Archeologia Powszechna
Neolit –wykłady

Monika Stelmasiak
(notatki Malwiny)

Neolit

został wyróżniony przez J. Lubbocka, dla którego kryterium było pojawienie się

ceramiki i narzędzi gładzonych, już wtedy twierdził że istnieje związek między
rozwojem gospodarki a stabilizacją osadnictwa.

G. Childe

– umocnił teorię o rozwoju gospodarki w neolicie.

Neolit inicjalny

– tworzenie sztucznego środowiska, ingerencja człowieka w procesy

odlesień zainicjowana w neolicie trwa aż do dziś.

Chow zwierząt

doprowadza do zmian w budowie zwierzęcia – karłowacieje a

później wytwarzają się cechy bardziej korzystne dla hodowców

Neolit migracyjny

– sposób rozprzestrzeniania się nowej idei

Akulturacja

- przejmowanie nowej idei od społeczeństw, które ją wymyśliły

Neolit

– proces przejścia od idei zbieracko-łowieckiej do idei gospodarczej

Poziom kultury społeczeństw

– czy są przygotowane n nowa ideę? Czy chętnie

przejmą nowe zachowania?

Rewolucja neolityczna

– wg. Childe’a (zainspirowany ideologią marksistowską)

rewolucja to coś dobrego zmiana o istotnym znaczeniu  gwałtowne przyspieszenie
kulturowe

Drugorzędne cechy neolitu – ceramika nie ma wartości kulturowej

CHÓW ZWIERZĄT:

-

warunkiem jest występowanie gatunków,
które da się udomowić, chęć ułatwienia i
ulepszenia życia

-

pies: zwierzę przywiązało się do człowieka,
żywiąc się odpadkami, wzajemna asymilacja,
później człowiek sam zaczął wykorzystywać
psa do swoich potrzeb

Kolejność udomawiania zwierząt:

-

próby z gazelami, żyrafami: nieudane

- polowania na gatunki roślinożerne
- owce, kozy
- świnie, bydło
- koń
- wielbłąd

Na terenie Bliskiego Wschodu wiele rzeczy sprzyjało
udomowieniu zwierząt:

 Dobre warunki terenowe i klimatyczne (otoczone półksiężycem gór)
 Ok. 14 tys. BC zmienił się klimat (intensywne topnienie lodu, wilgoć, Sahara

stała się sawanną z żyznymi glebami)

 Na zboczach gór rosły wysokokaloryczne trawy, które przyciągały zwierzęta i

ludy traperskie polujące z łukiem

 Wąwozami płynęły strumienie, również znajdowała się tam trawa
 Ludność pomyślała iż zapędzi zwierzęta do tego wąwozu, zabarykaduje wyjście,

polowanie na zwierzęta stała się rzadszym zajęciem

 Pilnowanie i obserwacja stada

ZWIERZĘTA

przy ograniczonym dostępie pożywienia, zaczęły w kolejnych

pokoleniach zmieniać się genetycznie.



KONKLUZJA

: nie można tego stada trzymać w nieskończoność, bo wyżre całe

pożywienie – popędzili je więc do innego miejsca –

początki pasterstwa

Kultury pasterskie

– model życia z ogromną wielowiekową kulturą, mogą istnieć

bez rolnictwa, zawsze mają model patriarchalny

Owce i kozy: zalety

- dobre mięso, skóry, kości, róg, wszechstronne
wykorzystanie
- wolne zwierzę, niezbyt mądre, łatwo daje się prowadzić,
podporządkowuje się przewodnikowi, nie jest
niebezpieczne dla człowieka (chyba ze to Baphomet)

Czy udomowienie nastąpiło wszędzie „od
zera”?

- Musielibyśmy znaleźć widoczne zmiany na kościach
- Nie możemy określić kiedy to się stało

Odnawianie stada:

-

krzyżowanie udomowionych zwierząt ze stadem dzikim

- świnia i bydło występowało w stanie dzikim, na wielu terenach, bydło możliwe, że
miało kolebke udomowienia na terenie Afryki, Sudanu ( na pewno nie na Bliskim
Wschodzie!) ale czy gdzieś indziej występowały wcześniejsze próby? Nie wiadomo…

Malowidła w Sakkarze

Wskazują na próby udomowienia lecz ciężko
wydatować owe ryty

Udomowienie tura

: jak kiedy i gdzie? Ciul

wie!

Świnia

– niezwykle szybko daje się

udomowić, sama gromadzi się w obrębie
osiedli ludzkich.

Środkowo i Północnoeuropejskie
społeczności Mezolityczne:

- Dudki na Mazurach: obozowisko rybackie
od późnego paleolitu aż do rozwiniętego
neolitu
W warstwach mezolitycznych odnaleziono
bardzo małe jak na dzika kości, czy doszło do
naturalnego udomowienia na wyspie?
Egzystencja dzika obok człowieka, lokalne relacje między człowiekiem a zwierzęciem.

