Korelacja dendrochronologii i kalibracji i synchronizacja z kalendarzami w kulturach śródziemnomorskich.
Nie wiadomo skąd nagle pojawiła się kultura pól popielnicowych.
Zmiana klimatyczna pojawiła się mniej więcej w okresie HA1, SB II/SB III.
Zaobserwowanie zmian w stylu ceramicznym: styl welatycko-cakański (wyjściowy obszar Bałkany). We wczesnej kulturze łużyckiej pojawia się ceramika kanelurowana (pionowe), później ukośne kanelury, mocne załomy. To prawdopodobnie nie jest przypadek. W tym czasie ludzie zaczynają się przemieszczać. Można mówić o migracji ceramiki, jeśli jest ona pozbawiona kontekstu.
W Grecji w tych czasach był najazd Dorów.
Styl Belegis – wyjściowy obszar Bałkany. Słabo akcentuje się w Polsce.
Pojawienie się KPP łączy się z dużymi zmianami, pogorszeniem klimatu, szukaniem przez ludy nowych miejsc do życia.
3 okres epoki brązu – pojawienie się kultury łużyckiej, na podłożu mogiłówki i Trzcińca.
Ważne jest że kultura łużycka tym się różni od pól popielnicowych, że trwa nawet gdy na południu się one kończą a zaczyna Hallstatt. Poza tym ma genezę przedłużycką i trzciniecką.
Jednolity obrządek pogrzebowy, gospodarka, podobna ceramika, osadnictwo.
Wyróżniane grupy
Niezborność klasyfikacji, różne interpretacje ceramiki.
Grupa tarnobrzeska, grupa górnośląsko-małopolska – w miarę niesporne.
Jakie grupy wyróżniają dani autorzy? -> sprawdzić.
Kostrzewski (mapka z charakterystycznymi punkcikami #):
Grupa zachodniopolska – najwcześniejsza grupa KŁ – ceramika guzowa –dobry identyfikator – brąz II i III. Pojawiają się brązy – siekierki z piętką typu wlkp, siekierki tulejkowate, ozdoby zaczerpnięte z mogiłowej – szpile trąbkowate, miecze ze sztabą do rękojeści
U Gedla – grupa śląska, sasko-łużycka i wielkopolska? – ceramika guzowa
Ceramika guzowa występuje też w Małopolsce.
Wywodzimy tę ceramikę z mogiłowej, choć wydawałoby się, że z trzcinca.
Gedl – grupa śląska: misy na pustej nóżce
Zespoły wcz. KŁ na Słowacji – stanowisko Martin – wazy z elementami plastycznymi, misy na pustej nóżce. Pogląd, że to wpływy KŁ z naszych terenów.
Gedl – grupa branenbrusko – lubuska – ceramika guzowa ze zdobieniami w postaci żłobka, mocne wychylenie krawędzi wylewu,
Cmentarzyska- naczynia guzowe również występują, początkowo mogą być pod kurhanami.
Łączy się KŁ na podstawie podobieństwa ceramiki, form przewodnich, które wyznaczają zasięg KŁ, a ich zróżnicowanie pozwala nam wyróżniać grupy.
Grupa górnośląsko-małopolska – ceramika guzowa, formy dwustożkowa te, naczynia tulipanowate.
Na nast. Zajęciach – definicje grup kultury łużyckiej – odniesienia do Miśkiewicza i Durczewski. Zajrzeć do pracy Gedla – Kultura łużycka, Ew. Pradzieje ziem polskich. Próba definicji KŁ!
Montelius-Reinecke –konkordacje.
