Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej

i rynku dóbr

Wstęp

1. Pieniądz i system bankowy

2. Popyt na pieniądz i podaż pieniądza

3. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce zamkniętej — model IS-LM

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Wstęp

Na co dzień posługujesz się pieniędzmi — wiesz, że pełnią one funkcję środka płatności

i wymiany oraz określają wartość towarów. Z tego modułu dowiesz się, jakie czynniki

określają popyt i podaż pieniądza. Nauczysz się rozróżniać miary zasobu pieniądza oraz

będziesz potrafił wyjaśnić istotę i mechanizm kreacji pieniądza przez system bankowy.

Czy zastanawiałeś się kiedyś nad tym, jakie kroki musi podejmować rząd, by polityka

skarbowa była dostosowana do realiów ekonomicznych panujących w kraju? Czy potrafisz

wyjaśnić mechanizm transformacji w gospodarce, omówić wpływ stopy procentowej na różne

rodzaje popytu czy opisać istotę zarządzania popytem? Gdy zapoznasz się z materiałami

tego modułu, bez trudu odpowiesz na wszystkie pytania dotyczące polityki fiskalnej

i pieniężnej, będziesz także potrafił obliczyć poziom dochodu narodowego czy równowagę

na rynku dóbr, usług oraz rynku pieniężnym.

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

1. Pieniądz i system bankowy

Pieniądz ewaluował na przestrzeni dziejów. W gospodarce naturalnej, gdy ludzie

przeznaczali wszystkie produkowane przez siebie dobra na własne potrzeby, był zbędny.

Sytuacja zaczęła się komplikować z chwilą wykształcenia się społecznego podziału pracy,

który spowodował, że ludzie zaczęli specjalizować się w wytwarzaniu określonych

produktów. Wszystkie wyprodukowane ponad własne potrzeby dobra zaczęto wymieniać na

inne. Proces wymiany towarów podlegał stopniowemu usprawnieniu. Zaczęto wymieniać

towary nie na te, które były akurat potrzebne, lecz na dobra konsumpcyjne będące

powszechnie w użyciu. Były to np. suszone ryby, sól, herbata, bursztyn, muszelki czy

niewolnicy. Ponieważ towary te były powszechnie akceptowane, z czasem zaczęły pełnić

funkcję pieniądza.

Towary konsumpcyjne były pierwszą formą pieniądza — później zastąpiono je metalami.

Najpierw były to metale nieszlachetne, jak żelazo, brąz, miedź, następnie metale szlachetne

— srebro i złoto. Tak więc pieniądz towarowy przekształcił się w pieniądz metalowy. Metale

przez długie wieki pełniły rolę pieniądza, przede wszystkim brąz, srebro i złoto. Jednak

posługiwanie się, zwłaszcza złotymi metalami, nie było ani wygodne, ani tanie, ponieważ

przechowywanie ich i transport były kosztowne. Dlatego też zasoby pieniężne zaczęto

deponować u złotników, którzy w zamian za ulokowanie u nich złotych lub srebrnych monet

wydawali tzw. kwity depozytowe, potwierdzające fakt złożenia monet oraz zobowiązujące

złotników do natychmiastowego zwrotu (za odpowiednią opłatą) monet właścicielowi, gdyby

tego sobie życzył. Tego rodzaju praktyki zaczęto stosować w XVII wieku w Londynie,

a później w Paryżu i Rzymie. Wtedy to po raz pierwszy pojawił się w użyciu weksel

handlowy. Rozwój handlu sprawił, że między kontrahentami rozpowszechniło się zjawisko

udzielania kredytu. W ten sposób pieniądz metalowy przekształcił się w pieniądz papierowy.

Kolejnym etapem było wprowadzenie do emisji pieniądza bezgotówkowego (tzw. pieniądza

skrypturalnego). Formę bezgotówkową stanowią różnego rodzaju depozyty na rachunkach

bankowych. Obecnie w wielu krajach zaczyna funkcjonować pieniądz elektroniczny, który

jest zespołem znaków na karcie magnetycznej przekształcanych za pomocą impulsów

elektrycznych zawierających zakodowane informacje. Przy tym pieniądzu rachunki bankowe

znajdują się w pamięci komputera, zaś formy rozliczeń dokonywane są za pomocą kart

magnetycznych.

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Pieniądz jest powszechnie uznanym środkiem przenoszenia wartości, dzięki któremu

możemy dokonywać transakcji (np. kupna–sprzedaży towarów i usług) oraz regulować

różnego typu zobowiązania. Jest on również środkiem wymiany i przechowywania wartości,

ponieważ można go wykorzystać do dokonania zakupów w przyszłości.

Pieniądz w gospodarce spełnia:

1. Funkcję miernika wartości — pieniądz w tej funkcji określa w swoich jednostkach

wartość innych towarów, wyrażając je w cenach (jednostkach pieniądza). Proces

mierzenia wartości w jednostkach pieniądza dokonuje się w momencie ustalenia

jednostek w sposób jednoznaczny. Ujednoliceniem jednostki pieniądza na danym

obszarze zajmuje się państwo, które ustala tzw. skalę cen, czyli ustaloną podstawową

jednostkę pieniądza, sposób jej dzielenia na części mniejsze (np. 1 złoty dzieli się na 100

groszy), nazwę jednostki podstawowej (złoty) i nazwę części, na które dzieli się ta

jednostka (grosz). Pełniąc funkcję miernika wartości, pieniądz występuje idealnie, co

oznacza, że producenci dla wyrażenia wartości swoich towarów w pieniądzu nie muszą

w danej chwili posiadać pieniędzy, ponieważ w wyobraźni porównują swoje towary do

pieniądza i określają ich wartość.

2. Funkcję środka cyrkulacji — zwaną również funkcją obiegu lub pośrednika wymiany.

Pieniądz spełnia tę funkcję, pośrednicząc w wymianie towar–pieniądz–towar, i występuje

realnie, ponieważ uczestniczy w przekształcaniu form własności jako pośrednik. Użycie

pieniądza dzieli akt wymiany na towar–pieniądz i pieniądz–towar, co pozwala rozdzielać

wymianę w czasie i w przestrzeni.

3. Funkcję środka tezauryzacji (gromadzenia skarbu) — w tej funkcji pieniądz występuje

wówczas, gdy zostanie wycofany z procesu cyrkulacji (obiegu). Pieniądze czasowo

wycofane z obiegu występują w roli skarbu i stanowią jednocześnie pewnego rodzaju

rezerwę dla obiegu. Jeżeli na rynku jest niewystarczająca ilość pieniędzy, to wypływają

one ze skarbców.

4. Funkcję środka płatniczego — funkcję tę pieniądz pełni wtedy, gdy sprzedaż towarów

lub usług oddalona jest w czasie od przekazania równowartości w pieniądzu. W wymianie

towarowej wiele transakcji dokonuje się bez użycia pieniądza jako środka cyrkulacji.

Odbiorca dostaje towar, a producent otrzymuje od niego pieniądze w terminie

późniejszym. Są to tzw. transakcje kredytowe. W operacjach tych pieniądz pojawia się

w momencie dokonania transakcji tylko jako miernik wartości. Nie występuje realnie, tj.

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

jako pośrednik wymiany. Realnie pieniądz pojawia się później, w momencie realizowania

przez dłużnika jego zobowiązań z tytułu transakcji kredytowych. Występuje on w innej

funkcji jako środek regulowania zobowiązań, a nie jako pośrednik wymiany.

5. Funkcję pieniądza światowego — funkcja ta spełniana jest w przypadku, gdy dana

jednostka pieniężna pełni wszystkie wyżej wymienione funkcje na rynku

międzynarodowym.

Pieniądz, aby spełniać wyżej opisane funkcje, musi posiadać kilka cech:

⎯ trwałość — ludzie nie zaakceptowaliby w roli pieniądza czegoś, co łatwo się psuje,

rdzewieje albo ulega zniszczeniu w jakiś inny sposób,

⎯ podzielność — dobro pełniące funkcję pieniądza musi być podzielne na małe jednostki

bez straty wartości, tak aby nie było żadnych problemów z dokonywaniem zarówno

małych, jak i dużych płatności,

⎯ przenośność — przenoszenie znacznych ilości siły nabywczej musi być możliwe dla

każdego bez narażenia się na szczególne niedogodności. Z tego też względu dobro nie

może być ciężkie ani mieć dużej objętości w stosunku do swojej pieniężnej wartości,

⎯ ograniczona podaż — wszystko to, co istnieje w ograniczonej podaży, nie ma

ekonomicznej wartości i dlatego nie może służyć jako pieniądz.

Bank — samodzielna i samofinansująca się jednostka organizacyjna, posiadająca

osobowość prawną i działająca na podstawie Ustawy Prawo Bankowe i Statutu, której

podstawowym zadaniem jest obsługa obiegu pieniężnego w gospodarce. Do podstawowych

form działalności banku należy gromadzenie środków pieniężnych, udzielanie kredytów

i pożyczek pieniężnych, a także przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych. Założycielami

banku mogą być osoby prawne (liczba założycieli nie może być wtedy mniejsza od trzech)

oraz osoby fizyczne (wówczas liczba założycieli nie może być mniejsza od dziewięciu).

Status prawny banków, które mogą działać w Polsce oraz zakres ich działalności regulują

liczne przepisy prawne. Najważniejsze z nich to:

⎯ Ustawa Prawo Bankowe z dnia 31 I 1989 roku z późniejszymi zmianami,
⎯ Ustawa o NBP z dnia 31 I 1989 roku z późniejszymi poprawkami,
⎯ Ustawa Prawo Dewizowe z dnia 15 I 1989 roku z późniejszymi zmianami.

Można wyróżnić trzy podstawowe funkcje banków:

⎯ funkcja ekonomiczna, która polega na przekształcaniu pieniądza oszczędnościowego

(pasywnego) w pieniądz inwestycyjny (aktywny) powodujący przyrost kapitału;

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

⎯ funkcja rachunkowo-operacyjna, która polega na prowadzeniu przez bank rachunków

podmiotów gospodarczych i dokonywaniu na nich operacji bankowych;

⎯ funkcja usługowa, która związana jest z obrotem papierami wartościowymi. Funkcja ta

polega na tym, że banki tworzą biura maklerskie, za pośrednictwem których oferują

walory w publicznym obrocie oraz prowadzą rachunki papierów wartościowych swoich

klientów, dokonując na ich zlecenie i w ich imieniu kupna i sprzedaży walorów.

Wszystkie rodzaje banków działających w gospodarce tworzą usankcjonowany prawem

system bankowy. Formy organizacyjne i struktura bankowości nie są identyczne we

wszystkich krajach, w każdym z nich jednak występują:

⎯ bank centralny,
⎯ banki handlowe (komercyjne),
⎯ banki inwestycyjne (rozwojowe),
⎯ banki spółdzielcze,
⎯ banki oszczędnościowe,
⎯ banki specjalnego przeznaczenia.

Kluczowa rola w systemie bankowym przypada bankowi centralnemu, który — założony

przeważnie przez państwo — pełni funkcję naczelnej instytucji finansowej w kraju i kształtuje

politykę pieniężno-kredytową, wpływając w ten sposób na działalność innych banków.

Bank centralny spełnia trzy podstawowe funkcje:

1. Jest „bankiem banków”, co oznacza, że działa jako bankier dla banków komercyjnych,

zapewniając sprawne funkcjonowanie całego systemu bankowego.

2. Jest bankiem państwa, co oznacza, że sprawuje kontrolę nad podażą pieniądza

i finansuje deficyt budżetu państwa.

3. Utrzymuje rezerwy monetarne państwa oraz reguluje całą sferę zjawisk wiążących się

z wymianą waluty zagranicznej na walutę krajową, realizuje politykę państwa w

odniesieniu do kursu walut, pośredniczy w skupie złota i dewiz, a także zajmuje się

utrzymaniem rezerw międzynarodowych środków pieniężnych.

Najstarszym bankiem centralnym na świecie jest Bank Anglii, który został utworzony

w 1694 roku na podstawie uchwały parlamentu brytyjskiego jako bank prywatny. Został on

upaństwowiony dopiero w 1945 roku. W naszym kraju bankiem centralnym do IX 1939 roku

był Bank Polski, który był spółką akcyjną (w 51% należał do skarbu państwa), natomiast

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

w 1945 roku powstał Narodowy Bank Polski (NBP), którego obecny status reguluje Ustawa

o NBP z dnia 31 I 1989 roku.

Bank centralny jest naczelnym bankiem w całym systemie bankowym i w swej działalności

realizuje politykę gospodarczą państwa. Typowe pozycje banku centralnego prezentuje

tabela 1.

Tabela 1. Bilans banku centralnego

Aktywa (środki własne) Pasywa

(długi i zobowiązania)

zapasy w złocie

należności zagraniczne

udzielone kredyty (budżetowi państwa i bankom

komercyjnym)

instrumenty finansowe (obligacje, weksle)

pozostałe aktywa

pieniądz rezerwowy

gotówka w obiegu

rezerwy obowiązkowe banków

dobrowolne lokaty banków i instytucji publicznych

rachunki walutowe

pozostałe pasywa

Razem aktywa

Razem pasywa

W strukturze aktywów banku centralnego kluczową rolę odgrywają walory (instrumenty

finansowe) rządu. Natomiast po stronie pasywów główną pozycję zajmuje gotówka w obiegu

jako zobowiązanie banku centralnego w stosunku do wszystkich faktycznych i potencjalnych

posiadaczy pieniędzy. A zatem, jak wynika ze struktury bilansu, bank centralny nie ma

bezpośrednich kontaktów finansowych z podmiotami gospodarczymi, takimi jak

gospodarstwa domowe czy przedsiębiorstwa, ponieważ jest to domena banków

komercyjnych. Mimo że bank centralny pełni podstawową rolę w systemie bankowym,

trzonem tego systemu są banki komercyjne.

Banki komercyjne zajmują się przede wszystkim obsługą finansową podmiotów

gospodarczych działających na rynku. W tym celu prowadzą działalność:

⎯ depozytową, która polega na przyjmowaniu i przechowywaniu przez bank na

określonych warunkach środków pieniężnych swoich klientów,

⎯ kredytową, która polega na udzielaniu przez bank kredytów, pożyczek pieniężnych oraz

awali kredytowych, czyli gwarancji składanych dla innych podmiotów,

⎯ świadczącą usługi operacyjne, które polegają na prowadzeniu przez bank rachunków

bankowych swoich klientów i dokonywaniu na nich operacji finansowych.

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Sytuacja finansowa banku komercyjnego, podobnie jak każdego innego banku, znajduje

odzwierciedlenie w jego bilansie, czyli zestawieniu aktywów i pasywów. Tabela 2 prezentuje

typowe pozycje bilansu banku komercyjnego.

Tabela 2. Bilans banku komercyjnego

Aktywa (środki własne) Pasywa

(długi i zobowiązania)

gotówka

środki pieniężne w NBP

obligacje państwowe

kredyty dla klientów

lokaty w bankach i kredyty udzielone bankom

odsetki naliczone

środki własne

pozostałe aktywa

wkłady bieżące (płatne na żądanie)

lokaty terminowe

odsetki naliczone i inne zobowiązania

kapitał ogółem (akcyjny i inne fundusze własne)

pozostałe pasywa

Razem aktywa

Razem pasywa

Z zaprezentowanego bilansu banku komercyjnego wynika, że po stronie aktywów

dominującą pozycję zajmują udzielone różnego rodzaju pożyczki, zaś w strukturze pasywów

— lokaty terminowe i wkłady bieżące (płatne na żądanie). Stosunek środków własnych po

stronie aktywów do środków obcych po stronie pasywów kształtuje się w bankach

komercyjnych w przedziale 3–10%. Z tego też względu wszystkie banki zmierzają do

pozyskania dużych i możliwie stałych dopływów środków obcych w formie różnego rodzaju

wkładów, ponieważ to właśnie od nich zależą rozmiary działalności pożyczkowej banków

oraz obroty walorami.

Banki rozwojowe (inwestycyjne) zajmują się finansowaniem długoterminowych nakładów

inwestycyjnych oraz lokowaniem powierzonych kapitałów. Środki na ten cel pozyskiwane są:

od depozytariuszy, z przyjmowania lokat z innych banków i instytucji finansowych oraz

z emisji własnych walorów (np. obligacji).

Banki spółdzielcze koncentrują się głównie na oferowaniu usług finansowych klientom

powiązanym z bankami wkładami członkowskimi (zaliczmy do nich głównie rolników,

przetwórnie owocowo-warzywne, zakłady zbożowo-młynarskie itp.). W stosunku z państwem

i jego organami banki te reprezentowane są przez Bank Gospodarki Żywnościowej (BGŻ)

skupiający większość banków spółdzielczych.

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Banki oszczędnościowe zaliczane są do instytucji finansowych, które zajmują się przede

wszystkim obsługą gospodarstw domowych i drobnych przedsiębiorców, umożliwiając im

przyjmowanie i przechowywanie środków pieniężnych oraz udzielając kredytu i pożyczek

pieniężnych.

Banki specjalnego przeznaczenia tworzone są w celu obsługi finansowej określonych

przedsięwzięć gospodarczych bądź konkretnej grupy klientów. Zaliczamy do nich:

⎯ banki eksportu — koncentrujące się na finansowaniu operacji związanych z wymianą

międzynarodową,

⎯ banki hipoteczne — udzielające kredytów pod zastaw nieruchomości, np. działki,

mieszkania, budynku gospodarczego,

⎯ banki branżowe — specjalizujące się w obsłudze wybranych sektorów gospodarki.

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

2. Popyt na pieniądz i podaż pieniądza

Popyt na pieniądz jest to zapotrzebowanie podmiotów gospodarczych (tj. gospodarstw

domowych, firm) na pewien zasób pieniądza, który wynika z motywów (oszczędności,

konieczności zawierania transakcji i chęci zysku), jakimi kierują się te podmioty. W literaturze

ekonomicznej można spotkać się z kilkoma teoriami próbującymi wyjaśnić zjawisko popytu

na pieniądz. Zacznijmy od najstarszego podejścia zawartego w ilościowej teorii pieniądza.

Ilościowa teoria pieniądza opiera się na tzw. równaniu wymiany, sformułowanym

w 1911 r. przez Irvinga Fishera, które można zapisać następująco:

⋅

gdzie:

— ilość pieniądza w obiegu,

— szybkość obiegu pieniądza,

— przeciętny poziom cen dóbr i usług,

— wolumen transakcji kupna–sprzedaży w gospodarce.

Z powyższego równania wymiany wynika, że całkowite wydatki (

) są równe całkowitej

wartości transakcji (

). Jeżeli obie strony równania podzielimy przez szybkość obiegu

pieniądza (

), wówczas otrzymamy wersję transakcyjną równania wymiany:

⋅

z którego wynika, że wzrost ilości pieniądza w obiegu przyczynia się do wzrostu

przeciętnego poziomu cen dóbr i usług, czyli inflacji.

Równanie Fishera zostało następnie zmodyfikowane w 1917 r. przez profesora Uniwersytetu

w Cambridge Arthura Cecila Pigou, który w przeciwieństwie do Fishera skoncentrował się na

związku między pieniądzem a cenami i dochodem. Konsekwencją takiego podejścia było

nowe (zmodyfikowane) równanie wymiany, zwane również równaniem z Cambridge lub

wersją zasobową równania wymiany Fishera:

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

⋅

gdzie:

— współczynnik określający tę część dochodów ludności, która utrzymywana jest w formie

pieniężnej

⎟

⎠

⎞

⎜

⎝

⎛ =

— nominalny dochód.

Z powyższego równania wynika, że popyt na pieniądz (

) zależy od wielkości zasobów

utrzymywanych przez podmioty gospodarcze w formie pieniężnej, a także od dochodu

nominalnego (któremu odpowiada iloczyn wielkości produkcji

i przeciętnego poziomu

cen

W latach 30. XX wieku wybitny angielski ekonomista J. M. Keynes rozszerzył teorię popytu

na pieniądz autorstwa ekonomistów z Cambridge przez analizowanie nie tylko wpływu

zmiany dochodu na popyt na pieniądz, ale także wpływu zmiany stopy procentowej

i oczekiwań przyszłych zmian stopy procentowej na popyt na pieniądz. Według

J. M. Keynesa wyróżnić można trzy motywy trzymania pieniądza: transakcyjny,

ostrożnościowy (przezornościowy) i spekulacyjny (portfelowy).

Transakcyjny zasób pieniądza jest trzymany jako środek przechowywania siły nabywczej

w celu usprawnienia dokonywania wydatków. Z tego też względu popyt transakcyjny jest

określany głównie przez poziom cen oraz ilość produkcji, czyli przez dochód

Transakcyjny zasób pieniądza zmienia się bezpośrednio i proporcjonalnie do dochodu, ale

niekoniecznie do poziomu cen lub produkcji, gdy nie ma pełnego zatrudnienia w gospodarce.

Jeżeli rośnie dochód, to rośnie liczba dokonywanych transakcji, czyli więcej pieniądza —

proporcjonalnie do zmiany dochodu — będzie trzymane dla celów transakcyjnych.

Keynesowska teoria transakcyjnego popytu na pieniądz kładzie nacisk na trzymanie

pieniędzy w celu dokonania przewidywanych transakcji. Ponadto pieniądz może być

trzymany ze względów ostrożnościowych (przezornościowych). Taki przezornościowy

popyt na pieniądz związany jest z chęcią posiadania pewnego zasobu pieniądza, który

przeznaczony jest na nieoczekiwane wydatki, tj. nagły wyjazd, chorobę, śmierć członka

rodziny oraz na dokonywanie korzystnych zakupów. Keynes uważał, że podstawowym

czynnikiem wpływającym na popyt przezornościowy na pieniądz (podobnie jak przy

transakcyjnym popycie na pieniądz) jest dochód. Przezornościowy popyt na pieniądz zmienia

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

się bezpośrednio i proporcjonalnie do dochodu, tzn. spadek dochodu zmniejsza możliwość

i potrzebę trzymania pieniądza dla celów przezornościowych.