POJAWIENIE SIĘ GOSPODARKI MLECZNEJ

Hodowla:

kiedy pojawiają się próby krzyżowania, tworzenie nowych ras

Udomowienie konia:

w Europie doby KCSZ

Wielbłąd:

dopiero w epoce brązu

UPRAWA ROŚLIN:

 Rośliny kłączaste i bulwiaste – dużo pracy, wymagają wielu ogrodniczych

zabiegów

 Rośliny siewne – wysiew i spożywanie nasion zbóż, lub roślin które mają

nasiona

Afryka Środkowa

uprawa gatunków, które uprawia się do dziś

Daleki Wschód ( Wietnam, Kambodża)

niebezpieczne warunki bytowania w dżungli, agresje polityczne, nie mamy stamtąd
informacji

Rolnictwo zbożowe

niesłychany przyśpieszacz kulturowy, kolebka: Bliski Wschód

Czy najpierw był chów, czy może jednak rolnictwo?

Rolnictwo bez chowu nie może istnieć!

Żyzny
Półksiężyc

dzika pszenica,
jęczmień, żyto

Ogromna
obfitość pól i
żywności

–

myśliwi zaczęli
żywić się również
zbożem – musieli
wymyślić sposób
przesuszania
zboża i tworzenie
spichlerzy

Chleb

: pierwsze podpłomyki

Do rozdrabniania

: żarna i rozcieracze

Okres intensywnego zbieractwa

– w odpowiednim czasie pozyskiwano ziarna

Jak je zbierali?

 do płachty odcinając kłosy
 sierpaki – wyświecenia żniwne

Słoma

używana do wyplatania mat

Rolnictwo

człowiek nie chciał uprawiać roli, w obszarach dzikich pól zaczęło robić się zbyt ciasno

Osadnictwo

na terasach, sprzyjało to trwałemu osadnictwu, obecność pól i zwierząt sprawia, że
populacja się rozrasta
Nowo przybyli, którzy próbują dostać się na teren już zajęty nie chcą być wpuszczani
przez starych osadników, ziemia zaczyna być traktowana jak ich własna,
rozpoczyna się proces poczucia przynależności do terenu i „swoich”

Agresorzy

z zewnątrz wypierali siłą starych osadników (pierwsze wojny), którzy

pozbawieni dzikich pól musieli rozpocząć uprawę roli.

Rolnictwo ryżowe

– Chiny

Wynalezienie rolnictwa

 inspiruje wynalezienie metalu  rozpoczyna się

CHALKOLIT (znany też jako zaorany chachlikoloit)

Afryka

początek wytwarzania ceramiki

Gładzenie narzędzi

próba naśladownictwa narzędzi metalowych

Zespoły poźnopaleolityczne

ok. 14 tys. p.n.e. – kebaryjska i falicka

Kultura natufijska (pierwsze
żarna)

stanowiska stałe na terasach w obrębie Żyznego Półksiężyca
domy: kilka metrów na 1-2 m
licowane kamieniami chaty, mogły być kryte strzechą, okrągłe zagłębienia w ziemi
na środku chaty palenisko
żarno, stępa (kamień z zagłębieniem, rozgniatanie tłuczkiem)
wchodzono po drabinie
jamy o ścianach wyłożonych kamieniami
wypalone, oblepione gliną
suche miejsca, spichlerze

Neolit bezceramiczny



Kultura chiamska:

wyroby krzemienne: liściaki, groty do strzał, noże, sierpce, sierpaki
Większe osiedla niż natufijskie, na kilku terasach

JERYCHO

: telle, budowle z suszonej cegły (glina z materiałem organicznym),

buły suszone, kładzione jedna na drugą, płaski dach – trwa do pierwszego
deszczu xD – potem buduje się od nowa
Okres przesuszania się klimatu: rzadkie opady



Groty strzał wykonane retuszem powierzchniowym
-

osiedla znajdują się już poza osiedlem dzikich pól, np. wybrzeże Morza

Śródziemnego nowy rejon występowania osadnictwa
- w materiale krzemiennym: odstawą groty strzał, z typowo afrykańskim
retuszem powierzchniowym, sierpce
- osiedla w różnych miejscach, nie wszystkie terasowe
- zmiana budownictwa: kamień + glina, suszona cegła, cegła wyciskana w
formie

- „bliskowszchodni dom z podwórzem” – czworokątne atrium, podwóreczko
wewnątrz pod podcieniem z kolumnami, wokół pomieszczenia mieszkanie,
otoczone też podwórzem zewnętrznym, wszystko otoczone murem, duża
cysteria wewnątrz podwórka
- nowe konstrukcje z grubych ścian, licowanych kamieniami nie wiadomo czym
były, ZUPEŁNIE INNY STYL BUDOWNICTWA NIŻ W NEOLICIE A

- koniec ok. 6 000 tys. BC – zaczynamy mówić tylko o tellach – na Bliskim
Wschodzie pojawia się ceramika

Neolit ceramiczny



Ekspansja na tereny ościenne – wybrzeża morskie
Zachodnie i wschodnie wybrzeże Morza Czarnego
Kaukaz – na południowych zboczach występują dzikie zboża

