podtrzymywaniu kontaktu – spełniaja˛ zatem funkcje˛ fatyczna˛ (do nich nalez˙a˛ tutaj
cze˛sto równiez˙ zwroty: prosze˛ ja ciebie, prosze˛ was, no i prosze˛ pana). Formuły te stanowia˛
charakterystyczne potwierdzenie tego, z˙e kontakt przebiega bez zakłócen´. Stanowia˛ one
pewien rodzaj przerywników tekstowych

11

, bardzo cze˛sto uz˙ywane sa˛ mechanicznie, a ich

pojawienie sie˛ w dialogu jest takz˙e zalez˙ne od indywidualnych przyzwyczajen´ nadawcy,
np.:

(5) To jest, prosze˛ pania˛, nonsens, kto, prosze˛ pania˛, robi dzisiaj takie rzeczy.
(6) Ale, prosze˛ ciebie, normalnie ile dni, prosze˛ ciebie, o tym decyduje lekarz, a komi-

sja tylko, prosze˛ ja ciebie, ostatecznie opracowuje.

2. Prosze˛ otwieraja˛ce dialog
(7) Prosze˛, czego pan sobie z˙yczy?
(8) Prosze˛ pani, gdzie tu jest ulica Armii Krajowej?
(9) Prosze˛ (wste˛pny, utarty, sygnał leksykalny w rozmowie telefonicznej

12

).

Praktyka je˛zykowa pokazuje, z˙e tego typu uz˙ycie prosze˛ (w pragmatycznie zróz˙nico-

wanych interakcjach, w których nadawca otwiera dialog) nalez˙y do podstawowych zacho-
wan´ grzecznos´ciowych. Nadawca wie, z˙e nie wypada zaniechac´ uz˙ycia zwrotu grzeczno-
s´ciowego nie tylko ze wzgle˛du na osia˛gnie˛cie celu komunikacyjnego, ale równiez˙ ze
wzgle˛du na ogólnie przyje˛ty zwyczaj je˛zykowy. Cze˛sto brak tej formuły odbieramy jako
powaz˙ne uchybienie zasadom grzecznos´ci. Niekiedy takz˙e spotykamy sie˛ z sytuacja˛
odwrotna˛, kiedy uzus komunikacyjny pozwala na opuszczenie zwrotu grzecznos´ciowego:

(10) Połówke˛ na pos´pieszny do Warszawy (prosze˛)
(11) „Echo” i „Gazete˛ Wyborcza˛” (prosze˛)

91

W podanych przykładach (10, 11) wyraz˙one eksplicytnie prosze˛ jest włas´ciwie zbyte-

czne, gdyz˙ zwyczaj je˛zykowy pozwala nam na forme˛ bezpos´rednia˛ i bardziej ekonomicz-
na˛. Bardzo cze˛sto wyste˛puje ono jednak jako obligatoryjny składnik wypowiedzi nadawcy
(i odbiorcy) w procesie komunikacji je˛zykowej, wskazuja˛c na rytualizacje˛ wielu zachowan´
je˛zykowych.

3. Prosze˛ jako pytanie
(12) A – Jak sie˛ czujesz?
B – Prosze˛?
A – Jak sie˛ czujesz?
Uz˙ycie prosze˛ o intonacji pytaja˛cej ma w swej strukturze głe˛bokiej naste˛puja˛ce znacze-

nie: «mówie˛ ci, z˙e chce˛, z˙ebys´ powtórzył, bo nie usłyszałem dobrze». Prosze˛ jako pytanie
moz˙e byc´ niekiedy skierowane do adresata jako wyraz oburzenia, zdziwienia, niezadowo-
lenia itp.

4. Prosze˛ jako odpowiedz´ na dzie˛kuje˛ i przepraszam
(13) A – Dzie˛kuje˛ za ksia˛z˙ki.
B – Prosze˛.
(14) A – Zakłady Mie˛sne?
B – Pomyłka, prosze˛ pani.
A – Przepraszam.
B – Prosze˛.
Powyz˙sze układy binarne: dzie˛kuje˛ - prosze˛ i przepraszam - prosze˛ to grupy aktów

mowy, które konwencjonalnie sytuuja˛ nadawce˛ i odbiorce˛ w „atmosferze grzecznos´cio-
wej”. Oczywis´cie łatwo wyobrazic´ sobie zablokowanie tego układu, czyli po prostu brak
reakcji ze strony odbiorcy. Mamy tu jednak na mys´li pozytywna˛ strategie˛ je˛zykowa˛.