II EB (BB2- BC)
III EB (BD I – HaA1)
IV EB (HaA2 –HaB1)
V EB (HaB2-HaB3)
Kultura łużycka wg Gedla - polski punkt widzenia na zakres terytorialny: dorzecze odry i Wisły i znaczne partie dorzeczy Łaby, Morawy, środkowego Dunaju. Ramy chronologiczne: schyłek II OEB a początkami latenu. Nie była to kultura jednolita. Grupy ogólno łużyckie i bardziej regionalne. Różnice na wschodnich i południowowschodnich peryferiach, a mniejsze różnice na zachodzie i północnym zachodzie. W obrębie zespołu kultur pól popielnicowych. Mniejsze jednostki – grupy, podgrupy. Ogólne cechy dla łużyckiej: podobny typ gospodarki, formy osadnicze, zbliżony charakter budownictwa. Wspólne cechy w dziedzinach wytwórczości; produkcja ceramiki, techniczne i stylistyczne, podstawowe formy naczyń i zdobnictwo. Poszczególne grupy szybko przyswajają prądy. Podobne zespoły wierzeń (ciałopalenie). Wyposażanie grobów w ceramikę i narzędzia metalowe. Cmentarzyska
Materiały archeologiczne tom XI – Artykuł Miśkiewicza o wyróżnianiu kultury łużyckiej.
Grupy kultury łużyckiej wg. Gedla:
-Śląska
-Sasko-łużycka
-Północno-zachodnia część KŁ
-Zachodnie peryferie KŁ
-Grupa górnośląsko-małopolska
-Grupa słowacka
-Grupa kyjatycka
-Grupa wschodnia
-Grupa wschodniowielkopolska
-Zespół północnowschodnich grup KŁ
-Grupa tarnobrzeska
-Kultura Wysocka
BA1 2350 1950
BB 1950-1700
BB1 1700-1600
BC1 1600-1500
BC2 1500-1400
BD1 1400-1350
BD2 1350-1200
Kultura sabatinowska (tereny Ukrainy) – optimum klimatyczne w rejonach nadczarnomorza. Jedna z kultur która brała udział w wędrówkach ludów morza to mogła być właśnie ta kultura. Spada poziom nawodnienia tych terenów i powstaje step, jaki teraz znamy. Kultura ta przenosi się do strefy egejskiej.
Na północy od k. sabatinowskiej rozwijaja się TRZCINIEC.
Kultura pilińska – rozwija się na podłożu K O-F i jest pierwszą z kultur która preferuje ciałopalenie. Pod względem zdobniczym bardziej zróżnicowana – motywy linearne, całe strefy zdobnicze, nisko osadzone ucha na brzuścu. Często mówi się, że nie należy ona do KPP (bo to prawda).
W KŁ pojawiają się od KP mocno profilowane wylewy naczyń czy też ostre przejścia brzuśca.
K O-F – guzy plastyczne, ciekawa ceramika – dzbany. Trzciniec czerpie trochę z O-F (guzy, rowki, dzbany, wazy).
K. Mogiłowa – pionowe żłobki na brzuścu, plastyczne wałki, kształt tulipanowaty.
Śr. Dunajska KPP – mocno różni się od pilińskiej, są w niej naczynia dwustożkowate, baniaste brzuśce, pierwsze formy amfor z uszkami w przejściu brzusiec szyjka.
Tak naprawdę definicja KŁ opiera się na odróżnianiu jej od KPP.
III okres epoki brązu. – Mapka Gedla i Kostrzewskiego.
Cała strefa zachodnia – ceramika guzowa. Grupa zachodniopolska.
Grupa ostrowicka – Pomorze – mariaż mogiłówki z cechami łużyckimi i wczesno nordyjskich. Naczynia mogą być uważane za wczesne formy popielnicowe, elementy metalowe podobne do mogiłówki. Pochówki podkurhanowe (mogiłówka) i niewielka pula cech identyfikowanych z osadnictwem.
Grupa środkowopolska – Dominująca cecha to ukośne zdobienia na brzuścu, mocno wychylone krawędzie wylewu, nisko umieszczone guzy na załomach brzuśca, ostre załomy. Tulipanowate naczynia podobne do trzcinca. Mówi się, że tu dochodzi do wykształcenia się materiałów wczesno łużyckich. W tym rejonie wyodrębniono najwcześniejszą fazę łódzką.
Elementy grupy wschodniej – ekspansja z zachodu na wschód, bez przeniesienia ceramiki guzowej, naczynia dwustożkowate w typie garnka, garnki jajowate, chropowacono, inwentarze ze wschodu są uboższe w zdobnictwo.
Archeologia polski – Gardawski o fazie łódzkiej.