Pieniądz może być również trzymany ze względów spekulacyjnych. Spekulacyjny

(portfelowy) popyt na pieniądz wynika z dążenia do posiadania pieniądza

w przewidywaniu zmiany ceny innych aktywów i w przewidywaniu przyszłych zysków.

Keynes twierdził, że podstawowym czynnikiem spekulacyjnego zasobu pieniądza jest stopa

procentowa obligacji. Założył, że obligacje oraz pieniądze są bliskimi odpowiednikami,

w wyniku czego zmiany stopy procentowej obligacji odzwierciedlają również zmiany

w dochodach z innych substytutów pieniądza (wzrost stopy procentowej powoduje spadek

ceny obligacji i w efekcie spadek kapitału, zaś spadek stopy procentowej powoduje wzrost

ceny obligacji i w konsekwencji zysk z kapitału).

Keynesowską funkcję globalnego popytu na pieniądz można zapisać za pomocą wzoru:

)

(

)

(

gdzie:

— globalny popyt na pieniądz,

)

— suma transakcyjnego i przezornościowego popytu na pieniądz,

)

— spekulacyjny popyt na pieniądz.

Innymi słowy, funkcja popytu na pieniądz jest funkcją dwóch zmiennych, którą również

można przedstawić w postaci wzoru:

)

(

−

Z powyższego równania wynika, że globalny popyt na pieniądz rośnie, gdy zwiększa się

dochód (

), a stopa procentowa (

) maleje. Wraz ze wzrostem dochodu narodowego rośnie

popyt transkacyjny i przezornościowy na pieniądz, w konsekwencji czego

jest rosnącą

funkcją

. Natomiast zmiany stopy procentowej wpływają w odwrotnym kierunku na

spekulacyjny popyt na pieniądz i dlatego też

jest malejącą funkcją

(rysunek 1).

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

stopa

procentowa

popyt na pieniądz

Rysunek 1. Funkcja popytu na pieniądz

Funkcja popytu na pieniądz względem stopy procentowej posiada negatywne (ujemne)

nachylenie, ponieważ im wyższa jest stopa procentowa, tym więcej ludzie tracą, trzymając

gotówkę w domu, a zarazem ograniczają zapotrzebowanie na pieniądz. Spadek stopy

procentowej wywołuje zwiększenie popytu na pieniądz.

W dotychczasowej analizie eksponowany był nominalny popyt na pieniądz. Pod wpływem

teorii Miltona Friedmana, a dokładnie koncepcji monetarystycznych, których był twórcą,

zmieniono spojrzenie na popyt na pieniądz, ponieważ zaczęto patrzeć na pieniądz jak na

jedną z wielu form magazynowania bogactwa. M. Friedman uważał, że spośród wszystkich

form przechowywania majątku najbliższymi odpowiednikami pieniądza nie są wcale

obligacje, jak to twierdził J. M. Keynes, lecz wynagrodzenia za pracę i konsumpcyjne dobra

trwałego użytku, natomiast do substytutów dalszych zaliczył takie aktywa, jak akcje, obligacje

czy dobra inwestycyjne. A zatem, odrzuciwszy znaczenie wpływu stóp procentowych na

popyt na pieniądz, Friedman zajął się wpływem na popyt na pieniądz tzw. dochodu

permanentnego, który można określić jako średnią ważoną przychodów uzyskiwanych

przez gospodarstwa domowe z wszystkich form bogactwa w dłuższym czasie.

Od momentu pojawienia się neoilościowej teorii pieniądza, której twórcą jest M. Friedman,

w analizie teoretycznej eksponowany jest popyt na pieniądz w ujęciu realnym.

Wprowadzenie wartości realnych oznacza odniesienie się do poziomu cen i roli, jaką

odgrywają one na rynku. Zmiana poziomu cen rynkowych ceteris paribus powoduje

automatycznie zmianę siły nabywczej pieniądza. Jeśli ceny rosną (maleją), to podmioty

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

gospodarcze dążą do zaspokojenia tego samego poziomu swoich potrzeb, jakie miały przed

wzrostem (spadkiem) cen, potrzebują więc większej (mniejszej) ilości środków pieniężnych.

Realny popyt na pieniądz, to popyt na realne zasoby pieniądza, czyli zasoby nominalne

odniesione do średniego poziomu cen

⎟

⎠

⎞

⎜

⎝

⎛

W ujęciu realnym równanie popytu na pieniądz można zapisać w następujący sposób:

( )

−

Z powyższego równania wynika, że realny zasób pieniądza rośnie wraz ze wzrostem

realnego dochodu i obniża się wraz ze wzrostem nominalnej stopy procentowej.

W chwili obecnej (pod wpływem teorii M. Friedmana) w teorii ekonomii wyróżnia się pięć

podstawowych determinant popytu na pieniądz:

⎯ dochód osobisty i bogactwo,
⎯ stopy procentowe pieniędzy i innych aktywów,
⎯ poziom cen w gospodarce,
⎯ oczekiwana stopa inflacji,
⎯ czynniki instytucjonalne, do których zaliczyć można:

• obowiązujący system wypłacania wynagrodzeń i opłacania rachunków,
• przewidywaną w przyszłości stabilność gospodarki,
• stabilność polityczną.

Podaż pieniądza definiowana jest w różny sposób. Według najszerszej definicji podażą

pieniądza jest jego zasób, czyli suma wszystkich zidentyfikowanych form pieniądza

posiadanych przez ludzi w danym momencie. Miarą wielkości zasobów są agregaty typu

(zwane również miarami podaży pieniądza) wyróżniane ze względu na płynność

pieniądza, czyli szybkość i łatwość, z jaką dana pozycja aktywów (form pieniądza) może być

z powrotem zamieniona na formę gotówkową.

Do podstawowych miar wielkości zasobów pieniądza zaliczamy:

⎯

— jest to całość rachunków płatnych na żądanie w bankach komercyjnych, czeków

podróżniczych oraz zasobów pieniężnych, jakie znajdują się w rękach ludności,

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

⎯

— uwzględnia to wszystko, co wchodzi w skład

, a także obejmuje rachunki

oszczędnościowe i małe rachunki terminowe oraz certyfikaty depozytowe,

⎯

— uwzględnia to wszystko, co wchodzi w skład

oraz duże salda rachunków

terminowych,

⎯

— uwzględnia to wszystko, co wchodzi w skład

, a także papiery wartościowe:

obligacje skarbowe i bankowe oraz akcje o zróżnicowanym stopniu płynności i ryzyka.

Według najwęższej definicji, podażą pieniądza jest agregat

, który natychmiast i bez

ograniczeń może być wykorzystany do dokonywania płatności w formie gotówki lub czeku.

A zatem — w wąskim znaczeniu — podażą pieniądza (

) jest suma gotówki trzymana

poza sektorem bankowym (

) oraz depozytów płatnych na żądanie znajdujących się

w systemie bankowym (

), czyli:

Pojawia się zatem pytanie, kiedy używamy terminu „podaż pieniądza” w najszerszym,

a kiedy w najwęższym znaczeniu? Otóż, gdy ekonomiści postrzegają pieniądz przede

wszystkim jako środek cyrkulacji, będą używać definicji

czyli najwęższej definicji podaży

pieniądza. Natomiast ekonomiści, dla których pieniądz jest czymś, co jest tezauryzowane

(gromadzone), będą odwoływać się do szerszej definicji podaży pieniądza. Ponieważ

o podaży pieniądza decyduje bank centralny realizujący politykę pieniężną państwa, podaż

pieniądza jest stała i nie zmienia się wraz ze zmianami stopy procentowej. W konsekwencji

funkcja podaży przyjmuje postać linii pionowej (równoległej do osi rzędnych) (rysunek 2).

stopa

procentowa

podaż pieniądza

Rysunek 2. Funkcja podaży pieniądza

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Równowaga na rynku pieniężnym

Równowaga na rynku pieniężnym występuje wtedy, gdy popyt na pieniądz jest równy podaży

pieniądza (rysunek 3). Zostaje ona osiągnięta w wyniku zmian stopy procentowej.

stopa

procentowa

realne zasoby

pieniądza

Rysunek 3. Równowaga na rynku pieniądza

Krzywa popytu na pieniądz przedstawiająca zależność popytu na pieniądz od poziomu stopy

procentowej posiada ujemne (negatywne) nachylenie, co oznacza, że niższa stopa

procentowa zachęca ludzi do trzymania większych ilości pieniędzy (głównie w celach

spekulacyjnych), natomiast wzrost stopy procentowej skłania ludzi do ograniczania popytu

na pieniądz gotówkowy oraz do zmiany części pieniędzy na wysoko oprocentowane aktywa.

Natomiast krzywa podaży pieniądza jest pionowa (równoległa do osi rzędnych), ponieważ

wielkość podaży pieniądza utrzymuje się na stałym poziomie, niezależnie od zmian stopy

procentowej. Na rysunku 3 stopa procentowa zapewniająca równowagę wynosi

natomiast ilość pieniądza w stanie równowagi jest równa

. W sytuacji gdy stopa

procentowa byłaby wyższa niż

, ludzie posiadaliby za duże zasoby pieniężne w stosunku

do swoich potrzeb i wykorzystaliby je na zakup papierów wartościowych lub innych aktywów.

To jednak przyczyniłoby się do podniesienia ceny tych aktywów i w konsekwencji

doprowadziłoby do spadku stopy procentowej. Obniżenie stopy procentowej powoduje

zmniejszenie podaży pieniądza (ruch w dół po krzywej podaży pieniądza) oraz wzrost popytu

na pieniądz, zwłaszcza popytu spekulacyjnego. Dzieje się tak, ponieważ ludzie wychodzą

z założenia, że przy niskiej stopie procentowej nieopłacalne jest kupowanie papierów

wartościowych. Oznacza to ruch po krzywej popytu na pieniądz w dół. Stopa procentowa

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

obniża się, aż osiągnie poziom

, przy którym równowaga na rynku pieniężnym zostanie

przywrócona. W sytuacji gdy stopa procentowa jest niższa od

, ludzie sprzedają papiery

wartościowe, ponieważ wychodzą z założenia, że mają za mało pieniędzy. Jednakże

sprzedaż papierów wartościowych powoduje obniżenie ich ceny, a zarazem podniesienie

stopy procentowej do poziomu

Zmiana podaży pieniądza powoduje przesunięcie krzywej podaży pieniądza i prowadzi do

ustalenia się nowego poziomu równowagi określonego przez punkt przecięcia się obu

krzywych. Na przykład wzrost podaży pieniądza powoduje spadek stopy procentowej

(rysunek 4), zaś spadek podaży pieniądza — jej wzrost (rysunek 5).

stopa

procentowa

realne zasoby

pieniądza

Rysunek 4. Stopa procentowa zapewniająca równowagę w warunkach wzrostu podaży pieniądza

stopa

procentowa

realne zasoby

pieniądza

Rysunek 5. Stopa procentowa zapewniająca równowagę w warunkach spadku podaży pieniądza

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Również zmiany popytu na pieniądz powodują ustalanie się nowego punktu równowagi

w wyniku przesunięcia krzywej popytu na pieniądz. I tak, zwiększenie popytu na pieniądz

spowoduje wzrost stopy procentowej (rysunek 6), zaś spadek popytu na pieniądz — jej

spadek (rysunek 7).

stopa

procentowa

realne zasoby

pieniądza

Rysunek 6. Stopa procentowa zapewniająca równowagę w warunkach wzrostu popytu na pieniądz

stopa

procentowa

realne zasoby

pieniądza

Rysunek 7. Stopa procentowa zapewniająca równowagę w warunkach spadku popytu na pieniądz

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

3. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce zamkniętej

— model IS-LM

Stopa procentowa a poziom zrównoważenia dochodu

Stopa procentowa, a zwłaszcza jej wysokość, zostaje ustalona na rynku pieniądza. Zależy

ona od wielkości popytu na pieniądz i od podaży pieniądza. Należy pamiętać o tym, że

zmiany oprocentowania mają istotny wpływ na skłonność gospodarstw domowych do

zaciągania pożyczek. Jeżeli w gospodarce wzrośnie np. podaż pieniądza, wówczas stopy

procentowe obniżą się, zachęcając tym samym gospodarstwa domowe do większego

zaciągania pożyczek w bankach komercyjnych. W efekcie wzrosną wydatki konsumpcyjne

gospodarstw domowych oraz ulegnie zmianie wielkość ich majątku. Zjawisko to nazywamy

efektem bogactwa (bądź efektem majątkowym).

W przypadku obniżenia stopy procentowej, wzrasta aktualna wartość przyszłych dochodów

gospodarstw domowych, ponieważ spadek stopy procentowej przyczynia się do wzrostu

ceny posiadanych przez gospodarstwa domowe aktywów (tj. akcji, obligacji), sprawiając tym

samym, że gospodarstwa stają się zamożniejsze. Bogatsze gospodarstwa domowe wydają

więcej środków pieniężnych, co w konsekwencji prowadzi do wzrostu wydatków

konsumpcyjnych. Zależność wydatków konsumpcyjnych (

) od stopy procentowej (

)

ilustruje rysunek 8.

stopa

procentowa

wydatki konsumpcyjne

Rysunek 8. Mechanizm transmisyjny

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Wpływ zmiany stopy procentowej na popyt konsumpcyjny nazywamy mechanizmem

transmisyjnym. Wzrost stopy procentowej z

powoduje spadek wydatków

konsumpcyjnych gospodarstw domowych z

. Natomiast spadek stopy procentowej

sprawia, że wydatki konsumpcyjne zwiększają się z

Zachowania gospodarstw domowych związane z podejmowaniem decyzji konsumpcyjnych

tłumaczą liczne hipotezy i teorie konsumpcji. W literaturze ekonomicznej najwięcej uwagi

poświęcono tzw. teorii funkcji konsumpcji.

W drugiej połowie lat trzydziestych XX wieku niektórzy teoretycy ekonomii zaczęli wiązać

konsumpcję z dochodem i na tej podstawie przewidywać zmiany globalnej konsumpcji

(spożycia), odnosząc swoje rozważania do różnych rodzajów dochodów. Efektem tego było

stworzenie wielu koncepcji, zwanych również w literaturze ekonomicznej hipotezami

dochodu, z których do najistotniejszych zaliczamy: koncepcję dochodu absolutnego,

względnego (relatywnego), permanentnego (normalnego, stałego) i teorię cyklu życia.

Twórcą hipotezy dochodu absolutnego jest wybitny angielski ekonomista John Maynard

Keynes, który sformułował ją w 1936 roku. W swoich rozważaniach J. M. Keynes przyjął, że

globalna konsumpcja w roku t (

) jest funkcją dochodu (

), czyli:

)

(

Hipoteza dochodu absolutnego poprzedzona była przez J. M. Keynesa wnikliwą analizą

decyzji gospodarstw domowych dotyczących oszczędzania oraz determinantów tych decyzji.

W trakcie przeprowadzania swoich badań, autor zwrócił szczególną uwagę na kilka

podstawowych motywów kierujących gospodarstwami domowymi, tj. przedsiębiorczość,

przewidywanie, ostrożność, skąpstwo, kalkulację, ambicję oraz polepszenie standardu

przyszłej konsumpcji. W swoich dalszych rozważaniach J. M. Keynes analizował przede

wszystkim postępowanie gospodarstw domowych (które osiągały coraz wyższe dochody)

oraz sformułował na podstawie tej analizy pojęcie przeciętnej i krańcowej skłonności do

konsumpcji.

Według J. M. Keynesa konsumpcja jest dodatnią (rosnącą) funkcją dochodu, lecz w miarę

jego wzrostu zmniejsza się przeciętna skłonność do konsumpcji oraz krańcowa skłonność do

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

konsumpcji. Keynes w swoich rozważaniach przyjął trzy podstawowe założenia na temat

kształtowania się funkcji konsumpcji, które głoszą, że:

1. Przy wzroście rozporządzalnego dochodu, planowane wydatki konsumpcyjne

gospodarstw domowych wzrosną w mniejszym stopniu, ponieważ gospodarstwa skłonne

są część swojego dochodu zaoszczędzić (ta właśnie skłonność gospodarstw domowych

do wydawania tylko części swoich dochodów została przez Keynesa określona mianem

krańcowej skłonności do konsumpcji).

2. Przy pewnym bardzo niskim poziomie rozporządzalnego dochodu gospodarstwa domowe

będą zamierzały wydać cały dochód, który otrzymują.

3. W przypadku, gdy dochód spadnie poniżej pewnego krytycznego poziomu, wówczas

konsumpcja może być większa od bieżącego dochodu, ponieważ gospodarstwa domowe

będą planowały wydawać więcej niż zarabiają (bieżąca konsumpcja będzie wówczas

częściowo finansowana z nagromadzonych w przeszłości oszczędności).

Funkcja konsumpcji w prostym modelu keynesowskim, pokazuje zamierzony poziom

globalnej konsumpcji dla każdego poziomu globalnego dochodu:

KSK

⋅

−

)

(

gdzie:

(

−

— rozporządzalny dochód.

Ogólny kształt prostej funkcji konsumpcji ma więc następującą postać:

( )

[

]

′

−

;

> 0,

gdzie:

— podatki od ludności.

Jak wynika z powyższego równania J. M. Keynes uzależniał poziom konsumpcji wyłącznie

od dochodu po opodatkowaniu (czyli dochodu rozporządzalnego) oraz funkcji inwestycji

uwarunkowanej tylko stopą procentową. Należy jednak zwrócić uwagę, że analiza prostej lub

planowanej funkcji konsumpcji dotyczyła wyłącznie konsumpcji bieżącego dochodu.

W praktyce mamy jednak do czynienia z tzw. odroczoną funkcją konsumpcji:

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

)

(

)

(

)

(

−

⋅

−

KSK

co oznacza, że konsumpcja w okresie

odnosi się do dochodu w poprzednim okresie.

Hipoteza dochodu absolutnego na podstawie analizy szeregów strukturalnych

(zawierających informacje na temat rozmiarów konsumpcji i oszczędności gospodarstw

domowych o różnych dochodach) i szeregów czasowych informuje, że gospodarstwa

domowe, w miarę wzrostu rozporządzalnego dochodu większą jego część oszczędzają,

a nie przeznaczają na bieżące potrzeby.

Zjawisko to znajduje empiryczne potwierdzenie w stosunku do gospodarstw domowych

w krótkim horyzoncie czasowym. Jednakże w długim horyzoncie czasowym stosunek

globalnej konsumpcji do dochodu jest względnie stały, podobnie zachowuje się stopa

oszczędzania, pomimo znacznego wzrostu dochodu. Oznacza to, że stosunek konsumpcji

do dochodu zmienia się odwrotnie do poziomu dochodu w różnych fazach cyklu

gospodarczego oraz w przekroju różnych grup społecznych. Przyczyn takiej sytuacji nie

potrafiła objaśnić keynesowska funkcja konsumpcji, dlatego też hipoteza dochodu

absolutnego została poddana ostrej krytyce, zwłaszcza przez J. S. Duesenberry’ego,

i skłoniła ekonomistów do sformułowania na nowo teorii funkcji konsumpcji.

J. S. Duesenberry stworzył nową teorię postępowania gospodarstw domowych dotyczącą

podejmowania decyzji konsumpcyjnych, zwaną teorią dochodu względnego

(relatywnego). Głosi ona, że stopa oszczędzania uzależniona jest nie od poziomu

absolutnego dochodu gospodarstwa domowego (w przeciwieństwie do hipotezy

J. M. Keynesa), ale również od dochodów innych gospodarstw. W konsekwencji oznacza to,

że wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych uzależnione są przede wszystkim od

porównania wielkości dochodu danego gospodarstwa domowego z dochodami innych

znanych mu gospodarstw.

J. S. Duesenberry w swojej teorii dochodu względnego zwrócił uwagę na często występujące

w społeczeństwie zjawisko, polegające na rywalizacji ludzi, w celu osiągnięcia wyższego

standardu życiowego lub co najmniej do utrzymania najwyższego standardu życiowego

z przeszłości. Postępowanie to określił mianem efektu pokazowego (demonstracji).

J. S. Duesenberry twierdził, że efekt ten sprowadza się głównie do naśladowania przez

grupy o niższej pozycji społecznej struktur konsumpcji uznanych za godne do osiągnięcia,

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

a w wypadku warstw o najwyższej stopie życiowej wynika z dążenia do uzyskania prestiżu,

zwanego konsumpcją ostentacyjną (lub efektem veblenowskim). Natomiast H. Leibenstein

odróżniał dobra konsumpcji ostentacyjnej od dóbr konsumpcji zwyczajnej oraz twierdził, że

gospodarstwa domowe troszczą się przede wszystkim o zewnętrze aspekty swego stylu

życia. Oznacza to, że gdyby ceny i dochody pozwoliły gospodarstwom domowym żyć na

poziomie oczekiwanym, to żyłyby na tym poziomie, w innym wypadku zgodziłyby się na

poziom wymuszony przez okoliczności, co oznacza, że zignorowałyby pośrednie możliwości

jako nieodzwierciedlające odrębnego stylu (por. Leibenstein H., 1982: 114–116).