Wszystkie kultury będą rejestrowane na stanowiskach wielowarstwowych, w najniższej
warstwie nie będzie ceramiki:



Kultura nadazowska

- petroglify na ostańcach: dość realistyczne ryby i ptactwo morskie, późniejsze
ryty są abstrakcyjne ( znaczki faliste itd.)
- u podnóża skał gdzie występują ryty, występują grube warstwy osadnicze
- duże ilości materiału krzemiennego: siekierki, bardzo dziwna ceramika
- cerama ostrodenna, w dziwnej technologii – na formach z drewna, obklejana
- wiatrołapy, suszenie ryb, pracowania krzemieniarska, szałasy
- stanowiska zimowe – obiekt typu jurta, z ogniskiem w środku jurty, siekierki
kamienne



Kultura dniepro-doniecka

- dolny i środkowy Dniepr
- sursko-dnieprowska odmiana
- stanowisk gdzie osiedlała się
ludność rybacko-pasterska
- osiedla nad brzegiem Dniepru,
półziemianki, uprawa, narzędzia
gładzone, mało informacji



Kultura ketelminoska

- zespoły zbieracko-łowieckie z
ceramiką



Kultura jelszańska

ceramika jakościowo doskonała

Lokalizacja najstarszych stanowisk w
Europie

świadczy o umiejętności

neolitycznych ludzi do poruszania się po
wodzie – np. TESALIA

Obszar Morza Egejskiego

sprzyjał

rozwojowi technologii poruszania się drogą

wodną  już w neolicie bezceramicznym.

3 telle

– aż do podstaw i odkryto tam warstwy bez ceramiczne.

- Argiszan
- Neaekomedie
- Otsaki (warstwy bezceramiczne łączone z kulturą sesklo)
warstwy bezceramiczne aż do cywilizacji wczesnoegejskiej

6,5 tys. lat p. Ch

– pojawienie się cyklu kulturowego IMPRESSO CARDIUM

(odciskanie muszlą sercówką)

W kulturze wczesnoceramicznej jest ceramika malowana.

Wpływy afrykańskie na Bliskim Wschodzie:

- wywodzące się z doliny Nilu społeczności musiały mieć wysokorozwiniętą znajomość
żeglugi.

Impresso cardium – w wielu miejscach naraz

- Wybrzeże Greckie (obie strony)
- Italia
- Sycylia
- Nicea
- Hiszpania
- Zachodnie wybrzeże Morza Czarnego (Ukraina Zachodnia)

Kultura typu impresso:

Ludność tego cyklu kulturowego osiedla się bardzo blisko wzdłuż wybrzeża Morza
Śródziemnego i Czarnego.

Wybrzeże Morza Śródziemnego nie posiada wielu naturalnych miejsc cumowania łodzi,
klify pocięte są bardzo wąskimi terasami (pozostałości po dawnych plażach)

Osadnictwo skaliste

– stad ceramika impresso zajmuje się gospodarką zbieracko-

łowiecką oraz pasterską.

Osiedla

– zbudowane na niewielkich przestrzeniach (terasach, z wąską jaskinią),

„kłopoty z drewnem”, do wnęki skalnej doczepiona jest weranda z rumoszu skalnego,
przykryta płaskim dachem.

Na krawędzi skarpy – murek zabezpieczający.

Materiał krzemienny i ceramika:

z tradycji miejscowej, z neolitu tordygraweckiej:

- silna mikrolityzacja, trapezy
- geneza – ludność miejscowa + przybyli żeglarze, którzy pokazali jak udomowić kozę
itd.
- ostrodenna, stożkowata ceramika, bogato ornamentowana odciskami, „szczypanka”
(ornament)

Nowy styl

: ceramika doskonale wybłyszczona, wypolerowana, nie wiemy jak to

uzyskiwali.

Fazy:

1. Impresso – klasyczna

2. Faza cardium (+ muszla sercówka)
3. Fazy epicardialne – do stylu klasycznego dochodzą zewnętrzne impulsy:
wyodrębnienie jednostek kulturowych, które charakteryzują się wyższym rozwojem,
ludność zaczyna migrować w głąb kontynentu

Włoch, Sycylia – kultury eksploatujące złoża obsydianu (szkło wulkaniczne)
- doskonałą obróbka tego surowca (łatwa)
- ogromne zapotrzebowanie na ten surowiec

Społeczności epicardialne

– oparły swój byt na handlu surowcem

(obsydianem), za co otrzymywali żywność. Pierwszy raz ludzie nie musieli sami
zajmować się jedynie zaspokajaniem podstawowych potrzeb!