5. Prosze˛ jako zgoda na cos´
(15) A – I poprosze˛ dwie paczki „ Carmenów”.
B – Prosze˛, zaraz podam.
(16) A – Daj mi na chwile˛ ten słownik.
B – Prosze˛ bardzo.
Twierdza˛ca odpowiedz´ grzecznos´ciowa odbiorcy pros´by w postaci prosze˛ (przykłady

15, 16) zawiera w swej strukturze głe˛bokiej naste˛puja˛ce znaczenie: «mówie˛, z˙e spełnie˛
twoja˛ pros´be˛».

Cze˛sto nadawca uz˙ywa pytania, oczekuja˛c pozytywnej odpowiedzi odbiorcy:
(17) A – Moge˛ jeszcze kawałek ciasta?
B – Alez˙ prosze˛, prosze˛.
(18) A – Przepraszam, czy ten stolik jest jeszcze wolny?
B – Prosze˛, niech pan´stwo siadaja˛.
W tej funkcji wyste˛puje równiez˙ wykrzyknik Prosze˛! zezwalaja˛cy osobie znajduja˛cej

sie˛ poza pomieszczeniem na wejs´cie. Forma je˛zykowa prosze˛ jest odpowiedzia˛ na poza-
werbalny sygnał nadawcy – pukanie do drzwi.

92

IV. Funkcje prosze˛ wyraz˙aja˛ce pros´be˛
lub łagodza˛ce z˙a˛danie

Pierwszy problem, jaki sie˛ pojawia w zwia˛zku z uz˙yciem formy prosze˛ w roli eksplicyt-
nego wykładnika pros´by, to trudnos´c´ w odróz˙nieniu rozkazów od prós´b.

Rozpatrzmy naste˛puja˛ce przykłady:
(19) Prosze˛ o zgłoszenie sie˛ w sekretariacie!
(20) Prosze˛ dwie zupy jarzynowe, raz zrazy i raz fasolke˛ po breton´sku.
(21) Prosze˛ wsiadac´!
(22) Prosze˛ sekunde˛ poczekac´!
(23) Prosze˛ mówic´ po niemiecku!
(24) Prosze˛ zamykac´ drzwi!
Analiza podanych przykładów nasuwa mys´l, z˙e chodzi tu o róz˙nice˛ w stopniu grzecz-

nos´ci lub uprzejmos´ci, lecz praktyczne rozróz˙nienie nie jest takie oczywiste. Bo prosic´
moz˙na niegrzecznie, a mimo to niegrzeczna pros´ba nie jest rozkazem. Zasadnicza róz˙nica
mie˛dzy rozkazem a pros´ba˛ jest ta, z˙e pros´ba daje adresatowi moz˙liwos´c´ odmowy, a rozkaz
nie. Róz˙nice˛ te˛ podkres´laja˛ czynniki je˛zykowe (akcent, intonacja) i pozaje˛zykowe (sytu-
acja aktu mowy, stosunek nadawcy do odbiorcy itp.). Wyraz˙enie Prosze˛ o zgłoszenie sie˛
w sekretariacie! moz˙e byc´ w pewnych uz˙yciach pros´ba˛ w innych natomiast kategorycz-
nym rozkazem.

Janina Labocha

13

wyróz˙nia z˙a˛dania z modulantem grzecznos´ciowym prosze˛ («mówie˛,

z˙e chce˛, z˙ebys´ cos´ zrobił, lub czegos´ nie zrobił»).

(25) Prosze˛, podaj mi pióro!
(26) Prosze˛ cie˛, otwórz okno!
(27) Kup mi, prosze˛, te˛ gazete˛!
(28) Panie Janku, prosze˛ cie˛, daj mi dwa dni urlopu!
(29) Do pełna, prosze˛!
Prosze˛ pełni w tych wypowiedzeniach funkcje˛ modulantu łagodza˛cego moc z˙a˛dania.
Modulant prosze˛ neutralizuje takz˙e kategorycznos´c´ wypowiedzen´ bezokoliczniko-

wych, np. prosze˛ wsiadac´ w opozycji do kategorycznego wsiadac´!