Ponadto J. S. Duesenberry podkreślił, że struktura konsumpcji w gospodarstwach domowych

uzależniona jest nie tyle od absolutnego poziomu dochodu, co od porównania swojego

standardu ze stopą życiową gospodarstw, z którymi dane gospodarstwo domowe spotyka się

na gruncie towarzyskim, zawodowym, które osiągnęły wyższy niż dane gospodarstwo

poziom dochodów. Na podstawie przeprowadzonych obserwacji J. S. Duesenberry wykazał,

że gospodarstwa domowe zajmujące podobną pozycję społeczną dążą za wszelką cenę do

uzyskania podobnego standardu konsumpcyjnego. W przypadku gdy dochód danego

gospodarstwa domowego w stosunku do przeciętnego dochodu w jego środowisku

relatywnie wzrasta, wówczas większą część swojego dochodu oszczędza, a nie przeznacza

na konsumpcję, co w efekcie przyczynia się do wzrostu oszczędności w stosunku

absolutnym, jak i względnym do dochodu. Oznacza to, zdaniem J. S. Duesenberry’ego, że

wzrost skłonności do oszczędzania jest rosnącą funkcją pozycji, jaką zajmuje dane

gospodarstwo domowe w tabeli podziału dochodów w stosunku do innych gospodarstw.

Przy pomocy teorii dochodu relatywnego próbowano wyjaśnić stałość stopy oszczędności

w dłuższym horyzoncie czasowym, którą zaobserwowano w większości krajów Europy.

Natomiast w celu wyjaśnienia zmian w poziomie konsumpcji w krótkim czasie

J. S. Duesenberry przyjął założenie nieodwracalności konsumpcji, głoszące, że

gospodarstwa domowe w okresie złej koniunktury, której towarzyszy spadek realnych

dochodów, dążą do utrzymania dotychczasowego poziomu konsumpcji, korzystając

z nagromadzonych wcześniej oszczędności i przeznaczając je na bieżącą konsumpcję.

Takie zachowanie gospodarstw domowych ma miejsce wówczas, gdy wychodzą one

z założenia, że spadek dochodów ma charakter przejściowy. W literaturze ekonomicznej

określa się je mianem efektu rygla lub efektem zapadki.

Z teorii dochodu relatywnego wynika, że konsumpcja zmienia się o wiele łagodniej niż

dochód, co w konsekwencji prowadzi do drugiego bardzo istotnego wniosku (wynikającego

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

z podstawowych założeń J. S. Duesenberry’ego), że krańcowa skłonność do konsumpcji jest

większa w okresie wzrostu dochodu niż w czasie jego spadku.

Najpowszechniej jednak akceptowana jest obecnie teoria dochodu permanentnego

(stałego, normalnego), sformułowana w latach 50. naszego stulecia przez Miltona

Friedmana i H. Watts`a oraz powstała w tym samym czasie teoria cyklu życia stworzona

przez Franko Modiglianiego i Alberta Ando.

W teorii dochodu permanentnego nieco szerzej pojmowana jest konsumpcja, przez którą

rozumie się nie tylko wydatki, jakie ponoszą gospodarstwa domowe na bieżącą konsumpcję,

ale również stopień zaspokojenia szeroko rozumianych potrzeb, dzięki czemu w definicji

konsumpcji uwzględnia się również korzyści, czerpane przez gospodarstwa domowe z tytułu

posiadanego zasobu dóbr trwałego użytku. Ponadto w teorii dochodu permanentnego

zakłada się, że na wielkość wydatków konsumpcyjnych gospodarstwa domowego, obok

dochodów bieżących, wpływają również posiadane zasoby (np. papiery wartościowe,

kosztowności, nieruchomości). Wydatki gospodarstw domowych, które dysponują dużą

ilością zasobów (aktywów) w mniejszym stopniu reagują na zmiany dochodów bieżących

członków gospodarstwa, natomiast są bardziej wrażliwe na zmiany zasobów. Teoria

dochodu permanentnego uwzględnia również fakt, że wydatki gospodarstw domowych

dostosowują się nie tyle do dochodów bieżących, ile do dochodów przeciętnych, na które

składają się dochody aktualne, przeszłe i przewidywane (antycypowane).

Teoria ta w zachowaniach konsumpcyjnych gospodarstw domowych argumentuje, że

konsumpcja jest proporcjonalna do ciągłego dochodu. Dlatego też ogólną formułę

konsumpcji w zachowaniach konsumpcyjnych gospodarstw domowych można zapisać

w postaci:

KSK

⋅

−

)

(

gdzie:

−

⋅

−

)

(

permanentny dochód do dyspozycji.

W praktyce rozłożenie wzrostu dochodu w zachowaniach gospodarstwa domowego ilustruje

formuła w postaci średniej ważonej bieżącego i przyszłego dochodu:

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

)

(

−

gdzie:

— udział konsumpcji w danym dochodzie lub jego wzroście,

— bieżący dochód,

−

— dochód ostatniego roku.

Jeżeli dochód roku poprzedniego wynosił 30 000 zł, dochód roku bieżącego 40 000 zł, zaś

udział konsumpcji w dochodzie wynosi

= 0,8, wówczas zgodnie z hipotezą dochodu

permanentnego, rozporządzalny (dyspozycyjny) dochód wynosi 38 000 zł, ponieważ:

38000

30000

)

(

40000

⋅

−

⋅

zł.

Natomiast gdyby dochód w całości był przeznaczony na konsumpcję, czyli

= 1, wówczas

dochód permanentny równałby się dochodowi bieżącemu, ponieważ:

40000

30000

)

(

40000

⋅

−

⋅

zł.

Milton Friedman, przeprowadzając badania dotyczące zachowań konsumpcyjnych

gospodarstw domowych w długim czasie, stwierdził, że występują różnice między

krótkookresową skłonnością do konsumpcji a długookresową średnią skłonnością do

konsumpcji, dlatego też krótkookresowa skłonność do konsumpcji jest mniejsza niż

długookresowa. Pogląd ten potwierdzili również dwaj amerykańscy ekonomiści Rudiger

Dornbusch i Stanley Fischer.

Dużym uznaniem w literaturze ekonomicznej cieszy się teoria cyklu życia sformułowana

przez F. Modiglianiego i A. Ando, próbująca wyjaśnić mechanizmy postępowania

gospodarstw domowych związane z podejmowaniem decyzji konsumpcyjnych. Teoria ta

głosi, że gospodarstwa domowe formułują swoje plany konsumpcyjne na cały cykl życia, na

podstawie własnych prognoz dotyczących wielkości dochodów, jakie otrzymują w ciągu

całego tego okresu, a także stwierdza, że oszczędności z okresu aktywności zawodowej

mają zagwarantować konsumpcję na stare lata.

Teoria cyklu życia opiera się na czterech podstawowych założeniach informujących o tym,

że:

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

⎯ konsumpcja jest jednakowa w każdym okresie życia,
⎯ konsumpcja jest mechanizmem związanym z wydawaniem dochodu całego życia,
⎯ konsumpcja całego życia jest równa dochodowi życia,
⎯ uwzględnia się wydatki na dzieci.

Uwzględniając powyższe założenia, ogólną formułę konsumpcji można przedstawić

w postaci:

KSK

⋅

−

⋅

)

gdzie:

KSK

— krańcowa skłonność do konsumpcji realnego bogactwa,

KSK

— krańcowa skłonność do konsumpcji dochodu do dyspozycji,

— realne bogactwo,

⋅

−

)

(

— dochód do dyspozycji,

— poziom płac,

— przewidywane dochody całego życia.

Głównym założeniem tej teorii jest łagodne wyrównanie poziomu konsumpcji z oszczędności

uzyskiwanych w okresach wysokiego dochodu do poziomu konsumpcji z oszczędności

ujemnych (negatywnych) w okresie niskiego dochodu.

Zarówno teoria dochodu permanentnego, jak i teoria cyklu życia uwidaczniają fakt, że

poziom konsumpcji zależy nie tylko od bieżących dochodów rozporządzalnych, ale również

od nagromadzonego wcześniej bogactwa i posiadanych aktywów (tj. walorów, pieniędzy),

czyli od przeciętnego dochodu gospodarstw domowych w długim czasie. Teoria

permanentnego dochodu bada przede wszystkim przyszły dochód na podstawie

teraźniejszości i przeszłości, natomiast teoria cyklu życia analizuje głównie konsumpcję

bieżącą i przyszłą, skupiając się w dużej mierze na motywach oszczędzania. Niektórzy

ekonomiści łączą obie te teorie, tworząc tzw. współczesną teorię konsumpcji, która

umożliwia przewidywanie przyszłej przeciętnej konsumpcji.

Zmiany stopy procentowej wpływają również na wielkość inwestycji. W dotychczasowych

rozważaniach traktowaliśmy inwestycje jako wielkość autonomiczną, czyli niezależną od

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

bieżącego dochodu. W rzeczywistości popyt inwestycyjny uzależniony jest od wielu

determinant.

Skupmy na razie uwagę na stopie procentowej jako czynniku najistotniejszym. Należy

pamiętać o tym, że koszt alternatywny inwestycji zmienia się w tym samym kierunku, co

stopa procentowa. Wzrost stopy procentowej powoduje podrożenie kredytów inwestycyjnych

i zmniejszenie popytu na nie. W przypadku gdy inwestycje finansowane są z zysku, wzrost

stóp procentowych zwiększa odsetki utracone dlatego, że pieniędzy nie ulokowano w banku.

W konsekwencji wzrost stóp procentowych sprawia, że firmy przesuwają swoje projekty

inwestycyjne w czasie, w oczekiwaniu na spadek stóp procentowych. Natomiast spadek

oprocentowania powoduje, że zaczyna się opłacać realizacja nieopłacalnych wcześniej

projektów, w wyniku czego firmy zaciągają więcej kredytów. Zależność między stopą

procentową a wielkością popytu inwestycyjnego ilustruje krzywa popytu inwestycyjnego

(rysunek 9).

stopa

procentowa

popyt inwestycyjny

Rysunek 9. Krzywa popytu inwestycyjnego

Wzrost stopy procentowej z

powoduje zmniejszenie planowanych rozmiarów

inwestycji z

. Oznacza to, że im wyższa (niższa) stopa procentowa, tym niższy

(wyższy) popyt inwestycyjny. Zależność ta jest odwrotna (ujemna), ponieważ większość

wydatków inwestycyjnych jest finansowana przez kredyty. Możemy więc powiedzieć, że

popyt inwestycyjny jest malejącą funkcją stopy procentowej:

( )

′

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Na przykład:

−

gdzie:

— inwestycje autonomiczne,

— współczynnik wrażliwości inwestycji na zmiany stopy procentowej,

— realna stopa procentowa.

Zmiany stopy procentowej oddziałują na globalny popyt, ponieważ wywierają wpływ zarówno

na popyt konsumpcyjny gospodarstw domowych, jak i na popyt inwestycyjny firm. Spadek

stopy procentowej przyczynia się do wzrostu popytu inwestycyjnego (zwiększając tym

samym zyskowność przedsiębiorstw) oraz do wzrostu popytu konsumpcyjnego

(powiększając rozmiary majątku gospodarstw domowych). Również zmiany podaży

pieniądza wywierają wpływ na kształtowanie się stóp procentowych. Na przykład wzrost

podaży pieniądza spowoduje spadek stopy procentowej równoważącej rynek. Za pomocą

mechanizmu transmisyjnego wzrost podaży pieniądza spowoduje przesunięcie krzywej

globalnego popytu w górę oraz podniesienie poziomu dochodu zapewniającego równowagę

(rysunek 10).

= C

+ I

= C

+ I

Rysunek 10. Stopa procentowa a globalny popyt

Dla uproszczenia zakładamy, że wydatki państwa na dobra i usługi

= 0. W sytuacji

wyjściowej funkcja konsumpcji znajduje się w położeniu

, popyt inwestycyjny wynosi

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

a krzywa popytu globalnego znajduje się w położeniu

. Równowaga jest określona

w punkcie

, w którym krzywa popytu globalnego

przecina linię

. W punkcie tym

popyt globalny jest równy dochodowi (

). Obniżka oprocentowania spowodowana np.

wzrostem podaży pieniądza przyczyni się do przesunięcia funkcji konsumpcji z

i spowoduje wzrost popytu inwestycyjnego z

, co w efekcie spowoduje przesunięcie

krzywej popytu globalnego w górę z położenia

oraz wzrost rozmiarów dochodu

i produkcji do poziomu

(

)

Równowaga na rynku dóbr i usług. Krzywa IS

Równowaga na rynku dóbr i usług w gospodarce autarkicznej (zamkniętej) z uwzględnieniem

państwa ma miejsce wówczas, gdy planowane inwestycje (

) powiększone o wydatki

państwa (

) są równe planowanym oszczędnościom (

) powiększonym o podatki (

)

(przy założeniu braku transferów), czyli:

podaż

popyt

Warunek ten graficznie ilustruje ćwiartka III (rysunek 11), w której prosta nachylona pod

kątem

przedstawia tę równość. Ćwiartka II prezentuje zależność między popytem

inwestycyjnym a stopą procentową, co możemy zapisać następująco:

( )

′

W ćwiartce IV zaprezentowana jest zależność łącznej wartości oszczędności (

) i podatków

(

) od poziomu dochodu narodowego (

). Ze względu na to, że obie te wielkości

zwiększają się wraz ze wzrostem dochodu narodowego ich suma zachowuje się identycznie,

czyli:

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

S + T

I + G

+ G

+ G G

I(r)

( Y

)

( Y

, r

)

S = -C

+ ( 1 - KSK ) Y

( S + T )

I + G = S + T

II I

III IV

Rysunek 11. Konstrukcja krzywej IS

Uwzględniając te trzy zależności, można znaleźć wszystkie pary punktów reprezentujących

poziom dochodu narodowego (

) i stopę procentową (

), przy których rynek dóbr i usług

jest zrównoważony. A zatem krzywa IS jest zbiorem kombinacji dochodu narodowego

i stopy procentowej, przy których rynek dóbr i usług jest w równowadze.

Załóżmy, że w sytuacji wyjściowej stopa procentowa kształtuje się na poziomie

, zaś popyt

inwestycyjny wynosi

. Gdy do tych wydatków inwestycyjnych dołączymy wydatki państwa

na dobra i usługi G, wówczas otrzymamy

. Rynek dóbr i usług będzie znajdował się

w równowadze wówczas, gdy temu popytowi odpowiadać będzie podaż:

(

)

Taki poziom oszczędności i podatków osiągany jest przy poziomie dochodu narodowego

Osiągamy w ten sposób punkt

(

)

Z kolei przy stopie procentowej

łączna suma wydatków inwestycyjnych i wydatków

państwa wynosi

. Równowaga na rynku dóbr i usług zostanie osiągnięta wówczas,

gdy dochód narodowy ukształtuje się na poziomie

. Przy tym poziomie dochodu

oszczędności wraz z podatkami zrównują się z popytem, czyli łączną sumą wydatków

inwestycyjnych i wydatków rządowych:

(

)

. Otrzymujemy w ten sposób punkt

(

)

, r

, który informuje, że jeżeli dochód narodowy wynosi

, to tylko stopa procentowa

jest w stanie utrzymać równowagę między popytem i podażą dóbr i usług w gospodarce.

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Łącząc ze sobą punkty

, otrzymujemy zbiór kombinacji dochodu i stopy procentowej,

które tworzą krzywą IS.

Zilustrujmy to prostym przykładem. Uzupełnijmy teraz model uwzględniający nową postać

systemu podatkowego o funkcję popytu inwestycyjnego, przyjmując najprostszą jej postać:

−

Mamy zatem system gospodarczy, który w równowadze spełnia następujące warunki:

(

)

KSK

−

Podstawiając do równania całkowitych wydatków pozostałe równania, można wyznaczyć

wielkość dochodu narodowego

zapewniającego równowagę, czyli funkcję wydatków:

KSK

−

⋅

−

⋅

−

⋅

−

)]

(

[

( )

)

(

KSK

−

⋅

−

Jest to równanie krzywej IS. Różniczkując następnie tę równość względem stopy

procentowej

, otrzymujemy nachylenie krzywej IS:

)

(

KSK

−

KSK

−

⋅

−

⋅

−

⋅

−

)

(

)]

(

[

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Nachylenie tej krzywej zależy od

, czyli wrażliwości inwestycji na zmiany stopy

procentowej oraz od wysokości mnożnika. Ponieważ

, dlatego też

. Świadczy

to zatem o tym, że aby równowaga na rynku dóbr i usług była zachowana, wzrost stopy

procentowej o

musi być zrekompensowany obniżeniem się dochodu narodowego

)

(

KSK

−

razy większym. Natomiast wzrostowi dochodu narodowego o

musi

odpowiadać spadek stopy procentowej o

. Równanie prezentujące nachylenie krzywej IS

informuje również, że stosunek przyrostu dochodu narodowego do przyrostu stopy

procentowej jest tym większy, im wyższa jest wrażliwość inwestycji na zmiany stopy

procentowej, a także, gdy wyższy jest mnożnik

)

(

KSK

−

. W tej sytuacji krzywa IS staje

się bardziej płaska. A zatem, im mniejsza jest wrażliwość inwestycji na zmiany stopy

procentowej oraz im niższy jest mnożnik, tym krzywa IS staje się bardziej stroma.

Pozostała nam jeszcze kwestia położenia krzywej IS w układzie współrzędnych. Położenie

krzywej IS jest uzależnione od zmiany stopy podatkowej

oraz od zmiany wydatków państwa

. Zacznijmy naszą analizę od zmiany stopy podatkowej (rysunek 12). Załóżmy, że

w sytuacji wyjściowej stopa podatkowa kształtuje się na poziomie

, której odpowiada

funkcja

)

(

oraz krzywa

. W sytuacji gdy stopa podatkowa obniży się do poziomu

wówczas funkcja

przesunie się w prawo z

)

(

do położenia

)

(

. Temu

położeniu odpowiada krzywa

. Można zatem stwierdzić, że spadkowi stopy podatkowej

towarzyszy przesunięcie krzywej IS w prawo z położenia

do położenia

. Oznacza to,

że przy danej stopie procentowej (np.

), dochód narodowy wzrośnie z

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

S + T

I + G

I(r)

= -C

+ ( 1 - KSK ) Y

( S + T )

I + G = S + T

II I

III IV

= -C

+ ( 1 - KSK ) Y

Rysunek 12. Podatki a położenie krzywej IS

Obniżenie podatków przyczynia się do zwiększenia rozporządzalnych dochodów ludności.

Wzrost dochodu po opodatkowaniu przyczynia się do wzrostu popytu konsumpcyjnego.

Większe wydatki konsumpcyjne na skutek efektów mnożnikowych przyczynią się do

zwielokrotnienia przyrostu produkcji i dochodu narodowego. Oprócz podatków państwo

może wykorzystywać wydatki rządowe, aby oddziaływać na warunki równowagi na rynku

dóbr i usług (rysunek 13).

S + T

I + G

(r)

S = -C

+ ( 1 - KSK ) Y

I + G = S + T

II I

III IV

(r)

Rysunek 13. Wydatki państwa a położenie krzywej IS

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Załóżmy, że w sytuacji wyjściowej wydatkom państwa

odpowiada krzywa

. W wyniku

wzrostu wydatków państwa na dobra i usługi z

, funkcja

ulega przesunięciu

o ten właśnie przyrost, powodując tym samym, że krzywa IS przesuwa się w prawo z

położenia

. Skutkiem wzrostu wydatków rządowych (przy danej stopie procentowej) jest

wzrost dochodu narodowego.

Zwiększenie się wydatków państwa na dobra i usługi powoduje wzrost popytu globalnego.

Jeżeli stopa procentowa nie ulegnie zmianie, popyt inwestycyjny sektora prywatnego nie

zmienia się. Efekty mnożnikowe wywołane wzrostem wydatków państwa na dobra i usługi

przyczyniają się do wzrostu produkcji i dochodu narodowego. Natomiast, gdy mimo

wydatków rządowych dochód narodowy pozostał na dotychczasowym poziomie, wówczas

popyt na rynku dóbr i usług byłby większy od podaży. To z kolei doprowadziłoby do wzrostu

stopy procentowej. Wyższa stopa procentowa sprawia, że firmy, przesuwając swoje projekty

inwestycyjne w czasie, zmniejszają popyt inwestycyjny, doprowadzając do równowagi na

rynku dóbr i usług. Podobnie jak poprzednio, działanie państwa w przeciwnym kierunku

spowoduje odwrotne konsekwencje.

Zatem obniżenie wydatków państwa na dobra i usługi spowoduje przesunięcie krzywej IS

w lewo z

i wpłynie na obniżenie poziomu dochodu narodowego przy danej stopie

procentowej. Ten sam z kolei dochód musi doprowadzić do obniżenia się stopy procentowej,

aby zachęcić przedsiębiorstwa do inwestowania i wchłonięcia nadmiernej podaży dóbr na

rynku (Zalega T., Krakowińska E., 2002: 187–191).

Równowaga na rynku pieniężnym. Krzywa LM

Równowaga na rynku pieniężnym występuje wówczas, gdy popyt na pieniądz w ujęciu

realnym jest równy realnej podaży pieniądza

)

(

. Popyt na pieniądz (zgodnie

z teorią J. M. Keynesa) wynika z trzech motywów: transakcyjnego, spekulacyjnego

(portfelowego) i przezornościowego (którym nie będziemy się zajmować).

Motyw transakcyjny wynika z dążenia do posiadania pieniędzy w celu dokonania

przewidywanych zakupów dóbr i usług. To zapotrzebowanie na pieniądz wynikające

z motywu transakcyjnego nazywamy popytem transakcyjnym na pieniądz, który jest

uzależniony w głównej mierze od dochodu, jakim dysponują gospodarstwa domowe. Im

wyższy (niższy) dochód, tym gospodarstwa domowe więcej (mniej) wydają na bieżącą

konsumpcję. Z tego też względu popyt transakcyjny na pieniądz można traktować jako

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

rosnącą funkcję dochodu. A zatem w skali całej gospodarki popyt ten zależeć będzie od

dochodu narodowego, co można zapisać następująco:

(

)

(

′

gdzie:

)

(

— popyt transakcyjny na pieniądz.