Sytuacja nad Morzem Czarnym

:

Rumunia  ujście Dniestru, Dobróża

Kultura bugo-dniestrzańska

wpływy impresso + wpływy strefy stepów ukraińskich + neolityczne kultury
przykarpackie

Syroki – najstarsze fazy  ceramika ostrodenna z ornamentem odciskanym  hipoteza
o pochodzeniu od kultury impresso

CYKL SESKLO:

2 albo 3 fazy rozwojowe

- Osadnictwo tellowe i otwarte.
- Krzemieniarstwo (za dużo nie wiadomo). Siekierki z rożnego typu skał, ale nie znamy
zastosowania.
- Ceramika – bardzo przypomina impresso cardium lub wybłyszczona, nie występuje
ostrodenność, raczej formy kuliste, lub ze stopką, szczypanka, ornamenty palcowe,
później malowane  dzbanki z uchami, płaskie misy
- malowanie: jasne tło, ciemny ornament
- ORNAMENTYKA PŁOMIENIOWA: przypominająca ogień, malowana na czarno
- telle – budownictwo z cegły suszonej, obronne?, podwórko otoczonemurem +
właściwa budowla (typowy Bliski Wschód), układ ulicowy, z podwórkami, rynsztokami
- uprawa jęczmienia i pszenicy
- owca, koza, bydło

ZNELOITYZOWANIE ZIEM POLSKI

Drugi etap kolonizacji:

- głównym traktem są rzeki Wardan i Morawa
- neolityzacja, która jest powiązana z morzem
- obraz kultury o cechach bałkańskich:

* stosowanie gliny w budownictwie (osadnictwo jeszcze tellowe, coraz mniej jednak
cegły suszonej)
* pojawia się drewno – szkielet drewniany, słupowo-plecionkowe i oblepione gliną
dachy dwuspadowe, klepiska gliniane
* stosowanie obsydianu do produkcji narzędzi (występuje na Sycylii i w Karpatach
południowych)
* wytwarzanie ceramiki z ornamentem malowanym
* plastyka figuralna (Szczególnie kobiece) – np. kultura trypolska
* pieczęcie i ołtarzyki kultowe

KULTURY STARCZEWSKO-TRYPOLSKIE

- starczewska
- karanovo
- kryszańska
Cały horyzont to koniec VII i całe VI tysiąclecie BC

- vinca – następczyni Starczewskiej
- wschodniosłowackiej ceramiki linearnej
- bukowo-górska

Osadnictwo otwarte, rolniczo-hodowlane, stabilizacja nad Morawą (fala klasycznej k.
Starczewskiej)

K. Strarczewska:

- osady bagienne, osady stabilne na terenach
suchych, osady paratellowe (wielofazowe,
typu słupowego, wykańczane gliną),
połziemniaki (xD)
- rybołóstwo
- asymetryczne siekierki
- cmentarzyska niedaleko osad, groby
szkieletowe, jamowe, skromne
wyposażenie
- ceramika – prosty format, na stopkach, dużo
ceramiki błyszczącej, szczypanka, bardzo mało

ceramiki malowanej, plastyka figuralna
-materiał krzemienny – małe sierpaki, mało mamy informacji na ten temat
- gospodarka rolniczo-hodowlana: pszenica, jęczmień, bydło
- trwa do ok. 5 500 BC

W jej miejscu pojawia się

k. VINCA

pod wpływem kolonizatorów z zewnątrz. Wysoko

rozwinięte rolnictwo i chów bydła na szeroką skalę.
- Naczynia na stopkach w kształcie wycinka kuli, domieszka organiczna, zmiana
ornamentyki, nie ma malowania, ceramika błyszcząca, ornament ryty, wstęgowo-
punktowany, ornamentowany
- tendencja do budowy miejsc kultowych
- trwa do końca V tysiąclecia

K. Karanovo

- powstaje w tym samym czasie co k. starczewska
- telle – późny neolit po epokę brązu – zabudowa słupowa, czworokątne 7x7m lub
5x4m
- podłogi i ściany mogły być malowane wapnem
- ceramika bardzo podobna do Starczewskiej
- gary zasobowe – nieornamentowane, ornament ryty, malowany, figurki kobiece
- trwa do ok. 5 500 BC

K. Kryszańska:

- na Wielkiej Nizinie Węgierskiej
- osiedla otwarte o zabudowie ziemiankowej i półziemiankowej
- chów bydła
- ceramika wyglądem podobna, ale technologia gorsza, kiepsko wypalone,
nieproporcjonalne
- ucha – w miejscach niesymetrycznych, z grubych wałków
- guzki – toporne, o kiepsko wygładzonej powierzchni
- plastyka figuralna – najwięcej stolików kultowych
- siekierki, obsydian
- trwa do ok. 5 300 BC

Następcą k. kryszańskiej na terenie Słowacji jest

wschodniosłowacka kultura

ceramiki linearnej:

- obozowiska jaskiniowe
- ceramika – ornament ryty, zwielokrotnione linie faliste, w kształcie wycinka kuli
- krzemieniarstwo – surowce z Karpat, z obsydianu, wiorki, wkładki
- od 5 500 do ?