Taki sposób modulacji z˙a˛dan´ wyste˛puje przy zwracaniu sie˛ rodziców do małych dzieci:
(30) Prosze˛ mi nie odchodzic´!
(31) Prosze˛ jes´c´!
„Uz˙ycie takiej formy – jak pisze J. Labocha – zwie˛ksza dystans. Rodzice przemawiaja˛

wówczas do dzieci jako osoby o autorytecie wychowawcy (...). W niektórych rodzinach
jej członkowie zwracaja˛ sie˛ do siebie z z˙a˛daniami wyraz˙anymi włas´nie taka˛ struktura˛:
bezokolicznik z modulantem prosze˛. W rodzinach, w których normalnie stosuje sie˛ forme˛
imperatywna˛, uz˙ycie struktury bezokolicznik z modulantem prosze˛ jest nacechowane
oficjalnos´cia˛. Moz˙e byc´ wynikiem dystansu spowodowanego np. kłótnia˛”

14

.

Praktycznie, analizy czasownikowej formy prosze˛ nie da sie˛ przedstawic´ za pomoca˛

s´cisłych schematów, gdyz˙ ilos´c´ elementów tła pozawerbalnego (takich jak sytuacja aktu
mowy, tło interakcyjne i inne elementy) moz˙e odpowiednio wpływac´ na dany akt mowy

15

.

Na tle analizy pragmalingwistycznej pros´by widac´, z˙e sama forma prosze˛ cie˛ jest

93

wielofunkcyjna i nie da sie˛ jej umies´cic´ w odpowiednim typie zachowan´ grzecznos´cio-
wych bez znajomos´ci minimalnej liczby parametrów sytuuja˛cych ten akt mowy (w
przeciwnym razie be˛dzie to wypowiedzenie defektywne).

Jez˙eli umies´cimy je w konteks´cie repliki partnera konwersacji, otrzymamy włas´ciwe

znaczenie:

(32) A – Prosze˛ cie˛!
B – Dzie˛kuje˛, nie jestem głodny.
Z kontekstu konwersacji wynika, z˙e prosze˛ cie˛ znaczy tu tyle, co «pocze˛stuj sie˛».
W zwia˛zku z ta˛ tematyka˛ rodzi sie˛ pytanie: czy kaz˙da forma prosze˛ wyste˛puja˛ca

w tekstach je˛zykowych (pisanych i mówionych) jest aktem grzecznos´ciowym? Odpo-
wiedz´ nie jest jednoznaczna – zbyt wiele czynników je˛zykowych i pozaje˛zykowych składa
sie˛ na omówiony akt mowy. Moz˙na przyja˛c´, z˙e kiedy nadawca i odbiorca komunikatu
je˛zykowego (zwrotu grzecznos´ciowego) nie decyduja˛ o znaczeniu tego, co mówia˛, bo to
znaczenie nolens volens juz˙ istnieje w zwyczaju je˛zykowym, to takie prosze˛ jest nos´nikiem
grzecznos´ci. Jez˙eli natomiast uczestnicy aktu komunikacji je˛zykowej stosuja˛ formy nie
kojarzone zwyczajowo jako zwroty grzecznos´ciowe – to, mimo zastosowania na powierz-
chni wykładnika formalnego prosze˛, forma ta nie jest zwrotem grzecznos´ciowym (por.
przytoczony wczes´niej przykład: prosze˛ mówic´ po niemiecku! ).

V. Podsumowanie

Na tym kon´cze˛ omawianie funkcji grzecznos´ciowych prosze˛ we współczesnej pol-
szczyz´nie. W zwia˛zku z takim przedstawieniem tych funkcji i zwia˛zanych z nimi proble-
mów badawczych powstaje naste˛pne pytanie: czy to wszystkie funkcje? Na pewno sa˛ to
najwaz˙niejsze funkcje grzecznos´ciowe – przedstawione tu wnioski wynikaja˛ ze zgroma-
dzonego materiału. Powaz˙ne wa˛tpliwos´ci budzi fakt uznania czasownika prosze˛ (w zna-
czeniu «zwracac´ sie˛ do kogos´ z pros´ba˛ o cos´») za wtórnie grzecznos´ciowy lub nawet za
taka˛ forme˛, która w ogóle nie jest wykładnikiem grzecznos´ci. W sukurs zwolennikom
uznawania tychz˙e aktów mowy za grzecznos´ciowe ida˛ uz˙ytkownicy je˛zyka (tzn. nie-
je˛zykoznawcy). W ich odczuciu kaz˙de prosze˛ (oprócz tych, które za E. Grodzin´skim
nazywam „klasycznie pustymi”) oznacza grzecznos´c´ i/lub jest jej wykładnikiem.