Popyt spekulacyjny (portfelowy) związany jest z dążeniem do posiadania pieniędzy

w przewidywaniu zmiany ceny innych aktywów (np. obligacji) i w przewidywaniu przyszłych

zysków. Motyw ten związany jest z grą na rynku papierów wartościowych i jest tym większy,

im mniej atrakcyjne są warunki lokowania dochodów w walorach (papierach wartościowych).

Natomiast im większe korzyści można odnieść zakupując walory, tym większą część

dochodu gospodarstwa domowe będą skłonne przeznaczyć na ten cel. A zatem, im większe

korzyści wiążą się z wysokością procentu otrzymywanego z danej kwoty przeznaczonej na

zakup papierów wartościowych, tym mniejszy jest popyt spekulacyjny na gotówkę, ponieważ

trzymanie jej jest mniej opłacalne i na odwrót. Dlatego możemy powiedzieć, że popyt

spekulacyjny na pieniądz jest malejącą funkcją stopy procentowej, czyli:

(

)

(

′

gdzie:

−

)

(

popyt spekulacyjny na pieniądz.

Zarówno popyt transakcyjny, jak i popyt spekulacyjny na pieniądz, będziemy ujmować

w kategoriach realnych. Funkcję popytu na pieniądz można zapisać jako sumę funkcji popytu

transakcyjnego na pieniądz

( )

oraz funkcji popytu spekulacyjnego na pieniądz:

)

(

)

(

Stąd:

−

(ujęcie nominalne)

Uwzględniając wskaźnik cen

, równanie liniowe funkcji popytu na pieniądz można

przedstawić w postaci zależności:

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

(

)

−

lub

−

(ujęcie realne)

Stąd:

⋅

lub

⋅

−

⋅

−

Krzywa LM wyraża wszystkie kombinacje stopy procentowej i dochodu narodowego, przy

których rynek pieniężny znajduje się w równowadze. Przyjrzyjmy się bliżej krzywej LM,

wyprowadzając ją graficznie (rysunek 14).

II I

III IV

M
P

h(r)

k(Y)

(r)

(r)= -hr

(Y)

(Y) = kY

M
P

Rysunek 14. Konstrukcja krzywej LM

Druga ćwiartka prezentuje popyt spekulacyjny na pieniądz, jako malejącą funkcję stopy

procentowej. Nachylenie krzywej popytu spekulacyjnego

)

(

)

(

−

zależy od parametru

wrażliwości popytu spekulacyjnego na zmiany stopy procentowej

. Wraz ze spadkiem

parametru

funkcja popytu spekulacyjnego staje się bardziej stroma, natomiast wzrost

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

parametru

sprawia, że funkcja ta jest bardziej płaska. Ćwiartka czwarta przedstawia

wykres funkcji popytu transakcyjnego:

)

(

. Jak już wiesz, popyt transakcyjny na

pieniądz jest rosnącą funkcją dochodu narodowego. Nachylenie krzywej popytu

transakcyjnego zależy od parametru

, czyli wrażliwości popytu transakcyjnego na pieniądz

na zmiany dochodu. Wraz ze spadkiem parametru

krzywa popytu transakcyjnego staje się

bardziej płaska, natomiast im parametr

jest większy, tym wykres funkcji popytu

transakcyjnego na pieniądz jest bardziej stromy. Jednakże podstawą do wykreślenia krzywej

LM jest warunek równowagi na rynku pieniężnym od strony struktury popytu na pieniądz,

umieszczony w trzeciej ćwiartce.

Załóżmy, że popyt transakcyjny

( )

. Oznacza to, że na rynku pieniężnym mamy do

czynienia jedynie z popytem spekulacyjnym. Zatem równowaga na rynku pieniężnym będzie

zachowana, gdy popyt spekulacyjny napotyka na równą sobie podaż pieniądza, czyli

)

M =

. Warunek ten prezentuje punkt A. Z kolei punkt B prezentuje sytuację, gdy

zgłaszany jest popyt transakcyjny na pieniądz, zaś popyt spekulacyjny

)

(

. Wówczas

równowaga na rynku pieniężnym zostanie osiągnięta, gdy popyt transakcyjny zrówna się

z podażą pieniądza, czyli

)

M =

. Punkty leżące na odcinku AB reprezentują pewną

proporcję popytu transakcyjnego i popytu spekulacyjnego na pieniądz, których suma

odpowiada wartości podaży pieniądza.

Zakładając stałą, realną podaż pieniądza, przy stopie procentowej

, równowaga na rynku

pieniężnym występuje tylko wtedy, gdy dochód narodowy osiągnie poziom

. Przy poziomie

dochodu narodowego

popyt transakcyjny wynosi

)

, a popyt spekulacyjny ustali się

na poziomie

)

. W ten sposób otrzymujemy punkt

)

(

na krzywej LM. Natomiast

przy poziomie dochodu narodowego

popyt transakcyjny na pieniądz ustali się na

poziomie

)

, popyt spekulacyjny w celu zapewnienia równowagi na rynku pieniężnym

osiągnie poziom

)

, a to z kolei wymaga stopy procentowej

. Otrzymujemy w ten

sposób punkt

)

(

na krzywej LM.

Krzywa LM określa warunki równowagi na rynku pieniężnym. Nie oznacza to wcale, że

zawsze wielkości dochodu narodowego i stopy procentowej odpowiadają jakiemuś punktowi

na krzywej LM. Może tak się zdarzyć, że wielkości te znajdują się w punkcie E i F. Mamy

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

wówczas do czynienia z nierównowagą na rynku pieniężnym. W punkcie E popyt

transakcyjny na pieniądz ustali się na poziomie

)

, zaś popyt spekulacyjny wyniesie

)

. Oznacza to, że łączny popyt na pieniądz jest większy od podaży pieniądza, a zatem

w gospodarce wystąpi nadwyżkowy popyt na pieniądz. W punkcie F, przy stosunkowo niskim

poziomie dochodu narodowego

, mamy relatywnie wysoką stopę procentową

. Oznacza

to, że na rynku pieniężnym wystąpi nadwyżka podaży pieniądza. Dzieje się tak dlatego, że

wysoka stopa procentowa

, zachęcając do kupowania papierów wartościowych, przyczynia

się tym samym do obniżenia popytu spekulacyjnego na pieniądz. Popyt ten wynosi

)

Popyt transakcyjny na pieniądz również jest niski i wynosi

)

, ponieważ mniej transakcji

z powodu niskiego poziomu dochodu narodowego

dochodzi do skutku. W konsekwencji

łączny popyt na pieniądz jest wyższy od podaży pieniądza, co oznacza, że na rynku

pieniężnym wystąpi nadwyżkowy popyt na pieniądz.

Rozważmy teraz kwestię położenia krzywej LM. Konstruowaliśmy ją dla danej wielkości

realnych zasobów pieniądza. Jeżeli np. rośnie podaż pieniądza w gospodarce, wówczas dla

danego poziomu dochodu narodowego i odpowiadającego mu popytu na pieniądz stopa

procentowa, gwarantująca równowagę na rynku pieniężnym będzie niższa, co z kolei

znajdzie wyraz w przesunięciu krzywej LM w prawo. W odwrotnej sytuacji — ograniczenie

realnej podaży pieniądza spowoduje przesunięcie krzywej LM w lewo. Rysunek 15 jest

graficzną ilustracją położenia krzywej LM w zależności od wielkości podaży pieniądza.

II I

III IV

h(r)

k(Y)

(r)= -hr

(Y) = kY

Rysunek 15. Zmiana położenia krzywej LM

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Podaży pieniądza

odpowiada krzywa podaży

, zaś podaży pieniądza

krzywa

. Dzieje się tak dlatego, że przy założeniu stałości cen

zwiększenie nominalnej

podaży pieniądza przyczynia się także do wzrostu realnej podaży pieniądza z

przy założeniu, że

. Warunek równowagi z trzeciej ćwiartki przemieszcza się w dół,

przyczyniając się jednocześnie do przesunięcia krzywej LM w prawo z położenia

. W sytuacji gdy położenie

byłoby położeniem wyjściowym, wówczas obniżenie

podaży pieniądza spowodowałoby, że krzywa LM przesunęłaby się w lewo z położenia

, zaś warunek równowagi przemieściłby się do góry.

Zastanówmy się teraz nad nachyleniem krzywej LM. Wiemy już z naszych wcześniejszych

rozważań, że wyraża ona wszystkie kombinacje dochodu narodowego i stopy procentowej,

zapewniające zgodność popytu na pieniądz z jego podażą. Równanie popytu na pieniądz

w ujęciu realnym:

⋅

jest równaniem liniowym o współczynniku nachylenia

krzywej LM do osi odciętych układu współrzędnych w postaci pochodnej:

′

−

gdzie:

h′

— pochodna funkcji popytu spekulacyjnego na pieniądz,

k′

— pochodna funkcji popytu transakcyjnego na pieniądz.

Ponieważ

′

, dlatego

. Krzywa LM posiada dodatnie nachylenie, co

oznacza, że przy wyższym poziomie dochodu narodowego niezbędna jest wyższa stopa

procentowa, aby nie dopuścić do wzrostu popytu na pieniądz i utrzymać rynek pieniężny

w równowadze, przy niezmienionej podaży pieniądza. Jeżeli obie funkcje popytu

(transakcyjnego i spekulacyjnego) na pieniądz są liniowe i równanie krzywej LM ma postać:

⋅

, to nachylenie tej krzywej wynosi

dY =

Oznacza to, że im bardziej popyt transakcyjny na pieniądz reaguje na zmiany w poziomie

dochodu, tym krzywa LM jest bardziej stroma, przy danej reakcji popytu spekulacyjnego na

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

pieniądz na zmiany w stopie procentowej. Z kolei, gdy popyt spekulacyjny jest wrażliwszy na

poziom stopy procentowej, krzywa LM staje się bardziej płaska. Reasumując, można

powiedzieć, że w im większym stopniu dany przyrost dochodu oddziałuje na wzrost wielkości

zapotrzebowania na pieniądz, tym większy wzrost stopy procentowej będzie potrzebny, aby

utrzymać równowagę na rynku pieniężnym i tym bardziej stroma będzie krzywa LM. Z kolei,

im słabiej reaguje wielkość zapotrzebowania na pieniądz na dany przyrost dochodu, tym

mniejszy przyrost stopy procentowej będzie warunkował utrzymanie równowagi i tym

bardziej płaska będzie krzywa LM (Zalega T., Krakowińska E., 2002: 191–197).

Model IS-LM

Model IS-LM umożliwia analizę sytuacji na rynku dóbr i usług oraz na rynku pieniądza.

Rynek dóbr i usług znajduje się w równowadze we wszystkich punktach krzywej IS.

Równowaga na rynku pieniądza istnieje we wszystkich punktach krzywej LM, jeżeli spełnione

są tzw. podstawowe zależności makroekonomiczne:

1. Rynek dóbr i usług

(równowaga na rynku dóbr i usług)

KSK

−

)

(

Krzywa IS:

)

(

KSK

−

lub

KSK

)

(

−

2. Rynek pieniężny

−

(równowaga pieniężna)

Krzywa LM:

−

⋅

−

⇒

Przy zachowaniu tych warunków możliwe jest jednoczesne ustalenie wielkości produkcji

(rynek dóbr i usług) i stopy procentowej (rynek pieniężny), przy których istnieje jednoczesna

równowaga na obu rynkach (czyli rynku dóbr i usług oraz na rynku pieniężnym).

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Jeżeli spełnione są wszystkie powyższe równania, wówczas planowane inwestycje (

)

powiększone o wydatki państwa (

) są równe planowanym oszczędnościom (

)

powiększonym o podatki (

) (przy założeniu braku transferów), czyli

Spełniony jest wówczas pierwszy hipotetyczny warunek równowagi na rynku dóbr i usług,

zgodnie z którym oszczędności i podatki muszą odpowiadać sumie wydatków

inwestycyjnych i rządowych. Gdy preferencje płynności, czyli popyt na pieniądz, są równe

podaży pieniądza, wówczas spełniony jest drugi hipotetyczny warunek — tym razem na

rynku pieniężnym — informujący, że popyt na pieniądz jest równy podaży pieniądza. Rynek

dóbr i usług oraz rynek pieniądza są powiązane ze sobą poprzez dochód (

) i stopę

procentową (

). Oba rynki znajdują się jednocześnie w równowadze tylko w punkcie

)

(

(rysunek 16).

Rysunek 16. Równowaga na rynku dóbr i usług oraz na rynku pieniądza

Równoczesne współwystępowanie równowagi na obu rynkach pojawi się tylko wówczas, gdy

stopie procentowej

towarzyszy dochód narodowy

Załóżmy, że stopa procentowa kształtuje się na poziomie

. Przy dochodzie

znaleźlibyśmy się w punkcie a na krzywej IS — zrównoważony byłby rynek dóbr i usług.

Równowaga na rynku pieniądza byłaby osiągnięta, gdyby stopie procentowej

towarzyszył

dochód narodowy

— znajdowalibyśmy się w punkcie b na krzywej LM.

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Przy stopie procentowej

dochód narodowy

jest zbyt niski, aby rynek pieniądza był

zrównoważony. Jeżeli dochód narodowy jest niski, popyt na pieniądz jest zbyt mały

w stosunku do danej podaży pieniądza — nadwyżka podaży pieniądza wywoła zatem

spadek stopy procentowej. Procesy dostosowawcze będą trwały tak długo, aż stopa

procentowa obniży się do poziomu

Załóżmy teraz, że stopa procentowa wynosi

(

)

. Poziom dochodu narodowego

gwarantujący równowagę na rynku dóbr i usług

jest teraz wyższy od tego, który

gwarantuje równowagę na rynku pieniądza

. Jeżeli dochód

okazuje się zbyt wysoki

z punktu widzenia równowagi na rynku pieniądza, wystąpi nadwyżka popytu na pieniądz nad

jego podażą, co spowoduje wzrost stopy procentowej. Proces ten będzie trwał aż do

momentu, gdy stopa procentowa osiągnie poziom

dochód osiągnie poziom

i oba rynki

znajdą się w równowadze.

Wyjaśnijmy sobie istotę modelu SM-LM na konkretnym przykładzie. Załóżmy, że gospodarka

opisana jest za pomocą następujących zależności:

tożsamość dochodowo-wydatkowa

funkcja konsumpcji

400

funkcja inwestycji

1000

200

−

popyt na pieniądz

2000

−

gdzie:

wydatki państwa —

200

stopa podatkowa netto —

nominalna podaż pieniądza —

800

Uwzględniając powyższe zależności makroekonomiczne, możemy wyprowadzić krzywą IS

oraz krzywą LM, a następnie, wykorzystując obie funkcje, możemy obliczyć wielkość

produkcji

(rynek dóbr i usług) i stopę procentową (rynek pieniądza), przy których istnieje

jednoczesna równowaga na obu rynkach.

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Krok pierwszy: Krzywą IS wyprowadzamy, wychodząc z tożsamości dochodowo-

wydatkowej:

200

1000

200

)

(

400

−

(IS)

2500

2000

−

Krok drugi: Krzywą LM wyprowadzamy z równania popytu na pieniądz, przyjmując stały

poziom podaży pieniądza i z góry ustalony poziom cen:

200

800

−

(LM)

0004

−

Krok trzeci: Wartość

obliczamy, wykorzystując funkcję IS i funkcję LM, rozwiązując

układ równań:

IS:

2500

2000

−

(

1500

LM:

0004

−

Krok czwarty: Sprawdzamy równowagę na rynku dóbr i usług. Wiemy już, że równowaga ta

istnieje wtedy, gdy zachodzi zbilansowanie wydatków z dochodem, czyli

Chcąc zatem to sprawdzić, musimy najpierw obliczyć wielkość wydatków konsumpcyjnych

i inwestycyjnych, podstawiając obliczone

do funkcji konsumpcji i funkcji inwestycji:

= 400 + 0,8 · 1500 (1 - 0,25) = 1300

= 200 – 1000 · 0,2 = 0

(w praktyce inwestycje równe zero nie występują, tu w modelu abstrakcyjnym jest to

oczywiście dopuszczalne)

= 1300 + 0 + 200 = 1500 =

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

A zatem równowaga na rynku dóbr i usług jest zachowana.

Krok piąty: Sprawdzamy równowagę na rynku pieniężnym. Wiemy, że zachodzi ona

wówczas, gdy ma miejsce zbilansowanie popytu na pieniądz

)

(

i podaży pieniądza

)

(

= 0,8 · 1500 – 2000 · 0,2 = 800 =

Zatem równowaga na rynku pieniężnym jest również zachowana.

Z naszych dotychczasowych obliczeń wynika, że jednoczesna równowaga na obu rynkach

występuje przy poziomie dochodu

= 1500 i stopie procentowej

= 0,2.

Funkcja globalnego popytu

W dotychczasowych analizach rozpatrywaliśmy problemy związane z równowagą na rynku

dóbr i usług oraz na rynku pieniężnym przy założeniu stałego poziomu cen. Funkcja popytu

globalnego, którą tu wyprowadzimy, pozwoli odpowiedzieć na pytanie, jak zareaguje poziom

popytu globalnego w gospodarce na zmiany cen. Dwa znane nam warunki równowagi

w postaci krzywych IS i LM reprezentowane są przez równania:

(IS):

( )

[

]

( )

−

(LM):

)

(

)

(

posiadają trzy niewiadome: dochód (

), stopę procentową (

) i poziom cen (

). Przyjmując

poziom cen za dany, np.

, jesteśmy w stanie wyznaczyć jednoznaczne rozwiązanie

tego układu.

Jeżeli cały układ gospodarczy (czyli rynek dóbr i usług oraz rynek pieniężny) ma pozostać

w równowadze, wówczas wielkości stóp procentowych

wynikające z równania krzywej IS

i równania krzywej LM muszą być równe. Możemy zatem zapisać, że:

(IS):

)

(

KSK

−

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

(LM):

⋅

−

⋅

⇒

r =

⋅

−

⋅

Stąd:

KSK

⋅

−

⋅

−

)

(

Przekształcając odpowiednio tę równość, można wyznaczyć funkcję globalnego popytu:

(AD):

KSK

−

⋅

)

(

⇒

KSK

−

⋅

)

(

Równanie funkcji globalnego popytu dla modelu gospodarki wyznacza popyt globalny

w zależności od warunków określających przebieg krzywych IS i LM przy danym poziomie

cen, np. P = 1.

Załóżmy jednak, że ceny ulegają zmianie w analizie równowagi na rynku dóbr i usług oraz na

rynku pieniężnym. Pojawia się zatem pytanie, jak ta zmiana cen wpłynie na poziom popytu

globalnego? Analizę wpływu skutków zmian cen na poziom popytu globalnego przedstawia

rysunek 17.

II I

III IV

h(r)

k(Y)

(r)= -hr

(Y) = kY

M
P

)

Rysunek 17. Zmiana cen a położenie krzywej LM i równowaga makroekonomiczna

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Przy założeniu istnienia prostej funkcji konsumpcji (typu keynesowskiego) C = C [Y – T(Y)],

gdzie

′

, zmieniając poziom cen, możemy jednocześnie wpływać na położenie krzywej

LM. Przy poziomie cen

równowaga w gospodarce ma miejsce przy dochodzie

i stopie

procentowej

Jeżeli przyjmiemy, że mamy do czynienia ze wzrostem cen, np. z

, wówczas ten

wzrost spowoduje spadek realnej podaży pieniądza z

oraz zmianę położenia

krzywej LM. Krzywa ta przesunie się w lewo z położenia

. Nowa równowaga

ustali się przy niższym poziomie dochodu narodowego

(

)

oraz wyższej stopie

procentowej

w punkcie

)

(

. Oznacza to, że wzrost cen przyczynia się do spadku

dochodu narodowego (

)

i popytu globalnego. Wyjaśnijmy sobie, dlaczego tak się

dzieje.

Wzrost ogólnego poziomu cen obniża realną podaż pieniądza, co prowadzi do wzrostu

transakcyjnego popytu na pieniądz i w efekcie przyczynia się do zjawiska nadwyżkowego

popytu na niego. Większe zapotrzebowanie na pieniądz gotówkowy prowadzi do wzrostu

stopy procentowej, co jest równoznaczne ze spadkiem popytu spekulacyjnego na pieniądz.

Wyższe oprocentowanie walorów (np. obligacji) zachęca ludzi do ich zakupu, w wyniku

czego zapotrzebowanie na pieniądz gotówkowy spada. Zmniejsza się również ogólny

poziom popytu na pieniądz, co w konsekwencji doprowadza do równowagi na rynku

pieniężnym. Wzrost stopy procentowej wywiera również wpływ na rynek dóbr i usług,

ponieważ przyczynia się do zmniejszenia popytu inwestycyjnego, a w konsekwencji także do

spadku popytu globalnego. Z tego też względu możemy powiedzieć, że krzywa globalnego

popytu jest malejącą funkcją ogólnego poziomu cen (rysunek 18).

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Rysunek 18. Funkcja popytu globalnego

Przy poziomie cen

poziom dochodu narodowego wynosi

. Jeżeli ceny wzrosną z

, dochód obniży się z

. Z kolei obniżenie poziomu cen z

spowoduje, że

będziemy mieli do czynienia z sytuacją odwrotną (dochód wzrośnie z

Polityka fiskalna versus polityka pieniężna

Polityka fiskalna i polityka pieniężna są utożsamiane z polityką mającą na celu kierowanie

przez państwo wielkością i strukturą popytu globalnego. Oznacza to, że oba rodzaje polityki

oddziałują na stronę popytową gospodarki, a ich podstawowym celem jest utrzymanie

rozmiarów popytu na poziomie podaży przy istniejącym poziomie cen.

Polityka fiskalna polega na wykorzystaniu wydatków rządowych (budżetowych) i podatków

w celu realizacji określonych celów ekonomicznych i społecznych. W zależności od stanu

gospodarki państwo może stosować ekspansywną lub restrykcyjną politykę fiskalną.