W WLKP – styl uradzki (IV OEB) – termin wprowadzony przez Kostrzewskiego. W obrębie grupy zachodniopolskiej. Pucharki na nóżkach identyfikowane w grobach – interpretacja, że są naczyniami obrzędowymi. Naczynia dwustożkowate linearne. Klasyczny styl uradzki – pucharki na pustej nóżce, typowe dwustożkowate naczynia ze zdobieniem na największej szerokości brzuśca, misy z krawędzią zagiętą do wewnątrz. Nie ma już guzów.
Grupa śląska – IV OEB, więcej amfor z taśmowatymi elementami, garnki jajowate, formy dwustożkowate z naklejanymi guzami, cały inwentarz jest ogólnie zróżnicowany – dużo naczyń miniaturowych. Głównie znaleziska grobowe, a proporcje w takim wypadku się zmieniają – więcej przystawek – czerpaków, kubeczków. Dużo mniej takich znalezisk na osadach.
Pomorze – wpływy nordyjskie w V OEB. Kultura zachodniopomorska. Miecze związane z wytwórczością nordyjską.
Ekspansja KŁ na Skandynawię – znaleziska ceramiki z Lusenhoj i Gevininge. Dwustożkowate naczynia ze zdobieniami na brzuścach, naklejane guzy.
Zasięg przestrzenny kultur mogiłowych. –mapka z „Pradzieje Europy Środkowej”.
Śląsko-wielkopolska kultura mogiłowa; strefa przemieszczania KT/KMo, obszar mieszanych oddziaływań KMo, grupa środkowo- śląsko- wielkopolska, śląska.
Rozprzestrzenianie się wyrobów metalowych typowych dla dwóch tych kultur. Te wytwory przeplatają się.
Mogiłówka; siekierki z piętką, podniesionymi brzegami, wielozwojowe bransolety, typy szpil.
Stopniowo odchodzi się od szpil na rzecz innych elementów spinających odzież.
Szpile trąbkowa te – pojawiają się w łużyckiej i w mogiłowej. Łączy te dwie kultury np. bransolety zwinięte i typy siekierek.
Nast. Zajęcia Fogel „Studia nad uzbrojeniem…”. Czy na podstawie uzbrojenia możemy mówić o zbrojeniu się. Czy mogli mieć wojsko
Metale późno mogiłowe – czekany z tarczowatym obuchem, miecze z koronną rękojeścią.
Skarby typu Koszider – wyznaczają poziom chronologiczny, są bardzo szeroko postrzegane. Na terenie Polski jest tylko 5 skarbów, które można połączyć z typem Koszider.
Wybór inwentarzy kultury Otomani.
Zestaw typowych metali III OEB- szpile trąbkowa te, z główkami kulistymi, siekierki z piętką (z tulejką wytwarzano później – w Łużycach), naramienniki z tarczami ślimakowatymi, pierwsze formy zapinek, czekan typu nortgen i czekan z półkolistym ostrzem (pochodzi od trzcinca).
Zestaw typowych metali IV OEB; siekierki tulejkowate, sierpy żelazne, brzytwy, siekierki ze skrzydełkami
Zestaw typowych metali V OEB; sztylety typu Ganów, cmentarzysko w Hallstatt – wiążące się z koniem – rzędy końskie. Miecze bimetaliczne.
HA C
HA D – tarczki ślimakowate, naszyjniki z zawiniętym końcem, pierwsze zapinki.
Słownik archeologiczny – glosarium.
Miecz i kord (jednosieczny).Typologia nie ze względu na głownię, lecz na rękojeść, głowicę.
Części miecza; płaz, zastawa, jelec, sztych, przebielce, rikasso.
Głowica może mieć różne kształty.
Trzon, nasada, trzpień
Kordy występują w kulturze pomorskiej – jedno ostrze, ma bruzdkę, tylec który nie jest ostry. Okładzina to coś w stylu rękojeści. Sztych itp. Podobne nazewnictwo. Specyficzne futerały, czasami znajduje się trzewik i okucie szyjki.
Noszono po prawej stronie przynajmniej Scytowie.
Jelec prostopadle do głowni – krzyżowy, jelec zachylony ku głowni
Głowice antenowe, tarczkowe
Czasami miecze mają przekrój romboidalny wtedy ta ostra część to ość.