K. bukowo-górska

-

góry Bukowe

- stanowiska jaskiniowe (bardzo dobrze zagospodarowane): Ardowo, Polnica,
malowidła na snianach
- ceramika, „porcelana” z ornamentem rytym, szerokootworowe misy, czarki, bardzo
gładka, bardzo dobrze wykonana, ornament reliefowy, malowanie, sotłowa i kuchenna
- zubożenia ornamentyki w III fazie
- wykonanie na jednym naczyniu rytych spiralek
- wypas bydła i poszukiwanie surowców
- zanik po ok. 500 latach, następcą w dolinie Cisy jest

cykl kultur trypolskich

KCWR – cykl kultur wstęgowych – początek

- jako pierwsza wchodzi na ziemie polskie



KCWR

wywodzi się ze środowiska lasów liściastych:

- wpływy k. kryszańskiej
- wpływy k. Starczewskiej

 Kamieniarstwo i ceramika stołowa b. podobna do kryszaskiej
 KCWR prowadzi migracje szlakami

wodnymi

 Układ osad skupia się wśród

dopływów rzek:

- Wisła
- do środkowej Odry
- szlak Notecki
- dolna Odra
- Warta
- szlak dunajski



Osadnictwo

– zazwyczaj na wysoko położonych terasach nadzalewowych, na

krawędzi ustawione rzędowo
- nad Odrą stanowiska są mniejsze przy dopływach szeki – „skupiska

dowieszone do dopływów”, ok. 4-5 chat, przestrzenie uprawne, obiekty
gospodarcze

 W strefie niżowej osadnictwo otwarte (pozostałości ruchome)


Budowle

słupowe z kilku rzędów słupów (dodatkowe słupy tworzące podcienia,

werandy)

 KCWR nie dysponuje siekierkami krzmiennymi (ale znają technologię b.

dobrze). Mają tylko kamienie. Są asymetryczne



topory, motyki

Motyki w kształcie KOPYTA SZEWSKIEGO



Narzędzia

mają bardzo małe otwory

 Długość domów dochodzi do 30m
 Część spichlerzowa na podniesieniu, część mieszkalna na dole
 Pojedyncze pochowki, cmentarzyska do 5 grobów
 Kultury akwatyczne?



Układ domostw:

- strefa Wisły: równolegle do siebie
- strefa Odry –

 Na terenach poza Polską występują osiedla obronne: nad Łabą i Renem na

terasach nadzalewowych, na cyplach, dzielenie osiedli obronnych na strefę
mieszkalną i gospodarczą + osiedla otwarte poza umocnieniami

 Największe znane osiedla pochodzą z NIEMIEC
 Osadnictwo wielofazowe
 Na terenie Polski KCWR wykorzystuje krzemień jurajski, czekoladowy oraz

narzutowy

 CERAMIKA, obszar Moraw – inspiracje kulturowe dla Wisły :

a) FAZA PRZEDACZKOWA (inicjalna)

- grubo- i cienkościenna
- trochę form pochodzenia bałkańskiego (naczynia na stopkach)
- bardzo słabo ornamentowana
- ornament kryszański (nacinany)

b) FAZA ACZKOWA (wstęgi w kształcie litery „A”)

- ekspansja w kierunku Pepików
- faza zofi-polska, elementy bardzo wczesne, miesznka stylistyki
- używano szlaku: Przełęcz Kłodzka, Przełęcz Karpacka
- na terenie Polski na Ziemi Chełmińskiej – ponad 1 00 stanowisk z bardzo
wczesnym materiałem
KCWR szuka bardzo dobrych gleb

3 modele stylistyczne:
Morawy (strefa, gdzie powstał KCWR) po Czechy, strefa Wisły
- faza przedaczkowa (cechy podłoża starczewsko-kryszańskiego)
- faza aczkowa (ceramika kuchenna i stołowa – na terenie Polski stanowisko w
Zofipolu)
- Naddunajska, nadreńska strefa
- strefa nadłabska – połączenie powyższych

C) FAZA NUTOWA

- naczynia w kształcie wycinka kuli o bardzo małym dnie
- ornament – linie ryte, prowadzone po powierzchni, falisty i krokwiasty
- „pięciolinia”
- lokalny ornament listków
- ornament wstęgi wypełnianej – być może z k. Vinca
- wstęga zapunktowana
- styl flombork
- szrafowanie, ukośne kreski, kratki – w miarę upływu czasu coraz więcej
ornamentów na powierzchni naczyń
- pojawia się element tzw. „złotych szafrów”, czyli wypełnianie linii rytych
opiłkami złota (tylko w strefie przykarpackiej)
Nad Renem pojawia się później ścieg bruzdowy

D) FAZA ŻELIEZOWSKA (rozwinięcie stylu nutowego)

Morawy, południowa Polska, Słowacja
- linie równoległe, tworzone przez specjalne narzędzie, które wykonuje np. 2 lub
3 linie od razu

E) FAZA SZARECKA

równocześnie z żeliezowską
(strefa przysudecka)
- wchodzi technika PUNKTOWANIA
- ornament barbed wire
- linia ryta z nakłuciami z boku