Ekspansywna polityka fiskalna to polityka gospodarcza, której podstawą są wysokie

wydatki państwa na dobra i usługi, niska stopa procentowa albo oba te instrumenty fiskalne

równocześnie. Natomiast restrykcyjna polityka fiskalna charakteryzuje się niskimi

wydatkami budżetowymi i/lub wysoką stopą podatkową.

Polityka pieniężna polega na określeniu wielkości pieniądza w obiegu, a także na ustaleniu

przez bank centralny stopy procentowej, co ma istotny wpływ na kształtowanie się wielkości

dochodu i produkcji i w konsekwencji wpływa również na wielkość zatrudnienia.

W zależności od stanu gospodarki bank centralny może stosować ekspansywną lub

restrykcyjną politykę pieniężną. Ekspansywna polityka pieniężna charakteryzuje się niską

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

stopą procentową, rozluźnieniem kontroli podaży pieniądza i tym samym wysoką podażą

pieniądza. Natomiast podstawą restrykcyjnej polityki pieniężnej są wysokie stopy

procentowe przyczyniające się do spadku produkcji i dochodu.

Spróbujemy teraz wyjaśnić, w jaki sposób oba typy polityki są w stanie wpływać na warunki

równowagi tak na rynku dóbr i usług (IS), jak i na rynku pieniężnym (LM). Analizując efekty

polityki fiskalnej polegającej na zmianach w wydatkach budżetowych lub w systemie

podatkowym, posłużymy się krzywą IS z nałożoną nań stałą krzywą LM (krzywa LM nie

ulega przesunięciu, ponieważ instrumenty fiskalne, tj. wydatki rządowe czy system

podatkowy, nie wpływają na jej położenie). Załóżmy, że rząd zwiększa wydatki budżetowe,

powodując tym samym wzrost popytu globalnego i produkcję. Konsekwencją zwiększonych

wydatków państwa jest przesunięcie krzywej IS z położenia

do położenia

(rysunek

19).

Rysunek 19. Wpływ ekspansywnej polityki fiskalnej na popyt globalny

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Gdyby stopa procentowa pozostała na niezmienionym poziomie (

)

dochód wzrósłby do

poziomu

. Jednakże punkt charakteryzujący się współrzędnymi

)

(

leży poniżej

krzywej LM, co oznacza, że rynek pieniężny jest wówczas niezrównoważony. Nadwyżkowy

popyt na pieniądz gotówkowy przyczynia się do wzrostu stopy procentowej. Stopa

procentowa jest jakby ceną pieniądza i przy jego nadwyżkowym popycie dostępność gotówki

musi zostać zredukowana. W tle tych końcowych wniosków występują pewne procesy

i zdarzenia, efektem których jest podany wcześniej rezultat.

Zastanówmy się nad tym, w jaki sposób rząd może zwiększyć swoje wydatki przy

niezmienionym poziomie podatków. Skutkiem tej decyzji musi być niewątpliwie zwiększenie

deficytu budżetowego (nadwyżka wydatków budżetowych nad dochodem fiskalnym).

Załóżmy w naszych rozważaniach, że podaż pieniądza nie ulega zmianie, co oznacza, że

podstawowym źródłem finansowania zwiększonych wydatków budżetowych jest emisja

i sprzedaż obligacji państwowych. Zwiększona podaż obligacji przyczynia się do obniżenia

ich ceny, co jest równoznaczne ze wzrostem stopy procentowej, która osiąga poziom

Jednakże wzrost stopy procentowej wpływa niekorzystnie na popyt inwestycyjny, powodując

tym samym spadek produkcji i dochodu narodowego do poziomu

. Nowy stan równowagi

na obu rynkach (rynku dóbr i usług oraz rynku pieniądza) znajduje się w punkcie

)

(

Efektem tej sytuacji jest przesunięcie krzywej popytu globalnego z

w konsekwencji czego każdemu poziomowi ceny odpowiada wyższy poziom popytu

globalnego.

Należy w tym miejscu podkreślić, że zarówno popyt globalny, jak i produkcja i dochód są

niższe w układzie IS-LM niż tylko w układzie rynku dóbr i usług. Uwzględnienie rynku

pieniężnego powoduje obniżenie wartości mnożnika wydatków publicznych. Prześledźmy ten

proces od strony analitycznej, przyjmując następujący model gospodarki:

(

)

KSK

−

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

−

Wyznaczając poziom dochodu narodowego

, przy którym istnieje równowaga na rynku

dóbr i usług, wyprowadzimy tym samym krzywą IS:

KSK

−

)

(

−

⋅

−

⋅

KSK

−

⋅

−

KSK

−

)]

(

[

)

(

KSK

−

Ostatnie równanie w naszym modelu gospodarki reprezentuje równowagę na rynku

pieniężnym i krzywą LM:

Aby udzielić odpowiedzi na pytanie, jaki będzie skutek ekspansywnej polityki fiskalnej na

poziom dochodu narodowego, wyznaczamy poziom stopy procentowej z równania

)

(

KSK

−

podstawiamy tę wartość do równania

i różniczkujemy względem

otrzymując:

KSK

−

)

(

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Mnożnik ten różni się od analogicznego mnożnika wyznaczonego przy braku rynku

pieniężnego wartością

−

występującą w mianowniku. Ponieważ

> 0 i

< 0, ułamek ten

jest dodatni, obniżając automatycznie wartość mnożnika. W zależności od położenia stałej

w naszej analizie krzywej LM polityka fiskalna może być bardziej lub mniej efektywna. Innymi

słowy, przy danym wzroście wydatków budżetowych

( )

∆

wzrost dochodu narodowego

( )

∆

może być różny w zależności od cech rynku pieniężnego.

Podobne konsekwencje można osiągnąć, obniżając stopę podatkową. Skutkiem obniżenia

podatków jest przesunięcie krzywej IS w prawo z położenia

do położenia

, ustalając

nowy punkt przecięcia się krzywej IS z krzywą LM w punkcie

)

(

. Mniejsze podatki

zwiększają rozporządzalne dochody ludności, w efekcie czego zwiększają oni swoje wydatki

konsumpcyjne. Gdyby stopa procentowa pozostała na poziomie

(rysunek 19), dochód

musiałby wzrosnąć do poziomu

na skutek efektów mnożnikowych.

Wzrost dochodu narodowego kreuje nadwyżkowy popyt na rynku pieniężnym, podnosząc

stopę procentową wzdłuż krzywej LM. Na rynku walorów wzrost deficytu budżetowego

(będący konsekwencją niższego dochodu fiskalnego) pokrywany jest np. przez zwiększenie

podaży obligacji państwowych. Jednakże większa podaż obligacji powoduje spadek ich

ceny, podnosząc tym samym stopę procentową. Wyższa stopa procentowa powoduje

zmniejszenie wydatków inwestycyjnych, w efekcie czego maleje produkcja i dochód

narodowy do poziomu

↓

↓⇒

↓

↑⇒

↓⇒

↓

↓⇒

↓

↑⇒

Wyznaczymy teraz mnożnik podatkowy dla naszego modelu gospodarki. Po dokonaniu

odpowiednich podstawień do równania

w naszym modelu gospodarki

uzyskujemy:

KSK

−

⋅

−

⋅

Z kolei chcąc obliczyć przyrost dochodu narodowego, obliczamy różniczkę zupełną

powyższego równania:

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

ddr

tdY

dtY

KSK

KSKdY

−

)

(

Wyznaczając różniczkę zupełną równowagi rynku pieniężnego (zakładając stałą podaż

pieniądza

= 0), otrzymujemy:

⎟

⎠

⎞

⎜

⎝

⎛

−

Podobna sytuacja odnosi się do wydatków budżetowych i autonomicznych wydatków

konsumpcyjnych, co oznacza, że

= 0 i

. Podstawiając teraz równanie

⎟

⎠

⎞

⎜

⎝

⎛

−

ddr

tdY

dtY

KSK

KSKdY

−

)

(

, znajdujemy wzrost

dochodu narodowego spowodowany zmianą stopy podatkowej:

KSK

KSKYdt

−

)

(

Z powyższego równania wynika, że

KSKYdt

−

odpowiada bezpośredniej zmianie poziomu

konsumpcji wynikającej ze zmiany stopy podatkowej. Z kolei mianownik

KSK

−

)

(

informuje, że wartość mnożnika stopy podatkowej uzależniona jest od położenia krzywej LM,

co jest związane z relacją

, która reprezentuje nachylenie krzywej LM.

Przeanalizujemy teraz dwa przypadki stosowania przez państwo polityki fiskalnej różniące

się położeniem krzywej LM (rysunek 20).

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

∆

Rysunek 20. Polityka fiskalna a nachylenie krzywej LM

W pierwszym przypadku mamy do czynienia z małym nachyleniem krzywej LM, w drugim —

z dużym, przy założeniu, że w obu przypadkach wzrost wydatków państwa lub obniżenie

podatków powoduje przesunięcie krzywej IS w prawo o tyle samo. W sytuacji, gdyby nie było

rynku pieniężnego, odpowiednie mnożniki w obu przypadkach byłyby identyczne. Jednakże

różne typy rynków pieniężnych sprawiają, że wykorzystywane przez rząd instrumenty

fiskalne w pierwszym przypadku są bardziej efektywne niż w drugim. W pierwszym

przypadku te same działania państwa przyczyniają się do większego wzrostu produkcji

i dochodu narodowego

∆

niż w drugim

∆

)

(

∆

. Można zatem wyciągnąć bardzo

istotny wniosek informujący, że im bardziej pozioma jest krzywa LM, tym bardziej efektywna

polityka fiskalna państwa.

Zastanówmy się teraz, jakimi cechami powinien charakteryzować się rynek pieniężny, aby

krzywa LM była mniej lub bardziej pionowa czy pozioma. Zakładając, że

= const, im popyt

transakcyjny na pieniądz bardziej reaguje na zmiany w dochodzie narodowym (czyli popyt

transakcyjny na pieniądz odgrywa istotniejsza rolę niż popyt spekulacyjny), tym krzywa LM

staje się bardziej pionowa, a polityka fiskalna mniej skuteczna.

Zjawisko to można wytłumaczyć w następujący sposób. Niski popyt spekulacyjny na pieniądz

oznacza, że ludzie więcej swoich dochodów lokują w walory, np. kupując obligacje, co

prowadzi do wzrostu stopy procentowej. Ze względu na to, że reakcja na ruchy stopy

procentowej jest silna, zwiększa się lokowanie pieniędzy w obligacje. Wzrost dochodu

narodowego, będący konsekwencją większych wydatków budżetowych lub obniżenia

podatków tylko w ograniczonym stopniu, powoduje wzrost popytu, ponieważ część tego

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

dochodu lokowana jest w zakup papierów wartościowych, co w konsekwencji sprawia, że

wielkość produkcji i dochodu narodowego będzie niższa. Wysoka stopa procentowa będąca

skutkiem lokowania pieniędzy w papiery wartościowe ogranicza popyt spekulacyjny na

pieniądz, w wyniku czego krzywa LM staje się bardziej pionowa, zaś polityka fiskalna mało

skuteczna. Natomiast w przypadku bardzo niskiej stopy procentowej ludzie staną wobec

wyboru: lokować swoje dochody w prawie nieoprocentowane papiery wartościowe, czy

trzymać pieniądze w gotówce, która nie przynosi procentu. Popyt spekulacyjny na pieniądz

gotówkowy wzrośnie wówczas gwałtownie, natomiast przypadek ten w teorii keynesowskiej

nazywany jest pułapką płynności i oznacza sytuację, w której popyt na pieniądz jest

doskonale wrażliwy na stopę procentową i niewrażliwy na zmiany dochodu, zaś każda podaż

pieniądza jest wchłaniana przez wzrost zasobów pieniądza spekulacyjnego. Krzywa LM

przebiega równolegle do osi odciętych na wysokości minimalnej stopy procentowej

(rysunek 21).

max

min

Rysunek 21. Pułapka płynności

Polityka fiskalna powodująca przesunięcie krzywej IS w prawo z położenia

do położenia

jest dla poziomego odcinka krzywej LM maksymalnie efektywna. Popyt spekulacyjny na

pieniądz jest całkowicie elastyczny względem stopy procentowej, natomiast wzrost wydatków

budżetowych lub też obniżenie podatków zostaje w całości przeniesione na popyt globalny,

którego wzrost uruchamia mechanizmy mnożnikowe.

Należy w tym miejscu podkreślić, że cały przyrost dochodu narodowego pozostaje w postaci

gotówki (nic ze wzrostu dochodu nie zostaje zamienione na lokaty w obligacje). W przedziale

stopy procentowej

min

max

krzywa LM jest rosnąca, co oznacza, że wzrost płynnych

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

zasobów pieniężnych jest dodatkowo skorelowany ze wzrostem dochodu narodowego

i ujemnie ze wzrostem stopy procentowej. Przy poziomie dochodu narodowego

stopa

procentowa równoważąca rynek pieniężny wynosi

, zaś przy maksymalnej stopie

procentowej

max

ewentualny wzrost dochodu narodowego

(przy założeniu, że istnieją

wolne zasoby czynników wytwórczych) nie spowoduje już wzrostu zasobów pieniężnych,

ponieważ realny popyt pieniężny jest niewrażliwy na stopę procentową, co oznacza, że

krzywa LM jest pionowa.

Przejdźmy teraz do przeanalizowania polityki pieniężnej polegającej na zmianach w podaży

pieniądza, którą będziemy opisywali za pomocą krzywej LM z nałożoną nań stałą krzywą IS.

Krzywa IS pozostaje nieruchoma, ponieważ zarówno nominalna podaż pieniądza, jak

i wskaźnik ogólnego poziomu cen P nie wpływają ani na kształt, ani na jej położenie.

Załóżmy, że mamy do czynienia ze zwiększeniem podaży pieniądza, co powoduje

przesunięcie krzywej LM z położenia

do położenia

. W przypadku gdyby dochód

narodowy został utrzymany na początkowym poziomie

, wówczas stopa procentowa

spadłaby do poziomu

w celu utrzymania rynku pieniężnego w równowadze (rysunek 22).

Rysunek 22. Wpływ ekspansywnej polityki pieniężnej na popyt globalny

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Niższa stopa procentowa sprawia, że wzrasta popyt spekulacyjny na pieniądz. Ponieważ

popyt transakcyjny na pieniądz pozostaje niezmieniony, niezmieniony jest także dochód

narodowy, stąd zwiększa się całkowity popyt na pieniądz, absorbując dodatkową podaż.

Jednakże punkt o współrzędnych

, r

znajduje się poza krzywą IS, co oznacza, że

zwiększenie podaży pieniądza wytrąci rynek dóbr i usług z równowagi (mamy wówczas do

czynienia z nadwyżkowym popytem na rynku dóbr i usług, który ulokował się na rynku dóbr

inwestycyjnych, ponieważ popyt konsumpcyjny pozostaje na niezmienionym poziomie).

Nadwyżkowy popyt inwestycyjny powoduje wzrost stopy procentowej z

przyczyniając się (dzięki efektom mnożnikowym) do wzrostu dochodu narodowego. A zatem

nowa równowaga na obu rynkach zostaje osiągnięta w punkcie

)

(

. Przy danym

poziomie cen

nadwyżkowy popyt, będący konsekwencją zwiększenia podaży pieniądza

powoduje przesunięcie krzywej popytu globalnego z położenia

Przeanalizujmy teraz efektywność polityki pieniężnej poprzez wyznaczenie mnożnika zmian

podaży pieniądza M. Punktem wyjścia do naszej analizy jest wcześniej już opisany za

pomocą równań model gospodarki. Zakładając, że wydatki budżetowe są stałe i wyznaczając

różniczkę zupełną równania krzywej IS, otrzymujemy:

ddr

KSKtdY

KSKdY

−

Wyznaczając również różniczkę zupełną równania krzywej LM (przy założeniu zmian

w nominalnej podaży pieniądza

), otrzymujemy:

−

Po podstawieniu

−

ddr

KSKtdY

KSKdY

−

, znajdujemy żądaną

wartość mnożnika:

KSK

−

)

(

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

Wartość ta jest dodatnia, ponieważ zarówno licznik, jak i mianownik są dodatnie.

W przypadku gdy popyt inwestycyjny jest w stosunku do zmian stopy procentowej

nieelastyczny (czyli pozostaje na stałym poziomie niezależnie od jej wysokości), wówczas

krzywa IS jest pionowa (równoległa do osi rzędnych), ponieważ współczynnik kierunkowy

funkcji popytu inwestycyjnego jest równy zero (

= 0). W takiej sytuacji polityka pieniężna

jest całkowicie nieskuteczna. Jest to drugi (po pułapce płynności) szczególny przypadek

zaprezentowany w teorii J. M. Keynesa. Przesunięcie krzywej LM będące efektem polityki

pieniężnej (rysunek 23) nie jest w stanie doprowadzić do zwiększenia poziomu dochodu

narodowego, ponieważ popyt globalny nie ulega zmianie, mimo spadku stopy procentowej

Rysunek 23. Polityka pieniężna przy nieelastycznej krzywej IS

Podobnie jak w przypadku pułapki płynności, problem nieelastycznych inwestycji jest do

wyobrażenia w sytuacji recesji gospodarczej i niskiego poziomu produkcji. W przypadku gdy

przewidywania odnoszące się do przyszłej sytuacji gospodarczej nie są zbyt optymistyczne,

niższy poziom stopy procentowej może być niewystarczającym bodźcem do inwestowania.

Ten sam wzrost podaży pieniądza powoduje różne efekty w zależności od sytuacji

gospodarczej (rysunek 24).

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

∆

Rysunek 24. Polityka pieniężna a nachylenie krzywej IS

W przypadku bardziej pionowej krzywej IS, ekspansywna polityka pieniężna powodująca

przesunięcie krzywej LM z położenia

do położenia

jest mało skuteczna,

ponieważ powoduje stosunkowo mały przyrost produkcji i dochodu narodowego

∆

Gdy mamy do czynienia z lepszą sytuacją gospodarczą (krzywa IS jest bardziej

pozioma), stosowane narzędzia polityki pieniężnej (przesunięcie krzywej LM

z położenia

)

są bardziej opłacalne niż w pierwszym przypadku, ponieważ

doprowadzają do znacznie większego przyrostu produkcji i dochodu narodowego

∆

(

)

∆

. Można zatem powiedzieć, że polityka pieniężna jest tym bardziej efektywna, im

krzywa IS jest bardziej pozioma.

Zmianie polityki fiskalnej państwa może towarzyszyć także zmiana polityki pieniężnej. Jak

dowiedliśmy w naszych analizach, polityka fiskalna jest skuteczniejsza od polityki

pieniężnej w sytuacjach kryzysowych, zaś mniej skuteczna w dobrze funkcjonującej

gospodarce. Z kolei efekty polityki pieniężnej są z tego punktu widzenia dokładnie

odwrotne. Można zatem powiedzieć, że oba rodzaje polityki wzajemnie uzupełniają się.

Z ostrej recesji gospodarczej o wiele łatwiej wydźwignąć gospodarkę, wykorzystując

politykę fiskalną, jednakże później efektywniejsza staje się polityka pieniężna.

W przypadku gdy gospodarce grozi załamanie, skuteczniejsza okazuje się polityka

pieniężna.

Należy jednak pamiętać o tym, że wykorzystywane jednocześnie narzędzia obu

rodzajów polityk działają w przeciwnym kierunku na stopę procentową i w tym samym

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

kierunku oddziałują w odniesieniu do dochodu narodowego. Jednoczesne wykorzystanie

polityki fiskalnej i polityki pieniężnej w celu stabilizacji dochodu (w pobliżu wysokiego,

przeciętnego jego poziomu) określane jest mianem zarządzania popytem.

Załóżmy, że celem rządu jest stabilizacja dochodu narodowego na poziomie

(rysunek 25).

Rysunek 25. Zarządzanie popytem (polityka mieszana)

Cel ten można osiągnąć w dwojaki sposób. Zastosowanie ekspansywnej polityki

fiskalnej polegającej na zwiększeniu wydatków budżetowych lub zmniejszeniu

podatków powoduje przesunięcie krzywej IS w prawo (w górę) z położenia

położenia

. Aby utrzymać „dochód pod kontrolą”, konieczne jest podjęcie

restrykcyjnej polityki pieniężnej polegającej na zmniejszeniu podaży pieniądza, której

efektem jest przesunięcie krzywej LM w lewo (w górę) z położenia

do położenia

Nowa równowaga osiągana jest w punkcie

)

(

)

Z kolei zastosowanie restrykcyjnej polityki fiskalnej, charakteryzującej się niskimi wydatkami

budżetowymi i/lub wysoką stopą podatkową, powoduje przesunięcie krzywej IS w dół

(w lewo) z położenia

do położenia

. Natomiast zastosowanie ekspansywnej polityki

pieniężnej, czyli polityki niskiej stopy procentowej, powoduje rozluźnienie kontroli podaży

pieniądza i tym samym wysokiej podaży pieniądza oraz przyczynia się do przesunięcia

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej i rynku dóbr

krzywej LM w prawo (w dół) z położenia

do położenia

. Nowa równowaga

osiągana jest w punkcie

)

(

. Stabilizacji dochodu narodowego na poziomie

towarzyszy spadek stopy procentowej do poziomu

(

)

Załącznik 1. Kreacja pieniądza przez system bankowy oraz kontrola podaży pieniądza przez bank centralny

Załącznik 1. Kreacja pieniądza przez system bankowy

oraz kontrola podaży pieniądza przez bank centralny

1. Kreacja pieniądza przez system bankowy

2. Kontrola podaży pieniądza przez bank centralny

Załącznik 1. Kreacja pieniądza przez system bankowy oraz kontrola podaży pieniądza przez bank centralny

1. Kreacja pieniądza przez system bankowy

W systemie bankowym w obiegu występują dwa rodzaje pieniądza. Pierwszym z nich jest

pieniądz banku centralnego, drugim — pieniądz banków prywatnych, zwany pieniądzem

bankowym depozytowym lub wkładowym. Pieniądz bankowy emitowany przez banki

komercyjne jest pochodnym pieniądza banku centralnego. Przypomnijmy, że pieniądzem

banku centralnego jest pieniądz gotówkowy, będący jednocześnie zobowiązaniem tego

banku. W naszej analizie skoncentrujemy się na banknotach emitowanych przez bank

centralny, pominiemy tym samym bity przez skarb państwa bilon (tzw. pieniądz zdawkowy).