Potwierdzaja˛ to formy „przejs´ciowe” w naste˛puja˛cych przykładach:
(33) Prosze˛ (niech pani siada)
(34) Piotrus´, prosze˛ cie˛ (ba˛dz´ cicho!)
Jez˙eli traktowac´ przykład 33 jako sytuacje˛, w której chodzi o wys´wiadczenie drugiej

osobie grzecznos´ci (usta˛pienie miejsca w tramwaju, autobusie itp.) – to forma prosze˛ na
pewno jest w tym wypadku forma˛ grzecznos´ciowa˛. W przykładzie 34 spotykamy sie˛
z sytuacja˛ podobna˛, uwarunkowana˛ czynnikami pozaje˛zykowymi. Nadawca i odbiorca
znaja˛ doskonale te˛ sytuacje˛ na podstawie tres´ci tzw. presuponowanych. Presupozycja jest
naste˛puja˛ca: «na temat X nie wypada mówic´ w towarzystwie». Je˛zykowa forma prosze˛ cie˛
nawia˛zuje do tej presupozycji – moz˙emy wie˛c ja˛ traktowac´ jako akt pros´by.

Badaja˛c akty mowy, je˛zykowe interakcje partnerów, nalez˙y pamie˛tac´, z˙e znaczenie

pragmatyczne realizuje sie˛ w konkretnych warunkach konwersacyjnych. Znaczenie pra-

94

gmatyczne odczytujemy kaz˙dorazowo – ogólne schematy konwersacji moga˛ tu zawies´c´.
Sama forma je˛zykowa prosze˛ moz˙e byc´ wielofunkcyjna, tzn. moz˙e obsługiwac´ wiele (i to
róz˙nych) strategii je˛zykowych – grzecznos´ciowych.

Perspektywy badawcze prosze˛ sa˛ ogromne. Ten akt mowy w aspekcie funkcji grzecz-

nos´ciowych moz˙na badac´ róz˙norodnie, np. z punktu widzenia strategii pros´by – tak jak
zrobił to A. Awdiejew w artykule pt. „Strategie nadawcy i odbiorcy w procesie konwersa-
cji. Analiza pragmalingwistyczna pros´by”

16

.

Przypisy

1

Zob. K. O z˙ ó g, Zwroty grzecznos´ciowe w je˛zyku mówionym mieszkan´ców Krakowa – studium socjo-

lingwistyczne (maszynopis pracy doktorskiej, Uniwersytet Jagiellon´ski, Instytut Filologii Polskiej, Kraków
1980).

2

Słownik je˛zyka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1, Warszawa 1978, s. 709.

3

Ibidem.

4

R. H u s z c z a, O gramatyce grzecznos´ci, „Pamie˛tnik Literacki” LXXI, 1980, nr 1, s. 175.

5

M. M a r c j a n i k, Polska współczesna etykieta je˛zykowa (maszynopis – hasło do Słownika kultury polskiej

XX w.).

6

Por. K. O z˙ ó g, op. cit.

7

Słownik je˛zyka polskiego, red. M. Szymczyk, t. 2, Warszawa 1979, s. 939.

8

E. G r o d z i n´ s k i, Wypowiedzi performatywne. Z aktualnych zagadnien´ filozofii je˛zyka, Wrocław 1980,

s. 90.

9

Ibidem, s. 94.

10

Zob. K. O z˙ ó g, op. cit.

11

Zob. S. B a˛ b a, Przerywniki jako charakterystyczna cecha je˛zyka mówionego, „Poradnik Je˛zykowy” 1974,

nr 1.

12

Zob. K. P i s a r k o w a, Składnia rozmowy telefonicznej, Wrocław 1975.

13

J. L a b o c h a, Składnia z˙a˛dania we współczesnej polszczyz´nie mówionej (maszynopis pracy doktorskiej,

Uniwersytet Jagiellon´ski, Instytut Filologii Polskiej, Kraków 1980).

14

Ibidem, s. 194.

15

Zob. A. A w d i e j e w, Pragmatyczne zasady interpretacji wypowiedzen´, Kraków 1987.

16

/w:/ Z zagadnien´ komunikowania interpersonalnego, Kraków 1989.

95

96