Jelce dzwonowate
Topór, czekan, włócznia.
Topór bojowy nie występuje w brązie i żelazie.
Czekany nie służyły do walki pieszej, tylko do walki na koniu. Drzewiec był długi, w większości przypadków miały otwór na okrągłe drzewca. Żeleźćce to część metalowa. Czekany mają część tylną nazywaną młotkiem – też mogła służyć do walki. Osada służy do nakładania drzewca. Mogą być różne rodzaje ostrzy – jak jest nieregularny to może mieć brodę, a część do stabilizacji ostrza na drzewcu nazywa się wąsami.
Najważniejszą częścią włóczni był grot. Dolna część to trzewik i może być też zaostrzona. Wierzchołek, liść (część do wbijania), krawędzie, ość, najczęściej tulejkę do nałożenia na drzewiec.
Sztylety
Akinakes – broń Scytów – bimetaliczne, brązowe, żelazne. Datowane na pocz. VI w.
Gamuf– wiązany z Kimerami.
Sztylet antynowy
Sztylet ze sztabą do rękojeści
Sztylet z ramą do rękojeści
Sztylet do kolcem do rękojeści – V OEB.
Miecze
III OEB – cięcie
IV OEB – jelec
Halsztat – miecz z ramą do rękojeści
Miecz typu nordyjskiego – rowki na całej długości
Miecze typu lipowskiego – 6 podtypów. Mają trzy żeberka na rękojeści i głowicę tarczowatą.
Miecze z głowicą miseczkowatą. Mają czasem żeberka na rękojeści. Głowica ma kształt miseczkowaty. Schyłek IV OEB i początek V OEB.
Miecze typu Morigen – mają jelec prostopadły do głowni, mocno zaznaczone zwieńczenie głowni – schyłek epoki brązu.
Kultura pomorska mogła dostarczać łużyczanom żołnierzy.
Wyjście do muzeum 27 maja
Dyspersja jednostek kulturowych okresu HB 1-3 (1000-750 BC) w Europie. – Zasięgi tarnobrzeskiej kultury łużyckiej (wymyślił to Dąbrowski). Grupa tarnobrzeska jest nieco wyodrębniona –nieco inny inwentarz.
Kultura Wysocka – bliżej niż Czarnolaska ale też na wschód.
Kultura Czarnolaska – ważne ugrupowanie na wschodzie.
W tym czasie dochodzi do głosu cywilizacja nadczarnomorska i koczownicy.
IV i V okres epoki brązu wg Gedla – grupy różne.
Elementy lasostepu strefy pontyjskiej w niżowych zespołach kultury łużyckiej HC-D (850/750-520/450 BC).
Sytuacja kulturowa HC-D: Grupa śląska (związana z południem) i wschodniowielkopolska (grody odsłaniające handel z południem ale też bursztyn).
Najazdy Scytów i kultura pomorska – i/albo to przyczyniło się do upadku kultury łużyckiej.
Poczytać o klimacie i o najazdach Scytów. Wielka encyklopedia historyczna – Chochorowski –Scytowie.
Geneza kultury pomorskiej.
Identyfikatory kultury łużyckiej w kontaktach z południem; II-III brąz gr. śląskiej – kontynuacja w IV – naczynia dwustożkowate, amfory, kreskowanie brzuśców, elementy trójkątne. Halsztacki inwentarz gr. Śląskiej w okresie Ha C nie przystaje do wcześniejszych inwentarzy. Wg Gedigi wtedy już była tam cywilizacja halsztacka.
W całym pozostałym obszarze nie ma cywilizacji halsztackiej tak jak w gr. Śląskiej.
Grody biskupińskie – grody mogły się pojawić z powodu zagrożenia. Teoria ontogenezy architektury np. Tobolczyk.
Ceramika z Biskupina podobna do innych zespołów z tych czasów, ale też podobna do ceramiki łużyckiej.
Faza wielkowiejska –datowana równo z Biskupinem – mówi się, że to jest przejscie do kultury pomorskiej,
Grupa tarnobrzeska rozwija się równocześnie z Biskupinem – jest to coś innego niż reszta