Banki komercyjne przyjmują chętnie depozyty, ponieważ wykorzystują je na cele kredytowe.

Przy udzielaniu kredytów banki komercyjne mają możliwość kreacji dodatkowego pieniądza

w obiegu. Z tego też względu bank centralny, aby kontrolować i panować nad ogólną polityką

pieniężną, wprowadził ustawowy obowiązek tworzenia rezerw obowiązkowych od różnego

rodzaju depozytów. Stosunek rezerw obowiązkowych do wysokości tworzonych przez banki

komercyjne wkładów na żądanie określany jest mianem wskaźnika rezerw obowiązkowych

lub wskaźnika obowiązkowych rezerw bankowych, który można zapisać za pomocą

wzoru:

⇒

⋅

gdzie:

— wartość rezerw obowiązkowych,

— wskaźnik rezerw obowiązkowych,

— wkłady na żądanie zdeponowane w bankach komercyjnych.

Rezerwa obowiązkowa określana jest przez bank centralny przede wszystkim w celu:

⎯ ograniczenia płynności banków komercyjnych,
⎯ uniemożliwienia bankom komercyjnym nadmiernej kreacji pieniądza kredytowego.

Wpływ rezerwy obowiązkowej na kreację pieniądza kredytowego wyjaśnijmy sobie na

konkretnym przykładzie. Załóżmy, że:

1) wysokość rezerwy obowiązkowej jest stała i jednakowa dla wszystkich form depozytu,

2) nadwyżka depozytów w całości wykorzystywana jest na udzielanie kredytów,

Załącznik 1. Kreacja pieniądza przez system bankowy oraz kontrola podaży pieniądza przez bank centralny

3) stopa rezerwy obowiązkowej wynosi 20%,

4) początkowy depozyt w banku A wynosi 10 000 zł.

Tablica 1.

Bank Depozyty

żądanie

(w zł)

Rezerwy obowiązkowe

(w zł) (r=0,2)

Rezerwy nadwyżkowe

(w zł)

Kreacja pożyczek

(w zł)

A 10000

2000

8000

B 8000

1600

6400

C 6400

1280

5120

D 5120

1024

4096

E 4096

819

3277

F 3277

655

2622

G 2622

524

2098

Suma kreowanych pożyczek 40000

Przy przyjętych założeniach, gdy wskaźnik rezerwowy wynosi 0,2, wówczas granica emisji

pożyczkowej to

– (

⋅

) = 10000 – (

10000

⋅

) = 8000 zł, zaś rezerwy gotówkowe

(obowiązkowe) wynoszą 2000 zł (tabela 1). Oznacza to, że bank A z rezerwy nadwyżkowej

wynoszącej 8000 zł udziela kredytu, a ten może być złożony w formie depozytu w banku B.

Suma ta staje się dla banku nowym wkładem. Na tej podstawie może on udzielać nowej

pożyczki. Przy wskaźniku rezerwowym

= 0,2, bank B dysponuje rezerwami nadwyżkowymi

w wysokości

– (

⋅

) = 8000 – (

6400

)

8000

⋅

zł. Na taką samą sumę bank B może

udzielić kredytów bez obawy o brak wypłacalności. Załóżmy, że bank B udziela pożyczki

w wysokości 6400 zł. Z kolei klient uzyskane fundusze lokuje w banku C w formie depozytu

na żądanie. W wyniku tej operacji rezerwy obowiązkowe banku B spadły o 1600 zł. Bank C,

w którym klient ulokował pożyczone środki, uzyskał gotówkę na sumę 6400 zł. Może je

później odpożyczyć na maksymalną sumę

– (

⋅

) =

⋅

−

)

6400

(

6400

5120 zł,

pozostawiając jako rezerwę obowiązkową 1280 zł.

Na tym jednak nie koniec — przy przyjętych założeniach kreowanie nowych pożyczek będzie

kontynuowane. Proces udzielania pożyczek i kreowania pieniądza bankowego będzie trwał

tak długo, aż nadwyżka depozytów (czyli rezerw nadobowiązkowych) spadnie do zera.

W konsekwencji wszystkie banki będą dysponowały tylko minimalnymi rezerwami

obowiązkowymi.

Załącznik 1. Kreacja pieniądza przez system bankowy oraz kontrola podaży pieniądza przez bank centralny

Przyjęty w danym okresie wskaźnik rezerw obowiązkowych (

) wyznacza poziom tzw.

mnożnika depozytowego, zwanego również mnożnikiem kreacji pieniądza bezgotówkowego.

A zatem mnożnik depozytowy to odwrotność stopy rezerwy obowiązkowej, którą można

przedstawić za pomocą wzoru:

gdzie:

— mnożnik depozytowy,

— stopa rezerw obowiązkowych.

W zależności od wysokości stopy rezerwy obowiązkowej mnożnik depozytowy określa

wysokość możliwej kreacji (tworzenia) nowego pieniądza przez banki komercyjne na cele

kredytowe. Obniżenie stopy rezerwy obowiązkowej zwiększa mnożnik depozytowy, co

wskazuje na zwiększone możliwości kredytowe banków, zaś zwiększenie stopy rezerwy

obowiązkowej obniża mnożnik depozytowy i wskazuje na zmniejszone możliwości kredytowe

banków komercyjnych. Np. przy stopie rezerw obowiązkowych wynoszącej 20%, mnożnik

depozytowy wynosi 5, gdyż

1 =

, oznacza to, że bank może kreować pożyczki na

sumę pięciokrotnie wyższą od tej części rezerw, która pozostaje po odprowadzeniu rezerw

obowiązkowych do banku centralnego. Tę część rezerw nazywamy rezerwami

nadwyżkowymi [rezerwy nadwyżkowe (

) = wkłady gotówkowe (

) – rezerwy

obowiązkowe (

)]. Z tego też względu:

⋅

gdzie:

— maksymalna suma kreowanych pożyczek.

Jeżeli rezerwa obowiązkowa dla wszystkich wkładów jest jednakowa i wynosi

= 20%,

wówczas depozyt w banku A w wysokości np. 10 000 zł po potrąceniu 20% rezerwy w banku

centralnym, może potencjalnie spowodować wzrost depozytów w całym systemie bankowym

do wysokości 40 000 zł, ponieważ:

Załącznik 1. Kreacja pieniądza przez system bankowy oraz kontrola podaży pieniądza przez bank centralny

40000

8000

⋅

zł.

Analiza przedstawionego przykładu pokazuje, że rozmiary kreacji pożyczek zależą od wysokości:

⎯ pierwotnych wkładów gotówkowych,
⎯ obowiązkowych rezerw bankowych.

Zaprezentowany przykład pokazuje, że przyrost podaży pieniądza wyniósł nie 50 000 zł, ale

40 000 zł, ponieważ 10 000 zł to jedynie zamiana już wcześniej istniejącego pieniądza banku

centralnego (gotówki) na pieniądz bankowy.

Jak już wcześniej wyjaśniliśmy, według najwęższej definicji, podaż pieniądza

( )

jest sumą

gotówki trzymaną poza sektorem bankowym (C) oraz depozytów płatnych na żądanie,

znajdujących się w systemie bankowym (D). A zatem:

Rezerwy gotówkowe znajdujące się w bankach komercyjnych i ich wkłady na żądanie są

ogólnie pieniądzem banku centralnego. Te dwa elementy, tzn. gotówkę (łączną ilość

banknotów i bilonu) znajdującą się w obiegu pozabankowym (

) oraz wkłady na żądanie

banków komercyjnych w banku centralnym (

), określa się jako bazę monetarną lub zasób

pieniądza wielkiej mocy (

), co można zapisać następująco:

Wielkość rezerw obowiązkowych, czyli depozytów na żądanie banków komercyjnych

w banku centralnym, można określić za pomocą wzoru:

⋅

Natomiast sumę gotówki w obiegu, znajdującą się w rękach ludności, wyraża równanie:

⋅

gdzie:

— gotówka znajdująca się poza systemem bankowym,

Załącznik 1. Kreacja pieniądza przez system bankowy oraz kontrola podaży pieniądza przez bank centralny

— stopa pieniądza gotówkowego ustalona przez podmioty rynkowe, która określona jest

w relacji do ogółu posiadanych zasobów pieniężnych przez podmioty rynkowe, np.

przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe,

— wielkość posiadanych przez podmioty rynkowe zasobów pieniężnych.

Uwzględniając powyższe zależności, wielkość bazy monetarnej (

) można wyrazić za

pomocą wzoru:

)

(

⋅

Rozmiary podaży pieniądza o najwyższym stopniu płynności (czyli agregat

) ustalane są

na podstawie następującej formuły:

⋅

gdzie:

— mnożnik kreacji pieniądza.

Baza monetarna, czyli zasób pieniądza wielkiej mocy, nie pokrywa się z podażą pieniądza

, ponieważ część bazy monetarnej dotycząca wielkości rezerw obowiązkowych zostaje

zwielokrotniona na skutek działania mnożnika kreacji pieniądza. Tak więc podaż pieniądza

o najwyższym stopniu płynności (

) jest równa sumie gotówki w rękach ludności oraz

depozytów na żądanie zgromadzonych w bankach komercyjnych. W związku z tym:

)

(

⋅

A zatem mnożnik kreacji pieniądza można wyprowadzić w następujący sposób:

)

(

)

(

⋅

Stąd — dzieląc

przez

oraz wszystkie składniki formuły przez

(depozyty bankowe),

uzyskujemy ostateczny wzór mnożnika kreacji pieniądza:

Załącznik 1. Kreacja pieniądza przez system bankowy oraz kontrola podaży pieniądza przez bank centralny

(

)

(

)

Mnożnik kreacji pieniądza, zwany również mnożnikiem bazy monetarnej jest ilorazem

agregatu M

oraz bazy monetarnej i obrazuje wielkość zmiany w ilości pieniądza wywołanej

zmianą bazy monetarnej o jednostkę (np. o 1 złoty).

W celu wyjaśnienia działania mnożnika kreacji pieniądza posłużmy się przykładem. Załóżmy,

że stopa obowiązkowych rezerw gotówkowych została ukształtowana na poziomie

= 0,1,

zaś stopa pieniądza gotówkowego określona przez podmioty rynkowe wyniosła

= 0,2.

Wówczas, zgodnie z podaną formułą, mnożnik kreacji pieniądza wyniesie 4, ponieważ:

Oznacza to, że podaż pieniądza o najwyższym stopniu płynności (

) jest czterokrotnie

większa od bazy monetarnej oraz od ustawowo określonych, obowiązkowych rezerw

gotówkowych w bankach komercyjnych. Innymi słowy, oznacza to, że bank centralny,

zwiększając o jednostkę ilość emitowanego przez siebie pieniądza, spodziewa się wzrostu

podaży pieniądza (

) o 4 jednostki.

Można zatem powiedzieć, że mnożnik kreacji pieniądza jest większy od jedności. Przy czym

jego wielkość wzrasta, jeśli:

⎯ niższa jest planowana stopa rezerw gotówkowych banków,
⎯ niższa jest relacja gotówki ludności w ogólnej sumie wkładów bankowych.

Załącznik 1. Kreacja pieniądza przez system bankowy oraz kontrola podaży pieniądza przez bank centralny

2. Kontrola podaży pieniądza przez bank centralny

Bank centralny jako naczelna instytucja finansowa w państwie jest kreatorem polityki

pieniężnej, której celem jest wspieranie rozwoju gospodarczego i stabilizowania gospodarki.

Kondycja gospodarki jest wynikiem działalności różnych podmiotów gospodarczych (tj.

gospodarstw domowych, przedsiębiorstw). Ze względu na to, że bank centralny nie ma

bezpośrednich kontaktów ani z gospodarstwami domowymi, ani też z przedsiębiorstwami

(ponieważ jest to sfera działania banków komercyjnych), jego polityka wobec banków

komercyjnych realizowana jest za pomocą instrumentów oddziaływania pośredniego

i bezpośredniego.

Podstawowymi środkami oddziaływania pośredniego są:

⎯ polityka rezerw obowiązkowych,
⎯ polityka refinansowa,
⎯ polityka otwartego rynku.

Polityka rezerw obowiązkowych jest narzędziem, za pomocą którego bank centralny

wpływa na podaż pieniądza i polega ona na określeniu przez bank centralny stopy rezerw

obowiązkowych. Bank centralny nakłada w ten sposób na banki komercyjne obowiązek

utrzymania w gotówce rezerw, które mają zapewnić wypłacalność. Rezerwy obowiązkowe

mogą dotyczyć: depozytów w walucie obcej, funduszy pożyczonych od skarbu państwa,

krótkoterminowych papierów wartościowych emitowanych przez banki oraz możliwości

kredytowych banków komercyjnych.

W przypadku gdy bank centralny podwyższa obowiązkową rezerwę gotówkową, banki

ograniczają udzielanie nowych pożyczek, sprzedają posiadane papiery wartościowe oraz

ściągają swoje należności od dłużników w celu zwiększenia zasobów pieniężnych. Należy

pamiętać, że zwiększenie rezerwy gotówkowej przy danej wielkości wkładów powoduje

zmniejszenie dochodów banków, co zmusza je do podniesienia stopy procentowej

udzielanych kredytów. Natomiast, gdy nastąpi obniżenie przez bank centralny obowiązkowej

rezerwy gotówkowej, wówczas banki na podstawie posiadanych wkładów mogą udzielać

więcej kredytów, a także nabywać papiery wartościowe. Skutkiem tego jest wzrost dochodów

banków, czego efektem może być obniżenie stopy oprocentowania kredytów. Polityka

rezerw obowiązkowych wpływa w jednakowym stopniu na wszystkie banki i uważa się ją za

skuteczny i szybko działający instrument sterowania płynnością banków.

Załącznik 1. Kreacja pieniądza przez system bankowy oraz kontrola podaży pieniądza przez bank centralny

Polityka refinansowa polega na udzielaniu przez bank centralny kredytów bankom

komercyjnym w celu powiększenia ich zasobów pieniężnych, na umożliwieniu zwiększenia

akcji kredytowej oraz na określeniu wysokości stopy redyskontowej i lombardowej.

Każdy bank komercyjny ma prawo zaciągnąć pożyczkę w banku centralnym. W tym celu

banki komercyjne sprzedają bankowi centralnemu weksle handlowe, uprzednio wykupione

od klientów (tzw. weksle zdyskontowane) oraz inne krótkoterminowe papiery wartościowe po

określonej cenie, jaką jest stopa redyskontowa. Bank centralny udziela wówczas bankom

komercyjnym pożyczki pod zastaw weksli, odliczając od ich nominalnej wartości procent

według stopy redyskonta. Wysokość stopy redyskontowej ma wpływ na wielkość pożyczek

zaciąganych przez banki komercyjne w banku centralnym. Zmiana stopy redyskonta

powoduje zmianę stopy dyskonta, według której banki komercyjne przyjmują weksle od

swoich klientów. Różnica między stopą dyskontową a stopą redyskonta stanowi dochód

banku. Podniesienie stopy redyskonta przez bank centralny powoduje wzrost stopy

dyskontowej, co w efekcie prowadzi do podrożenia kredytu i zmniejszenia popytu na niego.

Natomiast obniżenie stopy redyskonta wywołuje obniżenie stopy dyskontowej, co przyczynia

się do wzrostu popytu na kredyt.

Kwotę odsetek z tytułu dyskonta weksli oblicza się według wzoru:

100

365

⋅

gdzie:

— suma potrąconych odsetek,

— stopa dyskontowa,

— liczba dni od przyjęcia weksla do dnia jego płatności,

— suma wekslowa.

Na przykład, jeśli weksel został wystawiony na sumę 1000 zł i jest płatny po 30 dniach od

daty dyskonta, a stopa dyskontowa w stosunku rocznym wynosi 12%, to zostanie on

zdyskontowany (czyli wykupiony przez bank komercyjny) za 990,14 zł, ponieważ:

990

1000

365

360

100

1000

365

−

⇒

⋅

zł.

Załącznik 1. Kreacja pieniądza przez system bankowy oraz kontrola podaży pieniądza przez bank centralny

A zatem kwota dyskontowa dla okresu 30 dni wynosi 9,86 zł.

Jeżeli bank centralny ustali stopę redyskontową na poziomie 10,5% w stosunku rocznym, to

przedstawiony wcześniej weksel zostanie zredyskontowany za 991,37 zł, ponieważ:

991

1000

365

315

100

1000

365

−

⇒

⋅

zł.

Kwota redyskontowa wyniesie 8,63 zł. W ten sposób przychód banku komercyjnego wynosi

1,23 zł (9,86 zł – 8,63 zł).

Bank centralny może również udzielić kredytu lombardowego (pobierając stopę lombardową)

bankom komercyjnym na bardzo krótki okres (przeważnie na kilkanaście dni) pod zastaw

posiadanych przez bank komercyjny papierów wartościowych. W praktyce wartość tego

kredytu nie przekracza 75% wartości nominalnej zdeponowanych dokumentów.

Podstawowym celem udzielenia takiego kredytu jest przywrócenie zachwianej okresowo

płynności banku.

Polityka otwartego rynku polega na kupnie i sprzedaży papierów wartościowych przez

bank centralny na swój rachunek na rynku pieniężno-kredytowym. Przedmiotem kupna

i sprzedaży są głównie weksle skarbowe, a także obligacje średnio- i długoterminowe,

przede wszystkim państwowe.

Bank centralny, sprzedając papiery wartościowe po kursie rynkowym:

⎯ obniża zdolność kredytową banków,
⎯ ściąga część gotówki z rynku,
⎯ wpływa na wzrost stopy oprocentowania kredytów długoterminowych.

Jednak głównym celem polityki otwartego rynku jest wpływ na kształtowanie się rynkowych

stóp procentowych oraz stabilizacja kursów państwowych papierów wartościowych.

Poza wyżej omówionymi instrumentami pośrednimi (o charakterze ekonomicznym), bank

centralny może również korzystać z instrumentów bezpośrednich.

Załącznik 1. Kreacja pieniądza przez system bankowy oraz kontrola podaży pieniądza przez bank centralny

Do środków bezpośredniego (administracyjnego) sterowania rozmiarami działalności

kredytowej banków komercyjnych zaliczyć można:

⎯ kontyngenty kredytowe dla banków,
⎯ wyznaczenie dolnej granicy wyłożenia środków własnych przy kredytach konsumpcyjnych

i kredytach na zakup akcji,

⎯ wprowadzenie maksymalnego oprocentowania wkładów bankowych.

Powyższe środki stosowane są, gdy instrumenty ekonomiczne okazują się mało skuteczne.

Należy jednak zaznaczyć, że w praktyce banki centralne stosują kombinacje wyżej

wymienionych instrumentów.

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

1. Eksport i import a równowaga dochodu narodowego

2. Funkcje eksportu netto

3. Bilans płatniczy i rezerwy walutowe

4. Polityka kursu walutowego

5. Model IS-LM w gospodarce otwartej

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

1. Eksport i import a równowaga dochodu narodowego

Gospodarka otwarta oznacza, że dany kraj dokonuje transakcji z innymi krajami, czyli

eksportuje i importuje różne towary. Eksport oznacza dobra wytworzone w kraju,

a następnie sprzedane zagranicą, podczas gdy import oznacza dobra wyprodukowane

zagranicą i tam kupowane na użytek gospodarki krajowej. Różnica między wielkością

eksportu i wielkością importu w gospodarce stanowi eksport netto zwany również bilansem

handlowym, co można zapisać za pomocą wzoru:

−

gdzie:

— eksport netto,

— wielkość eksportu,

— wielkość importu.

W przypadku małych krajów, takich jak Polska, poziom dochodu narodowego w innych

krajach i popytu zagranicą na nasz eksport przeważnie nie zależy od poziomu dochodu

naszego kraju. Z tego też względu popyt na eksport naszego kraju należy traktować jako

wielkość autonomiczną, która jest dana w określonym czasie, podczas gdy w odniesieniu do

importu przyjmujemy założenie, że jego zmiana jest uzależniona od zmiany dochodu

narodowego.

eksport (X)
import (Y)

dochód narodowy (Y)

X Z

Z KSI Y

KSI

Rysunek 1. Eksport i import a bilans handlowy

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

Krzywa popytu na eksport jest równoległa do osi odciętych, ponieważ, jak już wcześniej

wyjaśniliśmy, eksport jest wielkością autonomiczną, czyli nie zależy od poziomu dochodu

(rysunek 1).

Poziom importu jest ściśle skorelowany z poziomem dochodu narodowego, dlatego też

import rośnie wraz ze wzrostem dochodu narodowego, zaś nachylenie funkcji importu jest

równe krańcowej skłonności do importu, która informuje, jaką część każdej dodatkowej

jednostki dochodu narodowego podmioty krajowe pragną przeznaczyć na dodatkowy import.