F) STYL PROTOSZARECKI – do końca KCWR

Europa Zachodnia – nie ma stylu Szareckiego, żeliezowskiego ani nawet
nutowego



Ok. 5 500 BC

– w różnych miejscach ekspansji KCWR tworzą się jednostki

eneolityczyne – wszystkie wywodzą się z KCWR

a) Najwcześniejsza: KCWK

- na podłożu Szareckim
- ma charakter ekspansyjny
- WLKP, Poj.Mazurskie,
Obwód Kalingradzki,
- Niemcy wschodnio-
środkowe
- styl rosseński (późny
KCWR)
- budowle KCWK:
a) słupowe, plecionkowo-
gliniane
b) różnice w obrządku
pogrzebowym – zaczynają występować groby – jamowy, szkieletowy,
skurczony na boku, z wyposażeniem
c) cerama kuchenna i stołowa, na stopkach, 3 członowe o stożkowatym brzuścu,
o esowatym profilu, ornament radełkowy, rozwinięcie naczyń o kształcie
wycinka kuli

 Zanik ok 4 000 BC

Kultura rosseńska – do uzupełnienia

Krąg lenidzielsko-
polgarski

- Lendziel – Morawy, Słowacja, Polska
południowa
- Polgar – dolina Cisy (Wegry wschodnie,
Słowacja wschodnia, Ukraina)

2 grupy ceramiczne:
a) guzki, karbowanie krawędzi, wszystko
to samo
b) ceramika o wyjątkowym ornamencie

Lendziel:

- inspiracja z poł Bałkanów, z obszarów
nadśródziemnomorskich
- transformacja z fazy żeliezowskiej
KCWR
- FAZA KLASYCZNA: lendziel
malowany
- KCMM – kultura ceramiki malowanej
moraskiej
- figurki kobiece z wyraźie zaznaczonymi
cechami płciowymi, kult płodności,
rolnictwa (ok. 20cm), gliniane, pokrywane
błyszczącą patyną, malowane
- CERAMIKA: malowana, na stopkach, na
pustych nożkach, misy, pucharki, misy z
szerokim wylewem, malowane roznież w środku – funkcje kultowe
- w fazie klasycznej dwa nurty:
1. Kolory biały, czarny i czerwony
2. 2 kolory: ciemne tło – bialy ornament albo na abarot
- całe naczynie ornamentowane, geometrycznie
- po doch okresach klasycznych następuje znaik pięknego zdobienia naczyń z
lendzielu
NASTEPNA FAZA:
- lendziel biało malowany
- mało ornamentu malowanego tylko białą farbą
- tylko dla mniejszych miseczek, czarek
OSTATNIA FAZA
- lendziel NIEMALOWANY
- tylko guzki i karbowanie krawędzi
- zasięg k. lendzielskiej: słowacko-morawski obszar, od Bramy Morawskiej do
Krakowa – wyspowa kolonizacja

Grupy związane z 3 kolorową ceramą lendzielu

:

I. Samborzecko-opatowski – Samborzec, kotlina Sandomierska, ok. 150 lat
II. Grupa pleszowska – Kraków-Pleszów
- panwie- płytkie koryta do których odprowadzana była woda, odparowywana,
przekładanie do naczyń do brykietarzy, znowu odparowywanie – SÓL
- przenieśli się, żeby odkrywać krzemień jurajski – lendziel niemalowany
III. Grupa modlnicka
IV. Grupa ocicka
- domy prostokątne, trapezowate, drewniane
- lendziel neinmalowany

Podłoże cyklu polgarskiego – kultura bukowo-górska

- porcelanka neolityczna – ornament ryty, ikrustowany
- ludnośc bukowo-górska została nauczona jak wytwarzać miedż

KRĄG POLGARSKI:

Zanikają bardzo bogate ornamenty, bo mają inne rzeczy do roboty
-….”szukają miedzi, biegając po górach”

Prototiszapolgarska

- malowanie czarną farbą, dwukolorowość
- guzki karbowane

Tisza-polgar

- duże osiedla – faktorie handlowe
- wymiana
- rolnictwo, chów zwierząt
- osiedla otwarte, półziemiankowe, naziemne
- cmentarzyska niewielkie: szkieletowe, jamowe, liczne ozdoby metalowe
 METALURGIA:
- produkcja na niewielką skalę
- wytop w tygielkach
- drut – rozgrzewanie, przeciąganie metalu przez otworki
- ozdoby z drucika lub z rozklepanego na blaszkę druckiku
- zawieszki binokularowate
- bransoletki
- zawieszki typu Storhoff
- metalowa płytka trapezowata
 CERAMA
- nieornamentowana, tylko guzki
- pucharek na pustej nóżce i wycinane trójkąty ( ILLUMINATI – subluminal messages
in neolithic), otworki, AŻUROWA – tylko tutaj, na olejek, kult jakiś czy co?
- pokrywka – stożkowata, na wierzchołku ucbhwycik, wyznaczją zasięg kręgu
polgarskiego ( w jordanowskiej też są)

FAZA BODROKERESZTUR

- dolina Cisy
- zachodnia Jukrejn
- bez wyjątkowych cech cerama ona jest
- MLECZNIKI – b. smukłe, niski ząłom brzuśca, długa szyjka, dwa taśmowate ucha,
pokrywa półkolista – BEZ ORNAMENTU
- NOVUM: topory krzyżowe! Z miedzi, bo jak każdy wie: nie ma miedzi, dupa siedzi
(przyp. przepisywacz)
 dwa ostrza z tulejką, prostopadle do siebie

„CIOTODRAMA – ni ma komu robić miedzi, bo może wytwórca się obraził i dał dyla
„ - bo jak powiada Donatan i Równonoc: my nie
lubimy robić…(przyp.prz.)