Przy każdym poziomie dochodu narodowego różnica pomiędzy eksportem a importem

stanowi eksport netto, z tym że przy niskim poziomie dochodu eksport netto jest dodatni

(

) i mamy wówczas do czynienia z nadwyżką handlową w wymianie

międzynarodowej, zaś przy wysokim poziomie dochodu narodowego pojawia się deficyt

handlowy, będący konsekwencją nadwyżki importu nad eksportem (

), czyli ujemnego

eksportu netto (rysunek 2).

nadwyżka
handlowa

deficyt
handlowy

X Z

(Y)

Rysunek 2. Ujemny eksport netto

W gospodarce otwartej pojawienie się eksportu prowadzi do przesunięcia równoległego

funkcji globalnego popytu z

na skutek uruchomienia procesu mnożnikowego,

co w konsekwencji przyczynia się do wzrostu poziomu dochodu w punkcie równowagi z

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

Ponieważ w gospodarce otwartej część popytu konsumpcyjnego zaspokajana jest za

pomocą dóbr importowanych z zagranicy (co powoduje odpływ części dochodu z rynku), to

każda dodatkowa złotówka dochodu narodowego przyczynia się do zwiększenia popytu

konsumpcyjnego na dobra krajowe o krańcową skłonność do konsumpcji z dochodu

narodowego, pomniejszoną o krańcową skłonność do importu (ponieważ część wydatków

równa

KSI

trafia za granicę), stąd zmienia się kąt nachylenia funkcji konsumpcji i

globalnego popytu i w konsekwencji spada dochód narodowy w równowadze z

(rysunek 3).

(Y)

KSK

Rysunek. 3. Dochód narodowy zapewniający równowagę w gospodarce otwartej

Zmiana krańcowej skłonności do konsumpcji (wynikająca z uwzględnienia eksportu i importu)

wpływa również na mnożnik eksportowy (

), który informuje, że każda dodatkowa

złotówka dochodu narodowego prowadzi do zwiększenia popytu konsumpcyjnego na

produkty krajowe o krańcową skłonność do konsumpcji z dochodu narodowego (

KSK

’),

pomniejszoną o krańcową skłonność do importu (

KSI

) i wyraża się formułą:

KSI

KSK

KSI

KSK

−

)

(

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

2. Funkcja eksportu netto

Popyt globalny z uwzględnieniem eksportu i importu równy jest sumie popytu

konsumpcyjnego (

), popytu inwestycyjnego (

), popytu państwa na dobra i usługi (

)

oraz eksportu netto (

), co można zapisać za pomocą wzoru:

Istnienie eksportu netto oznacza, że krajowa konsumpcja (

) zawiera w sobie

również zakupy dóbr i usług importowanych z zagranicy oraz to, że popyt konsumentów

zagranicznych na towary krajowe przyczynia się do ich eksportu, co w efekcie przyczynia się

do wzrostu popytu globalnego w kraju.

Jak już wyjaśniliśmy, eksport jest wielkością autonomiczną, ponieważ zależy on od dochodu

w krajach, do których kieruje się dobra i usługi wytworzone w kraju eksportującym, zaś nie

zależy od poziomu dochodu narodowego. Import uzależniony jest przede wszystkim od

poziomu dochodu narodowego i krańcowej skłonności do importu. Z tego też względu

eksport netto uzależniony jest od stałej wartości eksportu, krańcowej skłonności do importu

oraz od dochodu narodowego. Funkcję eksportu netto można zapisać następująco:

KSI

−

⋅

−

gdzie:

— eksport autonomiczny,

KSI

— krańcowa skłonność do importu,

—

współczynnik wrażliwości eksportu netto na stopę procentową w kraju, który

informuje, o ile spadnie eksport netto, gdy stopa procentowa wzrośnie o 1 punkt

procentowy,

— stopa procentowa.

Eksport netto jest ujemnie powiązany ze stopą procentową, ponieważ wyższa stopa

procentowa w danym kraju zachęca zagranicznych inwestorów do lokowania wolnych

zasobów w walucie tegoż kraju, co w efekcie przyczynia się do wzrostu kursu waluty tego

kraju i do deficytu handlowego (ponieważ spada eksport i rośnie import). Również zależność

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

między eksportem netto a dochodem narodowym jest ujemnie skorelowana, ponieważ

rosnący dochód przyczynia się do wzrostu popytu na dobra importowane z zagranicy.

Model makroekonomiczny uwzględniający funkcję eksportu netto zapisać można za pomocą

równań:

KSK

)

(

−

;

KSI

−

⋅

−

Uwzględniając powyższe założenia dotyczące kształtowania się elementów globalnego

popytu, można wyznaczyć wielkość dochodu narodowego

, który zapewnia równowagę:

KSK

−

)

(

Wprowadzając do powyższego równania zamiast zmiennych niezależnych

, ich

funkcje, otrzymujemy:

KSI

KSK

−

⋅

−

)

(

Stąd:

(IS)

KSI

KSK

−

)

(

)

(

Często funkcję (IS) wyprowadza się ze względu na stopę procentową (

) i wówczas ma ona

postać:

]

)

(

[

)

(

KSI

KSK

−

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

(IS)

−

KSI

KSK

−

)

(

Równanie to ma charakter liniowy o współczynniku nachylenia (tangensie kąta nachylenia

linii IS do osi odciętych) liczonym pochodną:

KSI

KSK

−

)

(

Równanie to wyznacza nachylenie krzywej IS w gospodarce otwartej i informuje, że

nachylenie krzywej jest uzależnione od:

, czyli wrażliwości inwestycji na zmiany stopy

procentowej,

, czyli wrażliwości eksportu netto na stopę procentową w kraju oraz od

wysokości mnożnika. Ponieważ

, dlatego

Świadczy to o tym, że aby równowaga na rynku dóbr i usług była zachowana, wzrost stopy

procentowej o

musi być zrekompensowany obniżeniem się dochodu narodowego

KSI

KSK

−

)

(

razy większym. Natomiast wzrostowi dochodu narodowego o

musi

odpowiadać obniżenie się stopy procentowej o

Krzywa IS w gospodarce otwartej różni się od krzywej IS w gospodarce zamkniętej,

ponieważ:

⎯ występuje odwrotna zależność między eksportem netto a dochodem narodowym,

w wyniku czego krzywa IS jest bardziej stroma, ponieważ:

)

(

)

(

KSK

KSI

KSK

−

⎯ występuje ujemna zależność między eksportem netto a stopą procentową, w wyniku

czego krzywa IS jest bardziej płaska.

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

3. Bilans płatniczy i rezerwy walutowe

Bilans płatniczy jest zestawieniem wartości obrotu zagranicznego danego kraju z zagranicą

w zakresie towarów, usług i kapitału w danym okresie, najczęściej jednym roku. Jest więc

sumarycznym zestawieniem wszystkich międzynarodowych transakcji ekonomicznych

i finansowych z zagranicą pomiędzy podmiotami gospodarującymi (czyli gospodarstwami

domowymi, przedsiębiorstwami, rządem) w kraju i zagranicą. Bilans płatniczy jest zatem

narzędziem pozwalającym określić sytuację finansową kraju „na styku” z otoczeniem

zewnętrznym.

Bilans płatniczy sporządzany jest zgodnie z ogólnymi zasadami księgowości. Pełna

księgowość bilansu płatniczego składa się z wielu rodzajów transakcji. Wszystkie transakcje

księgowe w bilansie płatniczym można podzielić na określone kategorie. W konsekwencji

w bilansie płatniczym (

) można wyróżnić:

⎯ bilans obrotów bieżących (

BOB

⎯ bilans obrotów kapitałowych (

BOK

⎯ bilans rozliczeń oficjalnych (państwowych i wyrównawczych) (

BOR

BOK

BOB

Bilans obrotów bieżących jest zapisem przepływu dóbr i usług pomiędzy danym krajem

a zagranicą, płatności transferowych netto oraz dochodów netto z tytułu własności zagranicą.

Transakcje składające się na bilans obrotów bieżących można podzielić na kilka kategorii.

Stosując kryterium rodzaju transakcji, można w nim wyróżnić:

⎯ bilans obrotów towarowych i usług, który jest zestawieniem płatności wynikających

z eksportu i importu towarów i usług. Bilans obrotów towarowych określany jest często

bilansem handlowym, natomiast bilans obrotu usługami — „niewidzialnym handlem”.

Składają się nań: obroty turystyczne, opłaty licencyjne, tantiemy, opłaty transportowe,

ubezpieczenia, usługi bankowe, konsultacje, komunikacja komputerowa, telefoniczna,

telewizyjna i odsetki. Jeżeli wpływy z eksportu przewyższają wydatki na import, to mamy

do czynienia z nadwyżką handlową (czyli dodatnim bilansem handlowym). W sytuacji, gdy

dochody z eksportu są niższe od płatności za import, mamy do czynienia z deficytem

handlowym (czyli ujemnym bilansem handlowym);

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

⎯ bilans procentów i dywidend, który jest zestawieniem płatności otrzymanych

z inwestycji zagranicą i zapłaconych za inwestycje dokonane w kraju. Są to tzw. opłaty za

korzystanie z kapitału fizycznego (maszyny, urządzenia);

⎯ bilans jednostronnych transferów, który jest zestawieniem transakcji stanowiących

jednostronny przepływ dóbr, usług lub środków finansowych, którym nie towarzyszy

przepływ płatności dóbr i usług w drugą stronę. Do tej części bilansu obrotów bieżących

zaliczamy: pomoc zagraniczną, granty, przekazy pieniężne, etc.

Bilans obrotów kapitałowych jest zapisem transakcji dotyczących aktywów finansowych

danego kraju z zagranicą. Obejmuje on:

⎯ bilans obrotu kapitałami krótkoterminowymi (rezultaty inwestycji w papiery

wartościowe krótkoterminowe w kraju i zagranicą);

⎯ bilans obrotu kapitałami długoterminowymi (rezultaty inwestycji kapitałowych

w długoterminowe papiery wartościowe, takie jak: akcje, obligacje w kraju i zagranicą);

⎯ rezerwy.

Bilans rozliczeń oficjalnych (państwowych i wyrównawczych) rejestruje wszystkie

sposoby finansowania zarówno strony kredytowej, jak i debetowej bilansu płatniczego.

Rejestruje zatem zmiany:

⎯ zagranicznych aktywów finansowych w danym kraju (utrzymywanych przez zagraniczne

banki centralne w postaci bonów skarbowych, obligacji rządowych, bonów pieniężnych

banku centralnego, depozytów pieniężnych w walucie krajowej, etc.);

⎯ rezerw krajowych, utrzymywanych przez rząd w złocie, papierach wartościowych

i w walutach zagranicznych.

Z rachunkowego punktu widzenia bilans płatniczy (

) — z uwzględnieniem bilansu

rozliczeń oficjalnych (

BOR

) — zawsze równa się zero (czyli jest zbilansowany).

BOR

BOB

Występowanie równowagi rachunkowej nie jest równoznaczne z równowagą

z ekonomicznego punktu widzenia.

W celu wyjaśnienia równowagi bilansu płatniczego w znaczeniu ekonomicznym, należy

zwrócić uwagę na fakt, że istotne znaczenie ma rozróżnienie rodzajów transakcji

ekonomicznych na transakcje autonomiczne i transakcje wyrównawcze. Przez transakcje

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

autonomiczne rozumie się transakcje, które zawierane są niezależnie od stanu bilansu

płatniczego i które dokonywane są wyłącznie z przyczyn ekonomicznych. Natomiast

transakcje wyrównawcze podejmowane są w odpowiedzi na transakcje autonomiczne

i realizowane są z myślą o wyrównaniu bilansu płatniczego.

W sytuacji gdy strona kredytowa transakcji autonomicznych przewyższa ich stronę debetową

(czyli płatności transferowe), wówczas powstała nadwyżka kredytowa transakcji

autonomicznych niwelowana jest przez ujemne saldo transakcji wyrównawczych. Mamy

zatem do czynienia z nadwyżką w bilansie płatniczym. Z kolei deficyt bilansu

płatniczego ma miejsce wówczas, gdy płatności z tytułu transakcji autonomicznych

przewyższają dochody z nich. Niedobór ten musi być wyeliminowany przez nadwyżkę

z transakcji wyrównawczych. Natomiast o równowadze bilansu płatniczego mówimy

wtedy, gdy transakcje autonomiczne równoważą się, natomiast transakcje wyrównawcze nie

występują.

Należy również pamiętać o tym, że oprócz równowagi z rachunkowego i ekonomicznego

punktu widzenia wyróżnia się także równowagę rzeczywistą, z którą mamy do czynienia

wówczas, gdy równowaga bilansu płatniczego w znaczeniu ekonomicznym utrzymywana jest

w wyniku działania podstawowych sił rynkowych, a zatem bez interwencji państwa.

Bilans płatniczy w Polsce jest sporządzany zgodnie z zaleceniami międzynarodowych

instytucji finansowych, tj. Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Banku Światowego.

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

4. Polityka kursu walutowego

Wszystkie kraje na świecie prowadzą politykę otwarcia na świat, czyli wymieniają

z zagranicą zarówno towary, jak i aktywa. Stopień powiązania poszczególnych państw

z otoczeniem międzynarodowym jest różny, tym niemniej gospodarki poszczególnych

państw są ze sobą ściśle powiązane, co prowadzi do przerzucania skutków narodowych

polityk jednych państw na inne, uzależnia w znacznym stopniu rozwój jednych krajów od

rozwoju drugich i w konsekwencji doprowadza do integracji poszczególnych gospodarek.

Gospodarki poszczególnych państw tworzą trwały system naczyń połączonych, gdzie

realizacja pomiędzy nimi wszystkich transakcji, które w sposób usystematyzowany

prezentują ich bilanse płatnicze, jest związana z rynkiem walutowym.

Rynek walutowy to taki rynek międzynarodowy, na którym jedna waluta krajowa może być

wymieniona na inną walutę. Cena, po której wymieniane są te dwie waluty nazywana jest

kursem walutowym (wymiennym).

We współczesnej gospodarce rynkowej kurs walutowy decyduje m.in. o wielkości eksportu

i importu, dochodzie narodowym, a także o równowadze całej gospodarki. Pamiętajmy

również o tym, że kurs walutowy to jedna z cen w gospodarce, tak jak stopa procentowa

(cena pieniądza), płaca (cena pracy) itp.

Kurs walutowy jest to cena waluty jednego kraju wyrażona w walucie innego kraju, czyli jest

to liczba jednostek jednej waluty, którą trzeba zapłacić za jednostkę drugiej waluty. Kurs

walutowy może być podawany w ujęciu brytyjskim i europejskim. Brytyjska definicja kursu

walutowego oparta jest na określeniu ceny waluty kraju, którego gospodarkę analizujemy

w walucie obcej, np. jeśli analizujemy gospodarkę polską, to kurs walutowy, np. 0,24

USD/1,00 PLN, stanowi miarę międzynarodowej wartości złotego, podobnie jak kurs

walutowy 0,50 DEM/1,00 PLN, który określa liczbę jednostek waluty obcej (DEM), jakie

można otrzymać za jednostkę waluty krajowej (PLN).

Natomiast europejska definicja kursu walutowego określa cenę każdej waluty w stosunku

do dolara amerykańskiego (USD), np. 4,16 PLN/1 USD, czy 1,80 DEM/1 USD. Gdy dokonuje

się analizy związków pomiędzy rynkiem walutowym i rynkiem pieniężnym, łatwiej jest

uchwycić wzajemne relacje, posługując się tą samą walutą, czyli stosując brytyjską definicję

kursu walutowego (pozwala to również pozostać w zgodzie z logiką matematyczną dla

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

oznaczenia wzrostu lub spadku kursu walutowego, gdyż np. wzrost kursu PLN z 0,24 USD

do 0,25 USD/1,00 PLN i oznaczenie tego na osi rzędnych z tym samym wzrostem według

europejskiej definicji kursu walutowego z 4,16 PLN/1 USD do 4,00 PLN/1 USD — pozwala

odczytać wzrost na osi rzędnych w kierunku odwrotnym).

Podobnie jak w przypadku innych rynków, tak samo i na rynku walutowym istnieje tylko jedna

cena równowagi, która uzależniona jest od kształtowania się popytu i podaży. Popyt na rynku

walutowym, czyli popyt na walutę kraju, którego gospodarkę analizujemy, reprezentuje

zagranica, natomiast podaż na rynku walutowym reprezentują podmioty krajowe. Zagranica,

aby kupić polskie towary, akcje polskich przedsiębiorstw czy bony skarbowe, zgłasza popyt

na polskie złotówki, oddając w zamian swoją walutę. Jeżeli natomiast polskie podmioty chcą

zakupić towary, usługi lub zagraniczne aktywa, to wycofuje część złotówek z rynku

pieniężnego i przemieszcza je na rynek walutowy, gdzie wymienia je na walutę obcą i w ten

sposób kreuje podaż polskiej złotówki na rynku walutowym, wymieniając złotówki na walutę

kraju, gdzie chce dokonać zakupów. Zatem popyt i podaż na rynku walutowym dotyczy

waluty krajowej, w tym przypadku polskich złotówek obsługujących transakcje z zagranicą.

Popyt na polskie złotówki na rynku walutowym jest związany m.in. z eksportem naszych

towarów i usług (obroty bieżące) oraz kupnem przez podmioty zagraniczne naszych aktywów

(obroty kapitałowe). Podaż polskich złotówek jest związana m.in. z importem towarów i usług

przez Polskę (obory bieżące) oraz z zakupem aktywów zagranicą (obroty kapitałowe).

Na rynku walutowym jest tylko jedna cena równowagi (

), która równoważy popyt i podaż

waluty krajowej obsługującej transakcje z zagranicą. W tym przypadku to zapotrzebowanie

zagranicy (np. Niemców, którzy chcą nabyć polskie towary lub aktywa) równa się ilości

złotówek, jaką chcą wymienić na obcą walutę mieszkańcy Polski, by kupić np. niemieckie

towary lub aktywa.

O reakcji kursu walutowego na zmiany popytu na walutę krajową i jej podaży decyduje

system kursu walutowego, czyli sposób jego ustalania. W różnych krajach istnieje wiele

różnych systemów kursów walutowych, jednak w ramach naszych rozważań omówione

zostaną skrajne przypadki: system kursu całkowicie stałego i system kursu całkowicie

płynnego.

Jeżeli rząd danego kraju prowadzi politykę stałego kursu walutowego, to zgadza się

utrzymywać wymienialność swej waluty przy stałym kursie wymiennym.

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

Waluta jest wymienialna, jeżeli rząd, działając za pośrednictwem banku centralnego,

zobowiązuje się do skupu lub sprzedaży po stałym kursie takiej ilości waluty, jaka zostanie

zgłoszona do sprzedaży (zakupu) na rynku. Zatem stały kurs waluty ustala państwo, które

zobowiązuje się do jego obrony.

W systemie płynnego kursu walutowego kurs osiąga poziom równowagi wolnorynkowej

w punkcie przecięcia się funkcji popytu i podaży bez jakiejkolwiek interwencji państwa.

Oznacza to, że ceny walut ustalają się swobodnie na rynku walutowym, w wyniku

działających tam konkurencyjnych sił rynkowych.

Wprowadźmy teraz cztery nowe terminy oznaczające zmiany kursu walutowego.

W przypadku płynnego kursu walutowego mamy do czynienia z dwoma rodzajami zmian

kursu: aprecjacją i deprecjacją.

Aprecjacja waluty krajowej oznacza zwiększenie jej międzynarodowej wartości (siły

nabywczej) w stosunku do innej waluty (walut).

Deprecjacja to zmniejszenie międzynarodowej wartości waluty krajowej, mierzonej jej

relacją wymienną w stosunku do innej waluty (lub walut).

Zmiany poziomu kursu mogą nastąpić w systemie kursu stałego, np. na skutek silnej presji

powstałej na rynku, wywołanej przez nadwyżkę popytu na walutę krajową lub nadwyżkę

podaży, a bank centralny nie jest w stanie bronić kursu waluty, wówczas może nastąpić

dewaluacja lub rewaluacja.

Dewaluacja oznacza podwyższenie kursu wymiennego waluty krajowej do waluty

zagranicznej. Innymi słowy, dewaluacja polega na obniżeniu wartości waluty krajowej

w przeliczeniu na jednostki pieniężne innego kraju (czyli powoduje obniżenie jej parytetu).

Oznacza to, że za obcą walutę (np. dolara amerykańskiego) płaci się więcej w jednostkach

waluty krajowej. Należy również podkreślić, że dewaluacja waluty krajowej wzmacnia

pozycję konkurencyjną eksporterów i czyni eksport bardziej opłacalnym. Równocześnie

drożeją wszystkie towary importowane (ponieważ ceny towarów zagranicznych przeliczane

są na walutę krajową po wyższym kursie), a także drożeją ceny towarów wytwarzanych

w kraju na surowcach importowanych z zagranicy. Dlatego też dewaluacja podnosi

przeciętną stopę inflacji w kraju.

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

Natomiast rewaluacja oznacza obniżenie kursu wymiennego waluty krajowej do waluty

zagranicznej. Innymi słowy, rewaluacja polega na podniesieniu wartości waluty krajowej

w przeliczeniu na jednostki pieniężne innego kraju. Oznacza to, że za obcą walutę płaci się

mniej w jednostkach waluty krajowej. Rewaluacji dokonuje bank centralny wówczas, gdy

istnieje duża nadwyżka w bilansie płatniczym. W przeciwieństwie do dewaluacji, rewaluacja

waluty krajowej wzmacnia pozycję konkurencyjną importerów i czyni import bardziej

opłacalnym (Zalega T., 2001: 154 i 165).

Nominalny kurs walutowy (

) definiowaliśmy jako liczbę jednostek waluty obcej, które

można wymienić na jednostkę waluty krajowej (np. 0,24 USD = 1,00 PLN) lub jako pewną

liczbę krajowych jednostek pieniężnych, jakie potrzebne są do zakupu jednostki waluty obcej

(np. 1 USD = 4,16 PLN). Natomiast realny kurs walutowy (

) jest miarą relatywnej ceny

dóbr pochodzących z różnych krajów, wyrażoną w tej samej walucie, czyli jest to iloraz ceny

towarów krajowych wyrażonej w walucie krajowej (

) i pomnożonej przez aktualny (lub

obowiązujący) kurs walutowy (

), porównanej do ceny towarów zagranicznych wyrażonej

w walucie zagranicznej (

⋅

Ponadto realny kurs walutowy definiuje się również jako kurs skorygowany o poziom cen

w różnych krajach, czyli iloraz zagranicznej ceny towaru krajowego i zagranicznej ceny

towarów zagranicznych.

Wyjaśnijmy sobie, czym charakteryzuje się realny kurs walutowy na prostych przykładach:

Przykład 1: Załóżmy, że ceny towarów polskich wzrosły w 1999 roku o 8%, a ceny towarów

amerykańskich tylko o 2%, natomiast nominalny kurs złotego do dolara amerykańskiego

wyniósł na początku roku 4,08 PLN. A zatem, zgodnie z powyższym wzorem, realny kurs

dolara pod koniec roku wyniósł:

PLN

102

PLN

108

⋅

Przykład 2: Załóżmy, że rower wyprodukowany w Polsce kosztuje 400,00 PLN, zaś

podobnej jakości wyprodukowany w Niemczech 250 DEM. Wówczas relacja cen tego

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

samego dobra (czyli roweru) pochodzącego z Polski i Niemiec wynosi 200 : 250 (w DEM) lub

400 : 500 (w PLN), jeżeli nominalny kurs walutowy wynosi 0,5 DEM = 1 PLN (lub 1 DEM = 2

PLN). A zatem możemy zapisać, że:

500

400

DEM

PLN/1

PLN

500

DEM

200

lub

250

200

PLN

DEM/1

DEM

250

PLN

400

⋅

Z powyższego zapisu wynika jednoznacznie, że realny kurs walutowy jest funkcją cen

w kraju (

) i zagranicą (

), a także poziomu nominalnego kursu walutowego (

A zatem, gdy:

⎯ wskaźnik

=1, wówczas towary pochodzenia zagranicznego i krajowego są pod

względem cen jednakowo konkurencyjne na rynkach światowych;

⎯ wskaźnik

>1, to towary pochodzenia krajowego są mniej konkurencyjne w stosunku

do towarów zagranicznych, przy założeniu ceteris paribus spada eksport i rośnie import;

⎯ wskaźnik

<1, (w naszym przykładzie 400/500 lub 200/250), wówczas konkurencyjność

krajowych towarów na rynku światowym rośnie, zwiększa się eksport i maleje import.

W warunkach niezmienności cen w kraju i zagranicą o realnym kursie walutowym decyduje

nominalny kurs walutowy (

). Jeżeli natomiast uwzględnimy inflację (

), to wskaźnik

realnego kursu walutowego (

) można zapisać:

⋅

gdzie:

— wskaźnik inflacji w kraju,

— wskaźnik inflacji zagranicą.

W przypadku, gdy nominalny kurs walutowy (

) nie zmienia się, to realny kurs walutowy

(

⎯ rośnie, gdy wskaźnik inflacji w kraju jest wyższy niż zagranicą (

↑⇒

⎯ spada, gdy wskaźnik inflacji w kraju jest niższy niż zagranicą (

↓⇒

⎯ pozostaje bez zmian, gdy wskaźnik inflacji w kraju i zagranicą osiąga ten sam poziom

(

const

⇒

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

Widzimy zatem, że konkurencyjność międzynarodowa jest mierzona przez porównanie

względnych cen towarów różnych krajów w tej samej walucie.

Kurs oparty na parytecie siły nabywczej jest to taka ścieżka zmian nominalnego kursu

walutowego, która pozwala utrzymać na stałym poziomie konkurencyjność międzynarodową,

a zatem w krajach, w których występuje wyższa stopa inflacji niż u konkurentów, będzie

następowała deprecjacja nominalnego kursu walutowego, zaś w krajach, gdzie inflacja jest

niższa niż u konkurentów, postępować będzie aprecjacja kursu walutowego.

Płynne kursy walutowe mogą zatem w długim okresie rozwiązywać problem różnic krajowych

stóp inflacji i tempa wzrostu ilości pieniądza w skali międzynarodowej.

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

5. Model IS-LM w gospodarce otwartej

Przeprowadzona analiza wpływu wstrząsów zewnętrznych na procesy dostosowawcze

(w tym na stopę procentową, kurs walutowy i poziom dochodu narodowego) wykazała, że ich

zakres uzależniony jest przede wszystkim od systemu kursu walutowego. Inny przebieg

miały procesy dostosowawcze w systemie stałego kursu walutowego, inny zaś w systemie

płynnego kursu walutowego. Nasuwa się zatem pytanie, jak skuteczna jest polityka fiskalna

i monetarna w systemie stałego i płynnego kursu walutowego. W celu udzielenia odpowiedzi

na to ważkie pytanie zaprezentujemy analizę skuteczności stosowanej przez rząd polityki

fiskalnej i monetarnej w warunkach stałego i płynnego kursu walutowego przy zastosowaniu

modelu IS-LM-BP. Analizę taką przeprowadzimy, przyjmując założenie doskonałej

mobilności kapitału, czyli swobodnego przepływu kapitału, który bez żadnych ograniczeń

może przepływać z kraju do kraju w poszukiwaniu najwyższej stopy procentowej.

W naszych analizach skoncentrujemy się głównie na determinantach pobudzających, a nie

ograniczających popyt globalny w krótkim okresie. Z tego też względu przedmiotem naszych

rozważań będzie przede wszystkim ekspansywna polityka fiskalna i ekspansywna polityka

pieniężna. Rozpoczniemy rozważania od przeanalizowania skuteczności polityki fiskalnej

w warunkach stałego kursu walutowego (rysunek 4).

dochód (Y)

BP 0

r = r

Rysunek 4. Ekspansywna polityka fiskalna w systemie stałego kursu walutowego

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

Załóżmy, że gospodarka znajduje się w stanie równowagi wewnętrznej i zewnętrznej, przy

dochodzie narodowym

i stopie procentowej

(punkt

). W sytuacji, gdy rząd

zdecyduje się na prowadzenie ekspansywnej polityki fiskalnej, to krzywa IS przesunie się na

prawo do położenia

, powodując wzrost stopy procentowej oraz wzrost produkcji

i dochodu narodowego (punkt

Stopa procentowa wyższa w kraju niż zagranicą powoduje napływ do tego kraju kapitału

obcego, powodując wzrost podaży walut obcych. Wówczas bank centralny zaczyna

skupować waluty obce za walutę krajową (zmniejszając tym samym podaż waluty obcej na

rynku krajowym), w celu utrzymania stałego kursu walutowego. Jednakże bank centralny,

kupując walutę obcą, wprowadza na rynek dodatkowy pieniądz krajowy, co powoduje wzrost

podaży pieniądza krajowego, a to z kolei przyczynia się do obniżenia stopy procentowej.

Niższa stopa procentowa jest konsekwencją przesunięcia krzywej LM na prawo do położenia

, aż do punktu (

), w którym następuje równowaga na rynku dóbr, rynku pieniądza

i rynku walutowym. Bank centralny zaprzestaje wówczas skupu, ponieważ krajowa stopa

procentowa powraca do poziomu obowiązującego na świecie. Efektem ekspansywnej polityki

fiskalnej i interwencji banku centralnego jest wzrost produkcji i dochodu narodowego

w równowadze (

). A zatem polityka fiskalna przy stałym kursie walutowym okazuje się

skuteczna. Przyjrzyjmy się teraz efektom polityki monetarnej w warunkach stałego kursu

walutowego (rysunek 5).

dochód (Y)

BP 0

r = rw

Rysunek 5. Ekspansywna polityka monetarna w systemie stałego kursu walutowego

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

Załóżmy, że gospodarka znajduje się w stanie równowagi wewnętrznej i zewnętrznej, przy

dochodzie narodowym

i stopie procentowej

(punkt

). W sytuacji, gdy rząd

decyduje się na wprowadzenie ekspansywnej polityki pieniężnej, spowoduje to przesunięcie

krzywej LM na prawo do położenia

, w wyniku czego nastąpi wzrost poziomu produkcji

i dochodu narodowego w równowadze (

). Stopa procentowa w kraju obniży się poniżej

poziomu światowego, co zniechęca obcy kapitał do lokowania w tym kraju (kapitał obcy

odpływa z kraju w poszukiwaniu miejsc gwarantujących wyższe zyski z lokat), w wyniku

czego zmniejsza się w kraju podaż waluty obcej. Wówczas bank centralny, zwiększając

podaż waluty obcej z własnych rezerw, spowoduje zmniejszenie podaży pieniądza

krajowego na rynku pieniężnym, a to z kolei przyczyni się do podwyższenia stopy

procentowej (krzywa

przesuwa się na lewo do położenia

). Jednakże w efekcie

ekspansywnej polityki pieniężnej produkcja i dochód narodowy zmniejsza się również

i powraca do poziomu wyjściowego (

). Krajowa stopa procentowa zrównuje się

z poziomem światowym, a bank centralny zaprzestaje sprzedaży. A zatem ekspansywna

polityka pieniężna przy stałym kursie walutowym okazuje się nieskuteczna. Podobny

charakter ma w tych warunkach restrykcyjna polityka pieniężna.

Kraje, w których poziom dochodu narodowego w równowadze jest niski, stoją przed trudnym

i niezwykle istotnym dylematem, jak bardzo można pobudzić wzrost dochodu, aby zwiększyć

wykorzystanie czynników produkcji i w ten sposób ograniczyć rozmiary bezrobocia, nie

zwiększając z kolei deficytu w bilansie płatniczym. Jak już wyjaśniliśmy, przy niskim poziomie

dochodu narodowego eksport netto jest dodatni i mamy wtedy do czynienia z nadwyżką

handlową w wymianie międzynarodowej. Natomiast przy wysokim poziomie dochodu

narodowego pojawia się deficyt handlowy, a to oznacza ujemny eksport netto. W przypadku,

gdy kraj posiada rezerwy dewizowe lub możliwość finansowego wsparcia z zagranicy,

problem nierównowagi zewnętrznej nie blokuje wzrostu dochodu narodowego, który jest

efektem zastosowania ekspansywnej polityki fiskalnej. W sytuacji braku takich możliwości,

nierównowaga zewnętrzna będzie ograniczała wzrost dochodu narodowego.

Rozwiązaniem powyższego dylematu w ujęciu teoretycznym jest model tzw. polityki mix

(policy-mix) Roberta Mundella. Idea polityki mix (zakładając uproszczoną analizę ruchu

okrężnego pieniądza w gospodarce otwartej) opiera się na następujących założeniach

wyjściowych:

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

1. Występuje równowaga w bilansie handlowym przy istniejącym poziomie cen importowych

i danym popycie eksportowym.

2. Występuje doskonała mobilność kapitału, zaś krajowa stopa procentowa jest równa

światowej stopie procentowej.

3. Saldo bilansu płatniczego (

) określone jest przez saldo bilansu handlowego (

)

i kapitałowego (

BOK

Model ten zakłada wsparcie ekspansywnej polityki fiskalnej przez restrykcyjną politykę

pieniężną dla pobudzenia popytu globalnego w celu zwiększenia dochodu narodowego, przy

zachowaniu równowagi wewnętrznej i zewnętrznej (rysunek 6).

dochód (Y)

BP 0

r''

r = r

Rysunek 5. Polityka mix w modelu Roberta Mundella

Polityka mix sprawia, że przy wzroście dochodu narodowego zachowana jest równowaga

zewnętrzna (

). Należy w tym miejscu zaznaczyć, że równowaga bilansu płatniczego

(

) przy deficycie bilansu handlowego jest możliwa wówczas, gdy występuje

nadwyżka w obrotach kapitałowych bilansu płatniczego. Natomiast nadwyżka w obrotach

kapitałowych jest możliwa w sytuacji napływu kapitału z zagranicy, a zatem wtedy, kiedy

krajowa stopa procentowa (

) jest wyższa od światowej (

Podwyższenie stopy procentowej można osiągnąć przez restrykcyjną politykę pieniężną

polegającą na zmniejszeniu podaży pieniądza lub przez ustalenie wyższego poziomu stopy

procentowej przez bank centralny (krzywa LM przesunie się wówczas na lewo do położenia

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

). Wzrost krajowej stopy procentowej powoduje jednak obniżenie się popytu

wewnętrznego i w konsekwencji zmniejszenie dochodu narodowego w równowadze (

Dlatego też, aby zneutralizować ten ujemny wpływ wzrostu stopy procentowej na popyt

wewnętrzny, można zastosować ekspansywną politykę fiskalną (krzywa IS przesunie się na

prawo do położenia

). Zmniejszone podatki lub/i zwiększone wydatki rządowe

przyczyniają się do zwiększenia globalnego popytu i dochodu narodowego w równowadze

(

Obecnie przeanalizujemy skuteczność polityki fiskalnej w warunkach płynnego kursu

walutowego (rysunek 7).

dochód (Y)

BP 0

r = r

Rysunek 6. Ekspansywna polityka fiskalna w warunkach płynnego kursu walutowego

Załóżmy, że gospodarka znajduje się w stanie równowagi wewnętrznej i zewnętrznej (punkt

), w którym przecinają się krzywe IS, LM i BP. Jeżeli rząd zdecyduje się na ekspansywną

politykę fiskalną, to powoduje ona przesunięcie krzywej IS na prawo do położenia

W kraju wzrasta stopa procentowa, a także produkcja i dochód narodowy (

). Wyższa

stopa procentowa w kraju zachęca obcy kapitał do lokowania tam lokat, przyczyniając się

w ten sposób do wzrostu podaży walut obcych w kraju. Zwiększona podaż waluty obcej

powoduje obniżenie jej ceny, w wyniku czego cena waluty krajowej rośnie, a to oznacza jej

aprecjację.

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

Aprecjacja waluty krajowej powoduje, że towary i usługi krajowe w porównaniu

z zagranicznymi stają się droższe, a to zniechęca nabywców zagranicą do zakupu towarów

w kraju, w którym ma miejsce aprecjacja jego waluty, co z kolei powoduje spadek eksportu

i wzrost importu. Skutkiem wzrostu importu i spadku eksportu jest pogorszenie salda bilansu

handlowego i spadek globalnego popytu w kraju — krzywa

powraca ponownie do

położenia IS, czyli do poziomu wyjściowego (przed ekspansją fiskalną). Stopa procentowa

również powróci do poziomu wyjściowego, podobnie jak produkcja (dochód narodowy

zmniejszy się z

do punktu

). A zatem ekspansywna polityka fiskalna w warunkach

płynnego kursu walutowego jest nieskuteczna.

Przyjrzyjmy się teraz efektom polityki monetarnej w warunkach płynnego kursu walutowego

(rysunek 8).

dochód (Y)

LM1

BP 0

r = r

Rysunek 8. Ekspansywna polityka monetarna w warunkach płynnego kursu walutowego

Załóżmy, że gospodarka znajduje się w stanie równowagi wewnętrznej i zewnętrznej, przy

dochodzie narodowym

i stopie procentowej

(punkt

). Ekspansywna polityka

pieniężna przesuwa krzywą LM na prawo do położenia

. Produkcja i dochód narodowy

wzrastają (dochód narodowy zwiększył się do punktu

), a stopa procentowa w kraju obniża

się poniżej poziomu istniejącego zagranicą (punkt

Niższa stopa procentowa zniechęca kapitał obcy do lokowania w tym kraju, natomiast

zachęca do inwestowania inwestorów krajowych. Odpływ kapitału obcego z kraju zmniejsza

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

podaż waluty obcej, co powoduje wzrost jej ceny w kraju (wartość waluty krajowej obniża się

i następuje deprecjacja pieniądza krajowego). Deprecjacja waluty krajowej powoduje, że

towary i usługi krajowe stają się tańsze w porównaniu z zagranicznymi, a to z kolei zachęca

nabywców zagranicą do kupowania towarów w kraju, w którym ma miejsce deprecjacja jego

waluty. W efekcie spada import i rośnie eksport, co oznacza poprawę w saldzie bilansu

handlowego i wzrost popytu globalnego. Krzywa IS przesuwa się na prawo do położenia

A zatem, przy niższej w porównaniu z zagranicą stopie procentowej, nastąpiło jednoczesne

zwiększenie produkcji krajowej i dochodu narodowego (punkt

), co świadczy o tym, że

ekspansywna polityka pieniężna w warunkach płynnego kursu walutowego okazuje się

skuteczna.

Reasumując, można powiedzieć, że:

⎯ w systemie stałego kursu walutowego i swobodnego przepływu kapitału ekspansywna

polityka fiskalna prowadzi do wzrostu poziomu dochodu narodowego w równowadze,

zachowując równowagę zewnętrzną oraz poziom stopy procentowej na poziomie

światowych stóp procentowych. Natomiast ekspansywna polityka monetarna jest

nieskuteczna, ponieważ nie przyczynia się do wzrostu poziomu dochodu narodowego

w równowadze;

⎯ w systemie płynnego kursu walutowego ekspansywna polityka fiskalna jest nieskuteczna,

ponieważ nie ma wpływu na zmianę wielkości dochodu narodowego w równowadze, zaś

ekspansywna polityka monetarna wywołuje trwałe zwiększenie poziomu dochodu

narodowego, co poprawia stan wykorzystania czynników wytwórczych.

Do tej pory analizowaliśmy procesy dostosowawcze w gospodarce otwartej w warunkach

stałych cen wewnętrznych. Teraz skoncentrujemy się na analizie procesów

dostosowawczych w gospodarce otwartej, określając wpływ polityki fiskalnej i monetarnej

w warunkach zmiennych cen wewnętrznych w systemie stałego i płynnego kursu

walutowego, przy założeniu, że:

⎯ w sytuacji wyjściowej w gospodarce mamy do czynienia z równowagą globalną;
⎯ istnieje doskonała mobilność kapitału w skali międzynarodowej, zaś krajowa stopa

procentowa jest równa światowej stopie procentowej (

);

⎯ mamy do czynienia ze wzrostem cen zawsze, kiedy dochód rzeczywisty jest większy od

dochodu potencjalnego (

);

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

⎯ mamy do czynienia ze spadkiem cen zawsze, gdy dochód rzeczywisty jest mniejszy od

dochodu potencjalnego (

W gospodarce otwartej wzrost cen wewnętrznych (ceteris paribus), wywołuje spadek popytu

na dobra krajowe, zaś spadek cen wewnętrznych — wzrost popytu na dobra krajowe.

W przypadku wzrostu cen krajowych następuje podwyższenie krajowej stopy procentowej,

która zachęca kapitał obcy do inwestowania (przypływ kapitału z zagranicy) i w konsekwencji

powoduje zwiększenie podaży pieniądza oraz stosowne zmiany w stopie procentowej.

Spadek cen krajowych z kolei wywołuje odwrotne konsekwencje.

Zmiany cen wewnętrznych mogą być efektem wstrząsów wewnętrznych i zewnętrznych,

które rozpoczynają procesy dostosowawcze. Przyjęte przez nas założenia oraz zmiany

w poziomie cen i kursu walutowego w wyniku odchyleń od równowagi globalnej ilustruje

rysunek 9.

dochód (Y)

)

BP 0

Y < Y

Y > Y

r = r

ΙΙ

ΙΙΙ

deflacja
(wzrost nominalnego
kursu walutowego)

deflacja
(spadek nominalnego
kursu walutowego)

inflacja
(wzrost nominalnego
kursu walutowego)

inflacja
(spadek nominalnego
kursu walutowego)

Rysunek 9. Zmiany w poziomie cen i kursu walutowego w wyniku odchyleń od równowagi globalnej

Źródło: Pluciński E. A., 1999: 216.

Z powyższego rysunku wynika, że równowaga zewnętrzna występuje tylko w sytuacji, gdy

krajowa stopa procentowa jest równa światowej stopie procentowej (

). Jeżeli światowa

stopa procentowa jest wyższa od krajowej (

), wówczas występuje deficyt w bilansie

płatniczym (

< 0) oraz obniżenie nominalnego kursu walutowego. W przypadku, kiedy

Załącznik 2. Polityka fiskalna i pieniężna w gospodarce otwartej

krajowa stopa procentowa jest na wyższym poziomie niż światowa (

), mamy do

czynienia z nadwyżką bilansu płatniczego (

> 0) oraz wzrostem nominalnego kursu

walutowego. Z kolei równowaga wewnętrzna występuje wzdłuż linii

W sytuacji, gdy dochód rzeczywisty jest większy od dochodu potencjalnego (

), mamy

do czynienia ze wzrostem cen, czyli inflacją. Ilustruje to obszar I i III na prawo od linii

W przypadku, gdy dochód rzeczywisty jest mniejszy od dochodu potencjalnego (

wówczas występuje deflacja. Ilustruje to obszar II i IV znajdujący się na lewo od linii

A zatem równowaga globalna występuje w punkcie E, w którym krajowa stopa procentowa

jest równa światowej (

), nie ma presji na zmianę kursu walutowego, nie ma inflacji

i deflacji oraz występuje pełne zatrudnienie (

Document Outline

Podstawowe zagadnienia współczesnej gospodarki pieniężnej

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
podstawowe zagadniena wspolczesnej logistyki
Psychologia rozwoju człowieka, Ściąga - psychologia, TEMAT 1: Przedmiot, podstawowe problemy i zaga
Modul 1 Asertywnosc podstawowe zagadnienia
PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH I GOSPODARCZYCH 12
wpływ pieniądza i systemu pieniężnego na współczesną gospoda(1), Bankowość i Finanse
Gospodarowanie na rynku zasobów, dóbr i usług
Gospodarowanie na rynku zasobów, dóbr i usług 2
Podstawoe zagadnienia gospodarki panstwowej
02 Gospodarowanie na rynku zasobów, dóbr i usług
02 Gospodarowanie na rynku zasobów, dóbr i usług
Modul 3 Podstawy elektroniki cyfrowej
lista 4 podstawowe zagadnienia

więcej podobnych podstron

Modul 5 Podstawowe zagadnienia wspolczesnej gospodarki pienieznej i rynku dobr

Document Outline