OBSZARY POLSKIE:

- malicka
- lubelsko-wołyńska
- brzesko-kujawska
- jordanowska (Polsza, Dojczland, Pepiki)

K. Jordanowska

- D. Ślunsk, Czechy, Niemcy płd.wsch
- JORDANÓW – groby
- cerama, groby
- nieornamentowana, guzki
- DZBANY
JORDANOWSKIE – smukła
szyjka, wydęty brzusiec o
niskim załomie i ucha
- pokrywki tiszapolgarskie
- ornament – górna część
brzuśca, guzek i od niego w
dół do końca brzuśca linie
ryte
- dużo materiałów w grobach
- ośrodek na Rudawach
- zawieszki typu Shtolhoff

Brzesko-kujawska

- synchroniczna do f.
wióreckiej KPL
- Malwiny nie było i nie
wiadomo co z tymi
kulturami teraz…
- ale w sumie u Chachlika to
samo było…
- chętnie kupię alufelgi do
Forda Focusa

KPL

Jedynymi wpsólnymi dla każdej grupy KPL wyznacznikami są:
- puchary i flasze z kryzą – tylko w fazie klasycznej
- ornament stempelkowy (lasku i wodu) – ornament drugiej kategorii, bo może
występować w innych kulturach i jest z Sosnowca

Kwestie:
- gospodarcze
- ideologiczne
- materiał ruchomy

GRUPA WSCHODNIA:

od zachodniego Berlina (lel mur nie upadnął u Babci), po Białoruś, Morze Bałtyckie,
starowysoczyzny w Polsce (D. Ślunsk, Jura krakowsko-częstochowska)

Kujawy: Kośko i Czerniak

bardzo długie egzystowanie mezoliciarzy i wstęgowców, wstęgowcy zostali wtórnie
zmezolityzowani (sic!), miało na to wpływ środowisko, musieli zacząć polować na
dzikie zwierzęta

Gospodarka wypaleniskowa

: kopaczka bruzdowa, figurki wołków

Osadnictwo:

- niewielkie osiedla, początki konstrukcji słupowych
- FAZA WIÓRECKA – kryzys gospodarczy, załamanie rolnictwa, bardziej chów
zwierząt, świnia

KPL na lessach zetknęła się z k. lubelsko-wołyńską

(dobrze rozwinięta, osady

obronne)
- akulturacja lubelsko-wolyńskiej z KPL
- przyjmują ładną ceramę z KPL
- pojawienie się na południu nowych wątkow KPLu, w obrządku pogrzebowym

Krzemieniarstwo:

- w grupie płd-wsch, bardzo kiepskie
- krzemień narzutowy bałtycki – słaby do obróbki i wytwarzania narzędzi
- nie importuje surowca

GRUPA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA

- dwa typy szybów w kopalni: Krzemionki Opatowskie, Świeciechów
-pojawiają się siekiery, duże retuszowane wióry z których robiono sierpce
- ludnośc pucharowa buduje system osad satelitarnych wokół dużej osady
- konstrukcje zrębowe, sunikowo-łątkowo
- naczynie z Bronocic – domy piętrowe, analogie do k. trypolskiej
- na lessach pojawia się póxniej niż na Niżu – przeistacza się w pucharowo-badeńska
(fuj.)
- ansa lunata, cornuta, ornament wilczych zębów
- figurki zoomorficzne

GRUPA POŁUDNIOWA

Wiemy o niej najmniej, podlega wielu wpływom:
- k. baalberska, salzmunde, waltenienburg, bernburg

GRUPA PÓŁNOCNA

Wyraźna transformacja z maglemose, postamglemose (mezolicik), brak wstęgowców,
impresso cardium.
Ertebolle-Ellerbek – proto-neolit
- Schlezwig-Holnstein, stanowisko w Dąbkach
„Świnie idą ku północy…” – A.D. 2014, Jacek Wierzbcki

-

Rów Eldenburki (S-H):

występowała tam cieśnina oddzielająca od lądu wyspę, od

samego początku neolityzacji występowało osadnictwo, które w miarę gdy rósł poziom

wód, wschodziła dłużej na terasy,
uwidocznił się proces neolityzacji

-

Krzemieniarstwo Ertebolskie:

bardzo dobre, rylce, wióry,
zbrojniki trapezowate, jako grotu
strzał, różne typy ostrzy

- łopaty, wiosłą, duże sieci –
organiczne wyroby

Pojawia się:

1. Ceramika płaskodenna – wpływ

KPL
2. Podobna do późno-wstęgowych ugrupowań rosseńskich

Ornament żłobków pionowych – wizytówka KPL w grupie północnej

OSADNICTWO:

- mało śladów
- przęłom technologiczny i gospodarczy – środkowy neolit skandynawski (FNI – II),
pojawia się normalne rolnictwo i osady
- Sarup – osiedle obronne, skupiska ceramiki, jamy zbożowe
- przełom technologiczny występuje na całym obszarze KPLu

- ekspansja gr. Południowo-wschodnie na tereny Niżu: zainfekowana badenizacją, zach
WLKP, częściowo Kujawy  faza lubońska (data u bursztynowego Janusza jakby co),
grupa mrowińska

- osiedla obronne: Śrem, Chaławy

- faza 4a wg Kośko: kontynuacja f. wiórecka
4b wg Kośko: wpływy zbadenizowanego KPL, epizod luboński

GRUPA ZACHODNIA

K. Jażdżewski
- bada się tam grobowce megalityczne, ale nie mogą znaleźć osad
- Dolna Saksonia – Thiefstichkeramik – znana tylko z osad, o podobnej ceramice, ale
czy można to połączyć?

PARANEOLIT, SUBNEOLIT, PROTONEOLIT

Ludność zbieracko-łowiecka, która gospodarczo została w mezolicie, a nie przeszła na
gospodarkę neolityczną.

Protoneolit

– Ertebolle-Ellerbek przekształca się w lokalny KPL (Dąbki)

Subneolit

– na terenie strefy leśniej Europy Wschodniej, płn. Ukraina aż do podnóża

płw. Kaukaskiego, Ural, stosunek tych społeczności do neolitu nie jest jednakowy –
przejmują to co im się podoba, np. w wytwarzaniu ceramiki, głdzeniu narzędzi,
obrządku pogrzebowym, ale nie chcą przejąć gospodarki rolniczej i hodowlanej neolitu,
podłożem są społeczności myśliwskie: k. janisławicka, k. kundajska, przuralska k.
chiamska

Materiał ruchomy związany jest z zajęciami rybacko-łowieckimi nie ulegał zmianom
przez bardzo długi czas.

Kultura niemieńska

- nazywana też dołkowo-grzebykową, albo
k. leśną
- faza typu dubiczaj – klasyczna, wg.
Jóźwiaka I faza to pochodna kultury
janisławickiej, wpływy k. dniecko-
prypeckiej

- W strefie południowo uralskiej odkryte
ok. 30 stanowisk – kultura jelszańska?
- Typowe wyroby i gospodarka
mezolityczna, ale doskonała
technologicznie i bogato ornamentowana
ceramika, bardzo wczesne datowanie – ok.
VII tys. BC

- Horyzont DUBICZAJ na terenie Białorusi

- Społeczności k. niemieńskiej zasiedlają
bardzo trudne do uprawy ziemie, np. na Morawach

-

Zespoły typu linin

– charakterystyczne mieszanki stylistyki leśnej z KPL, KAK i

KCSz

- Koniec etapu leśnego nastąpił wraz z pojawieniem się…TRZCIŃCA (a tego to ponoć
nie ma…I see dead people)

CERAMA

- domieszka organiczna, sproszkowane kości i muszle
- kształt – ostrodenna, o smukłych kształtach, dość wysokie, powierzchnia obmazywana

trawą?
- ornament – dołkowo-grzebykowy, b. głębokie dołki pod krawędzią
- karbowanie krawędzi
- ornament sieciowy – luźne żłobkowanie powierzchni

Dąbki

– materiał niemeński, położone nad jeziorem Bukowskim, gruba warstwa torfu,

m. krzemienny, organiczny, ceramiczny  nawiązanie do materiału maglemose i
ertebolle (ciosaki i trapezy), poza dużą ilością kości leśnych nie ma kości zwierząt
udomowionych

Motyki T-kształtne, uniwersalne przedmioty z poroża

Ceramika:

1. Ertebelska
2. Niemeńska/leśna
3. Późnowstęgowa

Stanowisko w Chwalimiu – torfowe, prof. Kobusiewicz, wyklejono 3 naczynia, których
nie sżło do niczego dopasować, dodano ją do kultury Ertebolle, mimo iż ceramika w
Chwalimiu w ogóle nie przypomina ceramiki Ertebolle (LEL)

KULTURA NARVA

Obszar tajgi, wschodnie wybrzeże morza Bałtyckiego, bardzo dlugi okres trwaia, aż do
KCSZ, k. CG-D na podobnym terenie
- stanowiska nad jeziorami lagunowymi, bardzo dużo wielofazowych stanowisk,
torfowe, osiedla stałe z zabudową drewnianą, naziemne, słupowe, niekiedy domy z
pomostem na jeziorze, wysoko posunięta technika obróbki drewna, duże chaty,
dłubanki
- Sventoj, Sarmate
- Czarna Hańcza – b. duża domieszka muslzi, ornamentyka dołkowo grzebykowa
- gr. Chełmińska KPL

Kultura ceramiki grzebykowej

- Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa aż nad Morze Białe, Ural

Kultura zedmar

-…coś tu trzeba napisać

To już jest koniec. Bo wszystko kończy się na Trzcińcu.

Który jest.

I którego nie ma zarazem.